STRATEGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH DLA GMINY CZARNA NA LATA

Transkrypt

1 STRATEGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH DLA GMINY CZARNA NA LATA INSTYTUT BADAŃ I ANALIZ SPOŁECZNYCH DIAGNOSIS LUSZOWICE, UL.GÓRNA 29A, CHRZANÓW, zespol_badawczy@wp.pl

2 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP 4 2. PODSTAWY PRAWNE W ZAKRESIE PLANOWANIA POLITYKI SPOŁECZNEJ W UNII EUROPEJSKIEJ 6 3. DOKUMENTY PROGRAMOWE POLITYKI SPOŁECZNEJ 7 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY CZARNA STRUKTURA DEMOGRAFICZNA SYSTEM EDUKACJI ZDROWIE KULTURA ZASOBY MIESZKANIOWE BEZPIECZEŃSTWO PUBLICZNE RYNEK PRACY I BEZROBOCIE SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH WSPIERANIE RODZINY I DZIECKA PRZEMOC W RODZINIE PROBLEM ALKOHOLOWY POMOC SPOŁECZNA. ZAGROŻENIE MARGINALIZACJĄ I WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM PROGNOZA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH I CELÓW STRATEGICZNYCH MONITORING I EWALUACJA PLANOWANIE SPOŁECZNE W STRATEGII ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH METODA TWORZENIA STRATEGII ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH IDENTYFIKACJA CELU GENERALNEGO I PRIORYTETÓW STRATEGII ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH WSKAŹNIKI REALIZACJI CELÓW PODMIOTY ODPOWIEDZIALNE, ŹRÓDŁA FINANSOWANIA RAMY FINANSOWANIA DZIAŁAŃ OKREŚLONYCH W STRATEGII ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW SPIS MAP 75

3 I CZĘŚĆ WSTĘPNA CZĘŚĆ WSTĘPNA ZAWIERA ELEMENTARNE INFORMACJE DOTYCZĄCE ZASAD KONSTRUOWANIA DOKUMENTU. PRZEDSTAWIONE W NIEJ ZOSTAŁY ASPEKTY PRAWNE, BĘDĄCE PODSTAWĄ DZIAŁANIA SAMORZĄDU LOKALNEGO, NA KTÓRYCH OPIERA SIĘ LOKALNA POLITYKA SPOŁECZNA.

4 1. Wstęp Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych stanowi podstawę w procesie planowania społecznego. Opracowanie i realizacja Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych wynika z obowiązku prawnego nałożonego na samorząd gminny na mocy Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka. O potrzebie stworzenia strategii decyduje także środowisko lokalne, które wykazuje duże zainteresowanie problemami społecznymi w swoim otoczeniu. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych dla Gminy Czarna wskazuje istotne kwestie społeczne, z jakimi zmagają się mieszkańcy, a także wytycza: cele strategiczne projektowanych zmian, kierunki działań na rzecz niwelowania zjawisk społecznie niepożądanych oraz zajmuje się tworzeniem mechanizmów wzmacniających efektywność dokonywanych zmian. Wskazuje również na sposób realizacji podejmowanych przedsięwzięć realizowanych w ramach strategii, określa ramy finansowe oraz wskaźniki realizacji działań. Strategia jest dokumentem stworzonym na okres sześcioletni dlatego niezbędny jest jej stały monitoring i ewaluacja realizowanych zadań. Działania te będą pomocne w dostosowywaniu celów i zadań przewidzianych do wykonania w kolejnych etapach realizacji w zależności od zmieniających się potrzeb społecznych. Rozwój gminy opiera się na kształtowaniu celów polityki społecznej, uznając jednocześnie za J. Auleytnerem 1 za fundamentalne dziedziny polityki społecznej następujące jej obszary: politykę ludnościową i rodzinną politykę w dziedzinie zatrudnienia, płac, warunków i ochrony pracy politykę mieszkaniową politykę w zakresie ochrony zdrowia politykę oświatową politykę kulturalną politykę w zakresie zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej 1 Auleytner J., Polska polityka społeczna. Ciągłość i zmiany. Warszawa 2004

5 politykę w zakresie bezpieczeństwa publicznego oraz przeciwdziałania szeroko rozumianym zjawiskom dezorganizacji społecznej oraz patologii społecznej Prezentacja wyników badań dotycząca mieszkańców Gminy Czarna poszukujących wsparcia w tutejszym ośrodku pomocy społecznej, w oparciu o ustawę o pomocy społecznej oraz inne pokrewne ustawy, składa się z analizy dokumentów pozyskanych z tutejszego ośrodka. Do opracowania strategii wykorzystano również materiały sprawozdawcze z Powiatowego Urzędu Pracy w Ustrzykach Dolnych, Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Ustrzykach Dolnych, Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności w Sanoku, dane z Urzędu Gminy (z poszczególnych jego wydziałów), dane oświatowe, dane Policji, dane z Głównego Urzędu Statystycznego, a także dokumenty programowe polityki społecznej.

6 2. Podstawy prawne w zakresie planowania polityki społecznej w Unii Europejskiej W ramach polityki strukturalnej i Europejskiego Funduszu Społecznego istnieją regulacje podejmowane przez Radę, Parlament i Komisję Europejską, dotyczące Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej oraz polityki społecznej i wsparcia społecznego: Rozporządzenie Rady z dnia 21 czerwca 1999r. wprowadzające ogólne przepisy dotyczące Funduszy Strukturalnych (1260/99 WE), Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 czerwca 1999r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (1783/99WE), Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 1999r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego (1784/99WE), Rozporządzenie Rady z dnia 21 czerwca 1999r. dotyczące koordynacji pomocy w ramach strategii przedakcesyjnej dla krajów ubiegających się o członkostwo w Unii Europejskiej oraz zmieniające rozporządzenie 3906/89EWG (1266/99WE), Rozporządzenie Rady z dnia 21 czerwca 1999r. ustanawiające Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej (1267/1999WE).

7 3. Dokumenty programowe polityki społecznej Na poziomie europejskim i międzynarodowym: 1. Europa 2020 jest nową strategią gospodarczą Unii Europejskiej zastępującą Strategię Lizbońską. Strategia Europa 2020 skupia się wokół trzech powiązanych ze sobą priorytetów: a. Rozwój inteligentny (rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji). b. Rozwój zrównoważony (wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej). c. Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu (wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną). 2. Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych ratyfikowana przez Prezydenta Polski w roku 2012 ma na celu popieranie, ochronę i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne oraz popieranie poszanowania ich przyrodzonej godności. Dokument kładzie nacisk na prowadzenie konsultacji z osobami niepełnosprawnymi w zakresie spraw związanych z osobami niepełnosprawnymi oraz angażowanie tych osób, w tym niepełnosprawnych dzieci, w te procesy, za pośrednictwem reprezentujących je organizacji. Na poziomie krajowym: 1. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju Polska 2030, której głównym celem jest rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzrost zatrudnienia, szczególnie osób z grup będących w gorszym położeniu na rynku pracy, rozwój ekonomii społecznej, kształcenie ustawiczne, poprawę dostępności zasobów mieszkaniowych, wsparcie rodzin w opiece nad dzieckiem, rozwój form i metod pracy z rodziną w kryzysie, wprowadzenie nowych form opieki nad osobami niesamodzielnymi, tworzenie modelu kompleksowego wsparcia osób starszych. 2. Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego (SRKL), której głównym celem jest rozwijanie kapitału ludzkiego poprzez wydobywanie potencjałów osób w taki sposób, by mogły w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, politycznym i ekonomicznym na wszystkich etapach życia.

8 3. Krajowy Program Reform (KPR), jest to kluczowy element wdrażania Europy 2020, którego głównym celem jest budowa trwałych podstaw wzrostu gospodarczego, przy łączeniu celów unijnych z priorytetami krajowymi. 4. Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020 (MRPiPS). Celem głównym Programu jest ograniczenie ubóstwa i wykluczenia społecznego poprzez działania zmierzające do zwiększenia aktywności społecznej, oraz zwiększenia gotowości do podejmowania pracy, a tym samym poprawy poziomu zatrudnienia. W programie wskazano pięć celów operacyjnych: a. Usługi dla aktywności i profilaktyki ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży, b. Gwarancje dla przyszłości młodzieży stworzenie szansy dla młodzieży na wejście w rynek pracy, c. Aktywna osoba, zintegrowana rodzina, odpowiedzialne lokalne środowisko, d. Zapobieganie niepewności mieszkaniowej, e. Seniorzy bezpieczni, aktywni i potrzebni. Inne działania i programy rządowe: Wsparcie dla bezrobotnych najbardziej oddalonych od rynku pracy (MRPiPS), Wsparcie rodzin z dziećmi oraz dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej (MRPiPS), Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i ubóstwu poprzez wspieranie aktywności organizacji pozarządowych (MRPiPS), Zmiana zasad podlegania ubezpieczeniu społecznemu wobec niektórych rodzajów wykonywania pracy (MRPiPS), Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób starszych (MRPiPS), Przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia społecznego młodzieży (MRPiPS/OHP), Wspieranie rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej poprzez zapewnienie funkcji socjalnej szkoły (MEN), Wsparcie dla opiekunów osób niepełnosprawnych (MRPiPS), Rozwój sektora ekonomii społecznej (MRPiPS), Zmiany w systemie pomocy społecznej (MRPiPS), Pomoc państwa w zakresie dożywiania (MRPiPS).

9 Na poziomie regionalnym: Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata Strategia jest trzecim dokumentem programowym przygotowanym przez Zarząd Województwa od momentu wprowadzenia reformy ustrojowej i administracyjnej państwa i ustanowienia województwa samorządowego jako podmiotu realizującego własną politykę regionalną. Dokument jest zgodny ze Strategią Rozwoju Kraju oraz Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, które uwzględniają zapisy nadrzędnego dokumentu programowego Unii Europejskiej, tj. Strategicznych Wytycznych Wspólnoty (SWW). Celem strategicznym jest podniesienie krajowej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki regionu poprzez wzrost jej innowacyjności, a tym samym efektywności, która stworzy warunki do zrównoważenia rynku pracy oraz wzrostu dochodów i poziomu życia ludności. W ramach celu strategicznego wyznaczono obszar: Kapitał społeczny, którego celem jest wszechstronny rozwój kapitału społecznego, umożliwiający pełne wykorzystanie potencjału i możliwości rozwoju osobistego mieszkańców regionu. Do realizacji powyższego celu posłużą priorytety, a do ich realizacji poszczególne kierunki działań. Na poziomie lokalnym: Strategia Rozwoju Gminy Czarna na lata W strategii określona została wizja i misja gminy. Wizja rozwoju gminy stanowi opis pożądanego w perspektywie realizacji Strategii stanu rzeczywistości gminy za kilka lat. Ukierunkowana jest prognostycznie, określa cel, do jakiego zmierza gmina, wskazuje generalny kierunek jej rozwoju. Wizja Gminy Czarna do roku 2025: Gmina Czarna jest otwarta na wszechstronny i zrównoważony rozwój, zapewnia mieszkańcom należyty poziom warunków życia, wspiera aktywność społeczną i lokalną przedsiębiorczość, dzięki czemu jest atrakcyjna dla mieszkańców, turystów i inwestorów. Misja rozwoju gminy wskazuje na cel nadrzędny, do jakiego należy dążyć realizując poszczególne elementy strategii. Zawiera w sobie podstawowe wartości, na których zamierzają koncentrować swoje działania decydenci i mieszkańcy gminy. Misja Gminy Czarna: Przyjazny, sprawny Urząd współpracujący z Partnerami i Grupami inicjatywnymi stwarzający warunki do rozwoju społecznogospodarczego, identyfikujący i realizujący zadania na rzecz społeczności gminnej. W Strategii określono 9 celów, dotyczących turystyki sportu, ochrony środowiska, poprawy dostępności, kapitału ludzkiego i społecznego oraz przedsiębiorczości. Działania w celu V,

10 VI i VII dotyczące Kapitału Ludzkiego i Społecznego to przede wszystkim: Działanie I Rozwiązywanie problemów społecznych i stymulowanie aktywności zawodowej sprzyjającej wykluczeniu społecznemu, Działanie II - Zwiększenie dostępu i jakości usług publicznych, Działanie III - Poprawa stanu służby zdrowia i dostępu do usług medycznych, Działanie IV Budowanie i upowszechnianie społeczeństwa informacyjnego, Działanie V - Rozwijanie tożsamości i integracji społeczności, Działanie VI - Dopasowanie poziomu wykształcenia i edukacji mieszkańców do zmieniających się warunków ekonomiczno społecznych. 2 Do akt prawnych mających istotny wpływ na konstrukcję niniejszego dokumentu jak i monitoring przyszłych działań należą: 1) Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym 2) Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 3) Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku. o świadczeniach rodzinnych 4) Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym 5) Ustawa z dnia 9 czerwca 2011roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 6) Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego 7) Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 8) Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 9) Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 10) Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi 11) Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 12) Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy 13) Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty 14) Ustawa z dnia 11 lutego 2016 roku o pomocy państwa w wychowaniu dzieci 2

11 II CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA

12 4. Ogólna charakterystyka Gminy Czarna Gmina Czarna położona jest w południowo wschodniej części województwa podkarpackiego, w powiecie bieszczadzkim. Jest gminą graniczną sąsiadującą z Ukrainą. Graniczy także od północy z Gminą Ustrzyki Dolne, od południa z Gminą Lutowiska położonych również w powiecie bieszczadzkim, od północnego - zachodu z Gminą Solina i od południowego - zachodu Gminą Cisna położonych w powiecie leskim. Mapa 1. Położenia Gminy Czarna na tle gmin w powiatach: bieszczadzkim i leskim Źródło: opracowanie własne

13 W skład gminy wchodzi 7 sołectw: Czarna Dolna (w skład wchodzą miejscowości: Czarna Dolna, Paniszczów i Wola Sokołowa), Czarna Górna, Lipie, Michniowiec-Bystre, Polana (w skład wchodzą miejscowości: Chrewt, Olchowiec, Polana, Rosochate, Rosolin, Twarylne, Serednie Małe, Wydrne), Rabe i Żłobek. Gmina zajmuje 16,2% powierzchni powiatu bieszczadzkiego tj ha. Mapa 2. Podział administracyjny Gminy Czarna Źródło: opracowanie własne Ze względu na charakter zagospodarowania, największą powierzchnię stanowią grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione tj. 70,6% powierzchni gminy, w tym 62,2% to lasy. Grunty rolne stanowią 24,4%, w tym 14,8% to pastwiska.

14 Tabela 1. Powierzchnia geodezyjna gminy wg powierzchni użytkowania w 2014 roku Powiat Gmina % w % w Nazwa bieszczadzki Czarna powiecie gminie Powierzchnia ogółem ,2 100,0 Użytki rolne razem ,8 24,4 w tym: użytki rolne - grunty orne ,5 6,6 w tym: użytki rolne - sady ,0 0,0 w tym: użytki rolne - łąki trwałe ,2 2,4 w tym: użytki rolne - pastwiska trwałe ,7 14,8 w tym: użytki rolne - grunty rolne zabudowane ,3 0,5 w tym: użytki rolne - grunty pod stawami ,5 0,0 w tym: użytki rolne - grunty pod rowami ,6 0,0 Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione razem ,3 70,6 w tym: grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - lasy ,4 62,5 w tym: grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - grunty zadrzewione i zakrzewione ,3 8,1 Grunty pod wodami razem ,4 1,9 w tym: grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi ,5 1,9 Grunty zabudowane i zurbanizowane razem ,4 2,0 Użytki ekologiczne ,8 1,0 Nieużytki ,1 0,0 Tereny różne ,7 0,0 Źródło: opracowanie własne a podstawie danych GUS

15 5. Struktura demograficzna Wiedza o mieszkańcach i szczegółowa diagnoza aktualnej sytuacji demograficznej w gminie jest wyznacznikiem przyszłych dokumentów polityki społecznej, jakie muszą powstać na wymienionym obszarze. Tylko profesjonalna diagnoza zasobów ludzkich pozwala określić rozwój kapitału ludzkiego i w przyszłości pomoże osiągnąć wyższy stopień zorganizowania społeczeństwa obywatelskiego. Społeczność dzieli się więc na różne grupy wiekowe, aby ocenić zmiany w jej strukturze. W niniejszym opracowaniu, mieszkańcy gminy zostali podzieleni na: ekonomiczne grupy wiekowe, dzielące mieszkańców wg wieku ich aktywności zawodowej, i edukacyjne grupy wiekowe. Znajomość liczby mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym, czyli wchodzącym na rynek pracy oraz w wieku poprodukcyjnym jest nierozłączna w analizie popytu i podaży na rynku pracy. Podział mieszkańców na edukacyjne grupy wiekowe, przyczynia się wyznaczenia roczników, które wymagają szczególnej opieki ze strony państwa. Podział na edukacyjne grupy wiekowe wyodrębnia grupy wiekowe dzieci w wieku przedszkolnym, szkoły podstawowej, gimnazjum, szkoły ponadgimnazjalnej oraz studentów szkół wyższych. Ogólna charakterystyka liczby mieszkańców. Według danych statystycznych Urzędu Gminy w Czarnej, w 2014 roku w gminie mieszkało osoby, a w 2016 roku liczba mieszkańców pozostawała na podobnym poziomie tj Udział procentowy mieszkańców gminy stanowił 11,1% ludności powiatu bieszczadzkiego. Wykres 1. Liczba mieszkańców Gminy Czarna, wg płci mieszkańców w latach 2014 i Kobiety Mężczyźni Razem Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z UG

16 Wg podziału na płeć mieszkańców gminy, w 2016 roku liczba kobiet i mężczyzn była na takim samym poziomie (50%). Struktura mieszkańców wg ekonomicznych grup wiekowych Ekonomiczne grupy wiekowe, to grupy ludności z uwagi na wiek zdolności do pracy tj. wiek przedprodukcyjny, czyli osoby młode do 17 roku życia, wiek produkcyjny, czyli kobiety od 18 do 59 roku życia oraz mężczyźni od 18 do 64 roku życia i wiek poprodukcyjny w przypadku kobiet powyżej 60 roku życia i mężczyzn powyżej 65 roku życia. Z danych statystycznych wynika, że z ogólnej liczby mieszkańców gminy, w latach osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowiły nieco ponad 20%ogółu. Udział osób w wieku produkcyjnym był na wysokim poziomie, co w przyszłości będzie skutkować szybkim wejściem tej grupy w wiek poprodukcyjny. W 2014 roku udział procentowy osób w wieku poprodukcyjnym wynosił 13,2%, a w 2016 roku zwiększył się do 13,6%. Jest to nieduży skok punktów procentowych, lecz należy w najbliższych latach monitorować zmiany demograficzne, zwłaszcza osób w wieku poprodukcyjnym, gdyż są to informacje istotne dla kształtowania się polityki społecznej w gminie. Taki podział mieszkańców wg ekonomicznych grup wiekowych wskazał, że Gmina Czarna należy do gmin młodych demograficznie. Tabela 2. Ekonomiczne grupy wiekowe ogółem w Gminie Czarna w latach wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny Liczba osób % Liczba osób % Liczba osób % , , , , , ,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z UM Badania wykazały podział mieszkańców gminy wg miejscowości zamieszkania. W Czarnej Górnej mieszkało w 2016 roku 896 osób stanowiąc 36,5% mieszkańców. Liczba oraz udział procentowy uległ nieznacznemu spadkowi w 2016 roku. Kolejno mieszkańcy Polany stanowili 14,8% ogółu, lecz udział procentowy w 2016 roku uległ zwiększeniu. Do miejscowości, w których liczba osób zwiększyła się w badanych latach należały także:

17 Czarna Dolna i Lipie. W pozostałych miejscowościach liczba osób uległa nieznacznemu spadkowi lub pozostała bez zmian. Poniższe mapy prezentują udziały procentowe osób wg ekonomicznych grup wiekowych i miejscowości zamieszkania mieszkańców. Mapa 3. Osoby w wieku przedprodukcyjnym wg miejscowości zamieszkania w Gminie Czarna w 2016 roku Źródło: opracowanie własne

18 Mapa 4. Osoby w wieku produkcyjnym wg miejscowości zamieszkania w Gminie Czarna w 2016 roku Mapa 5. Osoby w wieku poprodukcyjnym wg miejscowości zamieszkania w Gminie Czarna w 2016 roku Źródło: opracowanie własne

19 Tabela 3. Udziały procentowe osób wg ekonomicznych grup wiekowych w danej miejscowości Gminy Czarna w 2016 roku Miejscowość Wiek przedprodukcyjny Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny Bystre 20,0 78,0 2,0 Chrewt 0,0 100,0 0,0 Czarna Dolna 23,8 61,3 14,9 Czarna Górna 18,3 66,8 14,9 Lipie 25,1 64,1 10,8 Michniowiec 14,8 70,4 14,8 Olchowiec 22,2 55,6 22,2 Paniszczów 0,0 0,0 100,0 Polana 21,4 64,3 14,3 Rabe 16,8 70,6 12,7 Rosochate 0,0 0,0 0,0 Rosolin 0,0 0,0 0,0 Serednie Małe 25,0 75,0 0,0 Sokołowa Wola 0,0 0,0 0,0 Tworylne 0,0 0,0 0,0 Wydrne 15,4 76,9 7,7 Żłobek 31,3 60,0 8,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UG Struktura mieszkańców wg edukacyjnych grup wiekowych Edukacyjne grupy wieku obejmują dzieci i młodzież w wieku 3-24 lata, w podziale na dzieci w wieku przedszkolnym od 3 do 6 lat, dzieci i młodzież w szkołach podstawowych w wieku 7-12 lat, młodzież gimnazjalna w wieku lat, młodzież kształcąca się na poziomie ponadgimnazjalnym tj lat oraz osoby kształcące się w szkołach wyższych (i innych) tj lat. Ogólna liczba mieszkańców w wieku od 3 do 24 lata, kształcącej się na różnych poziomach edukacyjnych wynosiła w 2014 roku 936 osób, co stanowiło 38,2% ogółu mieszkańców, zaś w 2016 roku ich liczba zmniejszyła się do 833 osób, stanowiąc 33,9% ogółu mieszkańców. Najmłodsze dzieci w wieku 0-2 lat stanowią 2,5% ogół (nastąpił niewielki wzrost tej liczby od 2014 roku), dzieci w wieku przedszkolnym to 6,3% ogółu mieszkańców (również tendencja wzrostowa). Uczniowie szkół podstawowych stanowili 5,5% ogółu mieszkańców (nastąpił spadek liczby uczniów). Osoby w grupach wiekowych lat i lat stanowili po 4,6% ogółu w każdym roku dla każdej grupy. Spadek udziału procentowego pomiędzy 2014 a 2016 rokiem, nastąpił w przypadku mieszkańców w wieku lata. Dokładne dane zawarto w poniższej tabeli.

20 Tabela 4. Struktura mieszkańców Gminy Czarna wg edukacyjnych grup wiekowych w latach Rok 0-2 lat 3-6 lat 7-12 lat lat lat lat liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % osób mieszkańców osób mieszkańców osób mieszkańców osób mieszkańców osób mieszkańców osób mieszkańców , , , , , , , , , , , ,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z UG Urodzenia, zgony, przyrost naturalny, małżeństwa, rozwody. Ważnym zagadnieniem w diagnozie sytuacji demograficznej mieszkańców gminy jest liczba urodzeń i zgonów oraz wyznaczenie na podstawie tych wartości wskaźnika przyrostu naturalnego. Polityka ludnościowa w gminie powinna zatem uwzględniać potrzeby mieszkańców związane z fazami życia i różną sytuacją materialną. Powinna również zwracać uwagę na problemy, dotyczące w dużej mierze systemu edukacyjnego jak również uwzględniać uwarunkowania rynku pracy. Dodatkowo przy wzroście liczby najstarszych mieszkańców, powinno się opracować założenia polityki ukierunkowanej na seniorów, która winna być kompleksowa, nakierowana na godne i zdrowe starzenie się, włączając w to działania różnych organizacji i instytucji. W Gminie Czarna, w 2014 roku urodziło się 26 dzieci, a w 2016 roku 28 dzieci. Ogólna liczba zgonów w 2014 roku wynosiła 19, a w 2016 roku 31. W pierwszym roku badania podstawowego, przyrost naturalny był dodatni i wynosił PN=7. Wskaźnik przyrostu naturalnego, czyli przyrost naturalny wyrażony w % określany na 100 mieszkańców wyniósł WPN=0,3%. Porównawczo w 2016 roku przyrost naturalny był ujemny i wyniósł PN= -3, a w WPN= -0,1. Wykres 2. Urodzenia, zgony i przyrost naturalny w Gminie Czarna (2014, 2016) ,3 Urodzenia Zgony PN -3 WPN -0, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z UG

21 Dane Urzędu Gminy przedstawiają kształtowanie się liczby urodzeń i zgonów również w poszczególnych miejscowościach w gminie. W 2016 roku dodatni wskaźnik przyrostu naturalnego odnotowano w miejscowościach: Lipie, Żłobek, Polana, Bystre, Czarna Dolna i Rabe. W miejscowości Olchowiec PN wynosił 0. W miejscowościach Czarna Górna i Michniowiec wskaźnik przyrostu naturalnego był ujemny (więcej osób zmarło niż się urodziło). Tabela 5. Urodzenia, zgony i wskaźnik przyrostu naturalnego w Gminie Czarna wg miejscowości w latach 2014 i 2016 Miejscowość 2014 rok 2016 rok Urodzenia Zgony PN WPN (%) Urodzenia Zgony PN WPN (%) Lipie , ,4 Żłobek , ,6 Polana , ,8 Michniowiec , ,5 Bystre , ,0 Olchowiec , ,0 Czarna Górna , ,3 Czarna Dolna , ,5 Rabe , ,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z UG Zmiany społeczne pociągają za sobą przekształcenia komórki społecznej, jaką jest rodzina. W ostatnich latach uległa gwałtownym zmianom nie tylko struktura rodziny, ale też jej funkcje. Głównym czynnikiem powodującym przemianę rodziny są pewne procesy jej przekształcania, w tym zmiany społeczno-kulturowe, rozpowszechnianie się wiedzy medycznej i psychologicznej, przemiany wartości, rozwój sektora usług materialnych i niematerialnych. Do skutków tych przemian należy także zmniejszenie się znaczenia małżeństwa na rzecz swobodnych związków, późniejsze zawieranie małżeństw, opóźnienie urodzenia pierwszego dziecka, a tym samym zmniejszenie się ilości dzieci w jednej rodzinie, przejście od rodziny skoncentrowanej na dzieciach do rodziny skoncentrowanej na rodzicach, wzrost liczby rozwodów oraz ogólne zmniejszenie się dzietności.

22 W Gminie Czarna w 2014 roku zawarto łącznie 14 małżeństw i odnotowano 1 rozwód, a w 2016 roku liczba małżeństw zdecydowanie się zmniejszyła i wynosiła 9, a liczba rozwodów powiększyła się wynosząc 5. Migracje. Liczba osób napływających na dany obszar zależy w wielu przypadkach od różnych czynników, ale przede wszystkim w czasach współczesnych od możliwości zatrudnienia w danej gminie lub w jej pobliżu. Jeżeli w grę nie wchodzi dla pewnych grup ludności zatrudnienie, to ważnymi czynnikami są jakość środowiska przyrodniczego i społecznego, cena mieszkań (ziemi), koszty utrzymania, dostępność do infrastruktury a także więź rodzinna. Wg definicji z GUS, migracje wewnętrzne to zmiany miejsca zamieszkania (pobytu stałego lub czasowego) w obrębie kraju, polegające na przekroczeniu granicy administracyjnej gminy. Saldo migracji to różnica między liczbą zameldowań i wymeldowań. 3 Wg danych statystycznych GUS w 2016 roku, z terenu Gminy Czarna zostało wymeldowanych (migracje na pobyt stały) w ruchu wewnętrznym 36 osób, a zameldowanych 34 osoby. Nie było zameldowań i wymeldowań za granicę. Saldo migracji wewnętrznych w gminie w 2016 roku wynosiło (-2). 3

23 6. System edukacji Edukacja, rozumiana jako wychowanie, wykształcenie, nauka oraz zdobywanie wiedzy, umiejętności i kształcenie, pełni zasadniczą rolę w rozwoju człowieka. Jako proces trwający od młodości jest sposobem na podniesienie jakości zasobów ludzkich, a tym samym poziomu konkurencyjności gospodarki i przyspieszenia tempa rozwoju gospodarczego. Dane dotyczące systemu edukacji w gminie, przygotowane zostały przez Zespół Szkół Salezjańskich w Polanie oraz Zespół Szkół Samorządowych w Czarnej. Zakres danych dotyczy lat: 2014/2015, 2015/2016, 2016/2017. Na terenie gminy funkcjonują 2 Zespoły Szkół, w skład których wchodzą oddziały przedszkolne, szkoły podstawowe i gimnazja. Ogólna liczba dzieci w Zespole Szkół Samorządowych w Czarnej zmniejszyła się w badanych latach z 230 dzieci w roku szkolnych 2014/2015 do 197 w roku szkolnym 2016/2017. Zmniejszyła się także liczba dzieci w ZSS w Polanie. W roku początkowym badania wyniosła 50, w tym w oddziale O 8 sześciolatków, a w roku szkolnym 2016/ dzieci, w tym 1 sześciolatek i 2 pięciolatków. Dokładne dane zawarto w tabeli. Tabela 6. Zestawienie liczby uczniów i liczby dzieci w poszczególnych Zespołach Szkół na terenie Gminy Czarna w latach 2014/ /2017 Ogólna liczba dzieci w oddziałach przedszkolnych/zerowych i uczniów szkoły w tym liczba dzieci w wieku przedszkolnym w oddziałach przedszkolnych ZSS Czarna ZSS w Polanie 2014/ / / / / / w tym dzieci 3 letnie w tym dzieci 4 letnie w tym dzieci 5 letnie w tym dzieci 6 letnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZSS Czarna i ZSS Polana Baza sportowo rekreacyjna ZSS w Czarnej jest wystarczająca. Zespół posiada halę sportową, boisko sportowe, małą salę gimnastyczną i plac zabaw. ZS w Polanie posiada dwa boiska sportowe i plac zabaw dla dzieci. Nie posiada sali gimnastycznej.

24 Istotnym elementem w realizacji zadań opiekuńczo-wychowawczych jest świetlica szkolna. Podstawą funkcjonowania świetlicy szkolnej jest ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty. W ustawie (art.67), wymienione są statutowe zadania szkoły, z których wynika, że szkoła publiczna powinna zapewnić uczniom możliwość korzystania ze świetlicy. Świetlica szkolna jest integralną częścią szkoły przeznaczoną dla uczniów nie tylko klas młodszych, ale przede wszystkim dla uczniów pozbawionych opieki rodziców w czasie ich pracy zawodowej. Prowadzi zorganizowaną działalność opiekuńczo - wychowawczą w celu racjonalnego wykorzystania czasu wolnego wychowanków. W Zespole Szkół w Czarnej funkcjonuje świetlica szkolna dla 2 grup wiekowych oraz świetlica socjoterapeutyczna. Do świetlicy szkolnej w roku szkolnym 2016/2017 uczęszczało łącznie 79 dzieci, a do świetlicy socjoterapeutycznej 21 dzieci. Tabela 7. Liczba dzieci uczęszczających dl świetlicy szkolnej w Zespole szkół w Czarnej w latach 2014/ / / / /2017 Świetlica grupa młodsza Świetlica grupa starsza Świetlica socjoterapeutyczna Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZSS Czarna Współczynnik skolaryzacji wg danych z GUS jest miarą powszechności nauczania i wyrażony jest w ujęciu procentowym, jest on zgodny z Ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U r. Nr 256 poz. 2572, z późn. zm.). Rozróżnia się skolaryzację brutto i netto. Współczynnik skolaryzacji brutto wyliczamy dzieląc liczbę osób uczących się na danym poziomie kształcenia przez liczbę ludności w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania. Jednocześnie należy podkreślić, iż współczynnik ten najwyższy jest w szkołach podstawowych i wynosi prawie 100% i maleje on w miarę przechodzenia do następnych szkół. Współczynnik skolaryzacji brutto w 2015 roku dla Gminy Czarna dla szkół podstawowych wynosił 77,3%, a dla gimnazjów 83,5%. W porównaniu do wskaźnika dla powiatu bieszczadzkiego, wskaźniki dla gminy były nieco niższe.

25 Wykres 3. Wskaźnik skolaryzacji w szkołach podstawowych i gimnazjalnych w gminach powiatu bieszczadzkiego w 2015 roku 100,0 96,4 80,6 83,5 77,3 100,0 98,2 87,0 80,3 50,0 szkoły podstawowe gimnazja 0,0 Powiat bieszczadzki Czarna Lutowiska Ustrzyki Dolne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS Zespół Szkół w Czarnej realizował w badanych latach projekty takie jak: Moje, Twoje, Nasze, Czarno to widzę, Szkoła w ruchu, Zajęcia z kolarstwa górskiego dla dzieci i młodzieży z Gminy Czarna, Zajęcia z narciarstwa biegowego dla dzieci i młodzieży z Gminy Czarna, Zachowajmy piękno i walory przyrodnicze Bieszczadów, Ozłacamy Kasisi, akacja Góra Grosza. Realizował także programy do których należą: Erasmus Plus, Owoce i warzywa w szkole, Mleko w szkole, Klub, Junior Sport, Szkolny Klub Sportowy, Saper, Siedem kroków, Na własne konto.

26 7. Zdrowie Opiekę zdrowotną dla tutejszych mieszkańców gminy sprawuje Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Pomagam w Czarnej Górnej. W ramach umowy z NFZ świadczone są następujące usługi medyczne: poradnia lekarza rodzinnego, gabinet medycyny szkolnej, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet zabiegowy, punkt szczepień. Personel medyczny ośrodka stanowi 6 osób tj. 1 lekarz rodzinny, 2 pielęgniarki środowiskowe oraz 3 fizjoterapeutów pracujących w systemie pracy zmianowej w gabinecie rehabilitacyjnym Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej MOCZARY w Czarnej. Najbliższy szpital znajduje się w miejscowości Ustrzyki Dolne. Opieka stomatologiczna na terenie gminy nie jest dostępna. Ponadto w gminie funkcjonuje Punkt apteczny Eskulap. Działania poprawiające opiekę zdrowotną prowadzone w Gminie Czarna to: 1.Udział w programie profilaktycznym o profilu kardiologicznym w ramach, którego jest możliwe ustalenie ryzyka wystąpienia incydentu sercowo naczyniowego u pacjentów, którzy kończą 35, 40,45,50 i 55 lat oraz przeprowadzenie edukacji zdrowotnej indywidualnie z każdym badanym pacjentem, 2.Edukacja medyczna przez przygotowanie dzieci i młodzieży szkolnej do konkursów z wiedzy medycznej oraz udzielania pierwszej pomocy 4. Wg danych GUS, w Gminie Czarna udzielono ponad porad podstawowej opieki zdrowotnej, co stanowiło 5,7% ogółu porad w powiecie. w ramach Tabela 8. Porady lekarskie udzielonych w ramach ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w gminach powiatu bieszczadzkiego w 2016 roku Powiat bieszczadzki liczba porad w 2016 roku % Czarna ,7 Lutowiska ,6 Ustrzyki Dolne ,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 4 na podstawie dokumentu Strategia Rozwoju Gminy Czarna na lata , Projekt rozdział Zdrowie, strona 42.

27 8. Kultura Na terenie Gminy Czarna, znajdują się obiekty, które zapewniają swoim mieszkańcom i wszystkim zainteresowanym kontakt z kulturą. Do najważniejszych należą: Gminny Dom Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna i Klub Seniora. Podstawowymi celami działalności GDK jest: pielęgnowanie różnych form i zjawisk kultury ludowej, edukacja kulturalna, organizowanie form promocji i prezentacji amatorskiego ruchu artystycznego, dokumentowanie ważnych przejawów życia kulturalnego w gminie, koordynowanie działalności kulturalnej na terenie gminy, profilaktyka społeczna. Najważniejsze zadania GDK to integracja społeczności lokalnej, inspirowanie do twórczych działań, pielęgnowanie i popularyzowanie tradycji lokalnych. Dom Kultury współpracuje ze szkołami, radami rodziców, kościołem, organizacjami pozarządowymi, Biblioteką Publiczną w Czarnej Centrum Kształcenia w Czarnej. Do stałych form działalności należą: Zespół Teatralny Babiniec, Amatorskie zespoły taneczne: "Echo", "Lilijanki", "Kanauna". Wg sprawozdania z działalności za 2016 rok, na terenie gminy zorganizowano szereg imprez i spotkań, o zasięgu gminnym, powiatowym czy ogólnopolskim. Nie sposób wymienić ich wszystkich, lecz należy podać najważniejsze, np. Spotkanie opłatkowe Klubu Seniora w Czarnej (20 uczestników), Dzień Babci przedstawienie w wykonani dzieci ze Szkoły Podstawowej w Czarnej- organizator Szkoła Podstawowa w Czarnej (120 uczestników), Widowisko Bożonarodzeniowe przygotowane przez grupę teatralną działającą przy GDK w reżyserii Róży Franczak (100 osób), Turniej Tenisa Stołowego o Puchar Wójta Gminy Czarna (40 uczestników), zajęcia pod hasłem Ferie bez nudy dla dzieci z terenu gminy, XIV Turniej szachowy o Mistrzostwo Gminy Czarna (40 uczestników), Gminny Dzień Strażaka (70 uczestników), Konferencja "Alkoholowy zespół płodowy FAS- jako niepełnosprawność ukryta" współorganizacja (60 uczestników), Spotkanie Klubu Seniora, Spotkanie integracyjne Klubu Seniora w Czarnej z seniorami z Boguchwały (70 uczestników), XV Gminne Dni Rodziny (100 uczestników), Koncert w Polanie pn. To dla Was gramy przyjaciele pomoc w organizacji (200 uczestników), Festyn Parafialny pomoc w organizacji (150 uczestników), II Bieszczadzki Festiwal Sztuk (800 uczestników), Dożynki Wiejskie w Polanie(organizator sołectwo Polana- 100 uczestników), Dożynki gminne w Czarnej Górnej ( 200 uczestników), warsztaty teatralne (20 uczestników), zajęcia z j. angielskiego dla dzieci i młodzieży z terenu gminy Czarna, uroczyste obchody 65 rocznicy Akcji HT oraz

28 podsumowanie projektu realizowanego przez stowarzyszenie BESIDA Wspólne dobro: teatr (współorganizacja, 150 osób). Działający na terenie gminy Klub Seniora, aktywnie uczestniczy w ważnych dla gminy i regionu wydarzeniach i imprezach, przygotowuje posiłki na lokalne imprezy, propaguje i organizuje aktywne spędzanie czasu i występy okolicznościowe. Klub Seniora skupia 30 członków, którzy spotykają się regularnie, mając na celu integrację osób starszych w gminie. Klub Seniora w Czarnej w 2015 roku realizował inicjatywę pn. Senior VOXpowstanie zespołu muzycznego przy Klubie Seniora w Czarnej w ramach projektu Akademia Aktywnych Obywateli - Podkarpackie Inicjatywy Lokalne dofinansowanego ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Regionalnymi Operatorami Projektu były: Stowarzyszenie Dębicki Klub Biznesu, Fundacja Generator Inspiracji, Fundacja Fundusz Lokalny SMK, LGD Stowarzyszanie Partnerstwo dla Ziemi Niżańskiej. Gminna Biblioteka Publiczna w Czarnej jest samorządową jednostką organizacyjną i działa na terenie Gminy Czarna. Siedzibą biblioteki jest Gminny Dom Kultury. Księgozbiór biblioteki jest systematycznie uzupełniany i obejmuje literaturę piękną dla dzieci, młodzieży i dorosłych, literaturę popularnonaukową oraz publikacje poświęcone historii naszego regionu. Biblioteka Publiczna posiada filię, która mieści się w budynku świetlicy wiejskiej w Polanie. Przy GBP oraz filii działa czytelnia internetowa.

29 9. Zasoby mieszkaniowe Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego informuje nas o podstawowych definicjach do niniejszego rozdziału. Zgodnie z nią: Mieszkaniowy zasób gminy, to lokale stanowiące własność gminy albo gminnych osób prawnych lub spółek handlowych utworzonych z udziałem gminy, z wyjątkiem towarzystw budownictwa społecznego, a także lokale pozostające w posiadaniu samoistnym tych podmiotów; Lokal, to miejsce służące do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Lokalem nie jest pomieszczenie przeznaczone do krótkotrwałego pobytu osób, w szczególności znajdujące się w budynkach internatów, burs, pensjonatów, hoteli, domów wypoczynkowych lub w innych budynkach służących do celów turystycznych lub wypoczynkowych. Na terenie Gminy Czarna zlokalizowanych jest 5 lokali mieszkalnych o powierzchni użytkowej 244,7m², w których znajdują się lokale pozostające w zasobach gminy. Lokalne te znajdują się w miejscowościach: Czarna Dolna (2 lokale), Michniowiec (2 lokale), Polana (1 lokal). Znaczna część mieszkaniowego zasobu gminy pochodzi z okresu międzywojennego, a nawet sprzed I wojny światowej. Stan techniczny tych budynków nie jest najlepszy. W sektorze komunalnym na mieszkania oczwekuje10 rodzin. Tabela 9. Mieszkaniowy zasób Gminy Czarna w 2016 roku Liczba lokali powierzchnia użytkowa Czarna Dolna Polana 1 35 Michniowiec 2 99,7 Razem 5 244,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UG Uchwałą Rady Gminy w Czarnej przyjęto w 2016 roku Wieloletni Program Gospodarowania Mieszkaniowym Zasobem Gminy Czarna na lata Program obejmuje prognozę dotyczącą wielkości stanu technicznego zasobu mieszkaniowego gminy, analizę potrzeb oraz plan remontów, planowaną sprzedaż lokali, zasady polityki czynszowej, sposób i zasady zarządzania lokalami, wysokość wydatków w kolejnych latach z podziałem na koszty bieżącej eksploatacji, koszty zasobu gminy, koszty zarządu nieruchomościami, opis innych działań mających na celu poprawę wykorzystania i racjonalizację gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy.

30 10. Bezpieczeństwo publiczne Zapewnienie bezpieczeństwa oraz spokoju i porządku publicznego należy z mocy prawa do zadań wielu organów administracji publicznej, zarówno z systemu administracji rządowej, jak i samorządowej. Działania muszą być oparte o współpracę wszystkich instytucji, organizacji i podmiotów uczestniczących i odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa, a w szczególności samorządów terytorialnych, społeczności lokalnych, organizacji pozarządowych i wymiaru sprawiedliwości. Za bezpieczeństwo publiczne na terenie gminy odpowiada Komenda Powiatowa Policji w Ustrzykach Dolnych oraz Zespół Prewencji w Czarnej. Wg danych otrzymanych z KPP, dotyczących struktury przestępstw na terenie gminy, w 2016 roku stwierdzono 20 przestępstw kryminalnych, z tego wykryto 14, stwierdzono 8 przestępstw przeciwko mieniu (wykryto 3), stwierdzono i wykryto 8 przestępstw narkotykowych. Dokładne dane zawarto na poniższym wykresie. Wykres 4. Wybrane przestępstwa stwierdzone i wykryte na terenie Gminy Czarna w 2016 roku Przeciwko rodzinie i opiece Przestępstwa drogowe 1 4 Przestępstwa wykryte Przestepstwa stwierdzone Ustawa o narkomanii 8 Uszczerbek na zdrowiu Kradzież z włamaniem Kradzież cudzej rzeczy Kryminalne Przeciwko mieniu 3 8 Przeciwko życiu i zdrowiu 1 Pełny katalog przestępstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z KPP

31 11. Rynek pracy i bezrobocie Poczucie bezpieczeństwa i stabilizacja każdej rodziny zależy przede wszystkim od pozycji na rynku pracy dorosłych jej członków, oraz od warunków materialnych tej rodziny. Wg danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2016 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie bieszczadzkim wynosiła 18,2 % (woj. podkarpackie 11,6%). Analiza danych w tym rozdziale dotyczyła osób pozostających bez zatrudnienia, ze względu na płeć, grupy wiekowe, wykształcenie, czas pozostawania bez pracy, staż pracy. Wg danych z Powiatowego Urzędu Pracy w Ustrzykach Dolnych, w 2014 roku ogólna liczba bezrobotnych mieszkańców gminy wynosiła 204 osoby, co stanowiło 8,3% ogółu mieszkańców. W 2016 roku ogólna liczba bezrobotnych zmniejszyła się do 196 osób, co stanowiło 8,0% ogółu mieszkańców. Bezrobotne kobiety stanowiły 52,5% w 2014 roku i 56,6% w 2016 roku ogółu bezrobotnych. Przedstawione wyniki badania socjologicznego wskazują jednoznacznie, że działania kierowane do osób pozostających bez pracy w gminie powinny uwzględniać potrzeby w głównej mierze kobiet. Tabela 10. Bezrobotni mieszkańcy Gminy Czarna, zarejestrowani w PUP w latach , wg płci Rok Ogółem Mężczyźni Kobiety l. osób % l. osób % , , , , , ,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z PUP Ze względu na czas pozostawania bez pracy, najliczniej występowały osoby pozostające w rejestrze PUP przez okres powyżej 24 miesiące, stanowiące w 2014 roku 30,9% ogółu, a w 2016 roku 35,2% ogółu. Niepokojącym zjawiskiem jest zwiększający się w badanym czasie ogólny udział osób długotrwale bezrobotnych w gminie. Tabela 11. Czas pozostawania bez pracy mieszkańców Gminy Czarna, zarejestrowanych w PUP w latach Rok do 1 miesiąca 1-3 miesiące 3-6miesięcy 6-12 miesięcy miesiące pow. 24 miesięcy l.osób % l.osób % l.osób % l.osób % l.osób % l.osób % , ,2 19 9, , , , , ,6 21 9, , , , , , , , , ,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z PUP

32 Ze względu na wiek osób bezrobotnych, w latach najliczniejsza pozostawała grupa osób w wieku lata. Udział procentowy tej grupy wyniósł 28,4% w 2014 roku i wzrósł w 2016 roku do 32,%. Na drugim miejscu w 2016 roku pozostawała grupa bezrobotnych w wieku lata, jej udział wyniósł 18,9% i od2014 roku pozostawał na niezmiennym poziomie. Na uwagę zasługuje fakt, zwiększających się udziałów procentowych najstarszych grup bezrobotnych tj. w wieku lat z 9,8% do 10,2% i 60 lat i więcej z 3,9% do 5,1%. Najmłodsza wiekowo grupa osób rejestrujących się pozostawała na podobnym blisko 16% poziomie. Tabela 12. Wiek bezrobotnych mieszkańców Gminy Czarna zarejestrowanych w PUP w latach lat i więcej Rok l. osób % l. osób % l. osób % l. osób % l. osób % l. osób % , , , ,5 20 9,8 8 3, , , , , ,3 12 5, , , , , ,2 10 5,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z PUP Wykształcenie bezrobotnych mieszkańców gminy pozostawało w większości na poziomie gimnazjalnego i niższego. Udział tej grupy bezrobotnych wynosił w roku początkowym badania 33,8%, a w ostatnim roku badania pozostawał na poziomie 30,6%. Kolejno bezrobotni mieszkańcy posiadali wykształcenie zasadnicze zawodowe stanowiące w 2014 roku 27,5% i 23,0% w 2016 roku. Tabela 13. Wykształcenie mieszkańców Gminy Czarna zarejestrowanych w PUP w latach Wyższe policealne i średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej L. osób % L. osób % L. osób % L. osób % L. osób % , ,6 19 9, , , , , , , , , , , , ,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z PUP Wg danych z PUP w Ustrzykach Dolnych, w 2014 roku 11 osób zarejestrowanych podjęło pracę. W 2015 roku odnotowano 7 osób, którzy podjęli pracę w tym 1 osoba założyła działalność gospodarczą. W2016 roku również 7 osób podjęło się pracy.

33 12. Sytuacja osób niepełnosprawnych Osoby niepełnosprawne wymagają szczególnej uwagi i interwencji ze strony pomocy społecznej. Na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, niepełnosprawnością nazwiemy trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Od 1 września 1997r. obowiązują dwa rodzaje orzecznictwa: 1) Orzecznictwo do celów pozarentowych prowadzone przez Powiatowe Zespoły do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności. 2) Orzecznictwo o niezdolności do pracy do celów rentowych - prowadzone przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Powiatowy Zespół do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności wydaje orzeczenia o stopniach niepełnosprawności oraz o wskazaniach do ulg i uprawnień. Zgodnie z ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej, rozróżnia się trzy stopnie niepełnosprawności: 1) Znaczny zalicza się do niego osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienie ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. 2) Umiarkowany zalicza się do niego osobę o naruszonej sprawności organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych 3) Lekki zalicza się do niego osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych, z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną lub mającą ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne. Osoby, które nie ukończyły 16 roku życia zaliczane są do osób niepełnosprawnych, jeżeli mają naruszoną sprawność fizyczną lub psychiczną, o przewidywanym okresie

34 trwania powyżej 12 miesięcy, z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu, powodującą konieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w zaspakajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. Nr 139, poz. 1328, ze zm.) rozróżnia się symbole przyczyny niepełnosprawności: 01-U upośledzenie umysłowe, 02-P choroby psychiczne, 03-L zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu, 04-O choroby narządu wzroku, 05-R upośledzenie narządu ruchu, 06-E epilepsja, 07-S choroby układu oddechowego i krążenia, 08-T choroby układu pokarmowego, 09-M choroby układu moczowo-płciowego, 10-N choroby neurologiczne, 11-I inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego, 12-C całościowe zaburzenia rozwojowe. Symbol przyczyny niepełnosprawności zawarty w orzeczeniu odzwierciedla rozpoznanie uszkodzenia lub choroby, która niezależnie od przyczyny jej powstania powoduje zaburzenia funkcji organizmu oraz ograniczenia w wykonywaniu czynności życiowych i aktywności społecznej dziecka. 5 Powiatowy Zespół do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Sanoku, przekazał dane za 2016 rok na temat liczby osób zaliczonych do niepełnosprawnych prawomocnym orzeczeniem lub wyrokiem sądu z uwzględnieniem przyczyny niepełnosprawności, wieku, płci i stopnia niepełnosprawności. 5

35 Liczba wydanych orzeczeń dla osób po 16 roku życia, wg symbolu niepełnosprawności wynosiła 52. Zespół ds. Orzekania wydał 34 orzeczenia dla kobiet i 18 dla mężczyzn. Najwięcej orzeczeń wydano ze względu na choroby narządów ruchu 12 osób (23,1%), kolejno po 11 (21,2%) dla osób z chorobami układu neurologicznego oraz układu oddechowego i krążenia. Ze względu na płeć, zdecydowanie najwięcej kobiet otrzymywało orzeczenia z powodu chorób neurologicznych (29,4%), a najwięcej mężczyzn otrzymywało orzeczenia ze względu na choroby narządu ruchu. Tabela 14. Liczba wydanych orzeczeń wg przyczyny niepełnosprawności dla osób niepełnosprawnych po 16 roku życia, z terenu Gminy Czarna, w 2016 roku Symbol Kobiety Mężczyźni Razem % % % l. osób l. osób l. osób 01-U 3 8,8 1 5,6 4 7,7 02-P 2 5,9 2 11,1 4 7,7 03-L 1 2,9 2 11,1 3 5,8 04-O 1 2,9 1 5,6 2 3,8 05-R 7 20,6 5 27, ,1 06-E 2 5,9 0 0,0 2 3,8 07-S 7 20,6 4 22, ,2 08-T 0 0,0 2 11,1 2 3,8 09-M 0 0,0 0 0,0 0 0,0 10-N 10 29,4 1 5, ,2 11-I 1 2,9 0 0,0 1 1,9 12-C 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Razem , , ,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności Wśród osób, które otrzymały znaczny stopień niepełnosprawności, najczęstsza przyczyną przyznania stopnia były choroby neurologiczne (35,0%), choroby układu oddechowego i krążenia (25,0%)i choroby narządów ruchu (20,0%). Wśród osób, które otrzymały umiarkowany stopień niepełnosprawności, najczęstszą przyczyną przyznania stopnia były choroby narządów ruchu. Stanowiły one 22,7%. Kolejne najczęstsze przyczyny to upośledzenie umysłowe (18,2%), choroby psychiczne (13,6%), choroby układu oddechowego i krążenia (13,6%),choroby neurologiczne (13,6%). Do przyczyn przyznania lekkiego stopnia niepełnosprawności należały: choroby narządów ruchu (30,0%), choroby układu oddechowego i krążenia (30,0%), Choroby laryngologiczne (20,0%), choroby psychiczne (10,0%) i choroby neurologiczne (10,0%).

36 Tabela 15. Liczba wydanych orzeczeń wg przyczyny niepełnosprawności i stopnia niepełnosprawności dla osób niepełnosprawnych po 16 roku życia, z terenu Gminy Czarna, w 2016 roku Symbol znaczny umiarkowany lekki l. osób % l. osób % l. osób % 01-U 0 0,0 4 18,2 0 0,0 02-P 0 0,0 3 13,6 1 10,0 03-L 0 0,0 1 4,5 2 20,0 04-O 1 5,0 1 4,5 0 0,0 05-R 4 20,0 5 22,7 3 30,0 06-E 1 5,0 1 4,5 0 0,0 07-S 5 25,0 3 13,6 3 30,0 08-T 1 5,0 1 4,5 0 0,0 09-M 0 0,0 0 0,0 0 0,0 10-N 7 35,0 3 13,6 1 10,0 11-I 1 5,0 0 0,0 0 0,0 12-C 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności Powiatowy Zespół przekazał również dane dotyczące wieku osób niepełnosprawnych oraz przyczyny przyznania stopnia. Osoby po 16 roku życia otrzymywały stopień niepełnosprawności w główniej mierze ze względu na choroby neurologiczne (24,1%), choroby układu oddechowego i krążenia (20,7%) i choroby narządów ruchu (20,7%). Po 2 osoby ( 6,9%) otrzymały również stopień ze względu na upośledzenie umysłowe, choroby laryngologiczne, choroby narządu wzroku, epilepsję i choroby układu trawiennego. Osoby w wieku lat w główniej mierze otrzymały ten stopień z powodu chorób układu oddechowego i krążenia oraz chorób narządów ruchu, a w dalszej kolejności chorób psychicznych (12,5%). Osoby w wieku lat otrzymywały stopień ze względu na choroby psychiczne, upośledzenie umysłowe i choroby neurologiczne. Z kolei osoby w wieku lat otrzymały stopień ze względu na choroby narządów ruchu i choroby układu oddechowego i krążenia.

37 Tabela 16. Liczba wydanych orzeczeń wg przyczyny niepełnosprawności i wieku dla osób niepełnosprawnych po 16 roku życia, z terenu Gminy Czarna, w 2016 roku Symbol lat lat lat 60 lat i więcej l.osób % l.osób % l.osób % l.osób % 01-U 0 0,0 1 25,0 1 6,3 2 6,9 02-P 0 0,0 2 50,0 2 12,5 0 0,0 03-L 0 0,0 0 0,0 1 6,3 2 6,9 04-O 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 6,9 05-R 2 66,7 0 0,0 4 25,0 6 20,7 06-E 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 6,9 07-S 1 33,3 0 0,0 4 25,0 6 20,7 08-T 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 6,9 09-M 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 10-N 0 0,0 1 25,0 3 18,8 7 24,1 11-I 0 0,0 0 0,0 1 6,3 0 0,0 12-C 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności w Sanoku przekazał dane statystyczne na temat liczby osób w wieku do 16 roku życia, zamieszkałych na obszarze gminy w stosunku do których, wydał pozytywne orzeczenie o ustaleniu niepełnosprawności. Powiatowy Zespół wydał orzeczenia dla 2 dzieci ze względu na choroby narządów ruchu, dla 2 dzieci ze względu na epilepsję, dla 3 dzieci ze względu na inne choroby określone symbolem 11-I oraz 1 dziecko ze względna choroby układu oddechowego i krążenia.

38 13. Wspieranie rodziny i dziecka Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej podzieliła kompetencje między samorząd gminny i powiatowy. Praca z rodziną biologiczną należy do zadań własnych gmin, a pieczę zastępczą organizuje powiat. Gminy powinny wykorzystać wszystkie możliwe formy wsparcia dla rodzin biologicznych, nieradzących sobie opiekuńczo - wychowawczo. Na rodzicach ciąży obowiązek stworzenia warunków do prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci. W przypadku kiedy rodzice nie wypełniają prawidłowo swoich funkcji opiekuńczowychowawczych, dochodzi do zaniedbań, a rolą państwa jest pomoc rodzinie i stworzenie warunków do prawidłowego rozwoju dziecka. Taka pomoc, może odbywać się w formie pracy z rodziną lub pomocy w opiece i wychowaniu dziecka. Oprócz tego, rodziny wymagające pomocy mogą zostać objęte pomocą asystenta. Asystent prowadzi pracę z rodziną poprzez realizację planu pracy we współpracy z członkami rodziny i w konsultacji z pracownikiem socjalnym. Udziela pomocy w poprawie sytuacji życiowej rodziny zwłaszcza w prowadzeniu gospodarstwa domowego, udziela pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów socjalnych, psychologicznych, wychowawczych oraz wspiera aktywność społeczną rodziny, udziela pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymywaniu pracy zarobkowej, motywuje do udziału w zajęciach grupowych mających na celu kształtowanie prawidłowych wzorców rodzicielskich i umiejętności psychospołecznych, udziela wsparcia dzieciom, podejmuje działania interwencyjne i zaradcze w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dzieci. W sytuacji gdy dziecko pozbawione zostało opieki rodzicielskiej, należy mu zapewnić opiekę w rodzinnej formie pieczy zastępczej. Zgodnie z ustawą z dnia 9 czerwca 2011 roku, o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, system pieczy zastępczej to zespół osób, instytucji i działań mających na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców. W myśl w/w ustawy, piecza zastępcza sprawowana jest w formie rodzinnej (rodzina zastępcza) i instytucjonalnej (placówki opiekuńczo-wychowawcze). Rodzinna piecza zastępcza jest formą zapewnienia opieki dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu i po uzyskaniu zgody rodziców zastępczych.

39 Dane wykorzystane w rozdziale pochodzą ze sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Wg danych, tutejszy ośrodek pomocy społecznej zatrudniał 1 asystenta rodziny a łączna liczba rodzin objętych pracą asystenta wynosiła w 2014 wynosiła 5, a w 2016 roku - 4 rodziny W ostatnim roku badania rodziny objęte były asystentem głównie przez okres powyżej 1 roku. W 2014 roku asystent zakończył pracę z 1 rodziną, ze względu na zaprzestanie współpracy przez rodzinę. Tabela 17. Liczba rodzin objętych wsparciem asystenta w Gminie Czarna w latach 2014 i 2016 (dane półroczne) I-VI 2014 VII-XII 2014 I-VI 2016 VII-XII 2016 Liczba rodzin korzystających z usług asystentów rodziny, z tego: do 3 miesięcy powyżej 3 do 12 miesięcy powyżej 1 roku Liczba rodzin, z którymi asystent rodziny zakończył pracę, w tym: ze względu na zaprzestanie współpracy przez rodzinę Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GOPS -

40 14. Przemoc w rodzinie Na podstawie ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, przez przemoc w rodzinie należy rozumieć powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób najbliższych, a w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Zjawisko przemocy w rodzinie ma charakter złożony i rozpatrywane jest zarówno w aspekcie, prawnym, psychologicznym jak i społecznym. Skuteczna pomoc w walce z przemocą jest trudna, zwłaszcza w przypadku przemocy w rodzinie, ponieważ wymaga przełamywania stereotypów u osób bezpośrednio dotkniętych problemem oraz jego otoczenia jak również nierzadko przedstawicieli instytucji zaangażowanych w pomoc. Dokonana diagnoza zjawiska przemocy domowej polegała na analizie badawczej danych instytucjonalnych. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Czarnej realizując zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy, w różnych jej formach współpracuje z: pedagogami szkolnymi, nauczycielami, policją, członkami Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, a także z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie. W celu realizacji zadań określonych w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie w Gminie Czarna uruchomiono gminny system przeciwdziałania przemocy w rodzinie oparty na pracy Zespołu Interdyscyplinarnego. Zadaniem Zespołu Interdyscyplinarnego jest integrowanie i koordynowanie działań w/w. podmiotów oraz specjalistów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W 2016 roku Zespół Interdyscyplinarny spotykał się 6 razy. Łącznie pomocą objęto 4 osoby, w tym 1 kobietę, 2mężczyzn w tym 1 niepełnosprawnego i 1 dziecko. W ramach interweniowania i reagowania na stosowanie przemocy w rodzinie odpowiednich służb, w tym pracowników socjalnych i członków Zespołu interdyscyplinarnego, stosowano w 2016 roku procedurę Niebieskie Karty. W okresie sprawozdawczym procedurą NK objęto 4 rodziny. W wyniku ustania przemocy rodzinie w 2016 roku zakończono 1 procedurę NK.

41 Tabela 18. Stosowanie procedury Niebieskie Karty przez uprawnione podmioty w Gminie czarna w 2016 roku. Wskaźnik Liczba sporządzonych formularzy "Niebieskich Kart - A" przez pracowników socjalnych wszczynających procedurę Liczba sporządzonych formularzy "Niebieskich Kart - C" przez członków zespołu interdyscyplinarnego / grupy robocze Liczba sporządzonych formularzy "Niebieskich Kart - D" przez członków zespołu interdyscyplinarnego / grupy robocze Podmiot odpowiedzialny Jednostka organizacyjna pomocy społecznej Liczba rodzin objętych procedurą "Niebieskie Karty" 4 Liczba rodzin wobec których wszczęto procedurę "Niebieskie Karty" w okresie sprawozdawczym Liczba zakończonych procedur Niebieskie Karty w przypadku: Ustania przemocy w rodzinie i uzasadnionego przypuszczenia o zaprzestaniu dalszego stosowania przemocy w rodzinie oraz po zrealizowaniu indywidualnego planu pomocy Rozstrzygnięcia o braku zasadności podejmowania działań Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GOPS Wg sprawozdania Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2016 roku, członkowie Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych kontaktowali się z osobami stosującymi przemoc w rodzinie ( 2osoby). Przede wszystkich prowadzili oni rozmowy interwencyjne z osobami nadużywającymi alkoholu w związku ze stosowaniem przez nie przemocy.

42 15. Problem alkoholowy Narodowy Program Profilaktyki Rozwiązywania Problemów Alkoholowych definiuje uzależnienie od alkoholu, jako kompleks zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych, wśród których picie alkoholu dominuje nad innymi zachowaniami, które miały dla pacjenta poprzednio większą wartość. Głównym objawem zespołu uzależnienia jest pragnienie alkoholu (często silne, czasami przemożne). Na ostateczne rozpoznanie uzależnienia, pozwala identyfikacja trzech lub więcej następujących cech lub objawów występujących łącznie przez pewien czas w ciągu ostatniego roku (picia): 1. Silne pragnienie lub poczucie przymusu picia ( głód alkoholowy ). 2. Upośledzona zdolność kontrolowania zachowań związanych z piciem (trudności w unikaniu rozpoczęcia picia, trudności w zakończeniu picia do wcześniej założonego poziomu, nieskuteczność wysiłków zamierzających do zmniejszenia lub kontrolowania picia). 3. Fizjologiczne objawy stanu odstawienia pojawiającego się, gdy picie alkoholu jest ograniczone lub przerywane, albo używanie alkoholu lub pokrewnie działających substancji (np. leków) w celu złagodzenia ww. objawów, uwolnienie się od nich lub uniknięcia ich. 4. Zmieniona (najczęściej zwiększona) tolerancja alkoholu, potrzeba spożycia większych dawek dla wywołania oczekiwanego efektu. 5. Z powodu picia alkoholu narastające zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub zainteresowań, zwiększona ilość czasu przeznaczona na zdobywanie alkoholu lub jego picie, bądź uwolnienia się od następstw jego działania. 6. Uporczywe picie alkoholu mimo oczywistych dowodów występowania szkodliwych następstw picia. Głównym źródłem danych zawartych w niniejszym rozdziale, jest roczne sprawozdanie z działalności samorządów gminnych w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych PARPA-G1 za lata 2014 i Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, zwana dalej Gminną Komisją działa na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

43 Wg danych ze sprawozdania PARPA-G1 łączny limit punktów sprzedaży napojów alkoholowych uchwalony przez Radę Gminy wynosił w badanym okresie 15 (sklepy i lokale). Liczba punktów sprzedaży napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży, w początkowym okresie badana wynosiła 10 i zwiększyła się do 11 w 2016 roku. Zwiększyła się również liczba punktów sprzedaży napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia w miejscu sprzedaży (lokale gastronomiczne) z 10 w 2014 roku do 13 w 2016 roku. W badanych latach 2014 i 2016 liczba członków gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wynosiła 10. Gminna Komisja przeprowadziła rozmowy interwencyjno motywujące z 11 osobami z problemem alkoholowym w 2014 roku i 3 osobami w 2016roku. Podjęła także czynności zmierzające do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu poddania się leczeniu w placówce uzależnień, w stosunku do 13 osób w 2014 roku i 9 osób w 2016roku. Gminna Komisja wystąpiła do sądu z wnioskiem o zobowiązanie do leczenia odwykowego dla 9 osób w 2014 roku i 5 osób w 2016 roku. Tabela 19. Działania Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na terenie Gminy Czarna w latach 2014 i 2016 Liczba członków Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Liczba członków rodzin osób z problemem alkoholowym, z którymi Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przeprowadziła rozmowy Liczba osób, w stosunku do których Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych podjęła czynności zmierzające do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w placówce leczenia uzależnienia od alkoholu Liczba osób, z którymi gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych przeprowadziła rozmowy interwencyjno motywujące w związku z nadużywaniem alkoholu Liczba osób, wobec których gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych wystąpiła do sądu z wnioskiem o zobowiązanie do podjęcia leczenia odwykowego Źródło: opracowanie własne na podstawie PARPA-G W ramach profilaktyki zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży w 2016 roku prowadzone były programy profilaktyczne rekomendowane w ramach Systemu Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego prowadzonego przez PARPA. W programach uczestniczyło 57 dzieci, 8 nauczycieli oraz 45 rodziców. W latach na terenie gminy, prowadzone były także inne działania profilaktyczne nie będące ustrukturyzowanymi programami profilaktycznymi. Należą do

44 nich: jednorazowe prelekcje, pogadanki, spektakle profilaktyczne, festyny i inne imprezy plenerowe, imprezy sportowe (turnieje, wyścigi, olimpiady), konkursy (plastyczne, literackie, muzyczne itp.), programy dla młodzieży z grup ryzyka, szkolenia/warsztaty dla rodziców. W poniższej tabeli zestawiono dane dotyczące liczby uczestników tych imprez. Tabela 20. Działania profilaktyczne prowadzone na terenie Gminy Czarna w latach 2014 i 2016 Forma działań profilaktycznych Liczba uczestników 2014 rok 2016 rok jednorazowe prelekcje, pogadanki spektakle profilaktyczne 75 0 festyny i inne imprezy plenerowe (poza sportowymi) imprezy sportowe (turnieje, wyścigi, olimpiady itp. z wyjątkiem pozalekcyjnych zajęć sportowych) konkursy (plastyczne, literackie, muzyczne itp.) programy dla młodzieży z grup ryzyka 20 0 szkolenia/warsztaty dla rodziców 34 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie PARPA-G1 Na terenie gminy funkcjonuje także miejsce pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym. Jest to świetlica z programem socjoterapeutycznym. W zajęciach bierze udział ogółem 25 dzieci, z tego w 2016 roku 15 dzieci pochodziło z rodzin alkoholowych.

45 16. Pomoc społeczna. Zagrożenie marginalizacją i wykluczeniem społecznym Zadania z zakresu pomocy społecznej w Gminie Czarna realizuje Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Został on utworzony jako jednostka organizacyjna i budżetowa gminy do realizowania zadań w zakresie pomocy społecznej. GOPS działa na podstawie Ustawy o Pomocy Społecznej z dnia 12 marca 2004 roku. Ustawodawca poprzez niniejszą ustawę określił zadania Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej względem mieszkańców, których należy wesprzeć świadczeniami socjalnymi oraz pracą socjalną. Osoby/rodziny ubiegające się o pomoc społeczną, w tym wsparcie finansowe (udzielenie zasiłku w postaci pomocy finansowej), powinny spełniać warunki określone przez w/w ustawę. Mowa tu o narzuconym przez ustawodawcę kryterium dochodowym na osobę w gospodarstwie domowym, w rozumieniu ustawy oraz kryterium dochodowym na osobę samotnie prowadzącą gospodarstwo domowe. Ustawodawca określił również inne przesłanki, które uprawniają do korzystania z systemu pomocy społecznej zostały bowiem wskazane przyczyny przyznania pomocy społecznej. Ustawodawca określił w formie katalogu problemy społeczne, które uprawniają do korzystania ze świadczeń socjalnych. Zgodnie z art. 7 ustawy o pomocy społecznej - pomocy udziela się osobom/rodzinom z powodu: 1) ubóstwa; 2) sieroctwa; 3) bezdomności; 4) bezrobocia; 5) niepełnosprawności; 6) długotrwałej lub ciężkiej choroby; 7) przemocy w rodzinie; 7a) potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi; 8) potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności; 9) bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; 10) (uchylony) 11) trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy udzielone

46 w związku z okolicznością, o której mowa w art. 159 ust. 1 pkt 1 lit. c lub d ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach; 12) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; 13) alkoholizmu lub narkomanii; 14) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej; 15) klęski żywiołowej lub ekologicznej. Wyznaczenie powyższego katalogu wiąże się z koniecznością badania i monitorowania, w większości przypadków wykorzystując instrumenty badań społecznych. Badania podstawowe wykonane na potrzeby Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych, pozwalają poznać główne dysfunkcje rodzin oraz osób, otrzymujących pomoc socjalną w obszarze świadczonej pomocy społecznej przez tutejszy Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Analiza gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną w latach 2014 i 2016 Prezentację wyników przeprowadzonego badania dotyczącego mieszkańców tutejszej gminy, którzy zostali objęci wsparciem przez jednostkę pomocy społecznej rozpoczyna charakterystyka gospodarstw domowych oraz analiza dynamiki zjawiska w latach 2014 i Zbiór danych, którym zespół badawczy posługiwał się w trakcie studiów, to sprawozdania Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (MRPiPS), sprawozdania z programu Pomoc Państwa w zakresie dożywiania, sprawozdanie Karta Dużej Rodziny. Z założeń diagnozy społecznej, na potrzeby niniejszego dokumentu strategicznego wynika, że rok 2014 wyznaczono jako podstawowy, w aspekcie przeprowadzonej analizy dynamiki badanych zjawisk i problemów społecznych w czasookresie Badania zasobów Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej umożliwiły uzyskanie odpowiedzi na pytania dotyczące liczby gospodarstw domowych objętych wsparciem pomocy społecznej, strukturę gospodarstw domowych, liczbę dzieci w gospodarstwach domowych, która korzysta z pomocy społecznej oraz powody ubiegania się o pomoc społeczną. Poniższy wykres przedstawia pierwszy z badanych wskaźników tj. liczebność gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną.

47 Wykres 5. Liczba gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną w Gminie Czarna w latach 2014 i Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GOPS Charakterystyka gospodarstw domowych korzystających ze wsparcia publicznej pomocy społecznej wskazała na niewielkie zwiększenie się liczby rodzin w badanych latach z 209 do 212 rodzin. W podziale rodzin, ze względu na liczbę osób w rodzinie, największy udział procentowy stanowiły w 2014 roku rodziny jednoosobowe, stanowiące 21,1% ogółu rodzin, a w 2016 roku rodziny czteroosobowe stanowiące 23,1% ogółu. Dynamika zjawiska wskazała na zwiększenie się udziału rodzin dwuosobowych i czteroosobowych. W pozostałych typach rodzin nastąpiło zmniejszenie się udziału procentowego w badanych latach. Tabela 21. Udział procentowy (%) rodzin korzystających ze wsparcia GOPS w Gminie Czarna ze względu na liczbę osób w rodzinie w latach 2014 i 2016 Liczba osób w rodzinie 2014 rok 2016 rok l. rodzin % l. rodzin % 1 osoba w rodzinie 44 21, ,8 2 osoby w rodzinie 35 16, ,2 3 osoby w rodzinie 42 20, ,3 4 osoby w rodzinie 43 20, ,1 5 osób w rodzinie 22 10,5 14 6,6 6 i więcej osób w rodzinie 23 11,0 19 9,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GOPS W tworzeniu obrazu gospodarstw korzystających ze wsparcia pomocy społecznej w Gminie Czarna, kolejną istotną cechą jest liczba rodzin z dziećmi oraz liczba dzieci w rodzinie. Przeprowadzona analiza danych wskazuje, iż w 2014 roku udział rodzin z dziećmi względem ogółu rodzin objętych pomocą GOPS-u stanowił 39,7% ogółu rodzin, a w 2016 roku zmniejszył się do 38,7%.

48 Liczba rodzin z 1 dzieckiem była największa i stanowiła 37,3% w 2014 roku i 40,2% w 2016 roku. W badanych latach zmniejszeniu uległ udział rodzin z 3 dzieci i 6 dzieci oraz niewielkiemu zmniejszeniu także udział rodzin z 2 dzieci. Dokładne dane zawiera poniższa tabela. Tabela 22. Liczba rodzin z dziećmi korzystających z pomocy w GOPS w Gminie Czarna w latach 2014 i 2016 Liczba dzieci 2014 rok 2016 rok w rodzinie Liczba rodzin % Liczba rodzin % 1 dziecko 37, ,2 37,3 2 dzieci 36, ,4 36,1 3 dzieci 21, ,1 21,7 4 dzieci 1,2 4 4,9 1,2 5 dzieci 2,4 2 2,4 2,4 6 dzieci 1,2 0 0,0 1,2 7 i więcej 0,0 0 0,0 0,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GOPS Kolejną cechą, która została poddana analizie statystyczno-socjologicznej jest skład gospodarstwa domowego, uznawany za jeden z zasadniczych determinant sytuacji życiowej dziecka. W tym przypadku szczególną uwagę zwrócono na to, czy rodzina jest pełna, czy niepełna podkreślając znaczenie socjalizacji do ról rodzinnych (ojca, matki). Udział rodzin niepełnych w 2014 roku wynosił 10,0% ogółu rodzin objętych wsparciem GOPS (21 rodzin), a w 2016 roku pozostawał na poziomie 9,4% (20 rodzin). Poniższa analiza dotycząca rodzin niepełnych dotyczy także ich składu, pod kątem liczby dzieci. W 2014 roku przeważały rodziny niepełne z 1 dzieckiem. W 2016 roku tyle samo tj. po 30,0% odnotowano rodzin niepełnych z jednym dzieckiem, z dwójką dzieci i z 4 dzieci i więcej. Tabela 23. Liczba dzieci w rodzinach niepełnych objętych wsparciem GOPS w Czarnej w latach 2014 i 2016 Liczba dzieci w rodzinie 2014 rok 2016 rok Liczba rodzin % Liczba rodzin % 1 dziecko 9 42,9 6 30,0 2 dzieci 7 33,3 6 30,0 3 dzieci 3 14,3 2 10,0 4 dzieci i więcej 2 9,5 6 30,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GOPS

49 Charakterystyka dominujących problemów społecznych gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną. Kolejnym elementem przeprowadzonej diagnozy jest próba określenia, w jakim stopniu odnotowane w ustawie o pomocy społecznej dysfunkcje i problemy społeczne dotykały mieszkańców Gminy Czarna w latach 2014 i Ustawa ta precyzuje piętnaście przyczyn ubiegania się o pomoc społeczną. Ich struktura w zbiorowości rodzin GOPS została zamieszczona w poniższej tabeli. Tabela 24. Powody przyznania pomocy społecznej w Gminie Czarna Powód trudnej sytuacji życiowej w latach 2014 i rok 2016 rok Liczba rodzin Udział % Liczba rodzin Udział % Ubóstwo , ,6 Sieroctwo 1 0,5 0 0,0 Bezdomność 1 0,5 1 0,5 Potrzeba ochrony macierzyństwa 22 10,5 16 7,5 w tym: wielodzietność 22 10,5 16 7,5 Bezrobocie 69 33, ,8 Niepełnosprawność 43 20, ,9 Długotrwała lub ciężka choroba 32 15,3 21 9,9 Bezradność w sprawach opiek.- wychowawczych i prowadzenia 28 13, ,3 gospodarstwa domowego - ogółem w tym: rodziny niepełne 21 10,0 20 9,4 w tym rodziny wielodzietne 5 2,4 4 1,9 Przemoc w rodzinie 0 0,0 0 0,0 Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 0 0,0 0 0,0 Alkoholizm 11 5,3 11 5,2 Narkomania 0 0,0 0 0,0 Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego 0 0,0 0 0,0 Trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy lub ochronę 0 0,0 0 0,0 uzupełniającą Zdarzenie losowe 1 0,5 1 0,5 Sytuacja kryzysowa 0 0,0 0 0,0 Klęska żywiołowa lub ekologiczna 0 0,0 0 0,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GOPS Najczęściej spotykanym powodem ubiegania się o pomoc społeczną były uciążliwości wynikające z ubóstwa. Z tego tytułu pomocą GOPS-u w objętych zostało 50,2% rodzin w 2014 roku i 47,6% rodzin w 2016 roku. Pozostawanie poza rynkiem

50 pracy przez klientów GOPS było równie częstą przyczyną przyznania pomocy. Rodziny, w których wystąpił problem bezrobocia w 2014 roku stanowiły 33,0% ogółu rodzin, zaś w 2016 roku 27,8,0%. Z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby w 2014 objętych zostało 15,3% ogółu rodzin korzystających z pomocy społecznej, zaś w 2016 roku grupa ta stanowiła 9,9%. Dynamika zjawiska wykazała, że zmniejszeniu uległa liczba rodzin, które korzystały z tytułu ubóstwa, potrzeby ochrony macierzyństwa, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby. Aktywne formy pracy socjalnej Praca socjalna to działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi, a także rozwinięcia lub wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej. Zgodnie z Ustawą o pomocy społecznej praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny. Udzielono pracy socjalnej dla łącznej liczby 68 rodzin w początkowym roku badania i dla 156 rodzin w końcowym okresie badania. W latach 2014 i 2016 prowadzona była praca socjalna w oparciu o kontrakt socjalny, a łączna liczba objętych osób ta formą pomocy wynosiła odpowiednio 14 i 25. Wieloletni program Pomoc Państwa w zakresie dożywiania O skali zagrożenia wykluczeniem społecznym świadczy także liczba dzieci i młodzieży oraz osób objętych programem Pomoc Państwa w zakresie dożywiania. Pomoc w dożywianiu skierowana jest w szczególności do dzieci w wieku do 7 lat i uczniów do czasu ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej. Ogólna liczba osób objętych programem Pomoc Państwa w zakresie dożywiania wynosiła w 2014 roku 290 osób, w tym 42 dzieci młodszych do7 lat i 171 uczniów do czasu ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej. W 2016 roku ogólna liczba zmniejszyła się do 213 osób, w tym 17 to dzieci młodszych, a 142 to uczniowie szkół. Dzięki programowi, o którym mowa, udzielana jest pomoc w formie: posiłku, świadczenia

51 pieniężnego na zakup posiłku lub żywności albo świadczenia rzeczowego w postaci produktów żywnościowych. W 2016 roku liczba osób korzystająca z posiłku w ramach w/w programu liczyła 125 osób, w tym 14 dzieci do czasu rozpoczęcia szkoły podstawowej i 11 uczniów szkół. Szczegółowy podział na wiek osób otrzymujących świadczenie znajduje się w tabeli. Tabela 25. Liczba dzieci i młodzieży objęta pomocą w ramach Programu: Pomoc państwa w zakresie dożywiania w Gminie Czarna w latach 2014 i rok 2016 rok Rzeczywista liczba osób objętych programem w tym liczba osób korzystających z posiłku Ogółem dzieci do czasu rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej uczniowie do czasu ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej pozostałe osoby otrzymujące pomoc na podstawie art. 7 ustawy o pomocy społecznej 77 0 Ogółem dzieci do czasu rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej uczniowie do czasu ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej pozostałe osoby otrzymujące pomoc na podstawie art ustawy o pomocy społecznej Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GOPS

52 17. Prognoza problemów społecznych i celów strategicznych Zmieniająca się sytuacja demograficzna oznacza - w perspektywie do roku 2026 wzrost osób w wieku senioralnym. W zakresie opieki decydujące o możliwości jak najdłuższego przebywania w dotychczasowym środowisku, poprzez realizację szeroko rozumianej pracy socjalnej z tą grupą społeczną. Osoba, która z powodu stanu zdrowia, nie może przebywać w miejscu zamieszkania winna trafić do placówki całodobowej dostosowanej do jej indywidualnych potrzeb. Mając na uwadze wzrost liczby osób starszych w najbliższych latach należy zadbać o rozwój współpracy z placówkami tego typu. Konieczne jest też systematyczne monitorowanie sytuacji demograficznej i ich trendów w. W obszarze aktywizacji należy zadbać o wyrównanie dostępu do usług społecznych, np. klubów, placówek edukacyjnych, kulturalnych i rekreacyjno-sportowych. Uwaga lokalnych polityków społecznych winna koncentrować się nie tylko na pomocy dla samych seniorów, ale także ich rodzin. Sytuacja materialna osób w wieku senioralnym wymaga wsparcia ze strony publicznej pomocy społecznej. Wraz ze starzeniem się populacji wzrasta liczba osób niepełnosprawnych. Osoby niepełnosprawne są bardzo zróżnicowaną grupą, konieczna jest zatem polityka, która będzie respektować tę różnorodność. Szczególnej uwagi wymagają osoby o złożonych, wielorakich potrzebach uzależniających je od pomocy innych oraz ich rodziny. Niepełnosprawni są często gorzej wykształceni, co zdecydowanie utrudnia ich funkcjonowanie na rynku pracy. Rodziny posiadające niepełnosprawne dzieci wymagają szczególnej uwagi jeżeli chodzi o ich edukację i aktywny udział w społeczeństwie. Sporych wysiłków wymaga rehabilitacja społeczna i zawodowa osób chorych psychicznie, których systematycznie przybywa, oraz budowa dla tej grupy osób systemu wsparcia. Równie istotnym elementem wsparcia osób niepełnosprawnych jest kwestia wsparcia materialnego przez publiczną pomoc społeczną w postaci świadczeń materialnych. System opieki nad dzieckiem pozbawionym właściwej opieki rodziców winien dalej rozwijać się zgodnie z potrzebami społecznymi, czyli m.in. proponować działania profilaktyczne i osłonowe dla rodzin niewydolnych wychowawczo, tak by jak najdłużej utrzymać dziecko w środowisku rodzinnym poprzez wsparcie systemowe w formie asystenta rodziny oraz specjalistyczne poradnictwo w formach indywidualnych oraz grupowych.

53 Analiza przemocy w rodzinie w oparciu o dostępne dane zastane, wskazuje że jej poziom nie będzie w najbliższych latach wzrastał, ale wraz ze wzrostem świadomości społecznej, coraz więcej przypadków przemocy będzie ulegało ujawnieniu. W związku z powyższym instytucje samorządu lokalnego muszą wykazać aktywność w przychodzeniu z pomocą zarówno ofiarom przemocy, jak i poprzez promowanie dostępnych form pomocy dla osób doznających przemocy. Konieczna jest realizacja i rozwój działań profilaktycznych w tym obszarze w ramach realizowanych programów. Pozycja członków rodziny na rynku pracy silnie wpływa na sytuację finansową gospodarstw domowych. Sytuacja danej osoby na rynku pracy jest uzależniona od poziomu wykształcenia, płci i wieku. Posiadane kwalifikacje oraz kompetencje społeczne zwiększają szansę osób wykluczonych na aktywny udział na otwartym rynku pracy. Tym samym beneficjenci pomocy społecznej wymagają profesjonalnego wsparcia w ramach realizowanej pracy socjalnej przez pracowników socjalnych. Konieczne zatem jest dokształcanie kadry w tym zakresie. Niezbędne jest również aby były podejmowane aktywne działania GOPS na rzecz ich klientów w szczególności osób pozostających bez pracy w ramach realizowanych projektów Unijnych. Również zabezpieczenie socjalne (świadczenia materialne) staje się niezbędnym elementem systemu pomocy, którego celem jest zmiana sytuacji materialnej, społecznozawodowej i rodzinnej klientów GOPS. Bez tego typu form wsparcia liczba rodzin wykluczonych społecznie będzie systematycznie rosła. Konieczne jest też systematyczne monitorowanie występujących problemów społecznych na obszarze gminy.

54 18. Monitoring i ewaluacja Monitoring to systematyczne określanie dynamiki zmian danego zjawiska. Monitoring rozumiany jest jako proces systematycznego zbierania i analizowania danych ilościowych i jakościowych dotyczących prowadzonych działań, wdrażanych projektów bądź całej strategii, tak w aspekcie finansowym jak i rzeczowym. Jego celem jest zapewnienie zgodności realizacji strategii z wcześniej zatwierdzonymi założeniami i wytyczonymi celami. Monitoring i ewaluacja zapisów strategicznych polegają na systematycznej ocenie realizowanych działań oraz modyfikacji kierunków działania w przypadku istotnych zmian społecznych, które mogą pojawić się poprzez zmianę regulacji prawnych czy też narastanie poszczególnych dolegliwości społecznych. Ewaluacja jest częścią procesu podejmowania decyzji, który to polega na wydawaniu opinii o wartości działania poprzez systematyczne, jawne zbieranie i analizowanie o nim informacji w odniesieniu do przyjętych celów, kryteriów i wartości. Ewaluację strategii należy rozumieć jako systematyczne zbieranie informacji na temat działań, charakterystyki i efektów programu w celu ocenienia strategii, poprawy jej skuteczności oraz/lub wsparcia procesu decyzyjnego dotyczącego przyszłego programowania 6. Cele prowadzenia ewaluacji można ująć w czterech zasadniczych punktach: 1. kontrola nad działaniem władz publicznych oraz zwiększanie przejrzystości tych działań, 2. zwiększanie skuteczności i efektywności projektów i programów podejmowanych przez sektor publiczny; 3. kształtowanie kierunków i priorytetów działalności sektora publicznego, 4. poznawanie mechanizmów programów i projektów 7. Realizacja działań przewidzianych w celach operacyjnych niniejszej strategii odbywać się będzie, w ramach kompetencji poszczególnych komórek organizacyjnych gminy. Potwierdzeniem osiągnięcia wskaźników realizacji działań, o których mowa 6 T. Kierzkowski, Ocena (ewaluacja) programów i projektów o charakterze społeczno-gospodarczym w kontekście przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2002, s Tamże, str. 11

55 w niniejszym dokumencie, będzie coroczne sprawozdanie z realizacji strategii. Elementami skutecznego monitoringu i ewaluacji będą przede wszystkim: Zespół wdrażający strategię. Zespół powinien zostać powołany odrębnym zarządzeniem, a w jego skład mogą wejść m.in.: Kierownik Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej oraz inne osoby Roczna ocena wdrażania strategii. Zespół wdrażający Strategię winien się zbierać przynajmniej raz w roku w celu oceny poziomu wdrożenia poszczególnych celów i kierunków działań zawartych w niniejszym dokumencie.

56 19. Planowanie społeczne w strategii rozwiązywania problemów społecznych Nowe podejście do polityki gminnej wymaga profesjonalnego zarządzania zasobami administracji gminnej oraz realizacji aktywnej polityki społecznej na poziomie samorządu terytorialnego. Realizacja przez gminę lokalnej polityki społecznej odbywa się na podstawie dokumentów strategicznych planowania społecznego. Pierwszym z nich to strategia zintegrowanego rozwoju ( ustawa o samorządach i przestrzennym zagospodarowaniu kraju). Druga to strategia rozwiązywania problemów społecznych wyznaczająca de facto cele realizowanej przez samorząd lokalnej polityki społecznej. Przedmiotowe cele polityki społecznej wyznaczają dziedziny, czyli obszary polityki społecznej rozumianej nie tylko jako działalność praktyczna państwa, ale również jako nauka. Za fundamentalne dziedziny polityki społecznej uznaje się zatem: Politykę ludnościową i rodzinną Politykę w dziedzinie zatrudnienia, płac, warunków i ochrony pracy; Politykę mieszkaniową; Politykę w zakresie ochrony zdrowia; Politykę oświatową; Politykę kulturalną; Politykę w zakresie zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej; Politykę w zakresie bezpieczeństwa publicznego Poziom zorganizowania społeczeństwa obywatelskiego, grup obywatelskich inicjatyw itp. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych dla Gminy Czarna na lata obejmuje fundamentalne dziedziny polityki społecznej, tym samym staje się dokumentem planistycznym w zakresie lokalnej polityki społecznej, a nie jak to często bywa dokumentem strategicznym w zakresie pomocy społecznej. 56

57 20. Metoda tworzenia strategii rozwiązywania problemów społecznych Przy tworzeniu strategii rozwiązywania problemów społecznych w Gminie Czarna wybrano metodę MAPS (Metodę Aktywnego Planowania Strategii) z elementami ZOPP (Planowanie Projektu Zintegrowane na Cel) jako najbardziej odpowiednią dla efektywnego i wielokierunkowego przygotowania kierunków polityki społecznej w gminie. Planowanie społeczne oparte na metodzie MAPS i ZOPP bazuje na bezpośrednich wynikach diagnozy społecznej gminy oraz wiedzy ekspertów. Niemniej główną metodą tworzenia strategicznych kierunków działania polityki społecznej w gminie, były analizy dokumentów oraz burza mózgów. Pozwoliło to poszczególnym członkom grupy w stosunkowo krótkim czasie zorientować się w poglądach pozostałych uczestników na najważniejsze kwestie, uzgodnić najważniejsze pojęcia oraz wypracować wspólne kierunki działań strategicznych. Proces konstruowania głównych kierunków polityki społecznej przebiegał według omówionych poniżej czterech etapów: 1. Analiza problemów- której celem było zidentyfikowanie głównych grup problemów i kwestii społecznych w gminie w oparciu o wyniki diagnozy oraz dostępne analizy dotyczące poszczególnych działów polityki społecznej i uporządkowanie ich w związki przyczynowo skutkowe. 2. Analiza głównych celów polityki społecznej - które umożliwiły wskazanie i identyfikację strategicznych celów i ich wzajemnej zależności zgodnie z kryterium cel środek do jego osiągnięcia. Celowi generalnemu strategii przypisano cele strategiczne oraz kierunki działań szczegółowych oraz wskazano tzw. przedsięwzięcia, które stanowią podstawę do projektowania projektów socjalnych oraz programów szczegółowych. 3. Określenie wskaźników relacji- które umożliwiły wskazanie stopnia realizacji założonych celów w poszczególnych dziedzinach polityki społecznej. Wskaźniki zostały określone liczbowo oraz procentowo. Założono, iż wskaźniki realizacji wskazują zakładaną wartość do osiągnięcia w horyzoncie czasowym do 2026 roku. Niemniej monitoring i ewaluacja stopnia realizacji będzie dokonywana nie rzadziej niż raz w roku. Ze względu na fakt, że strategia będzie obowiązywała od roku 2017 pierwsza cenzura ewaluacyjna zostanie dokonana w roku Określenie ram finansowych- określających limit środków, które gmina zamierza przeznaczyć na realizację. Określenie ram finansowych na poziomie celów 57

58 strategicznych poprzedzono analizą kosztów poszczególnych przedsięwzięć w ramach celów strategicznych możliwych źródeł finansowania oraz prognozą finansową na poszczególne lata realizacji strategii. W rozdziale pt. ramy finansowe zawarto adnotacje, iż zastrzega się możliwość dokonywania korekt ram finansowych ze względu na możliwość dostępności środków finansowych własnych oraz zewnętrznych ze względu na fakt, iż określone ramy finansowe opierają się wyłącznie na prognozie finansowej, która może ulec zmianie. Wychodząc naprzeciw tym problemom, władze samorządowe realizujące zadania własne wynikające z wielu ustaw i rozporządzeń, przeprowadziły proces planowania społecznego: od inwentaryzacji zjawisk i problemów społecznych poprzez ich diagnozę do Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych, która stanowi wyznacznik i podstawę do dalszego planowania społecznego w postaci gminnych programów i projektów z zakresu polityki społecznej. Naczelną przesłanką przygotowania strategii była koncepcja zrównoważonego rozwoju społecznego i aktywnej polityki społecznej. Ta pierwsza nakazuje brać pod uwagę w trakcie planowania społecznego wszystkie obszary polityki społecznej. Natomiast aktywna polityka społeczna oznacza opracowanie i wdrażanie wygenerowanych w procesie planowania społecznego aktywnych form oddziaływania na zidentyfikowane grupy problemowe. W celu usprawnienia lektury strategii w rozdziale planowanie społeczne ( ) zastosowano technikę używaną w tego typu dokumentach, polegającą na szeregowym identyfikowaniu konkretnego przedsięwzięcia. Sposób oznaczania struktury priorytetów, celów, kierunków i przedsięwzięć w strategii ukazuje schemat: C1K1P1 Cel strategiczny i jego numer (C) Kierunek działań strategicznych w ramach celu strategicznego i jego numer (K) Przedsięwzięcie (P) 58

59 21. Identyfikacja celu generalnego i priorytetów Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Diagnoza problemów i zjawisk społecznych, przesłanki i dyrektywy płynące z różnych poziomów planowania i zarządzania rządowego i samorządowego oraz cel generalny Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych są podstawą wyznaczania priorytetów przedmiotowej Strategii w zakresie lokalnej polityki społecznej w tym i rozwiązywania kwestii i problemów społecznych, na których koncentrować się będą działania Samorządu Gminy Czarna do roku W wyniku przeprowadzonych analiz oraz konsultacji z Gminnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Czarnej przyjęto za cel generalny Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych: CEL GENERALNY: TWORZENIE INSTYTUCJONALNYCH, ORGANIZACYJNYCH I MATERIALNYCH WARUNKÓW SPRZYJAJĄCYCH OGRANICZANIU OBSZARÓW WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO. W ramach celu generalnego określono 5 celów strategicznych: Cel I Zintegrowany system pomocy społecznej Cel II Tworzenie warunków sprzyjających umacnianiu instytucji rodziny Cel III Tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu Cel IV Tworzenie godnych warunków zamieszkania Cel IV Tworzenie warunków rozwoju kapitału kulturowego oraz edukacyjnego 59