WYKŁAD INAUGURACYJNY PROREKTORA PROFESORA DRA ADAMA PRZYBOSIA

Transkrypt

1 ROCZNIK NAUKOWO-DYDAKTYCZNY STUDIUM TERENOWEGO KRAKOWSKIEJ WSP W RZESZOWIE Z. 1 NAUKI HUMANISTYCZNE R Z przeszłości Rzeszowa WYKŁAD INAUGURACYJNY PROREKTORA PROFESORA DRA ADAMA PRZYBOSIA Kto rzadko przybywa do Rzeszowa, ten musi być zdziwiony za każdym swym nowym zjawieniem się w stolicy województwa spostrzega bowiem ciągłe zmiany: pięknieją ulice, powstają nowe bloki mieszkalne, rosną nowe gmachy publiczne i hale fabryczne, rozwijają się całe nowe dzielnice, wzmaga się ruch uliczny, wystawy sklepów wabią nowoczesnym wyglądem to nie jest już dawne, spokojne miasteczko moich lat dziecinnych, to tętniące twórczym życiem jedno z czołowych miast naszej Ojczyzny. Niewątpliwie Rzeszów przeżywa w ostatnim dwudziestoleciu swój świetny okres rozwoju. Zanim do tego doszło, Rzeszów był zapomnianym, spokojnym miastem powiatowym, nie pozbawionym jednak wybitnych mieszkańców, zasłużonych działaczy, uczonych, pisarzy, ale nie odgrywał większej roli w życiu społeczeństwa polskiego. Były przecież okresy w dziejach naszego miasta, kiedy i przed wiekami życie płynęło w nim żywszym nurtem, a pracowitość jego mieszkańców zapewniała mu dobrobyt i znaczny rozwój. W dniu, kiedy w Rzeszowie wyższa uczelnia akademicka zaczyna swą pracę i stwarza dalsze możliwości rozwoju mieszkańcom Rzeszowa i województwa, godzi się rozważać dawne lata świetności naszego miasta i przypomnieć, że ma ono za sobą również piękny okres dziejów. Rozłożony na lewym brzegu średniego Wisłoka od dokumentu nadania prawa magdeburskiego, wydanego w Krakowie 19 stycznia 1354 r. przez Kazimierza Wielkiego dyplomacie, rycerzowi Janowi ze Stróżysk, synowi Pakosława rozwijał się Rzeszów jako miasto dziedziczne Rzeszowskich, Ligęzów, Lubomirskich. Pochodzenie nazwy miasta, wywiedzionej przez Franciszka Piekosińskiego od słowiańskiego imienia Rzęch lub Rzesz, a potwierdzonej przez Aleksandra Briicknera, nie ulega dziś wątpliwości; wyprowadzanie 17

2 nazwy od niemieckiego Reichshof, lansowane przez nacjonalistów ukraińskich i hitlerowskich, nie ma naukowego uzasadnienia, skoro sami Niemcy w X V wieku nazywali Rzeszów Resche. Od X V wieku pieczętowało się nasze miasto herbem, w którego polu widniał do dziś zachowany krzyż kawalerski. Rzeszów, położony w powiecie przeworskim, a województwie ruskim, wraz z obszernymi włościami panów stanowił obszerne państewko rzeszowskie, żyjące własnym życiem feudalnego miasta. Nawiedzany groźnymi pożarami w roku 1427, 1559, 1576, itd., najazdami Tatarów. (1502, 1524, 1621) Rzeszów nie rozwijał się szybko. W X IV i X V wieku liczył zapewne kilkuset, najwyżej mieszkańców (dla porównania w połowie X V wieku Czudec miał 384, Dębica 456, Sędziszów 1 501, Strzyżów 192). Na początku X V I wieku miał dopiero mieszkańców, a w 1589 roku osób, głównie pochodzenia polskiego; wówczas Przemyśl liczył 5 600, a Przeworsk mieszkańców. Z końcem X V I wieku mieszkało już w Rzeszowie przeszło osób. Jest to szczyt powodzenia miasta; potem liczba mieszkańców znowu zaczyna malec. Ludność niemiecką dostrzegamy tylko w pierwszym okresie dziejów miasta. Ludność żydowska zjawiła się w Rzeszowie dopiero w drugiej połowie X V I wieku za Ligęzów. Przywilejem z roku 1599 Mikołaj Spytek Ligęza zezwolił na wolne osiedlanie się w mieście, przyciągając chętnych głównie rzemieślników i kupców. Zgodnie z engelsowską systematyką ludności miejskiej można wyróżnić kilka klas społecznych. Górną grupę stanowił zamożny patrycjat to on piastował urzędy wójta, rajców, ławników: do niego należały największe domy. Pospólstwo obywateli miasta tworzyli mistrzowie rzemieślnicy, kramarze, kupcy grupa ta była dość liczna w Rzeszowie. Mieszkańcy miasta bez praw obywatelskich, tzw. plebs to podupadli mieszczanie, czeladnicy, wyrobnicy, przedmieszczanie, komornicy, chałupnicy, partacze i inna biedota miejska. Dużą grupę stanowili od końca X V II wieku Żydzi. Mieli swoich seniorów, posiadali własne domy, ale byli bez praw miejskich, zwano ich w aktach mieszkańcami (incolae) lub pospólstwem (communitas Judaica). Byli celnikami, faktorami poborców podatkowych, kupcami, dysponowali pewnymi kapitałami, posiadali synagogę, starą szkolę z własnym szkolnikiem i kantorem. Mikołaj Spytek Ligęza zmuszał Żydów do różnych świadczeń, nawet do obrony miasta, ale wchodził z nimi w interesy, pożyczał u nich pieniędzy, odstępował im nawet ziemie Zycie gospodarcze miasta w dwóch pierwszych wiekach rozwijało się wolno, ale stale. Początkowo produkcję miasta reprezentowało przede wszystkim rzemiosło. Od początku X V wieku znajdujemy w Rzeszowie kowali, krawców, rzeźników, szewców, sukienników, tkaczy. Rzemieślnicy ci dość wcześnie zorganizowali się w cechy, uzyskując od panów miasta własne statuty cechowe (najstarszy tkaczy z 1449 r.). Z latami przybywali inni rzemieślnicy, jak piwowarzy, słodownicy, młynarze kuśnierze, piekarze itp. Nie umiemy jednak dużo powiedzieć o liczbiewarsztatów, ich produkcji lub rynkach zbytu. 18

3 Rzeszów nowo powstała dzielnica Piastów.

4 Nasze miasto rozwinęło się szczególnie bujnie pod rządami kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzy w latach , kiedy to przez małżeństwo z Zofią Rzeszowską państwo rzeszowskie, a więt samo miasto wraz z przedmieściem, Ruską Wsią, Krasnem, Powietną (Pobitna), Strażowem, Wilkowyją oraz Donatową Wolą przeszło w ręce senatorskiego rodu Ligęzów. Powiększone przez zapisy bezpotomnych braci Zofii: Mikołaja (zm. 1574) i Adama (1583) państwo wzrosło prze/, dalsze nabytki Ligęzy: Malawa, Staroniwa, Piotraszówka, Zarzecze, Sołonka, Racławówka do prawdziwej fortuny magnackiej: 13 wsi z 126 łanami, tj. około morgów ziemi. Trzeba pamiętać, że Ligęza posiadał nadto własne włości, jak Gorzyce, Dąbrowę, Skotniki, Głowów (Głogów) i Sędziszów, a nadto starostwo żydaczowskie, bieckie i ropczyckie. Mikołaj Spytek Ligęza roztoczył wielostronną opiekę nad swym miastem i państwem. Rozwijał cechową produkcję rzemieślniczą, zorganizował życie wsi podrzeszowskiej, dbał o handel miejski, walczył o jego prawa z Łańcutem, wydał nowe przywileje handlowe, wzniósł zamek w Rzeszowie zwany Ligęzowym, wybudował kościół i klasztor bernardynów, nowy ratusz, synagogę, szereg szpitali i przytułków. Zanim zwrócimy uwagę na najważniejsze poczynania Ligęzy dla Rzeszowa i okolicy, przypomnijmy kilka szczegółów z jego życia. Mikołaj Spytek Ligęza urodził się zapewne w r. 1562; był synem Mikołaja, kasztelana Czechowskiego i Elżbiety Jordanówny, primo voto Stanisławowej Bonerowej, starościny bieckiej i Czechowskiej. Pan Rzeszowa był kolejno kasztelanem Czechowskim, żarnowskim, wreszcie sandomierskim oraz starostą żydaczowskim, bieckim i ropczyckim. Umarł w wieku lat 75 na zamku w Dąbrowie obok Tarnowa około 21 sierpnia 1637 r. Trzykrotnie wstępował w związki małżeńskie, a każda żona wnosiła mu bogate wiano. Pierwszą żoną była Zofia Rzeszowska, córka Jana de Zyrków i Urszuli de Koczmorów, pani na Rzeszowie. Po śmierci Zofii ożenił się Ligęza ze swą szwagrową Elżbietą (Halszką) Kormanicką, kasztelanką Czechowską, a wdową po Adamie Rzeszowskim, która wniosła mu dalsze części dóbr rzeszowskich. Trzecią żoną naszego kasztelana była Zofii Krasińska z Krasnego, wojewodzianka płocka. Z jej ręką otrzymał Ligęza klucz krasiński. Potomstwo zostawił tylko z trzeciej żony: dwie córki Pudencjanę i Konstancję, z których starsza zaślubiła znanego magnata, ordynata na Ostrogu, przyszłego wojewodę krakowskiego, Władysława Dominika Ostrogskiego Zasławskiego, a młodsza, Konstancja, wyszła za Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, wówczas starostę sądeckiego, a niebawem marszałka w. kor. i hetmana polnego kor. przyszłego rokoszanina. T.> właśnie w ręce tych Lubomirskich przeszły z czasem włości rzeszowskie. Olbrzynnia fortuna Ligęzów stała się po śmierci Mikołaja Spytka przyczyną gorszących sporów rodzinnych, nawet zajazdów, skarg i procesów. Kasztelan Ligęza był typowym feudałem, synem swoich czasów, bliskim wzorem wojewody Mikołaja Zebrzydowskiego, kanclerza kor. Jerzego Ossolińskiego czy kanclerza litewskiego Albrechta Stanisława Radziwiłła. Głęboka, fanatyczna religijność, przechodząca na starość w dewocję, kazała mu poczynić liczne zapisy i fundacje oraz wznieść szereg

5 kościołów: w r w Dąbrowie, w r reformatów w Bieczu, w г 1631 w Świlczy, wreszcie w latach kościół i klasztor bernardynów w Rzeszowie. Fundacja ta była nie tylko wynikiem religijnych uczuć kasztelana, ale również realizacją planu obronnego miasta po tragicznym napadzie Tatarów w r Kościół bernardynów miał stanowić ważny punkt obronny w ogólnym systemie, stąd grube ściany, okna ze strzelnicami, potężne mury otaczające kościół i klasztor. Prawdziwą ozdobą kościoła miał być wielki ołtarz z cenną płaskorzeźbą alabastrową dłuta Jana Pfistera oraz pomniki Ligęzów w nyżach prezbiterium. Klasztor został bogato wyposażony ziemią i zapisami. Akt donacyjny wygotowano w Rzeszowie 25 marca 1629 r. Dalszym dowodem dbałości Ligęzy o swe miasto, a równocześnie troski o swą rodzinę jest opieka nad starym kościołem parafialnym w Rzeszowie, pochodzącym w swych założeniach z X IV w. W kościele tym wzniósł Ligęza szereg wartościowych pomników rodzinnych, a więc Mikołaja i Adama Rzeszowskich oraz innych krewnych żony Zofii, odbudował gmach kościelny po zniszczeniach wywołanych pożarem w r. 1621, wyposażył nowymi fundacjami, nie zapomniał o nim w testamencie z r Przy istniejącym od X V w. kościele szpitalnym św. Ducha ufundował Ligęza przed rokiem 1616 nowy dom ubogich, czyli szpital. Z zachowanego aktu fundacyjnego, spisanego 30 kwietnia 1631 r. w Ligęzowie, czyli na zamku rzeszowskim oraz z instrukcji fundatora dowiadujemy się, że szpital stanął przy moście nad Wisłokiem, składał się z wielkiej izby, komory, sieni wielkiej, ogniska, czyli kuchni i 20 izdebek dla chorych. Szpital przeznaczony był dla ubogich, a nie biegunów, ale vere pauperes z tego miasta albo z okolicznych do tego miasta należących wsi, którzy by na pańskich robotach się wyrobieli, albo za jakiem przypadkiem do ubóstwa, albo złego zdrowia i ułomności jakiej przyszli. W Vazie śmierci któregoś z ubogich miano zaraz powołać innego. Szpitalem zarządzał starszy szpitalny wybierany na św. Marcina przez faktora pańskiego, rajców i pospolitego człeka. Wyposażenie szpitala stanowiły ogrody, obszerne role oraz jałmużna, czyli zapisy. Fundacja ta przetrwała długie lata. Prócz szpitala rzeszowskiego założył Ligęza liczne szpitale w swych dobrach, wsiach i miasteczkach, dostatnio je wyposażając. Wspólny akt oblatowano w grodzie bieckim 20 maja 1634 r. Powstały więc wówczas szpitale przytułki: w Staromieściu, Krasnem, Zabierzowie, Świlczy, Przybyszówce, Malawie, Otwinowie, Sędziszowie, Dąbrowie i Glowowie. W szpitalach tych mieszkało od 6 do 20 ubogich. W dość skomplikowanej umysłowości ludzi X V II wieku obok przesadnie pojmowanej religijności jakoś mieściła się.feudalna chciwość, wyzysk własnych poddanych, pragnienie skupienia w swych rękach jak najwięcej ziemi, choćby chłopom wydartej. Ligęza był nieodrodnym synem swej klasy. Jego działalność pod tym względem zarówno w państwie rzeszowskim, jak i w starostwie bieckim nie pozostawia złudzeń. Wszak wszystkie fundacje pochodziły z dochodów zapracowanych przez poddanych pańskich. Jedną z głównych zasług Ligęzy to prawdziwa troska o obronność 20

6 swego miasta. Wspominaliśmy wyżej o budowie warownego kościoła bernardynów. 8 sierpnia 1627 roku wydał mandat o pogotowiu wojennym mieszczan rzeszowskich. Kazał wówczas otoczyć miasto wałami, parkanami, zbudował własnym kosztem bramy i baszty obronne, wszystkim mieszczanom i przedmieszczanom, zarówno właścicielom, jak i komornikom, chrześcijanom i Żydom nakazując zaopatrzyć się w rusznice z odpowiednią ilością kul i prochu, uwalniając od obowiązku pogotowia wojennego tylko kobiety i dzieci do lat 12. Ligęza kazał sporządzić rejestr wszystkich placów, ogrodów i domów, jednym słowem parcel, by stosownie do tego przeznaczyć ich właścicielom odcinek wałów miejskich do naprawy i obrony. Nad pracami ziemnymi mieli czuwać dziesiętnicy a nad całością obrony hetmani: miejski, przedmiejski i żydowski. Powyższe zarządzenia obronne Ligęzy należą do ciekawszych w literaturze wojskowej. Temu samemu celowi miał też służyć zamek w Rzeszowie Z końcem X V I lub z początkiem X V II wieku zaczął kasztelan sandomierski budować na południe od miasta zamek obronny, który nazwał Ligęzowem. Po ukończeniu budowy przeniósł swą siedzibę ze Staromieścia, dotychczasowej rezydencji, na miejsce dawnego grodu, do Ligęzowa, zamieszkał tu na Stałe i bardzo często w nim przebywał, choć miał tyle innych rezydencji. Niewiele umiemy powiedzieć o zewnętrznym wyglądzie zamku, gdyż późniejsze przebudowy znacznie go zniekształciły. Zamek rozciągał się na znacznej przestrzeni, gdyż dokoła niego roztaczały się zabudowania folwarczno-zamkowe na terenie wsi Wygnańca. Otoczony był wtedy wałem ziemnym; kamienne obwarowania są nabytkiem późniejszym, zresztą całe miasto otoczone było podobnym wałem. W każdym razie zamek rzeszowski spełnił doskonale swe obronne zadanie w pamiętnym roku najazdu Tatarów W r posiadał już basztę, bramę murowaną oraz kaplicę. W roku śmierci Ligęzy zamek nie był jeszcze zupełnie ukończony, bo w testamencie prosił kasztelan żonę, aby zamku domurowała i wiecznemi czasy Ligęzowym nazwała i obwałować kazała. Na zamku stała zawsze piechota kasztelańska oraz kozacy. Nadto była tam liczna służba pańska, wyliczona w testamencie, jak np. woźnice, masztalerze, kucharze, piekarze, myśliwce itp. Drugą świecką budowlą wzniesioną w Rzeszowie przez Ligęzę był nowy ratusz, zbudowany jeszcze przed rokiem Kasztelan sandomierski miał duże ambicje polityczne. Pragnął zawsze odegrać pewną rolę na sejmach, sejmikach i zjazdach. Był zdecydowanym regalistą zarówno za Zygmunta III, jak i Władysława IV. Bywał na licznych sejmikach: proszowskim, wiszeńskim i opatowskim z racji posiadania swych majątków we wszystkich trzech województwach krakowskim, ruskim i sandomierskim. W czasie rokoszu Zebrzydowskiego popail stanowisko króla Zygmunta III. Zyskiwał za tę politykę szereg dowodów łaski królewskiej, jak nominacje, przywileje i życzliwe mandaty dla swych miast. Na sejmach sprawował różne funkcje komisarskie. Jako senator jednego z głównych województw Ligęza wygłaszał na sejmach uczone wota, w których dawał dowody nie tylko swego krasomówstwa i wiedzy politycznej, ale i przekonań regalistycznych. Zachowało się kilka jego wo-" tów sejmowych, które współcześni kopiowali jako wzory oratorskie. Sam 21

7 Ligęzć uwiecznił je również, każąc je wydrukować w swej drukarni w Dąbrowie. Tak np. na sejmie koronacyjnym 1633 r. miał długie bardzo votum, w którym siła było rzeczy potrzebnych, siła też rzeczy mniej temu sejmowi należących..., atoli rzecz była podziwienia godna, że congrua ratione de verbo ad verbum z wielką pamięcią in decrepita aetate tak swoję votum mówił jako je dał po tym do druku, zanotował autor dia^ riusza sejmowego. Miarą rozwoju gospodarczego miasta w tym czasie jest rozkwit jego rzemiosła. W dalszym ciągu rozwijał się najstarszy cech tkaczy. Krawcy uzyskaii od Adama Rzeszowskiego przed rokiem 1583 przywilej cechowy. Sukiennicy, czapnicy i kuśnierze posiadali ju ż własne cechy, podobnie szewcy, ślusarze, garncarze. Osobną grupę stanowili rusznikarze, kowale, miecznicy, rzeźnicy, bednarze, tokarze, stolarze, cieśle, kołodzieje, powrożnicy, słodownicy, łaziebnicy i błoniarze. Znamy nie tylko statuty cechowe, ale również nowo wprowadzone w nich zmiany, nazwiska wielu mistrzów, często ławników, rajców i burmistrzów miasta, ich walki klasowe, spory o zakres pracy oraz obowiązki wobec miasta i jego pana. Znamy organizację cechową, ich władze, rolę w mieście, sytuację towarzyszy czeladników i uczniów. Za Ligęzy rozwinęły się szczególnie dla Rzeszowa charakterystyczne rzemiosła cyrulików i aptekarzy oraz złotników. Cech cyrulików skupiał lekarzy chirurgów oraz aptekarzy. Zawody te były bardzo potrzebne w Rzeszowie, zwłaszcza po epidemii wybuchłej po najeździe Tatarów w r Zachował się w rzeszowskiej księdze wójtowskiej bardzo interesujący dla historyków medycyny spisek rzeczy w towarze pozostałych po nieboszczyku Janie Dudkowicu, aptykarzu, mieszczaninie rzeszowskim z 30 kwietnia 1613 r wyliczający 127 artykułów aptecznych z podaniem ilości i ceny każdego. Znaczenie cechu rzeszowskich złotników, pracujących dla króla Zygmunta III, ostatnio przypomniał docent Kotula. Oczywiście, obok produkcji rzemieślniczej cechowej, w mieście Rzeszowie kwitła produkcja rzemieślnicza pozacechowa, głównie na wsiach należących do państwa Ligęzy (np. młynarze, szewcy, krawcy, kowale itp.) oraz produkcja podejmowana przez tzw. partaczy nie należących do cechów. W pańskich i miejskich przedsiębiorstwach rozwijaj się przemysł miejscowy. Był więc w Rzeszowie w tym czasie młyn miejski, browar, gorzelnia, słodownia, cegielnia oraz folusz dla sukna. Po staremu rozwijała się produkcja rolnicza i hodowlana w mieście i na wsiach podrzeszowskich, dla których Ligęza okazał się wyjątkowo gorącym i oddanym opiekunem. Wydał dla nich w r szczegółową ustawę (dla wsi Świlczy i Woliczki), stanowiąc organizację władz, regulując świadczenia feudalne, organizując obronę na wypadek wojny lub napadu Tatarów, wreszcie wyposażając w wielu swych wsiach szpitale przytuliska dla chorych i starych, o czym pisałem swego czasu osobno. Przy tym wszystkim należy pamiętać, że Ligęza był feudalnym panem nie rezygnującym ze swego zysku. П

8 Handel rzeszowski zamyka! się początkowo w granicach miejscowego miejskiego rynku, chociaż położenie przy dogodnej drodze handlowej ze Śląska przez Kraków na Ruś oraz z północy Polski na Węgry stwarzało dogodne warunki rozwoju. Z początku nie posiadał jeszcze prawa składu ani celnych przywilejów dla swych kupców, ale od 1427 r. miał już własną wagę miejską, kramy przekupniów, piwnice i ławy do sprzedaży soli, a w czwartki odbywały się targi tygodniowe. Od początku XVI w. (1502 r.) na pewno miały miejsce 3 jarmarki doroczne na św. Wojciecha (23 kwietnia), św. Feliksa (30 sierpnia) i św. Barbarę (4 grudnia). Już w pierwszej połowie X V w. (1430 r.) przez Rzeszów pędzili krakowscy kupcy woły z Rusi, pomijając dawny szlak na Sandomierz. Handel bydłem odbywał się i w następnych wiekach. Np. w r mieszczanie rzeszowscy Wojciech Głąbek i Ambroży Ciosek kupili 300 wołów od kupców podhajeckich za zł. W ciągu X V w. widzimy w Rzeszowie nie tylko kupców z Krakowa, ale również z Halicza, Kołomyi i Stryja. Korzystną drogę handlową stanowił też szlak wodny Wisłokiem, uregulowany osobną konstytucją (ustawą) z 1589 r. Spławiano tą drogą zboże, mąkę, drzewo, klepki, popiół. Nadto handlowano w Rzeszowie miejscowym miodem, świecami, piwem, chmielem, winem, owocami. Później wywożono też wełnę, ryby, masło, ser, skóry, buty, kożuchy, wosk, płótna itp. Na przełomie X V I i X V II w. uzyskane przywileje oraz szeroki samorząd stwarzały dalsze możliwości rozwoju dla rzeszowskiego handlu. Ale zniszczenia wojenne, najazdy tatarskie, siedmiogrodzkie, szwedzkie, walki panów o sporne majątki, a przede wszystkim zaś ustrój feudalny wraz z wszystkimi urządzeniami gospodarczymi i społecznymi hamowały rozwój rzeszowskiego handlu. Niemniej w tym czasie można mówić jeszcze 0 rozwoju miasta. W r miasto uzyskało od Zygmunta Augusta przywilej na pobieranie opłat od towarów, zwłaszcza koni, bydła, na drogach wiodących do miasta, z przeznaczeniem uzyskanych kwot na rozbudowę dróg, mostów, grobli na Wisłoku, Strugu. Mikośce i Przybyszy. W r przywilej pański przynosił dalsze ulgi handlowe zezwolenie na kramy i piwnice, przywilej z r zatwierdzał dawne targi i jarmarki. W latach Ligęza stoczył z panem sąsiedniego Łańcuta, Diabłem Stadnickim istną wojnę handlową o prawo do jarmarku, tak sugestywnie opisaną przez Władysława Łozińskiego w Prawem i lewem. W r uzyskał Ligęza dla swego miasta prawo, warowane konstytucją, na skład ryb 1 win węgierskich w Rzeszowie. Do dziś istniejące pod rzeszowskim rynkiem.obszerne piwnice, pochodzące prawdopodobnie z XVI w., świadczą o istotnym rozwoju handlu winem w naszym mieście. Na "podstawie źródeł da się odtworzyć stosunki handlowe Rzeszowa na przełomie wieków z Krakowem, Sandomierzem, Tarnowem, Warszawą, Pińczowem, Chęcinami, Olkuszem, Łęczycą, Łańcutem, Przeworskiem. Jarosławiem, Przemyślem, Lwowem, Leżajskiem, Podhajcami, Sanokiem. Zamościem, Żółkwią, ale również czytamy o kupcach z Mołdawii, Węgier nawet ze Szkocji. Rzeszów w pierwszej połowie X V II w. musiał być już poważnym > 23

9 środkiem handlowym, skoro wizytator diecezjalny z Przemyśla motywował w r konieczność podniesienia parafii rzeszowskiej do prepozytury m. in. i tym argumentem, że w Rzeszowie odbywają się wielkie zjazdy kupców z wielu stron. Ustrój miasta Rzeszowa w interesującym nas okresie na ogół nie odbiegał od zasadniczych postanowień prawa magdeburskiego. Nie będziemy go więc tutaj omawiali. Przypomnę ogólnie, że władzę miejską stanowił urząd radziecki (a więc burmistrz i 5 rajców), urząd ławniczy (wójt i 7 ławników) oraz pospólstwo (rzemieślnicy i kramarze) zbierane na zwyczajnych zgromadzeniach. Z końcem X V I w. istniała jeszcze jedna władza miejska, tzw. mężowie od pospólstwa (tribuni plebis) w liczbie 12. Dla spraw większej wagi władze miejskie zbierały się razem, tworząc np. tzw. urząd dwoisty radziecki i ławniczy lub nawet troisty, powołując nadto urząd cechmistrzowski. Ważne to jest w dziejach Rzeszowa, że nad całym życiem miasta ciążyła władza dziedzicznego pana, jego urzędu pańskiego. On nadawał przywileje, wydawał uniwersały, dyspozycje, dekrety. Decydował w najważniejszych, zasadniczych sprawach miasta, często poszczególnych mieszkańców. Mieszkańcy mogli odwoływać się od dekretów urzędów miejskich do decyzji pana. Z apelacji do Ligęzy korzystało wielu mieszkańców. O stosunku władzy pańskiej do władz miejskich niech świadczy wyjątek z pisma kasztelana z r do przedstawicieli miasta: Któż was tego nauczył, że choć do Was o co piszę, nie słuchacie i tego nie czynicie, o co piszę... Już więcej niech nie piszę, nie radzę wam. Pan posługiwał się własnymi sądami zamkowymi w tzw. urzędzie zamkowym. Na życie kulturalne mieszczan rzeszowskich wpływały niewątpliwie stosunki handlowe z szerszym światem. One to budziły potrzebę wiedzy i zainteresowanie. Istniejąca chyba od X IV w. miejscowa szkółka parafialna (najstarsza źródłowa wzmianka o Janie kleryku szkoły rzeszowskiej pochodzi z r. 1406) przygotowywała najstarszych kandydatów na studia w Krakowskiej Akademii. Szczegóły założenia tej szkoły rzeszowskiej nie są nam znane. Ale należy przypuszczać, że pierwszy pan miasta Jan Pakosławic, dyplomata królewski, bywały w świecie jeździł do Awinionu, Italii i Tatarów fundator pierwszego kościoła parafialnego nie zapomniał o założeniu szkoły. Z niej wyszedł scholar Jan z 1421 r., syn mieszczanina rzeszowskiego Bartłomieja. Uczniem tej szkoły rzeszowskiej był też zapewne Jan Rzeszowski (student w 1428 r.), kanonik i wreszcie biskup krakowski od 1471 r., a więc kanclerz Akademii. W jego ślady poszło jeszcze czterech Rzeszowskich, którzy zostali wpisani do metryki Akademii ze szczególną uwagą jako bratankowie biskupa Jana. W latach studiowało w Krakowie 35 studentów pochodzących z R zeszowa, co w owych czasach dobrze świadczy o roli szkółki parafialne] rzeszowskiej i żywych związkach młodzieży Rzeszowa ze starą naszą Akademią. Sytuacja w późniejszych czasach uległa pogorszeniu. Znaleźliśmy zaledwie kilku studentów z Rzeszowa pod koniec X V I w. W 1591 r. studiował Adam Juraskowic. w 1593 Stanisław Solezowicz, ok Adam Łukasz Sloskowski i Józef Warzecha. Natomiast chlubnie zapisał się dr 24

10 Plan starego Rzeszowa z 1762 r. według C. N. Widemanna.

11 teologii Łukasz Doctorius, mieszczanin rzeszowski. Zrazu dziekan kapituły łuckiej, potem kanonik krakowski, doradca biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego, jego wysłannik do Rzymu dla spraw unii, proboszcz oświęcimski i protonotariusz apostolski zasłużył się wobec swego miasta, fundując m. in. dla 6 studentów z Rzeszowa oraz 6 z Oświęcimia stypendia. Zostawił też legaty dla banku pobożnego, biednych dziewcząt i kościołów rzeszowskich. Zmarł w r i został pochowany w katedrze na Wawelu. Z początku X V II w. znamy Adama Stoszkowskiego, doktora filozofii i profesora Akademii, syna zamożnego mieszczanina rzeszowskiego. W kancelarii miejskiej wśród pisarzy miejskich, czyli notariuszów znaleźliśmy również kilku doktorów i bakałarzy, zapewne wykształconych zarówno w szkołach miejscowych, jak i krakowskich. Z przedstawionych faktów widać, że okres przełomu X V I i X V II wieku dobrze zapisał się w dziejach naszego miasta. Było to zasługą nie tylko pana miasta, ale chyba przede wszystkim mieszkańców Rzeszów:, wynikiem ich pracy i zapobiegliwości. Przypomnienie tych jaśniejszych dziejów naszego miasta niech będzie zachętą dla nas wszystkich do pracy dla dobra naszego grodu, a przede wszystkim dla najmłodszych obywateli Rzeszowa i województwa, zwłaszcza wchodzących dziś w mury wyższej uczelni, że wielkość swego miasta buduje się pracą i ofiarnością. ADAM PRZYBO Ś