Laudacja. Opinia o prof. dr. Adzie Yonath, kandydacie do tytułu Doktora Honoris Causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Transkrypt

1 Laudacja prof. dr hab. Lucyna A. Woźniak promotor Opinia o prof. dr. Adzie Yonath, kandydacie do tytułu Doktora Honoris Causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Magnificencjo Rektorze, Wysoki Senacie, Wielce Szanowna Pani Profesor, Dostojni Goście! Ponad pięć wieków temu zainicjowano w Uniwersytecie w Oxfordzie tradycję wyróżniania wybitnych osobistości tytułem honorowym doktora honoris causa. Jest on uważany za najważniejsze wyróżnienie, jakie może nadać uczelnia przyznawany stosunkowo rzadko, po dogłębnej analizie osiągnięć i zasług Kandydata do tytułu. W procedurze nadania godności doktora honoris causa powołany spośród grona profesorów promotor zobowiązany jest wygłosić laudację, czyli pochwałę Kandydata do tej najwyższej godności akademickiej. Szanowni Państwo, Z woli Senatu Uniwersytetu Medycznego w Łodzi mam zaszczyt pełnienia roli promotora w dzisiejszej uroczystości nadania godności doktora honoris causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi wybitnej uczonej izraelskiej, laureatce nagrody Nobla, professor Adzie Yonath z Weizmann Institute of Science, Rehovot. Ada Yonath rozpoczęła karierę naukową od studiów chemicznych i biochemicznych na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Doktorat w zakresie krystalografii rentgenowskiej uzyskała w InInstytucie Weizmanna w Rehovot. Staże podoktorskie odbyła w Carnegie Mellon University w Pittsburgu i w Massachusetts Institute of Technology w Bostonie, początkowo kontynuując badania białek włóknistych, by później zwrócić swoją uwagę na białka globularne. Po powrocie do I Instytutu Weizmanna osiągała tam kolejne szczeble kariery naukowej, uzyskując w 1988 stanowisko profesora i Dyrektora Wydziału Biologii Strukturalnej. Od 1989 jest też Dyrektorem Kimmelman Center for Biomolecular Assemblies. W międzyczasie była profesorem wizytującym min. na uniwersytetach w Alabamie i Chicago. 1

2 Krystalografię do badań molekuł biologicznych wprowadził Max Perutz, rozpoczynając w 1937 roku badania struktury hemoglobiny, co zrealizowano dopiero po 22 latach badań. Na początku lat siedemdziesiątych znana była struktura zaledwie 7 białek oraz model podwójnej helisy DNA, ustalony również przy wsparciu dyfrakcji rentgenowskiej. Obszar ten, terra incognita raczkującej krystalografii biomolekuł stawiał ówczesnym badaczom ogromne wyzwania. Bez wątpienia największą wizjonerką tamtego okresu była młoda badaczka izraelska, dr Ada Yonath, która postawiła sobie za cel ustalenie struktury atomowej rybosomu- kompletnej organelli komórkowej. Rybosom to molekularna fabryka odpowiedzialna za biosyntezę wszystkich białek na naszej planecie. Nawet najprostszy rybosom bakteryjny składa się z wielu tysięcy nukleotydów rybosomalnego RNA oraz z dziesiątków różnych białek. Ma on łączną masę przeszło 3 milionów Daltonów i zbudowany jest z niemal 200 tysięcy atomów, nie licząc atomów wodoru. Ada Yonath postanowiła pod koniec lat 70- tych ubiegłego stulecia ustalić metodą krystalograficzną strukturę takiego właśnie skomplikowanego obiektu molekularnego. Pierwsze wyzwanie dotyczyło uzyskania rybosomów w formie monokrystalicznej. Ada Yonath wpadła tu na pomysł, aby wykorzystać rybosomy organizmów ekstremofilnych, które byłyby bardziej odporne na surowe wymogi eksperymentu krystalograficznego. Pomysł ten zaczerpnęła od niedźwiedzi polarnych, które w okresie hibernacji składują swoje rybosomy w strukturach uporządkowanych na podobieństwo kryształu. Do krystalizacji w najbardziej skutecznej fazie projektu Ada Yonath wykorzystała rybosomy słonolubnej bakterii Haloarcula marismortui, żyjącej w Morzu Martwym oraz rybosomy ciepłolubnej bakterii Bacillus stearothermophilus przystosowanej do życia w wysokich temperaturach gorących gejzerów i wentyli na dnie oceanów. To w stosunkowo krótkim czasie doprowadziło do otrzymania monokryształów. Wówczas problemem okazał się jednak brak dyfrakcji rentgenowskiej lub dyfrakcja o bardzo niskiej rozdzielczości, świadczące o niewielkim porządku krystalicznym. Na tym etapie rozwiązaniem okazało się nowatorskie zeszklenie kryształów w temperaturze ciekłego azotu, które przyjęło się jako standard w całej krystalografii makromolekuł. Poprawia ono w niektórych sytuacjach stopień uporządkowania w kryształach, zapobiega ich dehydratacji, obniża drgania termiczne atomów, oraz, przede wszystkim, utrudnia degradację materiału biologicznego. Dzięki takim zabiegom udało się w połowie lat uzyskać kryształy rybosomu dobrze rozpraszające promieniowanie rentgenowskie. Odpowiednią rozdzielczość uzyskano dzięki zastosowaniau źródeł synchrotronowych, wówczas niemal w 100% wykorzystywanych przez fizyków cząstek elementarnych. Ada Yonath jest zaliczana do 2

3 pionierów wykorzystania promieniowania synchrotronowego do badań dyfrakcyjnych kryształów makromolekularnych. Obecnie takie pomiary są normą w biokrystalografii, a eksperymenty prof. Yonath stanowią chlubę wielu najlepszych ośrodków synchrotronowych na świecie. W swojej biografii Ada Yonath porównuje zmagania naukowe do wytężonej wspinaczki górskiej; osiągnąwszy wierzchołek, wspinacz uświadamia sobie, że wyrósł przed nim kolejny, jeszcze wyższy szczyt. Ostatecznie, w roku 2000, po ponad 20 latach zmagań, Ada Yonath spełniła swoje marzenie: struktura krystaliczna mniejszej podjednostki rybosomalnej została rozwiązana. W krótkim czasie opisane zostały kolejne struktury, w tym kompletnego rybosomu. Świat zobaczył po raz pierwszy jak na poziomie trójwymiarowej struktury atomowej wygląda funkcjonalna maszyna molekularna komórki żywej. Okazało się, że rybosom to enzym wykorzystujący katalityczne RNA, a więc rybozym, podczas gdy białka rybosomalne, którym tradycyjnie przypisywano funkcję katalityczną, są tylko rodzajem szkieletu strukturalnego. Kolejnym niezwykle ważnym etapem badań były struktury krystaliczne rybosomów bakteryjnych, zablokowanych przez antybiotyki. Hamowanie biosyntezy białek, jako procesu niezbędnego do życia komórki, to jeden z mechanizmów działania antybiotyków. Ze względu na wysoką skuteczność antybiotyki obniżające aktywność rybosomów są obiektem intensywnych badań, co skutkuje opracowaniem nowych generacji antybiotyków działających wydajniej i mniej toksycznie na organizm gospodarza opartych na znajomości precyzyjnej struktury atomowej celu rybosomalnego. Prof. Yonath często podkreśla, że na wielu etapach swego projektu uzyskała wsparcie od współpracowników w Niemczech, choć w tym samym czasie inne środowiska naukowe często traktowały jej plany z pobłażliwością należną nierealnym mrzonkom. W szczególności ogromną pomoc naukową a także wsparcie finansowe uzyskała od nieżyjącego już prof. Wittmanna w Berlinie. Sama zresztą przez szereg lat pełniła różne funkcje w Instytutach Maxa Plancka w Berlinie i w Hamburgu. Ada Yonath jest członkiem najbardziej prestiżowych stowarzyszeń, w tym amerykańskich National Academy of Sciences i Academy of Art and Sciences, brytyjskiej Royal Society for Chemistry, niemieckiej Leopoldina, Papieskiej Akademii Nauk w Watykanie czy European Molecular Biology Organization (EMBO), iizraelskiej Akademii Nauk Ścisłych i Humanistycznych, a nawet Międzynarodowej Akademii Astronautyki. Jest członkiem wielu naukowych komitetów doradczych, w tym min. Rady Naukowej Sekretarza Generalnego ONZ i Komitetu Doradczy Przewodniczącego Komisji Europejskiej, Najwyższej Radę Naukową ds. Szkolnictwa Wyższego i Rozwoju Nauki Izraela. Za swą działalność została odznaczona i wyróżniona niezliczonymi nagrodami. Przyznano jej m.in. pierwszą Nagrodę Europejskiego Stowarzyszenia Krystalograficznego 3

4 ECA (2000), Dyplom NIH w USA, Nagrody Harvey'a i Wolfa oraz Izraelską Nagrodę za Badania Chemiczne, Nagrodę im. Anfinsena (USA) i Nagrodę Rothschilda, Nagrodę im. Alberta Einsteina (Princeton), a także Nagrodę UNESCO i L'Oreal dla Europejki- naukowca (2008) a w roku 2009 Watykańską Nagrodę Pokojową. Wśród medali jest Medal Cottona (Towarzystwo Chemiczne USA), Izraelskiego Towarzystwa Chemicznego, Złoty Medal Paula Karrera (Szwajcaria), Medal Linusa Paulinga (USA), Medal Premiera Indii oraz Medal Marii- Skłodowskiej- Curie od Polskiego Towarzystwa Chemicznego. Prof. Ada Yonath jest Laureatką najwyższego wyróżnienia naukowego, Nagrody Nobla, którą otrzymała w 2009 roku w dziedzinie chemii razem z Tomem Steitzem i Venki Ramakrishnanem za badania struktury rybosomu. Tytułem Doktora Honoris Causa uhonorowało Adę Yonath dotąd około 20 uniwersytetów na całym świecie, w tym Uniwersytet Hebrajski i Ben- Guriona, angielskie Oxford i Cambridge, a także uniwersytety w Nowym Yorku, Oslo, Tuluzie, Hamburgu, Patras, oraz kilka uniwersytetów w Chinach i Hong Kongu. Jest powodem szczególnej satysfakcji dla wygłaszającej tę opinię, że osoba zaliczana nie tylko do najwybitniejszych biologów strukturalnych i biokrystalografów na świecie, ale do najwybitniejszych postaci naszych czasów w ogóle, dopisze do swojego życiorysu jeszcze jeden doktorat honorowy, nadany przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi, w Polsce. Wyróżnienie to ma szczególne uzasadnienie, zważywszy że rodzina prof. Ady Yonath wywodzi się właśnie z Polski, a ona sama utrzymuje z Polską stały kontakt, przyjmując zawsze, pomimo niezliczonych obowiązków i nieustannych podróży, zaproszenia do przyjazdu do naszego kraju i znajduje każdorazowo czas na kontakty z młodzieżą akademicką. Jestem przekonana, że w tym krótkim wystąpieniu nie udało mi się przekazać wszystkich osiągnięć i zalet Pani Profesor. Osoby o szerokich zainteresowaniach i wielkiej pasji badacza, ogromnej pracowitości i aktywności zawodowej. Człowieka o wielkim umyśle i pięknym sercu otwartym na innych ludzi. Mam jednak głęboką nadzieję, że przekazane informacje przybliżyły Jej osiągnięcia, oraz nadzwyczajną rolę, jaką odgrywała i odgrywa w rozwoju i organizacji nauk biomedycznych na świecie. Kończąc, pragnę wyrazić przekonanie, że Uniwersytet Medyczny w Łodzi, decydując się na obdarzenie Pani Profesor Ady Yonath godnością i przywilejami doktora honorowego dokonał znakomitego wyboru. Jest Ona bowiem nie tylko wielkim Uczonym ale Człowiekiem o ogromnym osobistym autorytecie i ogromnym dorobku, mającym szczególną pozycję 4

5 międzynarodową, potwierdzoną licznymi i zaszczytnymi funkcjami, jakie powierzają Jej instytucje na całym świecie. Dlatego jestem szczególnie rada, że Profesor Ada Yonath, mająca silne związki z Polską i Łodzią jako miejscem rodzinnym, do którego chętnie wraca pozostanie na trwałe członkiem naszej społeczności akademickiej. Czuję się zaszczycona i uhonorowana tym, że mogłam przyczynić się do tego wydarzenia jako członek Rady Wydziału Nauk Biomedycznych i Kształcenia Podyplomowego, który wnioskował nadanie tytułu, że Uniwersytet Medyczny, dopisze do grona swoich doktorów honorowych jeszcze jedno wielkie nazwisko: Laureatki Nagrody Nobla, Doktor Honoris Causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Profesor Ady Yonath. 5

6 6