Współczesny świat słowiański III

Transkrypt

1

2 Współczesny świat słowiański III red. Krzysztof Feruga, Agata Ostrowska-Knapik Praha 2018

3 Recenzovali: doc. PaedDr. Jana Raclavská, Ph.D. dr Justyna Pietrzykowska KATALOGIZACE V KNIZE - NÁRODNÍ KNIHOVNA ČR Feruga, Krzysztof Współczesny świat słowiański III / Krzysztof Feruga, Agata Ostrowska-Knapik a kol. -- Praha : Verbum Praha, online zdroj ISBN (online : epub) 80(=16)+908(4) * (048.8:082) - slavistika - kolektivní monografie - Slavic studies - collective monographs 80 - Filologie [11] Language [11] (c) Krzysztof Feruga, Agata Ostrowska-Knapik a kol., 2018 (c) Krzysztof Feruga, 2018, sazba (c) Piotr Knapik, 2018, design (c) Praha : Verbum, 2018 ISBN Rodzaj otwartej licencji: CC-BY

4 SPIS TREŚCI Wstęp... 5 LILIANNA MIODOŃSKA-RĄCZKA Język serbski i współczesna kultura językowa... 7 EWA MICHALSKA Les faux amis du traducteur w terminologii prawniczej o łacińskiej proweniencji (na materiale polsko-czeskim) DOROTA CHŁOPEK Semantyczna trasa z ruchem 'samoistnym' i 'wymuszonym' w konstrukcjach angielskich i polskim przekładzie DOROTA CHŁOPEK Angielskie wypowiedzenia z czasownikami 'stanowymi' w czasie teraźniejszym vs. polskie wersje LUBOMÍR HAMPL Obraz pelikana w starotestamentowej Księdze Psalmów na materiale czeskich i polskich przekładów biblijnych PETR LIGOCKÝ Role umělce a jeho tvorby v poezii prokletého básníka Jan Rybowicze LIDIA ROMANISZYN-ZIOMEK Romantyczny kontekst KATARZYNA URBAŃCZYK Charakterystyka języka prozy w zbiorze felietonów podróżniczych Cesta na sever Karla Čapka WOJCIECH GORCZYCA Mjr Julian Lipski herbu Grabie jako persona. Kijów. Warszawa. Charków LIBOR PAVERA Kapitola z dějin vysokého školství I. (K dějinám oboru starší česká literatura na obnovené olomoucké univerzitě

5

6 Wstęp Na prezentowaną monografię wieloautorską składają się artykuły, których tematyka poszerza kręg prowadzonych badań naukowych dotyczących aktualnych tendencji i zjawisk zachodzących w poszczególnych językach, literaturach i kulturach świata słowiańskiego. Artykuły zostały podzielone na trzy bloki tematyczne. W części pierwszej autorzy zaprezentowali wyniki swoich badań skupionych na aspektach języka. Autorka pierwszego artykułu przedstawia aktualną kondycję języka serbskiego, gdzie nieodzownym staje się budowanie serbskiej świadomości językowej, umocnienie pozycji języka ojczystego w całym systemie edukacyjnym oraz współpraca wielu instytucji i placówek. Kolejny artykuł to wyniki badań kontrastywnych zasobów leksykalnych języka polskiego i języka czeskiego wybranych terminów z zakresu prawa o łacińskiej proweniencji. W następnym artykule autorka uczyniła przedmiotem swoich badań kontrastywnych języki angielski i polski, skupiając się na wyrażonym w języku angielskim zdarzeniu ruchu w konstrukcjach struktury argumentowej, które ujmują semantyczną trasę, schemat główny zdarzenia ruchu. W kręgu badań kontrastywnych pozostaje także kolejny z artykułów przedstawiający czasowniki 'stanowe' zastosowane w nietypowej dla nich formie progresywnej. Oba powyższe artykuły zwracają uwagę na konieczność wyczulenia polskich użytkowników języka angielskiego na możliwości stosowania przytoczonych konstrukcji. W następnym artykule autor dokonuje analizy tłumaczeń Księgi Psalmów na języki polski oraz czeski porównując przekłady pod względem zastosowanych ptasich ekwiwalentów. Artykuł otwierający blok z dziedziny badań literaturoznawczych został poświęcony poecie Janowi Rybowiczowi oraz jego utworom, w których zastanawia się nad walką poety staczaną ze samym sobą, pewnego rodzaju rytuałem pisania wierszy, poezją jako misją. W kolejnym artykule autorka analizuje współczesne odniesienia do romantyzmu, tak głęboko zakorzenionego w świadomości Polaków, uwypukla znaczny stopień złożoności funkcjonowania kultury romantycznej obecnie. Następny artykuł z zawartych w niniejszej monografii stanowi analizę tekstu literackiego, a materiałem do badań autorka uczyniła felietony podróżnicze Cesta na sever Karla Čapka odsłaniając zawarte w nich bogactwo stylistyczno-językowe.

7 Trzeci z bloków otwiera charakterystyka postaci Mjra Juliana Lipskiego herbu Grabie ujęta w artykule, którego autor kreśli personę nie tylko w świetle konstytutywnych czynników transcendencji wobec świata przyrody, czyli poznania, miłości i wolności również podmiotowości prawnej, suwerenności bytowej i godności religijnej. W sferze badań dokonań naukowych i dydaktycznych pozostaje również kolejny artykuł, w którym sportretowano wybitną badaczkę literatury czeskiej Marię Sobotkovą. Autorzy wykorzystując wybrane przez siebie metody badawcze przedstawili wyniki swoich analiz poświęconych sformułowanym problemom badawczym zdobywając nowe zasoby wiedzy o zjawiskach czy faktach. Pozostaje nam żywić nadzieję, że przedstawione tutaj wnioski staną się inspiracją do dalszego zgłębiania, dociekania, rozważania i badania. Niniejszym pragniemy złożyć na ręce wszystkich Autorów podziękowania za przesłane oryginalne prace badawcze, za stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi, za konceptualizację i kategoryzację, za hipotezy i koncepcje. Krzysztof Feruga, Agata Ostrowska-Knapik

8 LILIANNA MIODOŃSKA-RĄCZKA Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Język serbski i współczesna kultura językowa Key words: standard, globalisation, Europeanisation, Balkanisation, glottophagy, linguistic norm, jargonisation, vulgarisation, linguistic sensitivity, reforms Słowa klucze: standard, globalizacja, Europeizacja, bałkanizacja, glottofagia, norma językowa, żargonizacja, wulgaryzacja, wrażliwość językowa, reformy Upływający szybko czas coraz bardziej wydłuża dystans od brzemiennego w skutki wydarzenia politycznego, jakim okazał się rozpad federacyjnego jugosłowiańskiego państwa. Wśród euforii towarzyszącej początkowo ówczesnym wydarzeniom zapewne nikt nie zdawał sobie sprawy z konsekwencji, które miały być ich następstwem również na płaszczyźnie lingwistycznej. Dominujący na przeważającym terytorium Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii język serbsko-chorwacki przestał być obowiązującym standardem, a powstałe po rozpadzie wspólnoty niezawisłe państwa podkreślały potrzebę identyfikowania narodu z językiem, którego funkcja prestiżowa stała się funkcją prymarną. Stąd w drodze glottolingwistycznej promocji istniejących w obrębie języka serbsko-chorwackiego standardów doszło z czasem do wyodrębnienia oddzielnych standardów języków: serbskiego, chorwackiego, boszniackiego/bośniackiego i czarnogórskiego. O powstaniu i kształcie języka serbsko-chorwackiego zdecydowały czynniki pozajęzykowe, które również wpłynęły na rozdzielenie powyższej wspólnoty językowej, zaś język serbski przez lata pozostawał niemym świadkiem zachodzących wydarzeń. Od momentu, kiedy w I poł. XIX w. Vuk St. Karadžić zdecydował się oprzeć swój zreformowany język na dialektach nowosztokawskich typu ijekawskiego, które dzięki swym cechom oraz terytorialnemu rozprzestrzenieniu stały się podstawą dla późniejszego języka serbsko-chorwackiego, zmieniał on swoją nazwę, poddawano pod dyskusję paralelizm wymowy ekawskiej i ijekawskiej oraz alfabetów łacinki i cyrylicy.

9 8 Lilianna Miodońska-Rączka W trakcie swojej niezbyt długiej historii ulegał on stopniowym modyfikacjom, które objęły fonetykę, prozodię, morfologię i syntaksę. O samego zaś początku najbardziej drażliwym pytaniem pozostawała kwestia leksyki. Zastanawiano się, czy język oparty na ludowych fundamentach potrafi sprostać swym zasobem leksykalnym potrzebom współczesnego społeczeństwa? Upływający czas i postępujący wraz z nim rozwój kraju szybko rozwiał wątpliwości. Gwałtowny rozwój języka nastąpił po II wojnie światowej, kiedy przeszedł on całkowite przeobrażenie z fazy określanej mianem folklorystycznej, do fazy miejskiej (zob. Klajn 1996: 40). Wyraźnie zaznaczyły się w nim dwie paralelne tendencje: europeizacja i równocześnie jego bałkanizacja. Pierwsza z nich jest związana z tradycyjną serbską otwartością na obce wpływy językowe i kulturowe, drugą zaś warunkowało otoczenie innych języków bałkańskich. Procesy te trwają nadal, jednak najwięcej wyzwań stawia przed językiem serbskim codzienność, konfrontując językoznawców z coraz nowymi problemami i niejednokrotnie wymusza dostosowanie normy do potrzeb współczesności. Największe zaś zagrożenie dla języka serbskiego, zaliczanego do grupy tzw. małych języków, płynie z postępującej globalizacji. Język serbski wobec procesów globalizacyjnych Popularne współcześnie pojęcie globalizacji odnoszone zwykle do zagadnień natury przemysłowo ekonomicznej, dotknęło również innych dziedzin życia społeczeństw. Wnikliwe analizy wskazują jej ogromny wpływ na sferę językową, zwłaszcza języków mniej popularnych i używanych przez stosunkowo niewielką liczbę rozmówców. Do takich właśnie należy język serbski. W świecie zapanowała nowa sytuacja językowa sprowadzająca się do tego, że większość populacji posługuje się kilkoma najbardziej popularnymi językami, wśród których pierwszeństwo przypadło językowi angielskiemu. Pełniona przezeń funkcja międzynarodowego lingua franca sprawia, iż wywiera znaczący wpływ na inne, małe języki, powodując ich modyfikację, przekształcając obowiązujące w nich do tej pory standardy. Relacjami pomiędzy małymi a wielkimi językami i ich otoczeniem zajmuje się lingwistyczna ekologia, a w jej ramach pojawiło się pojęcie glottofagii dla określenia kolektywnego kulturowego i duchowego kanibalizmu. W obrębie warstwy kulturowej dotyka on najważniejszego jej elementu języka. Tak więc gwałtowne przyspieszenie cywilizacyjne sprawia, że jesteśmy świadkami ogromnych zmian, którym ulegają wszystkie języki, zwłaszcza te tzw. małe. Wśród odnotowanych odstępstw najbardziej niepokojące są te, dotyczące syntaksy. Angielski przestał być z racji swej popularności językiem obcym, a zyskał status udomowionego języka obcego (zob. Prćić 2006: 412). Stał się tym samym językiem uzupełniającym w codziennej komunikacji, a jego przenikanie do języka serbskiego (i nie tylko) odbywa się na

10 Język serbski i współczesna kultura 9 trzech płaszczyznach. Najczęściej przenikają angielskie słowa, ale także syntagmy bądź całe zdania. Dotyczy to również zasad pisowni oraz wymowy. Bywa on także używany paralelnie z językiem serbskim, co pojawia się zwłaszcza w napisach filmowych, reklamach, nazwach wyrobów przemysłowych itp. Trzecia zaś płaszczyzna dotyczy sytuacji, w których język angielski wypiera całkowicie serbski, z czym mamy do czynienia przede wszystkim w ogłoszeniach prasowych i reklamach. Jedna od najupadljivijih i najbitnijih posledica sve brojnijih uticaja engleskog jezika na srpski, koja proističe iz njegove funkcije dopunskog komunikacionog jezika, jeste postepena hibridizacija srpskog jezika. Tako nastala tvorevina može se nazvati, pomalo šaljivo anglosrpskim jezikom. Pod ovim se podrazumeva jedan nov sociolekt, svojstven urbanim koliko-toliko dvojezičnim, ljudima mlađe generacije, započetog a nezavršenog obrazovanja, koji svoju jezičku i drugu kulturu stiču uglavnom putem popularnih medija. Ova hibridna i spontana tvorevina predstavlja vrstu srpskog jezika koji (sve više) odstupa od svojih normi i (sve više) biva upotrebljavan prema normama engleskog jezika (ibidem). Jeden z nowosadzkich profesorów, Duško Babić, mówi wręcz o destrukcji języka serbskiego, nazywając ten współczesny angloserbskim, uzasadniając swój sąd następująco: Doista pred nama, i među nama, rađa se jedan drugačiji jezik, ružan, nerazumljiv, isušen, neprirodan. Jezik-mutant koji teško možemo zvati maternjim, jer nas tom jeziku nisu učile naše majke i bake, kao ni veliki pisci i pesnici iz bukvara i čitanki... Jezik bez duše i dubine koji niko ne može da voli. Novogovor Babić je i primerima oslikao: aplikacija, bekstejdž, biznis-plan, implementacija, kol-centar, pi-ar, participacija, rijaliti-šou, ketering, kasting, skauting, stajling, šoping, retro stil, mejnstrim... (Radisavljević: Politika, ). Oprócz wymienionych należy zwrócić uwagę na jeszcze jedno szerzące się zjawisko, polegające na zmianie kodów językowych (code switching). Najczęściej dzieje się to na relacji język serbski język angielski, co jest oczywiste w związku z popularnością tego ostatniego. Bywa jednak, że dotyczy ono także innych języków w sytuacji, w której uczestnicy komunikacji dysponują znajomością danego kodu. Żargonizacja Okres powojenny w języku serbskim zaznaczył się niezwykle intensywnym rozwojem leksyki, co było uzasadnione szybkim i wszechstronnym rozwojem państwa. Jednak w ostatniej dekadzie minionego stulecia pojawiło się niespotykane do tej pory na większą skalę zjawisko żargonizacji. Miała na to wpływ postępująca anglicyzacja, co znalazło wyraz w socjolingwistycznie umotywowanym procesie tworzenia nowych wyrazów, nieznanych do tej pory językowi serbskiemu, tzw. blends wyrazów powstałych ze zlania ze sobą dwóch różnych wyrazów,

11 10 Lilianna Miodońska-Rączka uzyskujących nowe znaczenia. Ich cechą charakterystyczną jest żartobliwy, często kalamburyczny charakter, a także miejsce, w którym najczęściej się pojawiają, a jest nim język mediów oraz reklamy. W języku angielskim tego typu zabawy słowne mają długą tradycję (W. Shakespeare, J. Joyce, L. Carroll), czemu sprzyjała analityczna struktura języka. W języku serbskim syntetycznym i fleksyjnym, o znacznie mniejszym zakresie wyrazów jednosylabowych, znacznie trudniej osiągnąć podobne efekty, aczkolwiek słynęli z nich L. Kostić czy S. Vinaver. Pierwsze odnotowane przykłady występowania blends pojawiły się w nazwach instytucji dziecięcych, zabaw oraz audycji, by z czasem ogarnąć niemal wszystkie dziedziny życia, co świadczy o ich wzrastającej popularności jako doskonałego sposobu przyciągania uwagi społeczeństwa. Można także wskazać na modele słowotwórcze, według których są one tworzone (zob. Bugarski 2009: ). Proces ich powstawania uległ w ostatnich latach wyraźnemu przyspieszeniu, co zostało skomentowane przez badającego je R. Bugarskiego: O tome da je taj proces našao uporište nego i da ubrzano funkcioniše možda najviše govori činjenica da nam je za prikupljanje prvobitnih stotinak slivenica trebalo skoro deset godina, dok je za dopunu u visini od preko polovine tog broja dostajalo tek nešto više od godinu dana (ibidem: 236). Równocześnie należy zwrócić uwagę na rozmaitość modeli słowotwórczych, szczególnie tzw. skrivalica (swego rodzaju zagadek słowotwórczych), nieprzystających do jakiegokolwiek modelu słowotwórczego. Zwykle powstają na zasadzie dodania, zmiany lub opuszczenia jednej lub dwóch liter, które znanemu pojęciu lub syntagmie nadają całkowicie nowe, nieoczekiwane znaczenie. Bywa, że do tych właśnie eksperymentów językowych wkradają się również języki obce, a wśród nich znowu najczęściej język angielski (Bugarski 2009: ). Neosemantyzacja We współczesnym języku serbskim często spotykanym zjawiskiem jest neosemantyzacja wyrazy o określonym znaczeniu poszerzają je, uzyskując nowe czy wręcz je zmieniając, a także są one używane w dotychczas nieznanych zestawieniach. I w tym wypadku można posłużyć się korespondencją czytelników, którzy napotykając tego rodzaju przypadki, szukają porady u językoznawców. A oto jeden z przykładów: U emisiji za poljiprivrednike, neki stručnjak za borbu protiv komaraca rekao je: ukoliko se ne tretira direktno na košnice, nema opasnosti ni za pčele, pa je to, da kažemo, najbolja konfiguracija sredstva koja postoji za suzbijanje komaraca trenutno kod nas i u svetu. Czytelnik skomentował, iż właściwszym słowem byłaby kombinacija sredstava, dodając równocześnie: Nekad su komarce zaprašivali, a sada ih tretiraju, ma šta to značilo.

12 Język serbski i współczesna kultura 11 W objaśnieniu czytamy: Matičin rečnik za tretirati daje samo značenja obraditi, obrađivati (neko pitanje), raspravljati (o čemu), odnosno imati određeni način ponašanja prema nekome, nečemu. Francusko traiter (sa imenicom traitement), od koga potiče naš glagol, može da znači i bukvalno obrađivati neki predmet ili živo biće (u našem slučaju komarce), hemijskim, fizičkim ili medicinskim sredstvima, odakle i značenje lečiti (kao i u engleskom treat, istog porekla). Nema sumnje da su se i ta značenja probila u naš jezik. Naši lekari redovno govore o tretmanu lekovima, oblogama, aparatima, zračenjem i tako dalje, pa je već i Vujaklija, uz ostale definicije imenice tretman, dodao je i način lečenja. Verovatno je da ćemo u budućnosti tretirati još mnogo šta osim pitanja i problema, pa bi u tom smislu trebalo dopuniti definicije u velikim jednojezičnim rečnicima. (Klajn : NIN, Broj 3442). Stopniowe eliminowanie cyrylicy Największym zagrożeniem dla cyrylicy okazał się fakt przyjęcia przez Serbów równoprawności dwóch alfabetów cyrylicy i łacinki. Do wybuchu II wojny światowej cyrylica była uważana za alfabet serbski (Belić, Žeželj 1940: 10). U prilikama stvorenim dezintegracijom Jugoslavije javila se kod Srba tendencija da se reafirmiše ćirilski alfabet, koji je u prethodnom periodu bio u znatnoj meri potisnut. Ćirilica je izvorno srpsko pismo, dok je latinica ušla u Srbiju neprimetno, tek posle stvaranja Jugoslavije, koje je dovelo glavninu Srba i glavninu Hrvata u sastav iste države (Ivić 2006: 275). Mimo iż po rozpadzie federacji jugosłowiańskiej zanikła potrzeba programowego utwierdzania jedności narodowej, czemu sprzyjało m. in. stosowanie łacinki, to pozostała ona dominującym alfabetem głównie we wzajemnych stosunkach gospodarczych. Natomiast w miarę postępującej globalizacji cyrylica jest stopniowo wypierana z codziennego użycia, o czym najlepiej świadczą zalewające ulice serbskich miast, napisane łacinką, głównie w języku angielskim, reklamy. Temu namacalnemu przejawowi glottofagii sprzyja zwłaszcza prasa. W okresie trwania państwa jugosłowiańskiego gazety codzienne były wyłącznie drukowane cyrylicą. Obecnie to uległo zmianie, a na repartycję obu alfabetów wpływa orientacja wydawców i związane z nią subwencje. Łacinką są z reguły drukowane tytuły prozachodnie lub prasa określana mianem žute štampe. Niejednokrotnie podkreśla się, że serbski nacjonalizm, który nie miał potrzeby angażowania się w walkę o zmianę normy języka serbskiego, z całą mocą ukierunkował się na stronę graficzną pisma. Łacinka stała się symbolem chorwackości i kojarzona była przede wszystkim z gajewicą, zatem powinna zostać wyeliminowana z użycia ( ) i to kako iz naučnih tako i iz sudbinskih razloga: z jedne strane, jedan jezik ne može imati dva pisma, toga nigde na svetu

13 12 Lilianna Miodońska-Rączka nema, a s druge strane, produžena upotreba latinice bi neminovno označila konačnu smrt već krajnje ugrožene ćirilice, a time i srpskog jezika i samog srpskog naroda. Da su ovakve katastrofične ocene ostale u okvirima pisama čitalaca u novinama, izjava raznih popularnih medijskih ličnosti i sličnih izvora, mi ih ovde ne bismo ni pominjali. Nažalost, one se mogu naći i u povremenim oglašvanjima zabrinutih nacionalnih intelektualaca, književnika, pa i ponekog neupućenog jezikoslovca a što je još gore, tim putem je narastao javni pritisak na nadležne državne ustanove, da što više ograniče upotrebu latinice kao alternativnog pisma srpskog jezika, ako već ne mogu da je ukinu (Bugarski 2012: 53). Dowodem aktualności tematu są cotygodniowe felietony prof. Ivana Klajna w tygodniku NIN, w których temat cyrylicy pojawia się systematycznie prowokowany przez tzw. obrońców serbskiego pisma. Niektóre stwierdzenia są absolutnie kuriozalne. Oto przykłady: Matica srpska i SANU sprovode hrvatsku jezičku politiku (...) to su svojevremeno činili čak i Aleksandar Belić i Pavle Ivić, u želji da srpski narod polatinče i pounijate (Klajn 2016: Broj 3395). W innym miejscu czytamy oskarżenie Belicia, iż (...) iskoristio vreme kumunističke prinude da u SANU sprovede svoju nameru zamene dotadašnje srbistike konceptom serbokroatistike... (Klajn 2016: Broj 3395). Uwieńczeniem zaś tematu jest wspomniana w korespondencji publikacja pod niewymagającym komentarza tytułem: Srpska ćirilica zamenjena okupacionom hrvatskom latinicom po ideji Pavelića i Broza (Klajn 2016: Broj 3393). Tak więc można się spodziewać dalszego ciągu dyskusji na temat sytuacji cyrylicy. Będąc oficjalnym alfabetem serbskim, jest jednak ciągle marginalizowana poprzez szerzącą się łacinkę, czemu sprzyja przede wszystkim rozwijająca się informatyka, a wraz z nią powszechna komputeryzacja. Społeczna świadomość zagrożeń dla języka i podejmowane próby jego sanacji Zaobserwowane przemiany skłaniają do zastanowienia się nad dalszym losem mniej rozpowszechnionych języków, do których serbski należy. Poza wszelką wątpliwością pozostaje konieczność zwiększenia językowej wrażliwości, która zahamuje lub uniemożliwi pojawianie się niepożądanych wpływów i przemian w obrębie danego języka. Wielokrotnie w ostatnich kilku latach w różnorodnych instytucjach kulturowych podkreśla się konieczność pielęgnowania języka, co powinno stanowić poważne zadanie państwowe, ale równocześnie ciągłe wyzwanie edukacyjne urzeczywistniane poprzez przejrzystą politykę językową, począwszy od wszystkich szczebli nauczania po przestrzeń publiczną i medialną. Neophodno je i osnivanje stručnog jezičkog saveta pri Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koji bi se bavio isključivo negovanjem i unapređenjem srpskog jezika i ćirilice, kao obeležja srpskog identiteta i na-

14 Język serbski i współczesna kultura 13 cionalnih vrednosti (Vulićević: Politika, ). Na gruncie serbskim główna odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na barkach powstałego pod koniec 1997 r. z inicjatywy członków SANU (Srpska akademija nauka i umetnosti) Odbora za standardizaciju srpskog jezika. Założycielami są: Akademie Nauk Serbii, Czarnogóry i Republiki Serbskiej, Institut za srpski jezik w Belgradzie, Matica srpska oraz większość wydziałów filologicznych. W dokumencie założycielskim został precyzyjnie określony cel powołanego organu, którym jest systematyczne normowanie języka serbskiego i opracowywanie odpowiednich dokumentów i stosownych podręczników (Klajn 2003: 125). Ponadto trudno nie zgodzić się z następującą konstatacją: Četiri glavna stuba na kojima stoji kultura govora u jednom društvu su porodica, škola, dobri primeri uglednih pojedinaca i lektorska služba u izdavačkim i medijskim kućama. Sve to mora biti čvrsto oslonjeno na jezički standard, odnosno na književnojezičku normu (Piper 2004: 73).Tylko takie podejście do kwestii językowych może być gwarantem sukcesu w walce o zachowanie piękna języka nie tylko serbskiego. Podczas rozlicznych podsumowań dotyczących aktualnej kondycji języka serbskiego podkreślono rolę niektórych mediów, zwłaszcza Politiki, w budowaniu serbskiej świadomości językowej i kształtowaniu języka.: Već 111 godina Politika izlazi na ćirilici, negujući srpski jezički izraz i zalažući se za standardnu jezičku kulturu. Kroz čitav 20. vek Politika je smatrana uzorom dobrog jezika u novinarstvu, mnogi su se naši čitaoci obrazovali iz Politikinih napisa, budući da je od svog osnivanja davala prostor našim najboljim piscima i posvećivala pažnju problemima srpskoga jezika. U toj tradiciji, prethodnih meseci, u svojih sedamdeset dnevnih izdanja, naš list objavljuje tekstove poznatih lingvista na temu Sačuvajmo srpski jezik. Na stranicama Politike moglo je da se čita o tome kada je nastao srpski jezik, kada ćirilica, a kada latinica, kojim pismom smo pisali, a kojim danas pišemo. Iz kojih jezika imamo pozajmljenice, i koji svetski jezici imaju naše reči, kakvo je stanje danas u pogledu imena i norme srpskoga jezika. Jak dodaje Gradimir Aničić jeden z dziennikarzy-organizatorów wspomnianej akcji: Istorija jezika neodvojiva je od našeg narodnog bića, kakve smo države imali, takav nam je bio i jezik (...) ukazujući na suštinsku potrebu promene odnosa prema srpskom jeziku, koji treba da bude podrobnije izučavan na svim nivoima obrazovanja, od osnovne škole do univerziteta, upravo zbog toga što se danas u našim obrazovnim ustanovama više uče strani jezici nego sopstveni jezik (Vulićević : Politika, ). Serbowie mają świadomość stanu swego języka, o czym świadczą podejmowane próby jego sanacji. Na uwagę zasługuje zapoczątkowana w 2015 r. akcja Negujmo srpski jezik. Jej autorami byli: ówczesny sekretarz ds. kultury miasta Belgradu, obecnie minister ds. kultury

15 14 Lilianna Miodońska-Rączka i informacji V. Vukosavljević oraz kierownik Katedry języka serbskiego Filološkog fakulteta w Belgradzie V. Brborić. Celem akcji było zwrócenie uwagi na status języka serbskiego oraz status kultury językowej ( ) da se akcijom obavežu odgovorni na važan državni i društveni zadatak i da se afirmiše briga o srpskom jeziku, jezičkoj kulturi i matičnom pismu (ćirilici). Opravdanost akcije nije bilo nužno dokazivati, jer to nije bilo sporno, ali smo hteli skrenuti pažnju javnosti, medija, školskog sistema i brojnih institucija o ulozi i značaju srpskog jezika (...). (Brborić : Politika, ). Dalej czytamy o planowanym rozszerzeniu akcji na całą Serbię. Zostanie ona skierowana do szkolnej populacji, nauczycieli i wykładowców języka serbskiego, ale również do całego społeczeństwa. W bieżącym roku obejmie dwadzieścia serbskich miast, w których zostaną zorganizowane seminaria dla nauczycieli oraz wiele imprez towarzyszących. Želimo da akcija traje nekoliko godina, Srbija i Filološki fakultet u Beogradu će biti domaćin Svetskog kongresa slavista (avgust 2018) i tada očekujemo oko 1400 slavista iz celog sveta. To će biti prilika da dostojno obeležimo dva veka Srpskog rečnika (1818) i da se dodatno afirmiše srpski jezik i srpska kultura uopšte (ibidem). Wart przytoczenia jest fragment wykładu prof. dra V. Brboricia, wygłoszonego w ramach akcji Negujmo srpski jezik: Na pitanje šta najviše kvari jezik danas:masovni mediji, internet, SMS komunikacija, politika (...). Jezik, na neki način, kvari sve pomalo, a mediji najviše. Danas u Srbiji ima registrovan medij. Od toga je oko 700 štampanih, 128 televizijskih stanica, 20 internet portala, 15 novinskih agencija, radio-stanice. A do juče ih je ukupno bilo tridesetak. Imate u Srbiji medije bez ijednog lektora, bez ijednog urednika koji zna jezik. Mediji idu na profit i legitimno ga je praviti, ali nije legitimno jezički trovati naciju (...) pa dodao: Ima, naravno, i medija koji su ozbiljni i odgovorni. Ne može se reći da se novinska kuća Politika ne ponaša odgovorno. Ona je odgovornija od drugih, ali i kod nje promakne neka greška jer nemaju dovoljno lektora. Radio-televizija Srbije ima lektora koliko svi drugi mediji u Srbiji, ali i kod njih se dogode propusti. Danas je brzina sve porazila. Neke dnevne informacije koje kasno stižu gotovo se i ne lektorišu, pa ako su vam novinari nepismeni onda su vam i mediji nepismeni. Dakle, svi smo tu odgovorni, ali nije odgovornost podjednaka. Dalej Brborić podkreśla brak szkoły kultury językowej: Probali smo na Kolarcu, trajalo je dve-tri godine, i to besplatno, a onda niko u dvomilionskom Beogradu nije bio zainteresovan. U Francuskoj, na primer, postoje škole jezičke kulture. Ako želite da budete javna ličnost izvolite nabaviti certifikat, ako ne znate naučite. Ali to za nas ne važi. W serbskim systemie edukacyjnym (...) onaj ko je zvršio osnovnu i srednju školu društvenog smera ima za tih 12 godina školovanja ukupno časa srpskog jezika. Što je, naravno, više nego dovoljno za učenje osnovnih pravila jezičke kulture, ali... Pravilno koristiti jezik možemo ako imamo svest o tome i ako smo to naučili. (...) A cilj je

16 Język serbski i współczesna kultura 15 vladanje normom bez izuzetka. Moramo znati standard, jer svako društvo ima potrebu da postoji jedan jezik koji je sredstvo opšteg sporazumevanja (Pejović : Politika, ). Kwestie językowe znajdują się w centrum społecznej uwagi i jak stwierdza jeden z czołowych serbskich językoznawców Ivan Klajn, prowadzący od lat na łamach tygodnika NIN swą rubrykę poświęconą językowi serbskiemu, ( ) izgleda da za naš jezik zaista dolaze bolja vremena, da su počeli da mu posvećuju pažnju kakvu davno nije imao. Politika već mesecima vodi akciju Sačuvajmo srpski jezik. Nekadašnja beogradska akcija Negujmo srpski jezik sada je prerasla u republičku ( ). Na Radio Beogradu 2, mr Vlado Ɖukanović vodi emisiju Put u reči, a pod naslovom Srpski na srpskom svakodnevno slušamo kratke ali korisne savete o oblicima i značenju reči. (Klajn: NIN, Broj 3443). Niezwykle obiecujące są również ustalenia poczynione przez Odbor za standardizaciju srpskog jezika, którego przedstawiciele na grudniowym posiedzeniu w 2016 r. podkreślili, iż najwyższy czas, by państwo przejęło część swej odpowiedzialności za status języka serbskiego i ( ) da je potrebno oformiti Savet za srpski jezik pri Ministarstvu kulture ili kao međuresorno telo Ministarstva kulture i Ministarstva prosvete, kao i da je potrebno odmah pristupiti izradi zakona o jeziku i pismu kojim bi se predvidelo obavezno prisustvo predstavnika Odbora prilikom rešavanja pitanja jezičke politike. Istaknuta je potreba da se Odbor uključi u donošenje strategije kulture i jezičke politike, da se pristupi izradi programa izučavanja srpskog jezika na svim nivoima obrazovanja, da država počne da vodi organizovanu i kontinuiranu brigu o lektoratima srpskog jezika u svetskim slavističkim centrima i da se u dogovoru sa Vladom Republike Srpske usaglase zakonski akti kojim se utvrđuje status srpskog jezika i pisma i u vezi s tim i jezička politika i strategija njenog sprovođenja. (Politika, ). Tomovi nepostojećeg jezika Mówiąc o zagadnieniach dotyczących współczesnego języka serbskiego, nie sposób pominąć jednego z największych osiągnięć serbskiej lingwistyki, jakim jest opublikowanie w 2015 r. następnego 19 tomu Rečnika srpskohrvatskog jezika SANU. Po raz kolejny pojawił się problem jego nazwy, która w istocie dotyczy języka już od wielu lat formalnie nieistniejącego. Zdania wśród naukowców były jak zwykle podzielone. Przeważały jednak te, które optowały za dotychczasową nazwą, aczkolwiek inicjator idei rozpoczęcia pracy nad słownikiem, Stojan Novaković, nazwał go Srpskim rečnikom. Pomijając kwestie polityczne, które ciągle jeszcze mimo upływu lat dzielą również świat językoznawczy, uzasadnienie takiego właśnie wyboru jest całkowicie racjonalne. Objavljivanje Akademijinog rečnika počelo je u vreme kada je termin srpskohrvatski književni jezik bio

17 16 Lilianna Miodońska-Rączka opšte priznat, te je u skladu s njim urađen i njegov korpus, u koji uzgred rečeno, nije ušla nijedna reč iz politički motivisanog hrvatskog novogovora. Ukoliko bi se iz sadašnjeg njegovog naziva izbacio atribut hrvatski, to bi automatski značilo i odbacivanje svih hrvatskih izvora, ali bi se, s obzirom na sadašnju jezičku situaciju na bivšem srpskohrvatskom jezičkom prostoru, iz njega morala isključiti i leksika iz dela većine muslimanskih i crnogorskig pisaca, jer su političkim odlukama stvoreni i bošnjački i crnogorski jezik. (...) I s tim imenom, on je po broju srpskig izvora, neuporedivo većem od ostalih, po načinu izrade, ali i po duhu i tonu psrvenstveno srpski rečnik. Štampa se ćirilicom, piše ekavicom. Autorzy podkreślają, że w perspektywie czeka jeszcze opracowanie ponad dziesięciu tomów słownika ( ) kraj se ne nazire, ali je izvesno da ćemo i kroz čitav 21. vek braniti uspomenu na nekadašnje bratstvo (Ɖorđević: Novosti, ) Uwagi końcowe Biorąc pod uwagę szeroko zakrojone na gruncie serbskim działania, mające za zadanie poprawę statusu języka serbskiego jak i samego języka, możemy raczej z optymizmem spoglądać na kwestię jego dalszego rozwoju. W trakcie rozlicznych sympozjów zorganizowanych w ramach wspomnianych akcji poświęconych aktualnej sytuacji języka serbskiego, podkreślano, iż procesy globalizacyjne i eurointegracyjne wymagają, by serbska filologia i polityka współpracowały w kwestii zachowania serbskiego języka i tożsamości kulturowej. Drogą do tego jest przede wszystkim umocnienie pozycji języka ojczystego w całym systemie edukacyjnym. Konieczne jest, by przy współudziale wszystkich instytucji i placówek naukowych, językowych, pedagogicznych i kulturalnych wypracować narodową koncepcję nauczania języka serbskiego, przekazywania serbskich wartości kulturowych oraz zachowania cyrylicy jako serbskiego narodowego pisma. W tym miejscu warto przywołać słowa A. Belicia, komentujące znaczenie dokonań Vuka Karadžicia: Mnogo se govorilo o našem književnom jeziku, njegovu razvitku, i u vezi sa tim o značaju Vuka Karadžića i njegova jezika za današnji književni jezik. Kada bismo hteli jednom rečenicom odrediti svoj odnos prema tome, tada bismo rekli: i danas je najveći učitelj naš u tome pravcu Vuk Karadžić. On treba da nam stalno kazuje ne samo u čemu su osnovne osobine čistoće i pravilnosti našeg književnog jezika, već i da nas uči kako ćemo se i dalje pozitivno razvijati. Bilo bi žalosno kad savremeno pokoljenje ne bi onako razumelo velikog učitelja svog kako zaslužuju principi koje je on o našem književnom jeziku izneo. Bilo bi nerazumno kada bismo smatrali da je samo ono dobro što se kod njega nalazi; on to nije nikad tražio i prema svom dubokom shvatanju narodnog i književnog jezika ne bi ni mogao tražiti.

18 Język serbski i współczesna kultura 17 Stvarno, Vuk živi u onom književnom delu u kojem se književni jezik razvija u duhu književnog jezika njegova. Prema tome, duh književnoga jezika Vukova, u kojem se ogleda duh narodnoga jezika koji je uzet za osnovicu književnog jezika, i danas je osnovni kriterij pravilnog književnog jezika. Pitanje je samo na koje ćemo stvarne znake svesti tu apstrakciju, tako neodređenu, na prvi pogled (Belić 1999: 31). Bibliografia BELIĆ A., ŽEŽELJ A., Gramatika srpskohrvatskog jezika za I razred srednjih škola, Beograd 1940, s. 10. BELIĆ A., Oko našeg književnog jezika, w: Izabrana dela Aleksandra Belića, Osmi tom, Novi Sad 1999, s. 31. BRBORIĆ V., Negujmo srpski jezik, ( ). BUGARSKI R., Nova lica jezika, Biblioteka XX vek, Beograd 2009, s BUGARSKI R., Portret jednog jezika, Biblioteka XX vek, Beograd 2012, s. 53. ƉORĐEVIĆ B., Tomovi nepostojećeg jezika, ( ) IVIĆ P., Jezičko planiranje u Srbiji danas, w: Srpski jezik u normativnom ogledalu, Beograd 2006, s KLAJN I., Normativna lingvistika u Srbiji danas, w: Bosansko Hrvatski Srpski, Aktuelna pitanja jezika Bošnjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca, Wiener Slawistischer Almanach, Sonderband 57, 2003, s KLAJN I., Leksika, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich, Srpski jezik, Opole 1996, s. 40. KLAJN I., Komarac i konfiguracja, w: NIN, Broj 3442, KLAJN I., Gramatika u parlamentu, w: NIN, Broj 3443, KLAJN I., O izdaji i krađi, w: NIN, Broj 3393, Beograd KLAJN I., O izdaji i krađi, w: NIN, Broj 3395, Beograd Odbor za standardizaciju srpskog jezika: Nedostaje usaglašena jezička politika, ( ). PEJOVIĆ, B., Jezik na udaru medijske površnosti, ( ) PETROVIĆ D., Fonetika, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich, Srpski jezik. Opole 1996, s PIPER P., Srpski između velikih i malih jezika, Beograd 2004, s. 73. PRĆIĆ T., Srpski ili anglosrpski pitanje je sad, w: Srpski jezik u normativnom ogledalu, Beograd 2006, s. 412.

19 18 Lilianna Miodońska-Rączka RADISAVLJEVIĆ Z., Govorimo li anglosrpski jezik, ( ) RADOVANOVIĆ M., Predgovor, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich, Srpski jezik. Opole 1996, s. 1. VULIĆEVIĆ M., Političari bi trebalo da slušaju filologe, ( ) The Serbian Language and Contemporary Language Culture The changes that occurred in the Serbian linguistic standard in comparison with the model elaborated by Vuk Karadžić, especially those which have been observed over the last two decades and chiefly concern the ongoing globalisation, make one think about its further development. It is hard to predict its direction. The present-day language is being shaped mostly by the omnipresent media, and the democratisation of culture has led, in fact, to its vulgarisation. A considerable number of negative phenomena can be observed among the Internet users, especially those who use social networking sites. Undoubtedly, Serbian linguists will have to strengthen their sensitivity in order to maintain the linguistic identity in the new reality of the united, and thus multinational, Europe, in which the representatives of less popular languages are forced to fight for maintaining its multilingualism, which is tantamount to fighting for maintaining the cultural and intellectual base of the societies gathered within the community of nations.

20 EWA MICHALSKA Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Les faux amis du traducteur w terminologii prawniczej o łacińskiej proweniencji (na materiale polsko-czeskim) Key words: false friends of translator, language of the law, law terms of Latin origin, stylistic differences Słowa klucze: fałszywi przyjaciele tłumacza, język prawa, terminy prawne o łacińskiej proweniencji, dyferencje stylistyczne Zjawisko les faux amis du traducteur (tj. dosł. fałszywych przyjaciół tłumacza), zwane również m. in. homonimią międzyjęzykową, pułapkami leksykalnymi (tj. wyrazami zdradliwymi, aproksymatami) stanowi istotny aspekt w badaniach kontrastywnych zasobów leksykalnych co najmniej dwóch języków, a szczególnie ma duże znaczenie w przypadku konfrontowania materiału źródłowego w obrębie języków pokrewnych, tj. bliskich sobie typologicznie, genetycznie, a nawet geograficznie, jak przykładowo w przypadku porównania zasobów leksykalnych języka polskiego czy czeskiego, a dla potrzeb niniejszego artykułu wybranych pojęć terminów z zakresu prawa, mających łacińską proweniencję. Pierwowzór przedmiotowej analizy tzw. wyrazów zdradliwych dla tłumacza, czyli les faux amis du traducteur pojawił się w ramach konfrontacji językowej na gruncie romańskogermańskim, bowiem pierwsze tego rodzaju badania kontrastywne zostały przeprowadzone dokładnie 80 lat temu, tj. w 1928 r., w oparciu o wybrany francuski oraz angielski materiał leksykalny. Ich prekursorami byli Maxime Koessler oraz Jules Derocquigny, którzy opublikowali w Paryżu pracę naukową pt.: Les faux amis ou les pièges du vocabulaire anglaise conseils aux traducteurs. Z kolei w 1975 r. Maxime Koessler wydał (także w Paryżu) zrewidowaną wersję tejże pracy, noszącą skrócony tytuł Les Faux Amis, dzięki czemu ukuto ową międzynarodową nazwę les faux amis du traducteur, przetłumaczoną dosłownie na wiele

21 20 Ewa Michalska języków (por. pol. fałszywi przyjaciele tłumacza wyrazy zdradliwe, czes. falešní přátelé překladatele zrádná slova). 1 Jak już wyżej wspomniano, w literaturze przedmiotu istnieje bogate nazewnictwo na określenie zjawiska les faux amis du traducteur, które jest, naszym zdaniem, niezwykle istotne nie tylko w świetle badań lingwistycznych sensu stricto, ale odgrywa też ważną rolę zarówno w teorii, jak i w praktyce translatorskiej, a ponadto i w procesie glottodydaktycznym (ze szczególnym uwzględnieniem dydaktyki akademickiej, np. na kierunku filologia słowiańska). Zjawisko les faux amis du traducteur odnosi się do badań par wyrazów identycznych lub podobnych pod względem formalnym (rzecz dotyczy zarówno wymowy, jak i zapisu graficznego) poszczególnych leksemów w co najmniej dwóch językach, aczkolwiek co najważniejsze częściowo lub całkowicie dyferencjalnych pod względem semantycznym i/lub stylistycznym; por. różnice znaczeniowe pol. leksem oskarżenie vs czes. žaloba w konfrontacji z polskim wyrazem żałoba, czy czes. zákon, oznaczający w języku polskim prawo lub ustawę (w zależności od kontekstu sytuacyjnego) vs pol. zakon, którego odpowiednikiem w języku czeskim jest mnišský řád. Z uwagi na fakt, iż tego typu par leksemów (w obrębie konfrontacji wybranego materiału leksykalnego na gruncie polsko-czeskim jest bardzo wiele), zjawisko to nadal wymaga permanentnych badań, najlepiej w ramach lingwistyczno-translatorsko-glottodydaktycznej triady, na materiale kontrastywnym wybranych języków. Pomimo tego, że problematyce les faux amis du traducteur poświęcono już stosunkowo liczne prace o charakterze leksykologiczno-leksykograficznym (w tym na gruncie języków słowiańskich), to z pewnością zjawisko to nadal winno być poddawane próbom analiz i syntez semantyczno-leksykalnych, biorąc pod uwagę różne pary języków, w tym także pary mieszane, tj. np. dany język słowiański z językiem niesłowiańskim itp. Podobnie jak bogaty jest sam materiał do badań kontrastywnych, tak i bogate jest nazewnictwo, jakim posługują się lingwiści w swoich monografiach czy artykułach. Jak już wyeksponowano na wstępie, termin ten wywodzi się z prekursorskiej pracy dwóch francuskich badaczy tego zjawiska, na materiale języka francuskiego i angielskiego stąd pierwowzór: fr. les faux amis du traducteur; czes. falešní přátelé překladatele, słc. falošní priatelia prekladateľa, ros. ложныe друзья переводчика itd., ale także obok przywołanej wyżej homonimii międzyjęzykowej, pułapek leksykalnych (wyrazów zdradliwych, aproksymatów) pozorna ekwiwalencja językowa (częściowa lub całkowita, czes. mezijazykové falsiekvivalenty, 1 por. Pieńkos J., Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki. Wyd. Zakamycze, Kraków 2003, s Badacz poświęca w monografii problematyce les faux amis du traducteur jeden z rozdziałów, a mianowicie patrz: Rozdział V - Faux-amis, czyli o interwencji językowej, s

22 Les faux amis du traduceur w terminologii 21 słc. medzijazykové falsiekvivalenty), przy czym w języku czeskim i słowackim występują na ogół terminy odpowiadające (tu: dosłownie) w języku polskim tzw. zdradliwym wyrazom ; por. czes. zrádná slova oraz słc. zradné slová. 2 Warto również w tym miejscu zaznaczyć, że w rozumieniu pojęcia terminu aproksymacja chodzi w przypadku badania tego zjawiska o bliskość, o zbliżoną wartość. Dlatego też niektórzy badacze les faux amis du traducteur stosują w swoich opracowaniach termin pojęcie aproksymat, mający łaciński źródłosłów (por. łac. approximatio, -onis, f 1. zbliżanie się, 2. bliskość, 3. zbliżona wartość; approximativus, -a, -um przybliżony; approximo, approximare zbliżać się, podążać). 3 Na szczególną uwagę zasługują także konstatacje odnoszące się do przedmiotowej problematyki w pracy Henryka Lebiedzińskiego (1981) pt.: Elementy przekładoznawstwa ogólnego, który na temat les faux amis du traducteur pisze tak: Przy pierwiastku domniemania lub rozłącznego traktowania desygnatów bodźcem do zastąpienia oznaczenia oryginalnego niewłaściwym oznaczeniem w przekładzie są często wszelkie analogie wewnętrzne między oznaczeniem oryginału i odnośnym elementem języka tłumaczenia: zbieżności, związki, podobieństwa, nazwane dlatego fałszywymi przyjaciółmi tłumacza. 4 Z kolei Jerzy Pieńkos, na podstawie badań przedmiotowego zjawiska w obrębie wielu języków, dochodzi do bardzo istotnej, zwłaszcza dla tłumaczy wszelkiego rodzaju tekstów (specjalistycznych, w tym prawnych, ale także literackich i in.) ogólnej konstatacji, a mianowicie: 2 Do najbardziej znanych badaczy zjawiska les faux amis du traducteur w konfrontacji języka czeskiego z językiem polskim należą m. in. Edvard Lotko (1986, 1987, 1992, 1997) oraz Teresa Zofia Orłoś (2003, 2004). Warto tu również dodać, że tego rodzaju monografie i artykuły (niezbędne m. in. w warsztacie leksykologiczno-leksykograficznym tłumacza) powstają nie tylko na gruncie zachodniosłowiańskim, będącym przedmiotem naszych badań, ale także na gruncie południowosłowiańskim; zob. m. in. prace Emila Tokarza (1998, 1999), wydawane w formie tzw. słowników aproksymatów polsko-chorwackich (1998) oraz polsko-słoweńskich (1999), pod seryjną nazwą Pułapki leksykalne. Natomiast na gruncie wschodniosłowiańskim, na materiale kontrastywnym języka polskiego i rosyjskiego zjawisko homonimii międzyjęzykowej badał m. in. przywołany w naszych rozważaniach Henryk Lebiedziński (1981). 3 Sondel, J. Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, wyd. II, Kraków 2001, s Lebiedziński, H., Elementy przekładoznawstwa ogólnego, Warszawa 1981, s. 31 (badacz wymienia poszczególne kategorie les faux amis du traducteur, tj. zbieżności formalnojęzykowe oznaczeń przy różnorodności ich desygnatów, eksponując w pierwszej kolejności zbieżności leksykalne, jak np. pol. pozór czes. pozor (uwaga) ros. pozor (hańba), przykłady patrz: 1981: 31; oprócz tego badacz akcentuje tu zjawisko zbieżności gramatycznych, polisemii wyrazów, morfemów i gramatyki, zbieżności i rozbieżności w dystrybucji oznaczenia A i oznaczenia B (zob. rzucić kamień fr. jeter une pierre; rzucić oskarżenie fr. lancer une accusation; rzucić wszystko i odjechać fr. quitter tout et partir (przykłady patrz: s. 32; polisemia leksemu rzucić)., pogrub. E. M.

23 22 Ewa Michalska Faux-amis są wszechobecne i wielopostaciowe. Próby sporządzenia inwentarza możliwych interferencji językowych okazały się daremne, tłumaczowi nie pozostaje zatem nic innego, jak wykazać maksymalną czujność. 5 W nawiązaniu do owej maksymalnej czujności tłumacza w odniesieniu do wszelkich leksemów brzmiących niemalże jednakowo lub bardzo podobnie (przy równoczesnym uwzględnieniu tzw. internacjonalizmów (tj. powszechnych europeizmów wywodzących się najczęściej z języków klasycznych, tj. greki i łaciny), trzeba tu także nadmienić, że zjawisko les faux amis du traducteur jest bardzo istotne zarówno dla samego procesu glottodydaktycznego, jak i dla teorii translacji, co wyeksponował w swoich badaniach Emil Tokarz, posługując się naprzemiennie terminami pułapki leksykalne / aproksymaty, na temat les faux amis du traducteur pisze m. in. tak: Szczególnie w językach genetycznie lub geograficznie bliskich sobie zjawisko to występuje bardzo licznie, a jego zróżnicowanie semantyczne jest rozmaite, od stosunkowo nieznacznego po przeciwstawne. Taka sytuacja powoduje wiele utrudnień w perfekcyjnej nauce języków obcych, jak i stwarza duże niezręczności w translatoryce. Struktury tego typu wprowadzają w błąd powodując rozmaite potknięcia, niezręczności lub nieporozumienia. 6 Syntetycznie rzecz ujmując, dostrzegamy szereg dyferencjacji semantycznych oraz stylistycznych i w przypadku badań kontrastywnych na wyekscerpowanym materiale polsko czeskim. Owe liczne dyferencjacje nie dotyczą oczywiście tylko słownictwa z zakresu prawa, ale obejmują niemalże wszystkie dziedziny życia ludzkiego, do których odnosimy się poprzez język jako podstawowe narzędzie komunikacji międzyludzkiej. Zagadnienie les faux amis du traducteur (zwłaszcza w językach należących do jednej rodziny, np. słowiańskiej, w oparciu o wyżej wymienione kryteria, tj. semantyczne i stylistyczne) jest niezwykle istotne dla każdego tłumacza (zarówno przekładu specjalistycznego, w tym tekstu prawnego, jak i przekładu artystycznego, tj. literackiego), bowiem założenie a priori zbieżności semantycznej i stylistycznej (na ogół pod wpływem wzajemnego podobieństwa formalnego przejawiającego się w zapisie graficznym między językiem wyjściowym a językiem docelowym), może doprowadzić do popełnienia przez tłumacza poważnych błędów w przekładzie, co w przypadku tekstu prawnego 5 Pieńkos, J., op. cit., s E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko-słoweńskich. Katowice 1999, s. 10 (tu: cytat ze Wstępu).

24 Les faux amis du traduceur w terminologii 23 ma z reguły poważne konsekwencje cywilnoprawne; trudno jest określić właściwie wykładnię, czyli interpretację danego przepisu prawnego, jeśli tłumacz nie dokonał jego adekwatnego przekładu z języka wyjściowego na docelowy(zob. Michalska, 2016). W celu kontrastywnego zilustrowania zjawiska les faux amis du traducteur na materiale dwóch języków słowiańskich, w niniejszym artykule wzięto pod uwagę les faux amis du traducteur mające w języku polskim i czeskim łacińską proweniencję, w oparciu o dyferencyjne kryterium stylistyczne (tj. pol. administracja, akt, klauzula, konwencja vs czes. administrace, akt, klauzule, konvence). Jak łatwo zauważyć, leksemy te mają zbliżony zapis graficzny, podobnie jak i brzmienie, aczkolwiek dyferencjacje występują w oparciu o kryterium stylistyczne (chodzi o ich powszechne użycie w ustalonych połączeniach wyrazowych tj. pojęciach terminach z zakresu prawa). Różnica polega na tym, że niektóre z nich posiadają również ekwiwalenty rodzime, znacznie częściej stosowane, aniżeli te, które mają łaciński źródłosłów, co zostanie podświetlone na wybranym materiale egzemplifikacyjnym (tj. kolokacjach nominalno-adiektywnych w języku polskim oraz kolokacjach adiektywno-nominalnych w języku czeskim z powyższymi leksemami). Trzeba ponadto wyraźnie zaznaczyć, że niezwykle istotnym problemem odnoszącym się (częściowo) do zjawiska les faux amis du traducteur jest zagadnienie synonimii (stąd istotne jest badanie poszczególnych pojęć terminów w kontekstach sytuacyjnych). W celu ilustracji owej syno-nimii (zwłaszcza w języku łacińskim), podajemy tu również znaczenia wyżej wymienionych pojęć - terminów (i co ważne odnoszących się do różnych dziedzin), wyekscerpowane ze słowników łacińskopolskich (Pieńkos 1996, Sondel 2001), a także znaczenia wyekscerpowane z czeskojęzycznego słownika wyrazów obcych (por. Akademický slovník cizích slov, 2001). Fakt, że w materiale leksykalnym (w większości języków europejskich) z zakresu prawa występują stosunkowo liczne latynizmy, ma ścisły związek z realiami zakorzenionymi w prawie rzymskim (spisanym w języku łacińskim), które stanowi punkt wyjścia nie tylko do badań w dziedzinie teorii czyli filozofii prawa, ale również do badań juryslingwistycznych na gruncie języków nowożytnych, w tym języków słowiańskich. Oczywiście wiele latynizmów występuje nie tylko w dziedzinie prawa, ale i w innych językach, ponieważ jak powszechnie wiadomo - język łaciński odegrał na przestrzeni wieków nieocenioną rolę w kształtowaniu się zasobów leksykalnych poszczególnych języków świata (zwłaszcza w analizowanej przez nas terminologii prawniczej, ale także w terminologii religijnej, medycznej czy naukowej w ramach poszczególnych dyscyplin badawczych). Jak już wspomniano, w celu wyeksponowania synonimii poszczególnych pojęć terminów mających łacińską proweniencję w odniesieniu do zjawiska les faux amis du traducteur,

25 24 Ewa Michalska w oparciu o stylistyczne kryterium dyferencyjne, podajemy najpierw ich znaczenia leksykalne (w postaci klasycznych ekscerpcji słownikowych, o których wyżej mowa), a następnie wybrane kolokacje jako ilustratywny materiał egzemplifikacyjny. I tak: pol. administracja czes. správa (administrativa, administrace) - łac. administratio, - onis, f - 1. pomoc, posługa; 2. wykonywanie, sprawowanie, czynność, działanie, 3. kierownictwo, zarząd, władza, administracja, 4. wymiar (sprawiedliwości), 5. udzielanie (np. chrztu), 6. zawiadywanie, zarządzanie, administrowanie (patrz: Pieńkos, 1996:31) kolokacje: administracja finansowa - finanční správa, administracja centralna - ústřední správa, administracja pańswowa státní správa, administracja miejska - městská správa, administracja lokalna - místní správa, administracja terytorialna - územní správa; pracownicy administracyjni - zaměstnanci v administrativě, aparat administracyjny administrativní aparát, kontrola administracyjna - administrativní kontrola. pol. akt czes. akt (list, listina, smlouva) - łac. actus, -us, m 1. czyn, postępek, dzieło; 2. czynność, działanie; 3. sprawowanie funkcji, urząd; zajęcie; 4. wymierzanie sprawiedliwości; 5. służebność przepędzania bydła i innych zwierząt; 6. prawo pędzenia bydła przez czyjeś pole; wygon; actus administrativus akt administracyjny (patrz: Pieńkos, 1996: 27) 7 ; czes. akt (sg. lat.) 1. jednání, výkon, úkon, čin; [odb.] pohlavní akt (soulož); 2. [práv.] neověřené písemné svědectví o právních jednáních; ve veřejné správě akty státní správy závazná ustanovení, kt. na základě zákonů vydávají v mezích své působnosti státní orgány; 3. jednání (divadelní hry), dějství; aktový materiál = spisový (patrz: Akademický slovník cizích slov, 2001: 33, pogrub. E. M.); kolokacje: normatywny akt prawny - normativní právní akt, akt notarialny - notářský akt, notářská smlouva, akt administracyjny - správní akt, akt legislacyjny - zákonodárný akt; akt darowizny - darovací listina, akt mianowania - jmenovací listina, akt (metryka) chrztu - křestní list, akt własności (w katastrze nieruchomości) - list vlastnictví (v katastru nemovitosti), akt zawarcia związku małżeńskiego - oddací list, akt urodzenia - rodný list, akt zgonu - úmrtní list, akt założycielski spółki akcyjnej - zakládací listina akciové společnosti. pol. klauzula czes. klauzule, doložka - łac. clausula, -ae, f 1.zakończenie, formuła końcowa urzędowych ogłoszeń; 2. zamknięcie, zakończenie (czegoś), 3. zastrzeżenie, klauzula, poszczególne postanowienie (w umowie, ustawie itp.); clausula derogatoria klauzula derogacyjna (patrz: Pieńkos, 1996:77); czes. klauzule - doložka, omezení, podmínka, výhrada k úředním n. smluvním listinám: k. smlouvy, zákona (patrz: Akademický slovník 7 Pieńkos dodaje jeszcze tutaj poszczególne rodzaje aktów, i tak: actus illegitimus czyn bezprawny; interpretandus est potius ut valeat quam ut pereat czynność powinna być tak interpretowana, aby nadać jej skutek, a nie ją unicestwić; iudicialis potentior est extraiudiciali czynność prawna dokonana przed sądem ma większą moc od pozasądowej; actus iuridicus a. akt prawny; b. (kan.) czynność prawna (Pieńkos, 1996 : 27).

26 Les faux amis du traduceur w terminologii 25 cizích slov, 2001: 389). Kolokacje: klauzula poświadczona przez notariusza - notářská ověřovací doložka, klauzula do umowy - smluvní doložka, klauzula największego uprzywilejowania - podmíněná doložka nejvyšších výhod, klauzula o zaszeregowaniu (wszelkich wcześniejszych lub ustnych umów do postanowień umowy) na określonych warunkach - klauzule o začlenění (všech dřívějších nebo ústních dohod do ustanovení smlouvy) za určitých podmínek, klauzula dotycząca anulowania mowy na określonych warunkach - klauzule o zrušení / anulování smlouvy za určitých podmínek. pol. konwencja czes. konvence, úmluva - łac. conventio, -onis, f 1. zebranie, zgromadzenie, 2. umowa, układ, porozumienie, zgoda; 3. pozwanie kogoś przed sąd; 4. roszczenie, żądanie (patrz: Pieńkos, 1996: 103);conventio est lex porozumienie, umowa ma moc prawa (patrz: Pieńkos, 1996: 104); czes. konvence - úmluva, dohoda, smlouva, ujednání: dopravní, kulturní k.; Ženevská k. (o Červeném kříži) [mezinár. práv.] mezinárodní smlouvy s více účastníky, zprav. humanitárního rázu; 2. ustálený, navyklý způsob (jednání, chování apod.), společenské pravidlo, zvyklost: společenská k., literární k., malířské k. zmechanizovaný způsob tvoření (patrz: Akademický slovník cizích slov, 2001: 418, pogrub. E. M.). Kolokacje: konwencja międzynarodowa - mezinárodní konvence, meziná-rodní úmluva, konwencja wejdzie w życie - úmluva nabude účinnosti. Jako swoiste poszerzenie horyzontu badania zagadnienia les faux amis du traducteur w oparciu o kryterium stylistyczne, można by jeszcze przytoczyć przykłady zaczerpnięte z języka angielskiego (por. przykładowo ang. act vs certificate vs deed. Z powyższego zatem wynika, że w języku angielskim pojęcie - termin akt (mający łacińską proweniencję, a więc w sposób bezpośredni nawiązujący do prawa rzymskiego), występuje wespół z rodzimymi ekwiwalentami, w zależności od kontekstu sytuacyjnego, jak np. akt notarialny notarial deed vs akt notarialny (jako czynność dokonywana przez notariusza) notarial act, ale np.: akt urodzenia birth certificate, akt ślubu marriage certificate itd. Bibliografia BASAJ M., SIATKOWSKI J., Słownik czesko polski, Wiedza Powszechna, Warszawa LEBIEDZIŃSKI H., Elementy przekładoznawstwa ogólnego, Warszawa MICHALSKA E., Les faux amis du traducteur w języku prawa próba syntezy (na materiale kontrastywnym języka polskiego, czeskiego i słowackiego), w: Współczesny świat słowiański, red. K. Feruga, A. Ostrowska-Knapik a kolektiv, epub online, Praha: Verbum, 2016, s

27 26 Ewa Michalska OHEROVÁ J., SVOBODA M., KALINA M., BOČÁNKOVÁ M., Česko-anglický právnický slovník, 3. přepracované a rozšířené vydání, Vyd. Linde Praha a.s., Praha PIEŃKOS J., Słownik łacińsko polski. Łacina w nauce i kulturze, Wydawnictwo Prawnicze, Wyd. II - rozszerzone i poprawione, Warszawa PIEŃKOS J., Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki, Wyd. Zakamycze, Kraków PETRAČKOVÁ V., KRAUS J. (ed.), Akademický slovník cizích slov A Ž, Akademie věd ČR, Ústav pro jazyk český, autorský kolektiv, vyd. Academia, Praha SONDEL J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, wydanie II, Wyd. UNIVERSITAS, Kraków TOKARZ E., Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko słoweńskich, Wyd. Śląsk, Katowice Les faux amis du traducteur in language of the law (based on Polish and Czech selected exemplifications) The aim of the article is to present the phenomena of inter-lingual homonymy so called also lingual falseequivalence (misleading words). The point is that a contrastive perspective of lexical false equivalents so-called generally the false friends for translator (based on French term les faux amis du traducteur) which are perceived by Czech language users as so-called treacherous words (misleading words). The words which read similarly or almost identically at least in two languages while ones are as false-equivalents for semantical and / or stylistic reason (here: in the comparison Polish and Czech law terms of Latin origin) in a language A in comparison with a language B are difficult even for experienced translators. It is the need to draw attention to the misleading words (false friends) during a translation of each kind of texts, together with texts of the law. The phenomena of the socall inter-lingual homonymy is very often occurred in the cognate languages (typically and genetically), e. g. in the Slavonic languages. The author draws attention to the differences of the common usage of the selected law terms which are of Latin origin in Polish and Czech (in the article: administration, act / deed / certificate, clause, convention related to stylistic differences).

28 DOROTA CHŁOPEK Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Semantyczna trasa z ruchem 'samoistnym' i 'wymuszonym' w konstrukcjach angielskich i polskim przekładzie Key words: the intransitive construction, the caused-motion construction, the Way-construction, rendition, transference Słowa klucze: konstrukcja nieprzechodnia, konstrukcja wyrażająca ruch sprowokowany, konstrukcja Drogi, przekład, transfer Wprowadzenie Niniejszy artykuł nawiązuje do kanonicznych, czyli typowych, konstrukcji zdaniowych w języku angielskim poprzez wybrane konstrukcje struktury argumentowej, według Adele Goldberg (1995, 2006), które włączają semantyczne zdarzenie ruchu, ang. Motion event 1, ze schematem głównym, według Leonarda Talmy'ego (1972, 1978, 1985, 2000a i b). Zdarzenie ruchu obejmuje schemat główny, ang. core schema, który wypełnia semantyczna trasa/ścieżka, ang. Path, zdarzenie współistniejące, ang. co-event, które jest uszczegółowione albo przez charakterystykę ruchu, ang. Manner, albo przez jego przyczynę, ang. Cause, wraz z uczestnikami, figurą, ang. Figure, i obiektem odniesienia, czyli tłem/gruntem, ang. Ground. Podczas gdy charakterystykę ruchu wyrażają w języku angielskim i polskim czasowniki ruchu, np. run, pol. biec, trasę kodują elementy towarzyszące, ang. satellites, angielskie partykuły czasownikowe, np. out w czasowniku frazowym run out, pol. wybiec, i polskie przedrostki czasownikowe, np. wy- w czasowniku wybiec, wraz z przyimkami w języku angielskim (Talmy, 1972 itp.) oraz z frazami przyimkowymi w języku polskim, np. run out of the house, pol. wybiec z domu (zob. Chłopek, 2008a i b, 2010, 2014). Elementy towarzyszące stanowią główne wyrażenia semantycznej trasy w obydwu językach, przyimki ją uzupełniają. Zatem Talmy (1972 itp.) przypisał m.in. język angielski i języki słowiańskie z przedrostkami czasownikowymi do typu języków o ramie towarzyszącej, ang. satellite-framed, obok języków o ramie czasownikowej, ang. verb- 1 Talmy (np. 1985, 2000b) zapisuje nazwy semantycznych komponentów zdarzenia ruchu, ang. Motion event, z dużej litery.

29 28 Dorota Chłopek framed, do której należą np. języki romańskie, kodujące trasę w czasownikach ruchu, np. wybiec z domu, fr. sortir de la maison 2, manquer à la maison 3. W bieżącym tekście schemat główny określany jest nazwą trasa, nie ścieżka, a element odniesienia zwie się tłem, nie gruntem (za: Chłopek, 2008a). Wybrane konstrukcje zdaniowe, według Goldberg, na łamach tego artykułu zawierają argumenty, które realizują zdarzenie ruchu ze schematem głównym, w związku z ruchem 'samoistnym' oraz ruchem 'wymuszonym'. Ruch samoistny jest leksykalizowany, czyli opisany językowo, w zdaniu nieprzechodnim ruchu, a ruch wymuszony przekazuje zdanie, które odzwierciedla konstrukcję wyrażającą ruch sprowokowany lub spowodowany przyczyną zewnętrzną, ang. the caused-motion construction, według Goldberg. Poza tym, semantyczna trasa występuje w angielskiej konstrukcji Drogi, ang. the Way construction, oraz w powiązanej z nią wzorem konstrukcji konatywnej, ang. the conative construction: czasownik plus okolicznik miejsca, ang. verb plus locative (V+L). W konstrukcji Drogi, oprócz czasownika i wyrażenia lokatywnego L, występuje dopełnienie nominalne way, pol. droga, poprzedzone zaimkiem dzierżawczym. Niniejszy artykuł stara się ukazać schemat główny zdarzenia ruchu w zdaniach, które realizują angielskie konstrukcje: 1. konstrukcję struktury nieprzechodniej, ang. the intransitive construction, 2. konstrukcję Drogi, ang. the Way construction, 3. konstrukcję konatywną, ang. the conative construction. Łączą się one z kanonicznym zdaniem w języku angielskim, toteż na początku zostaną przedstawione jego główne typy, a wskazane konstrukcje struktury argumentowej zostaną ukazane na ich tle. Zdaniom w języku angielskim, które stanowią przykłady realizacji poszczególnych konstrukcji ze schematem głównym zdarzenia ruchu, z powieści "The Hobbit" Johna Tolkiena (wersja a), towarzyszą polskie wersje przekładu, Marii Skibniewskiej (wersja b), Pauliny Braiter (wersja c), Andrzeja Polkowskiego (wersja c). Bieżący tekst jest krótkim studium porównawczym, sygnalizującym wybrane tutaj kwestie gramatyczne, nawiązujące do kanonicznych zdań w języku angielskim, rekomendowanym uczącym się języka angielskiego Polakom. Kanoniczne zdania w języku angielskim Kanoniczne zdania w języku angielskim są zbudowane zgodnie z szykiem elementów podmiotczasownik-dopełnienie, ang. Subject-Verb-Object, SVO, który wynika z typowego ustawienia elementów opisywanej sceny (np. Fillmore, 1977b), zwanego konstruowaniem, ang. construal (Langacker, 1987, 2008), i szczątkowej fleksji (np. Greenberg, 1963; Croft, 1990) w języku 2 Źródło: [ Dostęp: r. 3 Źródła: [ [ Dostęp: r.

30 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym 29 angielskim. Język polski również wykazuje w zdaniu szyk elementów podmiot-czasownik-dopełnienie, ale stosunkowo zrelaksowany, dzięki wysokiemu stopniowi fleksji (np. Greenberg, 1963; Croft, 1990). Konstruowanie odgrywa istotną rolę w procesie zrozumienia zagadnień gramatycznych, gdyż elementy językowe i całe konstrukcje gramatyczne są konceptualizowane albo pojmowane w odniesieniu do poszczególnej domeny wiedzy lub pewnego aspektu opisywanej sytuacji, co związane jest z procesem 'zakotwiczenia', ang. an anchor, według Ronalda Langackera (2012: 45). Organizacja sceny wysuwa głównego wykonawcę na pierwszy plan, pierwszy argument czasownika (np. Fillmore, 1977b; Goldberg, 1995, 2006). W zdaniu wypełnia go element realizujący funkcję podmiotu, osadzony w semantycznej roli agensa. Z kolei czasownik opisuje zdarzenie (zob. rama, np. Hymes, 1972, 1974; Minsky, 1974) z uczestnikami, którzy biorą w nim udział, w zdaniu ich miejsca wypełniają aktywne argumenty czasownika (Fillmore, np. 1977b; Goldberg, 1995, 2006), wcześniej nazwane "przypadkami struktury głębokiej" (Fillmore, 1968). Fillmore (1968: 27) opisał przypadki struktury głębokiej, następnie opracował "ramę przypadków", ang. case frame, która odzwierciedla połączenia pomiędzy opisywanymi sytuacjami i składniowymi reprezentacjami u ich podłoża (Fillmore, 1977b: 61). Aktywne argumenty czasownika wypełniają w ten sposób określone role tematyczne, w gramatyce kognitywnej określane 'łańcuchem akcji', ang. action chain (za: Hall, 1966), wykorzystanym przez Goldberg (1995, 2002, 2006) w koncepcji argumentowej gramatyki konstrukcji jako łańcuch przyczynowy, ang. causal chain. Kontrast w organizacji struktury argumentowej zdania, zwanej walencją (Langacker, 1987) lub konstrukcją (Goldberg, 1995, 2006), może prowadzić do przeniesienia stosunkowo swobodnego porządku elementów zdania w języku polskim do finitywnego zdania wypowiadanego w języku angielskim, co określane jest mianem "negatywnego transferu językowego" (np. Porter i Duncan, 1953). Kanoniczny szyk elementów finitywnego zdania w języku angielskim jest reprezentowany przez następujące uporządkowanie wypełniających je funkcji argumentów (np. Quirk, Greenbaum, Leech i Svartvik, 1985/2007: ; 754, Tabela 10.33): 1. podmiot-czasownik-orzecznik, ang. Subject-Verb-Complement, SVC, z czasownikiem łączącym, ang. copular, np. John is sad., pol. Jan jest smutny.; The dish looks great, pol. Danie wygląda wspaniale.; 2. podmiot-czasownik-okolicznik, ang. Subject-Verb-Adverbial, SVA, z czasownikiem łączącym, ang. copular, np. She is at the cinema., pol. Ona jest w kinie.; The movie is at 5 o'clock., pol. Film jest o godzinie 5.; 3. podmiot-czasownik, ang. Subject-Verb, SV, z czasownikiem nieprzechodnim, ang. intransitive, np. She is jogging., pol. Ona biega., It is snowing., pol. Pada śnieg.;

31 30 Dorota Chłopek 4. podmiot-czasownik-dopełnienie, ang. Subject-Verb-Object, SVO, z czasownikiem jednoprzechodnim, np. Robert kicked the ball., pol. Robert kopnął piłkę., Eva is holding a puppy., Ewa trzyma szczeniaczka.; 5. podmiot-czasownik-dopełnienie-orzecznik dopełnienia 4, ang. Subject-Verb-Object-Complement, SVOC, z czasownikiem złożenie przechodnim 5, ang. complex transitive, np. They declared him the winner., pol. Oni ogłosili go zwycięzcą., The snake made him scared., pol. Wąż go przestraszył.; 6. podmiot-czasownik-dopełnienie-okolicznik, ang. Subject-Verb-Object-Adverbial, SVOA, z czasownikiem złożenie przechodnim, ang. complex transitive, np. She put the book on the table., pol. Ona położyła książkę na stole., John kept the dog outside., pol. Jan trzymał psa na zewnątrz.; 7. podmiot-czasownik-dopełnienie-dopełnienie, ang. Subject-Verb-Object-Object, SVOO, z czasownikiem dwuprzechodnim, ang. ditransitive, np. She bought him a newspaper., pol. Ona kupiła mu gazetę., John gave the car a push., pol. Jan popchnął samochód. Quirk et al. (1985/2007:754) również ukazują role semantyczne, inaczej tematyczne, poszczególnych argumentów w zaprezentowanych strukturach składniowych. Nawiązując do typu 1., zdań SVC, np. z łącznikiem be, pol. być, np. w zdaniu John is sad., pol. Jan jest smutny, podmiot John, pol. Jan, wypełnia semantyczną rolę "dotkniętego", ang. affected, a dopełnienie zdaniowe łącznika, orzecznik sad, pol. smutny, który stanowi atrybut dotkniętego lub jego właściwość, ang. attribute. W zdaniu typu 2., również z czasownikiem łączącym, występuje semantyczna rola miejscownika, ang. locative, którą wypełniają atrybuty leksykalizowane, czyli wyrażane językowo, przez frazy przyimkowe, np. at the cinema, pol. w kinie, w zdaniu She is at the cinema., pol. Ona jest w kinie. W tym samym typie zdań mieści się również semantyczna rola czasowa, ang. temporal, np. at 5 o'clock, pol. o godzinie 5, w zdaniu The movie is at 5 o'clock., pol. Film jest o godzinie 5. Zdanie typu 3., z czasownikiem nieprzechodnim, oprócz czasownika włącza pierwszego uczestnika sceny, jak każde inne zdanie kanoniczne, np. agensa, ang. agentive, w zdaniu She is jogging., pol. Ona biega., m.in. również z podmiotem it, w zdaniu It is snowing., pol. Pada śnieg. Typ 4., z czasownikiem jednoprzechodnim, ang. monotransitive, m.in. mieści agensa i dopełnienie bliższe, które wypełnione jest przez "dotkniętego", ang. affected, np. the ball, pol. piłka, w zdaniu Robert kicked the ball., pol. Robert kopnął piłkę., lub a puppy, pol. szczeniaczek, w zdaniu Eva is holding a puppy., Ewa trzyma szczeniaczka. Typ 4 Funkcja niewystępująca w języku polskim. 5 Funkcja niewystępująca w języku polskim.

32 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym 31 5., z czasownikiem złożenie przechodnim, ang. complex transitive, również zawiera role semantyczne agensa i "dotkniętego", ang. affected, wypełnione przez elementy realizujące podmiot i dopełnienie bliższe, oraz rolę semantyczną atrybutu lub właściwości, ang. attribute, "dotkniętego", np. w zdaniu They declared him the winner., pol. Oni ogłosili go zwycięzcą. Zamiast agensa w miejscu podmiotu może m.in. wystąpić tutaj rola tematyczna instrumentu, ang. instrument, np. w zdaniu The snake made him scared., pol. Wąż go przestraszył. Typ 6., także z czasownikiem złożenie przechodnim, ang. complex transitive, zamiast atrybutu lub właściwości, ang. attribute, "dotkniętego", wymaga miejscownika, ang. locative, wskazującego jego lokalizację, czyli CEL umiejscowienia lub przemieszczenia, np. w zdaniu She put the book on the table., pol. Ona położyła książkę na stole., lub w zdaniu John kept the dog outside., pol. Jan trzymał psa na zewnątrz. Typ 7., z czasownikiem dwuprzechodnim, ang. ditransitive, włącza rolę semantyczną agensa i odbiorcy, oprócz elementu realizującego dopełnienie bliższe, np. w zdaniu She bought him a newspaper., pol. Ona kupiła mu gazetę., lub agensa i "dotkniętego", ang. affected, np. w zdaniu z dopełnieniem bliższym wypełnionym np. przez rolę tematyczną zdarzenia, ang. event, w zdaniu John gave the car a push., pol. Jan popchnął samochód. Zdarzenie a push, pol. pchnięcie, wyrażone jest w języku polskim czasownikiem popchnąć, gdyż nie jest gramatycznie poprawne tłumaczenie literalne (lit.), czyli dosłowne, * 6 Jan dał samochodowi pchnięcie. Podobnie zachowują się inne konstrukcje w języku angielskim i ich polskie wersje, które odbiegają strukturalnie od wersji angielskiej, gdyż wersje polskie bywają jej omówieniami. Cechę tę można dostrzec m.in. w konstrukcjach z semantyczną trasą w ruchu samoistnym i ruchu wymuszonym, czyli sprowokowanym, w ramach konstrukcji zdaniowej według Goldberg (1995, 2006). Wybrane konstrukcje struktury argumentowej według Adele Goldberg Opracowane przez Goldberg (1995, 2006) konstrukcje struktury argumentowej opierają się na rozszerzeniu konstrukcji idiomatycznych według Charlesa Fillmore'a, Paula Kay'a i Catherine O'Connor (1988), także Kay a oraz Fillmore'a (1999). Przede wszystkim podejście Goldberg włączyło do konstrukcji struktury argumentowej ciągłość leksykonu i gramatyki, ang. lexicongrammar continuum, postulowaną przez Langackera (1987) w związkach symbolicznych w Gramatyce Kognitywnej (GK). Goldberg wykorzystała również koncepcję George'a Lakoffa (1987) na temat wyidealizowanych modeli kognitywnych, ang. idealized cognitive models, ang. ICM, oraz podejście Fillmore'a (1968) do semantycznych ról argumentów zdania. Odwołała się 6 Gwiazdka * sygnalizuje błędną konstrukcję.

33 32 Dorota Chłopek także do osiągnięć semantyki kognitywnej, takich jak polisemia, inaczej wieloznaczność, oraz do teorii prototypu albo schematu, w Lingwistyce Kognitywnej, ang. Cognitive Linguistics, w swych wzorach zdaniowych, których etykiety przypominają nazwy wyżej wymienionych typów dopełnień czasownika według gramatyki składniowej (Quirk et al., 1985). Schematy Goldberg są semantycznie interpretowanymi schematami składniowymi, m.in. następujących konstrukcji struktury argumentowej: 1. konstrukcji dwuprzechodniej, albo z czasownikiem z dwoma dopełnieniami 7, ang. ditransitive, 'X CAUSES Y to RECEIVE Z', pol. X SPRAWIA, że Y OTRZYMUJE Z, której odpowiada formalny wzór SVOiOd, pol. podmiot (S) czasownik (V) dopełnienie dalsze (Oi) dopełnienie bliższe (Od), She (S) bought (V) him (Oi) a newspaper (Od), pol. lit. pol. Ona kupiła mu gazetę.; konstrukcja dwuprzechodnia przekazuje głównie znaczenie fizycznego transferu, argument, jakim jest CEL transferu, jest w niej symbolizowany przez Y, musi on być ożywiony, gdyż jest ODBIORCĄ, ang. RECIPIENT, a nie PATIENSEM (zob. Hilpert, 2014: 27, 31 35); 2. przechodniej konstrukcji rezultatywnej, ang. transitive resultative, 'X CAUSES Y to BE- COME Zstate', pol. X POWODUJE, że Y STAJE SIĘ Zstan, która przywołuje składniowy wzór SVOd C O8, The snake (S) made (V) him (Od) scared (C O )., pol. Wąż go przestraszył., lit. Wąż uczynił go przestraszonym.; 3. konstrukcji ruchu nieprzechodniego, ang. intransitive Motion, 'X MOVES Y', pol. X PRZENOSI się do Y, o składniowym wzorze SV Obl 9, z funkcją Obl zamiast okolicznika, ang. adverbial A, She (S) is jogging (V) in the park (Obl)., pol. Ona biega w parku., z opcjonalnym przypadkiem zależnym, ang. Obl; 4. konstrukcji ruchu sprowokowanego 10, ang. caused Motion (również Pinker, 1989), 'X CAUSES Y to MOVE Zpath/loc', pol. X POWODUJE, że Y PRZEMIESZCZA Z, z formalnym wzorem SVOd Oblpath/loc 11, She (S) put (V) the book (Od) on the table Oblloc., pol. Ona położyła książkę na stole.; 7 Za: Evans (2009: 63). 8 Goldberg (1995: 3) zastosowała symbol Xcomp dla określenia C O, czyli Object Complement, (pol. orzecznik [odnoszący się do dopełnienia bliższego]). 9 Zgodnie z literaturą przedmiotu, skrót 'Obl', w rozwinięciu Oblique, oznacza rzeczownik, który występuje w funkcji dopełnienia, zależnej od czasownika lub przyimka. Skrót 'Obl' został wykorzystany przez Goldberg (1995: 3) w związku z funkcją 'Oblique', pol. przypadka zależnego, np. w konstrukcji VOL, pol. Podmiot-Czasownik-Dopełnienie bliższe-wyrażenie przyimkowe z dopełnieniem przyimkowym (Obl). Element 'L' leksykalizuje semantyczną Trasę. Przypadek rzeczownika OBL, ang. major oblique case NP, pojawił się w publikacji Edwarda L. Keenana i Bernarda Comrie go (1977: 66), w celu nie nadużywania funkcji okolicznika, ang. adverbial. Goldberg (1995, 2006) przypisała funkcję Obl, pol. przypadka zależnego, rzeczownikowi we frazach przyimkowych. 10 Za: Evans (2009: 61). 11 Goldberg (2006: 88) użyła skrótu Subj zamiast S oraz Obj zamiast O. Zatem wzór w oryginale ma postać: Subj V Obj Obl path/loc. W indeksie dolnym, wyraz path oznacza semantyczną trasę, a loc symbolizuje lokalizację.

34 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym konstrukcji Drogi, ang. the Way construction, '[S[Vnonstative [POSSway] OBL]]', pol. [Podmiot [Czasownikniestatyczny [fraza nominalna z zaimkiem dzierżawczym dla wskazania trasy] wyrażenie przyimkowe]], Frank (S) dug (V) his way (Od) out of the prison (Obl) 12, Frank (Podmiot) dug (Czasownikniestatyczny) his way (fraza nominalna z zaimkiem dzierżawczym dla wskazania trasy) out of the prison (wyrażenie przyimkowe)), pol. lit. Frank wykopał swą drogę z więzienia.; 6. konstrukcji funkcji 'konatywnej' języka, ang. conative, według Jakobsona (1938) funkcji 'impresywnej', polegającej na wpływie agensa na reakcję odbiorcy komunikowanej informacji, o schemacie Goldberg (1995: 4) 'X DIRECTS ACTION at Y', pol. X KIERUJE DZIAŁANIE na Y, z odpowiadającym wzorem składniowym SVOblat, The injured man (S) hit (V) at the nurses who were trying to help him 13 (Oblat), pol. Ranny mężczyzna wymierzył cios w pielęgniarki, które próbowały mu pomóc. W gramatyce, element leksykalizujący przypadek zależny, który w języku angielskim nosi nazwę the Oblique case, symbolizowany przez Obl, wypełnia miejsce rzeczownikowego dopełnienia czasownika lub przyimka w przypadku symbolu Oblat, Obl informuje o nominalnym dopełnieniu przyimka at, w wyrażeniu at the nurses who were trying to help him, pol. w pielęgniarki, które próbowały mu pomóc. Konstrukcje struktury argumentowej, które ukazane są w punktach od 3 do 6, przykuwają tutaj uwagę ze względu na funkcję przypadka zależnego, ang. Obl, która łączy się z semantyczną trasą w wyrażeniu przyimkowym oraz stanowi schemat główny zdarzenia ruchu, według Talmy'ego. W konstrukcji nieprzechodniej, w punkcie 3, semantyczna trasa występuje w zdarzeniu ruchu 'samoistnego'. Ruch 'wymuszony' odniesiony jest tutaj do konstrukcji wymienionych w punktach od 4 do 6, w których również występuje przypadek zależny, ang. Obl, z wpisaną semantyczną trasą w poprzedzającym go przyimku. Angielskie konstrukcje kodujące trasę w polskim przekładzie: wybrane aspekty Przykłady ujęte w obecnej części ilustrują następujące konstrukcje struktury argumentowej: 1 nieprzechodnią, 2 ruchu sprowokowanego, 3 Drogi, oraz 4 konatywną. Konstrukcji nieprzechodniej albo ruchu nieprzechodniego o schemacie X PRZENOSI się do Y, w gramatyce składniowej odpowiada wzór: podmiot-czasownik, ang. subject-verb SV, który jest leksykalizowany w przykładach (1a) oraz (2a), z polskimi wersjami od (1b d) do (2b d). Czasownik nieprzechodni wymaga jednego argumentu, agensa, wypełnia go funkcja 12 Goldberg (1995:199, przykład (1)) 13 Źródło: [ Dostęp: r. Przykład w leksykonie nie zawiera dopisanych tutaj kwantyfikatorów, które określają funkcje gramatyczne poszczególnych wyrażeń.

35 34 Dorota Chłopek podmiotu. Goldberg (2006:113) uważa, iż czasownik występujący w prostej konstrukcji nieprzechodniej przekazuje niemal całkowitą zawartość leksykalną, co ukazują przykłady (1a) i (2a) informujące o ruchu nieprzechodnim czasownikiem ruchu: rzeczywistego, ang. factive, oraz fikcyjnego, ang. fictive (np. Talmy, 2000a, Langacker, 2005). Przykład (1a) zawiera czasownik ruchu realnego wandered, pol. wędrował, w fleksyjnej formie czasu przeszłego, ang. preterite, a przykład (2a) mieści dwa frazowe czasowniki ruchu: fikcyjnego peered in, pol. zajrzał do wewnątrz, oraz rzeczywistego shrank back, pol. cofnął się. (1) a. "He still wandered 14 on, out of the little high valley, over its edge, and down the slopes beyond...." (s. 83) b. "Znów wędrował naprzód, wyszedł z wysoko położonej dolinki przez zamykający ją grzbiet i skłonem zbiegł w dół." (s. 98) c. "Wciąż maszerował naprzód dnem niewielkiej górskiej dolinki i dalej, w dół zbocza." (s. 113) d. "Wkrótce wyszedł z górskiej dolinki, minął zamykającą ją przełęcz i zaczął schodzić zboczem w dół...." (s. 165) W (1a) występuje jeden czasownik ruchu rzeczywistego wandered, pol. wędrował, z partykułami czasownikowymi, czyli z przysłówkami także z przyimkami, które przyłączają do niego semantyczną trasę, kolejno: przysłówki on, pol. naprzód, oraz out, pol. na zewnątrz, przyimki over, pol. na drugą stronę, oraz down, pol. po (w dół czegoś), z przysłówkiem beyond, pol. poza 15. W polskich wersjach (1b) i (1d) znajduje się więcej czasowników ruchu niż jeden: trzy w (1b), wędrował, wyszedł, zbiegł, oraz dwa w (1d), wyszedł i zaczął schodzić. Natomiast w wersji (1c), z jednym czasownikiem ruchu, maszerował, jest ominięta informacja o trasie w wyrażeniu "out of the little high valley", pol. lit. 16 na zewnątrz małej wysoko położonej doliny. Zatem w wersji angielskiej (1a) ruch 'samoistny' jest opisany jednym czasownikiem ruchu, a semantyczną trasę wywołuje pięć elementów trasy: on, out, over, down, oraz beyond, zmieniając przy tym przebieg kolejnych zdarzeń. Wersje polskie wykorzystują kilka czasowników do tego celu. Przykład (2a) jest nieco inny pod względem leksykalizacji semantycznej trasy, nie zawiera przyimków, same czasowniki z jednym argumentem opisują zdarzenia: zajrzał i cofnął się. 14 Elementy, na które zwrócona jest uwaga w niniejszej dyskusji są tutaj wytłuszczone, co nie ma miejsca w publikacjach, z których cytowane są przykłady. 15 Polskie odpowiedniki, za: [ Dostęp: r. 16 Skrót 'lit.' oznacza dosłownie, literalnie.

36 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym 35 (2) a. "He peered in, and shrank back." (s. 79) b. "Zajrzał w głąb, ale odskoczył." (s. 92) c. " Zajrzał do środka i cofnął się natychmiast." (s. 107) d. "Zajrzał tam i natychmiast się cofnął." (s. 159) W (2a), w dwóch współrzędnych zdaniach składowych, występują dwa czasowniki: jeden frazowy czasownik fikcyjnego ruchu peered in, pol. zajrzał do wewnątrz, z partykułą in, pol. w, oraz drugi frazowy czasownik ruchu shrank back, pol. cofnął się, z partykułą czasownikową back, pol. wstecz, do tyłu. W polskich wersjach (2b) i (2d) pierwsze zdarzenie opisuje czasownik prefiksalny zajrzał, a drugie, w dwóch wersjach, (2c) i (2d), wyrażone jest zwrotnym czasownikiem bezprefiksalnym, cofnął się, w (2c) oraz się cofnął, w (2d). Tylko wersja (2c) zawiera czasownik prefiksalny odskoczył, który nie jest najbliższym tłumaczeniem angielskiego wyrażenia shrank back. Z kolei w dwóch przykładach, (2b) i (2c), trasa wywołana jest inherentnie ukierunkowującymi frazami przyimkowymi: w głąb w (2b) oraz do środka w (2c). W przykładzie (2d) leksykalizuje ją zaimek przysłowny tam, który odnosi się do "miejsca postrzeganego jako dalsze (nie tu, gdzie jest mówiący)" (Dubisz, red. część T Ż, 2006: 17). Można dostrzec, iż w przypadku przekładu na język polski angielskiego zdania z wieloma elementami trasy przy jednym czasowniku ruchu, trudniej o ekwiwalentną wersję niż w związku z jednym elementem trasy. Chociaż angielskie zdanie z jednym elementem trasy może w wersji polskiej zgubić ten element, np. w czasowniku cofnął się, w (2c) i (2d), który wywołuje semantyczną trasę tak jak czynią to czasowniki ruchu w językach o ramie czasownikowej, np. romańskich. W końcu, konstrukcja ruchu nieprzechodniego przypomina konstrukcję ruchu sprowokowanego z tą różnicą, że w konstrukcji nieprzechodniej nie występuje zewnętrzna przyczyna ruchu, która jest obecna w konstrukcji ruchu nią spowodowanego, w dwóch kolejnych przykładach. Przykłady (3a) i (4a) zawierają czasownik get, który informuje w nich o ruchu spowodowanym przyczyną zewnętrzną. Konstrukcja ruchu sprowokowanego 'X CAUSES Y to MOVE Zpath/loc', pol. X POWODUJE, że Y PRZEMIESZCZA Z, jest kojarzona z formalnym wzorem [SUBJ [V OBL]] 17, lub SVOd Oblpath/loc 18., pol. podmiot S, czasownik V, dopełnienie bliższe Od, przypadek zależny Obl, albo VOL, gdzie L symbolizuje element zdania informujący o trasie lub lokalizacji. Goldberg (2006: 107, przykład (2a)) uznaje m.in. przykład "get some more 17 Za: Goldberg (1995, 2006) 18 Kwantyfikatory path, pol. trasa, oraz loc, localization, pol. lokalizacja, w indeksie dolnym, zastępują określony przyimek, który koduje semantyczną trasę w zdarzeniu ruchu, przy elemencie Obl, informuje o jego trajektorii lub lokalizacji.

37 36 Dorota Chłopek in it", pol. lit. włóż trochę więcej do środka, z czasownikiem get, dopełnieniem some more, pol. trochę więcej, oraz elementem trasy L, we wzorze VOL jako reprezentatywny dla konstrukcji ruchu sprowokowanego. Internetowy tłumacz 19 przełożył to wypowiedzenie jako zdobądź trochę więcej, a w odwrotnym przekładzie jako get some more, bez wyrażenia przyimkowego in it, pol. lit. do środka tego, leksykalizującego semantyczną trasę i jej CEL. Czasownik get, z partykułą wywołującą semantyczną trasę, występuje w przykładach (3a) oraz (4a). Podczas gdy (3a) zawiera czasownik frazowy get (somebody) out, pol. wyciągnąć (kogoś), (4a) mieści czasownik frazowy get (somebody) through, pol. przepuścić (kogoś) 20. Zaimek somebody, pol. ktoś, kogoś itp., wypełnia miejsce dopełnienia bliższego we wzorze VOL. Podmiot S, ang. subject, w zdaniu kanonicznym zawsze występuje przed czasownikiem V, ang. verb, a O symbolizuje dopełnienie bliższe Od, ang. object direct, wyrażone zaimkiem him, pol. jego, w (3a), oraz the ponies, pol. kuce, w (4a). (3) a. "Then one of the ponies took fright at nothing and bolted. He got into the river before they could catch him; and before they could get him out again, Fili and Kili were nearly drowned, and all the baggage that he carried was washed away off him." (s. 35) b. "Potem jeden z kuców spłoszył się nie wiadomo dlaczego i uciekł. Nim go dopędzili, już był w rzece, a nim go schwytali, Fili i Kili omal nie utonęli, a wszystkie bagaże, którymi kuc był objuczony, popłynęły z wodą." (s. 39) c. "Niedługo potem jeden z kuców spłoszył się z niewiadomych przyczyn i uciekł. Zanim zdołali go złapać, wpadł do rzeki. Podczas wyławiania wierzchowca Fili i Kili omal nie utonęli, cały zaś bagaż, który dźwigał kucyk, został bezpowrotnie stracony." (s. 47) d. "Jeden z kucy przestraszył się nie wiadomo czego i popędził przed siebie. Zanim go złapali, wpadł do rzeki, a kiedy go z niej wyciągali, niewiele brakowało, a Fili i Kili potopiliby się w wezbranej wodzie." (s. 89) Podczas gdy (3a) realizuje wzór VOL, poprzez could get (V) him (O) out (L), pol. lit. mogli go wydostać/wyprowadzić, polskie wersje (3b) i (3c) nie powielają wzoru dla ruchu sprowokowanego, w: go schwytali, w (3b); wyławiania wierzchowca, w (3c). Wersja (3d) zawiera elementy OLV, w go z niej wyciągnęli, czyli realizuje konstrukcję ruchu sprowokowanego w przestawionym szyku elementów wzoru VOL. Przykład ten ukazuje, iż leksykalizacja konstrukcji ruchu spowodowanego przyczyną zewnętrzną jest możliwa w języku polskim. 19 Źródło: [ Dostęp: r. 20 Źródło: [ Dostęp: r.

38 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym 37 Zastanawia jednak, czy podobnie zachowują się polskie wersje przykładu (4a), z to get (V) the ponies (O) through (L), pol. lit. przeprowadzić kuce, gdzie odpowiednikiem partykuły through jest przedrostek czasownikowy prze- w wersji polskiej. (4) a. "If you stepped behind, you found a low arch in the side of the mountain. There was just room to get the ponies through with a squeeze, when they had been unpacked and unsaddled." (s. 57) b. "Za tą skałą krył się w ścianie góry niski, sklepiony otwór, w sam raz wystarczająco duży, by wprowadzić kuce, ale pojedynczo i bez juków ani siodeł." (s. 64) c. "Kiedy ją obeszli, ujrzeli niski łukowaty otwór w zboczu góry. Był on akurat dość duży, by mógł się przezeń przecisnąć kucyk, jeśli wcześniej zdjęło się z niego juki i siodło." (s. 76) d. "... a za nim znaleźli w skale niski otwór w stromym zboczu góry. Po rozjuczeniu koni i zdjęciu siodeł udało im się jakoś przepchnąć przez niego zwierzęta." (s. 128) W przykładzie (4b) występuje czasownik prefiksalny wprowadzić z dopełnieniem kuce, w (4c) zrealizowano konstrukcję ruchu nieprzechodniego poprzez by mógł się przezeń przecisnąć kucyk, bez zewnętrznej przyczyny ruchu, a w (4d) wzór VLO, zrealizowany przez przepchnąć przez niego zwierzęta, przypomina przemienny szyk elementów angielskiej konstrukcji ruchu sprowokowanego z przykładu (3d). Biorąc pod uwagę fakt, że wysoki stopień fleksji zezwala na względnie swobodny szyk elementów w polskim zdaniu, można stwierdzić, że zarówno (3d), jak i wersje (4b) oraz (4d) w pewnym stopniu korelują z wersjami w języku angielskim odnośnie leksykalizacji konstrukcji ruchu sprowokowanego. Natomiast czasownik z określonym dopełnieniem, way, pol. droga, poprzedzonym zaimkiem dzierżawczym oraz wyrażenie przyimkowe z dopełnieniem realizującym funkcję Obl lub L występują w konstrukcji Drogi w przykładach (5a) oraz (6a). (5) a. "Still he waited a while; for he had no idea how to find his way out alone." (s. 75) b. Czekał jednak czas jakiś, nie miał bowiem pojęcia, jak bez niczyjej pomocy znaleźć wyjście. (s. 88) c. Mimo to odczekał chwilę nie miał przecież pojęcia, jak samemu znaleźć drogę do wyjścia. (s. 102) d. Nie ruszał się jednak z miejsca, bo nie bardzo wiedział, jak ma sam znaleźć drogę na zewnątrz. (s. 154) Wersja angielska (5a) realizuje wzór VOL, gdzie funkcję O wypełnia dopełnienie czasownika fraza his way, pol. swoją drogę, lit. jego drogę, a funkcję elementu L partykuła out, pol.

39 38 Dorota Chłopek na zewnątrz. Wersje polskie (5b), (5c) i (5d) zawierają dopełnienie czasownika w przypadku deklinacyjnym biernika: rzeczownik wyjście, w (5b), oraz rzeczowniki z wyrażeniami przyimkowymi, które mogą być kategoryzowane jako odpowiedniki angielskiego wyrażenia L, drogę do wyjścia, w (5c), oraz drogę na zewnątrz, w (5d). Polak uczący się języka angielskiego powinien jednak wiedzieć, iż w wersji angielskiej w takim i podobnym kontekście sytuacyjnym występuje fraza rzeczownikowa z ośrodkiem way, pol. droga, poprzedzonym zaimkiem dzierżawczym. W przykładzie (6a) zaimkiem tym jest zaimek trzeciej osoby liczby mnogiej their, pol. ich, w wypowiedzeniu, które leksykalizuje konstrukcję Drogi: had been making their way back into it, pol. powracali tu. (6) a. "In spite of the dangers of this far land bold men had of late been making their way back into it from the South, cutting down trees, and building themselves places to live in among the more pleasant woods in the valleys and along the river-shores." (s. 91) b. "Mimo niebezpieczeństw tych odległych ziem znaleźli się ostatnimi czasy odważni ludzie, którzy zaczęli powracać tu z południa, wycinać drzewa i budować sobie osiedla, wybierając mniej ponure lasy w dolinach i wzdłuż biegu rzek." (s. 109) c. " Mimo niebezpieczeństw, kryjących się w tej odległej krainie, dzielni ludzie zaczęli ostatnio napływać tu z południa, karczując drzewa i budując domy w głębi bardziej przyjaznych lasów, rosnących w dolinach i wzdłuż rzek." (s. 125) d. "Ostatnimi czasy, nie zważając na niebezpieczeństwa czyhające na tym odległym pustkowiu, dzielni ludzie zaczęli tu wracać z południa. Wycinali drzewa i budowali domostwa w bardziej przyjaznych lasach porastających doliny i brzegi rzek." (s. 176) W dosłownym tłumaczeniu, wersja (6a) może być wyrażona następująco * 21 : had been making, pol. czynili (wcześniej) V, their way, pol. swoją drogę (ich drogę) O, back, pol. z powrotem L1, into it, pol. do środka jego (tego) L2. Wszystkie wersje polskie zawierają czasownik zaczęli, po którym występuje bezokolicznik i zaimek tu, czyli "zaimek przysłowny odnoszący się do miejsca postrzeganego w jakiś sposób jako bliskie, wskazanego w jakiś sposób przez mówiącego, np. gestem; w tym miejscu" (Dubisz, red. część T Ż, 2006: 152), w następujących wypowiedzeniach: zaczęli powracać tu, w (6b), zaczęli napływać tu, w (6c), oraz zaczęli tu wracać, w (6d). Przekład odwrotny na język angielski może włączyć czasownik be- 21 Symbol * sygnalizuje błąd językowy.

40 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym 39 gan, pol. zaczęli, lub started, pol. zaczęli, z podmiotem they, pol. oni, oraz dosłowne tłumaczenie bezokolicznika z zaimkiem tu, przy czym problemem może być literalne tłumaczenie czasownika napływać. Jeśli uczący się języka angielskiego natywny użytkownik języka polskiego będzie znał angielską konstrukcję Drogi, w połączeniu z czasownikiem make, zademonstrowaną w (6a), także z innymi czasownikami wywołującymi ruch rzeczywisty lub fikcyjny, wówczas opis w języku angielskim takiej lub podobnej sytuacji może być ułatwiony. Konstrukcja Drogi przywołuje podobną, konstrukcję konatywną, w której element Obl występuje zawsze z przyimkiem at, zatem zwie się ona również konstrukcją konatywną Drogi (Goldberg, 1995, 2006). Konstrukcja konatywna 'X DIRECTS ACTION at Y', pol. X KIERUJE DZIAŁANIE na Y, odzwierciedlająca składniowy wzór SVOblat, jest wyrażona w przykładach (7a) oraz (8a). (7) a. "They tried shooting at the squirrels...." (s. 124) b. "Spróbowali polowania na wiewiórki...." (s. 149) c. "Próbowali polować na wiewiórki...." (s. 169) d. "Próbowali zapolować na wiewiórki...." (s. 226) Przykład (7a) zawiera czasownik shoot, pol. strzelić, strzelać, z wyrażeniem przyimkowym, Oblpath, at the squirrels, pol. do wiewiórek. Wersje polskie od (7a) do (7d) posiadają wyrażenie przyimkowe na wiewiórki, które prawdopodobnie wywoła w umyśle polskiego ucznia dosłowny przekład *on squirrels, pol. lit. na wiewiórkach, który będzie błędny. Z kolei przykład (8a) mieści w wyrażeniu realizującym konstrukcję konatywną Drogi czasownik get, który wystąpił już w (3a) i (4a). (8) a. "«It must make haste, haste!» said Gollum, beginning to climb out of his boat on to the shore to get at Bilbo." (s. 72) b. " Trzeba się possspieszyć 22, possspieszyć syknął Gollum gramoląc się już z łódki na brzeg, by dobrać się do hobbita." (s. 83) c. " Musi się pospiessszyć, pospiessszyć! Z tymi słowy Gollum zaczął gramolić się z łódki na brzeg, żeby pochwycić Bilba...." (s. 96) d. " Musi się pospiessszyć, pospiessszyć! syknął Gollum, szykując się do opuszczenia łódki, by dobrać się wreszcie do swej zdobyczy." (s. 149) 22 W przykładach (8b d) sześciokrotnie występuje pisownia oryginalna wyrazu pospieszyć.

41 40 Dorota Chłopek Przykład (8a) przedstawia wyrażenie konatywne Drogi w wypowiedzeniu to get at Bilbo, pol. lit. aby złapać/dopaść Bilba. W wersjach polskich od (8b) do (8d) przetłumaczone jest ono bliskimi znaczeniowo konstrukcjami dobrać się do Bilba, w (8b), dobrać się do swej zdobyczy, w (8d), oraz pochwycić Bilba, w (8c). Można się spodziewać, że polskie wyrażenie przyimkowe do z nominalnym dopełnieniem w dopełniaczu oraz czasownik pochwycić z dopełnieniem w bierniku nie zostaną przetłumaczone na język angielski wypowiedzeniem leksykalizującym konatywną konstrukcję Drogi z przyimkiem at, jeśli nie będzie ona znana Polakowi uczącemu się języka angielskiego. Polskie czasowniki dobrać się i pochwycić nie przywołają automatycznie w umyśle Polaka mówiącego językiem angielskim jako obcym "uniwersalnego" 23 czasownika get w konatywnej konstrukcji Drogi, tak jak nie czynią tego w przypadku konstrukcji ruchu sprowokowanego, w przykładach (3a) i (4a) powyżej (zob. Chłopek, 2018, w druku). Podsumowanie Niniejszy artykuł skupia się na wyrażonym w języku angielskim zdarzeniu ruchu (Talmy, 1972, 1985, 2000b) w konstrukcjach struktury argumentowej (Goldberg, 1995, 2006), które ujmują semantyczną trasę, schemat główny zdarzenia ruchu. Poza tym, włączają główny element kanonicznego zdania w języku angielskim, czasownik, który przyłącza określone argumenty. Zatem zasygnalizowane są tutaj wzory typowych zdań w języku angielskim, według gramatyki składniowej (np. Quirk et al., 1985/2007), oraz odpowiadające im konstrukcje struktury argumentowej, a w nich te, które mieszczą semantyczną trasę, wywoływaną przez element lokacyjny L, lub przypadek zależny Obl, w prezentowanych przykładach leksyksykalizowany przez rzeczownik, występujący z elementem trasy w wyrażeniu przyimkowym. Zwrócono uwagę na semantyczną trasę w konstrukcji ruchu nieprzechodniego, ruchu sprowokowanego, konstrukcji Drogi oraz konstrukcji konatywnej. W przypadku konstrukcji ruchu nieprzechodniego, z jednym czasownikiem i serią rozmaitych elementów trasy w wersji angielskiej, np. w (1a), wersje polskie mogą zawierać kilka czasowników ruchu bądź ominięcie którejś z tras opisanych w wersji angielskiej. W przypadku ruchu sprowokowanego zaobserwowano wystąpienie semantycznej trasy w wersjach polskich, ale zmienił się szyk elementów leksykalizujących konstrukcję ruchu spowodowanego przyczyną zewnętrzną, gdyż wersja polska nie musi surowo przestrzegać szyku SVO w zdaniu. Powoduje to również zmianę konstrukcji, np. z ruchu sprowokowanego w wersji źródłowej, na ruchu nieprzechodniego w wersji polskiej, np. w (4c). 23 Elektroniczny słownik polsko-angielski i angielsko-polski PWN-Oxford podaje 31 definicji znaczeniowych, def. nr 1. dosta ć, -wać.

42 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym 41 W odniesieniu do konstrukcji Drogi, wersje polskie mogą ominąć zaimek dzierżawczy przed angielskim rzeczownikiem way, pol. droga, albo zamienić czasownik na bardziej wyszukany niż zastosowany w realizacji konstrukcji Drogi w wersji angielskiej, np. w (6c). W związku z konstrukcją konatywną Drogi, problemem dla Polaka uczącego się języka angielskiego na każdym poziomie zaawansowania może być nie tylko przyimek trasy at, ale również poprzedzający go czasownik, szczególnie jeśli posiada on wiele znaczeń i leksykalizuje różne sytuacje, np. get w (8a), ale również get w (3a) i (4a). Zatem rekomendowane jest, by polscy uczący się języka angielskiego starali się przyswoić sobie określone konstrukcje w języku angielskim jako schematy wyabstrahowane z rozmaitych przykładów użycia, z literatury drukowanej, z tekstów publikowanych elektronicznie, napotkanych w komunikacji w języku angielskim w świecie rzeczywistym oraz internetowym, wirtualnym. Bibliografia CHŁOPEK D., Angielskie partykuły przestrzenne w tłumaczeniu na język polski: aspekty semantyczne i pragmatyczno-pojęciowe, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Naukowe ATH, 2008a. CHŁOPEK D., Scenes Constructed by English Spatial Particles Expressed in Polish, Bielsko- Biała: Wydawnictwo Naukowe ATH, 2008b. CHŁOPEK D., English constructions with directional particles and prepositions patterns of Polish translation, Jezikoslovlje 2010 nr 11 (2), s CHŁOPEK D., 'Semantic PATH' Cognitive Linguistic Comparison: English vs Polish, Bielsko- Biała: Wydawnictwo Naukowe ATH, CHŁOPEK D., Angielskie konstrukcje oraz ich polskie wersje przekładu z perspektywy Lingwistyki Kognitywnej i nie tylko, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Naukowe ATH, w druku. CROFT W., Typology and Universals, Cambridge, Cambridge University Press, EVANS V., A Glossary of Cognitive Linguistics, Edinburgh, Edinburgh University Press Ltd, 2007, Leksykon językoznawstwa kognitywnego, tł. z ang. M. Buchta, M. Cierpisz, J. Podhorodecka, A. Gicala i J. Winiarska, Kraków, Universitas, FILLMORE C. J., The Case for Case, w: Universals in Linguistic Theory, pod red. E. Bach i R. T. Harms, London, Holt, Rinehart and Winston, 1968, s FILLMORE C. J., The Case for Case Reopened, w: Syntax and Semantics 8: Grammatical Relations, pod red. P. Cole, New York, Academic Press, 1977b, s

43 42 Dorota Chłopek FILLMORE C., J., KAY P., O CONNOR M. C., Regularity and Idiomaticity in Grammatical Constructions: The Case of Let Alone, Language 1988 nr 64 (3), s , [online] [dostęp: 15 kwietnia 2016]. GOLDBERG A. E., A Construction Grammar Approach to Argument Structure, Chicago, Ill., University of Chicago Press, GOLDBERG A. E., Surface generalizations: An alternative to alternations, Cognitive Linguistics 2002 nr 13 (4), s GOLDBERG A. E., Constructions at Work: The Nature of Generalization in language, Oxford, Oxford University Press, GREENBERG J. H., Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements, w: Universals of language, London, MIT Press, 1963, s , [online] [dostęp: 13 lutego 2016]. HILPERT M., Construction Grammar and its Application to English, Edinburgh, Edinburgh University Press, HALL E. T., The Hidden Dimension: an Anthropologist Examines Man s Use of Space in Public in Private, Doubleday Anchor Book, 1966, Ukryty wymiar, tł. z ang. T. Hołówka, Warszawskie Wydawnictwo Literackie "Muza" S. A., HYMES D., Models of the interaction of language and social life, w: Directions in sociolinguistics: The ethnography of communication, pod red. J. Gumperz i D. Hymes, New York, Holt, Rinehart and Winston, 1972, s HYMES D., Foundations in sociolinguistics: An ethnographic approach, Philadephia, University of Pennsylvania Press, JAKOBSON R., Russian and Slavic Grammar, 1938, przedruk w: Janua Linguarum nr 106, pod red. L. R. Waugh i M. Halle, New York, Mouton de Gruyter, KAY P., FILLMORE C., Grammatical constructions and linguistic generalizations: The What s X doing Y? construction, Language 1999 nr 75 (1), s KEENAN E. L., COMRIE B., Noun phrase accessibility and universal grammar, Linguistic Inquiry 1977 nr 8, s LAKOFF G., Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind, Chicago, Ill., The University of Chicago Press, LANGACKER R. W., Foundations of Cognitive Grammar, Volume I: Theoretical Prerequisites, Stanford, Calif., Stanford University Press, 1987.

44 Semantyczna trasa z ruchem samoistnym 43 LANGACKER R. W., Dynamicity, fictivity, and scanning: The imaginative basis of logic and linguistic meaning, w: Grounding Cognition: The Role of Perception and Action in Memory, Language, and Thinking, pod red. D. Pecher i R. A. Zwaan, Cambridge, 2005, s LANGACKER R. W., Cognitive Grammar: A Basic Introduction, Oxford, Oxford University Press, LANGACKER R. W., Substrate, system, and expression: Aspects of the functional organization of English finite clauses, w: Cognitive Linguistics between Universality and Variation, pod red. M. Brdar, I. Raffaelli i M. Žic Fuchs, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2012, s LANGACKER R. W., Essentials of Cognitive Grammar, Oxford, Oxford University Press, MINSKY, M., Framework for Representing Knowledge, MIT-AI Laboratory Memo 306, 1974, ponowne wydanie w: The Psychology of Computer Vision, pod red. P. Winston, McGraw- Hill, 1975, [online] 20Framework%20for%20knowledge.pdf [dostęp: 17 lipca 2016]. PINKER S., Learnability and Cognition: The Acquisition of Argument Structure, Cambridge, Mass., MIT Press, PORTER L. W., DUNCAN, Negative Transfer in Verbal Learning, Journal of Experimental Psychology 1953 nr 46 (1), s QUIRK R, S. GREENBAUM, G. LEECH, SVARTVIK J., A Comprehensive Grammar of the English Language, Harlow, Pearson Education Limited, TALMY L., Semantic Structures in English and Atsugewi, rozprawa doktorska, University of California, Berkeley, 1972, [online] talmyweb/dissertation/toc.html [dostęp: 23 listopada 2013]. TALMY L., Figure and ground in complex sentences, w: Universals of Human Language, t. 4, pod. red. J. H. Greenberg et al., Stanford, Calif., Stanford University Press, 1978, s TALMY L., Path to realization: a typology of event integration, Buffalo Working Papers in Linguistics, 1991 nr 91-01, s TALMY L., Fictive Motion in Language and "Ception", w: Language and Space, pod red. P. Bloom, M. A. Peterson, L. Nadel i M. F. Garrett, Cambridge, Mass., 1996, s TALMY L., Toward a Cognitive Semantics, Volume I: Concept Structuring Systems, Cambridge, Mass., MIT Press, 2000a.

45 44 Dorota Chłopek TALMY L., Toward a Cognitive Semantics, Volume II: Typology and Process in Concept Structuring, Cambridge, Mass., MIT Press, 2000b. TALMY L., Lexical Typologies, w: Language typology and Syntactic Description, Volume III: Grammatical categories and the lexicon, pod red. T. Shopen, Cambridge, Cambridge University Press, 1985/2007, s Uniwersalny słownik języka polskiego, T Ż, red. S. Dubisz, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Wielki multimedialny słownik angielsko-polski polsko-angielski PWN-Oxford, ISBN: [pendrive] Źródła analizowanych przykładów TOLKIEN J. R. R., The Hobbit or There and Back Again, Boston: Houghton Miffin Company, 1937/1978. (wersja a) TOLKIEN J. R. R., Hobbit czyli tam i z powrotem, tł. M. Skibniewska, Warszawa: Wydawnictwo Iskry, (wersja b) TOLKIEN J. R. R., Hobbit, tł. P. Braiter, Warszawa: Wydawnictwo Amber Sp. z o.o., (wersja c) TOLKIEN J. R. R., Hobbit albo tam i z powrotem z objaśnieniami, tł. A. Polkowski, Warszawa: Bukowy Las, (wersja d) Semantic path with 'indendependent' and 'imposed' motion in English constructions and Polish renditions The present paper concentrates on English utterances expressing the semantic Path, in the form of selected constructions of argument structure by Goldberg (1995, 2006), which contain the dependant element named Oblique, Obl. It occurs in the analyzed examples in English clauses which inform about intransitive motion, about caused motion aimed at a certain location, realized in the VOL type of clauses, with verb, object, and a locative element, and about the so called Way construction with the conative construction. After introducing the reader to the semantic components of the Motion event (Talmy, 1972, 1985, 2000a, b), the syntactic types of canonical English clauses are listed, with reference to Langacker's (2012) concept of anchoring, and the path elements are highlighted. Subsequently, certain corresponding constructions of argument structure are outlined and the four constructions which code the semantic Path are chosen for demonstration in examples of use in sentences from "The Hobbit" with three versions of Polish renditions, by Skibniewska, Braiter, and Polkowski.

46 DOROTA CHŁOPEK Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Angielskie wypowiedzenia z czasownikami 'stanowymi' w czasie teraźniejszym vs. polskie wersje Key words: grammatical aspect, lexical aspect, stative verbs, rendition, English, Polish Słowa klucze: aspekt gramatyczny, aspekt leksykalny, czasowniki stanowe, przekład, język angielski, język polski Wprowadzenie Bieżący artykuł skupia się na fragmentach dyskursu w języku angielskim w czasie teraźniejszym z czasownikami 'stanowymi', traktowanych tutaj jako 'wypowiedzenia', które mogą stanowić problem dla Polaka uczącego się języka angielskiego jako obcego na każdym poziomie zaawansowania w tym języku. Informują one o sytuacjach statycznych, ale w wyjątkowych przypadkach podobne sytuacje postrzegane są jako dynamiczne, a dany czasownik przyjmuje formę progresywną zamiast typowej dla czasu teraźniejszego prostego, ang. simple present. Celem artykułu jest ukazanie różnic znaczeniowych pomiędzy opisanymi w języku angielskim typowymi sytuacjami 'stanowymi' i ciągłymi, czyli z gramatycznym aspektem charakterystycznym, zwyczajowym albo 'stanowym', oraz progresywnym, także przedstawienie rezultatów przekładu obydwu interpretacji opisywanej sytuacji na język polski, wyeksponowanie problemu przekładu odwrotnego z języka polskiego na język angielski. Aspekt leksykalny charakterystyczny, zwyczajowy, 'stanowy' jest w czasie teraźniejszym kodowany w czasownikach, które występują w formie podstawowej, ang. plain forms, np. live, pol. żyć, mieszkać, np. w They live in Poland, pol. Oni mieszkają w Polsce, a w trzeciej osobie liczby pojedynczej przyjmuje ona końcówkę fleksyjną -s, np. He lives in Poland, pol. On mieszka w Polsce. Natomiast aspekt progresywny przekazywany jest przez czasowniki złożone z fleksyjnej formy operatora be, pol. być, oraz z niefinitywnego, czyli nieodmienionego, czasownika leksykalnego z końcówką -ing, np. are living w They are currently living in Ireland, pol. Oni obecnie mieszkają w Irlandii. Język polski nie posiada rozróżnienia formy czasownika na podstawową, np. live, oraz ciągłą, np. are living, gdyż dysponuje on ogólną formą niedokonanego czasownika

47 46 Dorota Chłopek w czasie teraźniejszym, ang. a general form of the imperfective aspect (za: Smith, 1997, w odniesieniu do języka rosyjskiego), np. mieszkają w podanych wyżej przykładach. Natomiast w języku polskim formy fleksyjne czasownika zmieniają się odpowiednio do czasu: teraźniejszego, czyli absolutnego (za: Givón, 2001), przeszłego oraz przyszłego, np. jestem (teraz), byłam (wczoraj), będę (jutro). W języku angielskim czasownik finitywny, czyli podlegający odmianie, może przyjąć tylko formę czasu teraźniejszego i przeszłego (np. gramatyka składniowa według Quirka, Greenbauma, Leecha, i Svartvika, 1985), np. operator am w I am, pol. ja jestem, oraz was w I was, pol. ja byłam, czy were w they were, oni byli/one były, albo czasownik leksykalny lives w He lives in Poland, pol. On mieszka w Polsce, oraz lived, w He lived in Poland, pol. On mieszkał w Polsce. Zeno Vendler (1957) uznał, że czas gramatyczny, ang. tense, umieszcza jakąś ewentualność w czasie rzeczywistym, ang. time. Jednak w języku angielskim, chociaż czas rzeczywisty jest wspólny wszystkim istotom na ziemi, czas gramatyczny łączy się z odmienną formą czasownika, która w stosunku do przyszłości nie posiada osobnej formy fleksyjnej (np. Quirk et al., 1985). Wspomniane ewentualności, według Vendlera, obejmują zarówno sytuacje stanowe, jak i inne zdarzenia (Kamp i Reyle, 1993). Z kolei aspekt, zdaniem Vendlera, wprowadza rozróżnienia pomiędzy zdarzeniami, ang. events, dokończonymi, trwającymi oraz zwyczajowymi. Pośród nich Vendler wskazał na sytuacje działania, ang. activities, np. walk, pol. iść, chodzić, wykonania, ang. accomplishments, np. arrive/come, pol. przybyć, osiągnięcia celu, ang. achievements, np. shatter, pol. rozbić, oraz sytuacje stanowe, czyli niezmiennie istniejące stany, ang. states, np. want, pol. chcieć 1. Vendler ujął powtarzalne, czyli iteratywne, ang. iterative, sytuacje krótkotrwałe w czasownikach tzw. kompaktowych, ang. compact verbs, które Carlota Smith (1997) dodała do typów aspektu leksykalnego Vendlera jako semelfactives. Opisują one sytuacje chwilowe, np. hit, pol. uderzyć. Oprócz typów sytuacyjnych, Smith analizowała typy punktów widzenia, ang. view-point types, czyli rodzaje aspektu gramatycznego w formie morfologicznej czasownika. Biorąc pod uwagę aspekt leksykalny oraz aspekt gramatyczny, związany z morfologiczną strukturą czasownika, Bernad Comrie (1976) przyjął definicję aspektu zaproponowaną przez Holta trzy dekady przed nim, jako określone postrzeganie wewnętrznej struktury czasowej konkretnej sytuacji (Comrie, za: Holt, 1943: 6), która dominuje do dzisiaj w opracowaniach na temat aspektu. Opisują go tak gramatyki składniowe (np. Quirk et al., 1985; Huddleston i Pullum, 2005), funkcjonalne (np. Vendler, 1957; Forsyth, 1970; Comrie, 1976; Dowty, 1977; Dahl, 1985; Trask, 1999; Givón, 2001; Croft, 2012), korpusowe (np. Biber, Johansson, Leech, Conrad i Finegan, 1999) oraz podejścia do 1 Przykłady czasowników za: Smith (1997), Croft (2012).

48 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 47 gramatyki w ramach Językoznawstwa Kognitywnego (np. Langacker, 1987; Talmy, 2000a i b; Croft, 2012). Eksponując najpierw aspekt typów punktów widzenia w gramatyce funkcjonalnej, Talmy Givón (2001) wyróżnił dwa ogólne typy aspektu: dokonany, ang. perfective, oraz niedokonany, ang. imperfective. Począwszy w części pierwszej od podejścia do aspektu według Givóna (2001), w ramach systemu TA 2, Tense-Aspect 3, pol. czas-aspekt, ze szczególną uwagą skupioną na angielskich czasownikach 'stanowych', ang. stative verbs, według Crofta (2012), w części drugiej nastąpi krótkie wprowadzenie do typów aspektu sytuacyjnego według Smith, szczególnie aspektu 'stanowego' oraz ukazane zostaną przykłady sytuacji nietypowych, również z perspektywy Ronalda Langackera (2008), którym podlegają niektóre czasowniki 'stanowe'. Za sprawą zmiany perspektywy oglądu sytuacji, angielski czasownik stanowy może w niektórych przypadkach interpretacyjnych przyjąć formę progresywną. W końcu nastąpi analiza oraz omówienie kilku przykładów wersji angielskiej, wraz z wersjami w języku polskim, zawierających angielskie czasowniki stanowe w związku z użyciem dotyczącym innych sytuacji niż typowe 'stanowe', które mogą być konceptualizowane, czyli analizowane albo przetwarzane pojęciowo, jako ciągłe. Przykłady wersji angielskiej zaczerpnięte są z korpusu języka angielskiego BNC (British National Corpus (BYU-BNC)) 4, a ich polskie wersje pochodzą z mechanicznego przekładu dokonanego przez tłumacza google.pl 5 i, w przypadku jednego zdania (11b), również przez dwa inne internetowe serwisy tłumaczeniowe. Celem dokonanej analizy oraz przeprowadzonej dyskusji jest wskazanie Polakom uczącym się języka angielskiego jako obcego na możliwe 'zasadzki' komunikacyjne w procesie tworzenia wypowiedzi w języku angielskim. Kategorie czasu i aspektu według ujęcia Givóna (2001) Givón (2001) przedstawił funkcjonalne podejście do kategorii aspektu w ramach systemu funkcji czasownika, określonych akronimem TAM, Tense-Aspect-Mood, pol. czas-aspekt-modalność. Jego zdaniem (Givón, 2001: 285) sama morfologia stanowi zaledwie część struktury zdania, a zasięg funkcjonalny nie jest kojarzony przez Givóna z propozycjonalną semantyką pojedynczego zdarzenia lub stanu, ale raczej z pragmatyką albo połączeniem występującym pomiędzy danym zdaniem i kontekstem dyskursu, w którym ono występuje. Według Givóna, podczas 2 Givón (2001) analizuje system czasownika TAM, Tense-Aspect-Mood, pol. czas-aspekt-modalność. 3 Zob. Chłopek (2018). 4 Pol. Brytyjski Korpus Narodowy, źródło: [ Dostęp: r. 5 Źródło: [ Dostęp: r.

49 48 Dorota Chłopek gdy aspekt związany jest ze znaczeniem czasownika w dyskursie, nie tylko z jego formą morfologiczną, która temu aspektowi odpowiada, czas może być do czasownika dobrany, gdyż jest w stosunku do niego kategorią zewnętrzną. Givón ukazał przykłady zdań w języku angielskim, które opisują zdarzenia w czasie realnym, przez wszystkich doświadczanym: w czasie teraźniejszym, przeszłym oraz przyszłym i niezmiennym czasie zwyczajowym, wiążąc wypowiedzenia językowe ze specyficznym czasem, nie z fleksyjną formą czasownika. Właściwie, w ramach kategorii realnego CZASU, ang. TIME, Givón rozróżnił dwa jego główne rodzaje: czas odniesienia, ang. reference time, oraz czas zdarzenia, ang. event time, które uczestniczą w systematycznym kodowaniu relacji pomiędzy dwoma punktami wzdłuż liniowego wymiaru czasu. Nienacechowany punkt czasu odniesienia, czasu mówienia, ang. time of speech, kojarzony jest z punktem czasu zdarzenia lub stanu, wobec którego opisujące je zdania są zakotwiczone. Givón określił czasowe zakotwiczenie w punkcie czasu mówienia w teraźniejszości jako czas absolutny, ang. absolute tense. Diagram 1 (za: Givón, 2001: 286, diagram (1), w: Chłopek, w druku, Diagram 3.1) ukazuje pragmatyczną naturę czasu, który przyłącza sąd propozycjonalny do punktu czasu poza sobą. W przypadku czasu absolutnego, zdaniem Givóna, wypowiedziane zdanie jest zakotwiczone w bieżącym akcie mownym, w czasie faktycznego wypowiadania zdania. Diagram 1 ukazuje czasowe zakotwiczenie w czasie absolutnym. Diagram 1 Czas i zakotwiczenie w czasie Z uwagi na Diagram 1, Givón (2001: 286, przykłady (2) i (3)) wyróżnił trzy główne czasy, z dodatkowym czwartym, tzw. zwyczajowym, ang. habitual, którego status jak go określił badacz, jest nieco niewyraźny, ang. murky. Przedstawił zatem w sumie cztery podstawowe czasy, ang. tenses, (przykład (2a d)): 1. czas przeszły, ang. past, który obejmuje zdarzenie lub stan, gdzie czas zdarzenia poprzedził czas mówienia, np. She wrote a book, pol. Ona napisała książkę; 2. czas przyszły, ang. future, zawierający zdarzenie lub stan, którego czas zdarzenia następuje po czasie mówienia, np. She will write a book, pol. Ona napisze książkę;

50 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi czas teraźniejszy, ang. present, w którym zdarzenie lub stan występuje właśnie w czasie mówienia, np. She is writing a book, pol. Ona pisze książkę; 4. czas zwyczajowy, ang. habitual, gdzie zdarzenie lub stan występuje zawsze lub się powtarza, albo czas zdarzenia nie jest określony, np. She writes books, pol. Ona pisze książki. Givón (2001: 286, przykład (3a d)) w przykładowych zdaniach z podmiotem w trzeciej osobie liczby pojedynczej She, pol. Ona, zastosował czasownik watch, pol. obserwować, w czasie przeszłym watched, pol. obserwował, w czasie przyszłym will watch, pol. będzie obserwował, w czasie teraźniejszym is watching, pol. obserwuje, oraz w czasie zwyczajowym watches, pol. obserwuje. Dostrzegamy, iż wersja polska angielskiego czasownika złożonego is watching lub is writing, który koduje aspekt progresywny, oraz czasownika w czasie zwyczajowym, nacechowanego trzecią osobą liczby pojedynczej w formie watches lub writes, jest taka sama obserwuje oraz pisze. Smith (1997: 74, za: Dahl, 1985: 92) wskazała, iż w gronie 64 języków poddanych badaniu tylko 28 posiada aspekt progresywny, pozostałe, np. francuski i rosyjski, zawierają 'ogólne formy niedokonane', ang. general imperfectives. Język polski, tak jak język rosyjski, nie dysponuje czasownikami w aspekcie progresywnym, a aspekty niedokonane koduje 'neutralnie', w ogólnej formie niedokonanej czasownika leksykalnego, np. obserwuje lub pisze. Givón (2001: 286) potwierdził, iż status czasu zwyczajowego, np. w przykładzie 4 oraz w czasowniku watches, pol. obserwuje, a powyżej w czasowniku writes, pol. pisze, jest niejasny, gdyż zwyczajowe wyrażenia, ang. habitual expressions, nie opisują żadnego specyficznego zdarzenia, zatem nie występują w żadnym konkretnym czasie zdarzenia, tym samym nie posiadają podstawowego składnika czasu. Zatem, według Givóna, istnieją przesłanki, by traktować czas zwyczajowy jako 'subkategorię' aspektu niedokonanego, gdyż jak inne aspekty niedokonane, może on krzyżować się, ang. intersect, z różnymi czasami. Leksykalny aspekt 'stanowy' występuje w czasownikach opisujących 'stany', które są z natury niedokonane i zwyczajowe, ale bywają okoliczności, w których ten sam czasownik 'stanowy' wyraża zdarzenie i przyjmuje aspekt progresywny, o czym m.in. traktuje część 2. Czas zwyczajowy, według Givóna (2001), połączony jest z aspektem charakterystycznym, pełnym powtórzeń, który może występować zarówno w zdarzeniach, jak i stanach. Zatem jak Givón ujął pragmatycznie kategorię aspektu? Przedstawił (Givón, 2001: 287) trzy główne kontrasty w ramach aspektu: 1. dokonanie, ang. perfectivity, włączające kontrast dokonany vs. niedokonany, ang. perfective vs. imperfective;

51 50 Dorota Chłopek 2. sekwencyjność lub odpowiedniość, ang. sequentiality or relevance, z kontrastem aspektowym dokonany czasu przeszłego, ang. perfective, tzw. simple past, z formą czasownika preterite, np. wrote w She wrote, pol. Ona napisała, vs. dokonany związku z czasem odniesienia, ang. perfect, gdzie forma czasownika składa się z fleksyjnego operatora have/has/had oraz nieodmiennego czasownika, imiesłowu czasu przeszłego, ang. past participle, np. written w czasowniku has written w She has written, pol. Ona napisała; 3. bezpośredniość, ang. immediacy, czyli kategoria ujmująca aspekt zamierzchły, ang. remote, występujący w czasownikach w czasie przeszłym preterite, np. wrote w She wrote for an hour, pol. Ona pisała przez godzinę, oraz aspekt żywy, ang. vivid, w przeszłych zdarzeniach żywotnych, które są opisane w czasie teraźniejszym prostym, np. w opowiadaniu przeszłej absorbującej sytuacji jak następująca: She approaches the desk, sees a sheet of paper on it, and writes a farewell note for an hour, pol. Ona podchodzi do biurka, widzi na nim kartkę papieru, i pisze wiadomość pożegnalną przez godzinę. Według Givóna (2001: 298), aspekt żywy, ang. vivid, niewątpliwie częściej występuje w narracji ustnej niż aspekt zamierzchły. Niniejszy artykuł skupia się na czasie teraźniejszym zwyczajowym, ang. habitual, w punkcie 4 wśród czterech czasów wskazanych przez Givóna, oraz na czasie teraźniejszym z aspektem progresywnym, który zasygnalizowany jest w punkcie 3. Aspekt 'stanowy' typowo wpisany jest w czasowniki w czasie zwyczajowym, ang. habitual. Niemniej jednak w sytuacjach nietypowych, które również są wyrażane przez czasowniki 'stanowe', ze szczególną semantyką innych elementów zdania, np. fraz przyimkowych, które przyczyniają się do kategoryzacji aspektu leksykalnego, niektóre czasowniki 'stanowe' mogą przybrać aspekt progresywny. Zatem bieżący tekst koncentruje się głównie na aspekcie niedokonanym, ang. imperfective, pomijając aspekt dokonany. Dokonanie łączy się z cechą wykonturowania, ang. bounding (np. Dowty, 1979; Smith, 1997; Givón, 2001; Langacker, 1987, 2008, 2013; Biber et al., 1999; Talmy, 2000a; Huddleston i Pullum, 2005; Quirk et al., 2007; Croft, 2012), czyli ograniczenia zdarzenia lub procesu w czasie. Czasowniki nazywają zdarzenia, w języku angielskim niewykonturowanie obejmuje zdarzenia dwojakiego rodzaju, zwyczajowe lub charakterystyczne i progresywne, czemu w języku polskim odpowiada ogólna forma niedokonana czasownika (za: Smith, 1997: 74). Spośród trzech kontrastów w ramach aspektu, przedstawionych przez Givóna (2001: 287), uwaga pada tutaj na aspekt niedokonany, ang. imperfective, w języku angielskim, w zestawieniu z jego niedokonanym odpowiednikiem w języku polskim. W ilustracji kontrastu pomiędzy aspektem dokonanym i niedokonanym, z uwzględnieniem wykonturowania, które w przypadku aspektu niedokonanego nie jest zaznaczone, gdyż nie

52 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 51 wiąże się z nim dokończenie (Givón, 2001: 288), Givón (2001: 289) zastosował metaforę obiektywu fotograficznego. Zdarzenie jest przez niego oglądane jako obiekt z daleka (Diagram 2) lub z bliska (Diagram 3). Zdaniem Givóna, aspekty gramatyczne narzucają różne perspektywy na to samo zdarzenie. Zdarzenie mające dokonany aspekt wydaje się być obserwowane z daleka, przez obiektyw posiadający wąski kąt, staje się ono małe, zwarte, ang. compact, i dobrze wykonturowane, co przedstawia Diagram 2 (za: Givón, 2001: 289, diagram (5), w: Chłopek, w druku, Diagram 3.2). Diagram 2 Ognisko obiektywu w przypadku aspektu dokonanego Zastosowanie aspektu niedokonanego, w opinii Givóna, przypomina obserwowanie zdarzenia z bliska przez szerokokątny obiektyw. Jest ono tak blisko, że jego wykonturowanie znajduje sie na zewnątrz pola widzenia obiektywu, a wszystko, co dostrzega obserwujący, to ciągły niewykonturowany zakres, co ilustruje Diagram 2 (za: Givón, 2001: 289, diagram (6), w: Chłopek, w druku, Diagram 3.3). Diagram 3 Ognisko obiektywu w przypadku aspektu niedokonanego Givón podzielił kategorię aspektu niedokonanego w języku angielskim na dwa główne typy: 1. aspekt progresywny-trwający-ciągły, ang. progresssive-durative-continuous, jest związany z trwającymi procesami, ang. ongoing processes, np. She is writing now, pol. lit. 6 Ona pisze teraz, z operatorem is w czasie teraźniejszym, lub She was writing then, pol. Ona pisała wtedy, z operatorem was w czasie przeszłym preterite, czasownik leksykalny writing posiada formę imiesłowu czynnego, ang. progressive participle, który jako czasownik 6 Skrót 'lit.' oznacza wypowiedzenie przetłumaczone literalnie, dosłownie.

53 52 Dorota Chłopek nieodmienny występuje wspólnie z aspektem progresywnym w czasowniku złożonym w każdym czasie; 2. aspekt zwyczajowy-powtórzeniowy, ang. habitual-repetitive, w zdarzeniach podlegających powtórzeniom, np. w działaniu, ang. activity, powtarzanym w czasie przeszłym, jak i w innych typach sytuacyjnych (zob. Smith, 1997, np. w części 2), jest wyrażany poprzez konstrukcję used to, np. w zdaniu She used to write poems, pol. Ona zwykła pisać wiersze, które opisuje proces trwający lub powtarzany, ang. ongoing or repeated (za: Givón, 2001: 291, przykład (11c)), w przeszłości, w czasie teraźniejszym koduje go z kolei czasownik w formie czasu teraźniejszego, np. w sytuacji czasowników 'stanowych', ang. stative verbs, np. know, w formie fleksyjnej knows w zdaniu She knows her duties, pol. Ona zna swoje obowiązki, które opisuje zwyczajowy stan, ang. habitual state (za: Givón, 2001: 292, przykład (13c)). W niniejszym artykule skupiają uwagę wyrażone w języku angielskim sytuacje ze 'stanowym' aspektem, głównie w czasie teraźniejszym. Według Givóna (2001: 291), czasowniki 'stanowe' lub przymiotniki 'stanowe' zwykle odrzucają dokonaną interpretację angielskiego czasu przeszłego, automatycznie przyjmując interpretację niedokonaną, nie akceptują również aspektu progresywnego, zapewne dlatego, że ich perspektywa skupia się na trwającym stanie. Część 2 stara się ukazać nietypowe sytuacje, które wyrażają czasowniki 'stanowe' w aspekcie progresywnym. Nawiązując najpierw do późniejszych badań niż przeprowadzone przez Smith (1997), również przez Givóna (2001: 288, (4d)), czasowniki stanowe tymczasowe, ang. temporary, oraz długotrwałe, ang. long-lasting, Croft (2012: 58, Rysunki 2.3) przedstawił cztery rodzaje 'stanów', ang. states: 1. Przejściowe, ang. Transitory, np. The window is open, pol. Okno jest otwarte; 2. Stałe, Nabyte, ang. Permanent, Acquired, np. The twig stick is broken, pol. Gałązka jest złamana; 3. Stałe, Inherentne lub Nieodłączne, ang. Permanent, Inherent, np. He is tall, pol. On jest wysoki; 4. Punktowe, ang. Point, np. The sun is at its zenith 7, pol. Słońce jest w zenicie. 7 Dosłowny przykład Crofta (2012: 58, czwarty rysunek w 2.3), pozostałe trzy przykłady są zmodyfikowane.

54 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 53 Według Crofta (2012: 58 59), stany przejściowe są związane z poziomem etapu, a stany stałe i stany punktowe łączą się z poziomem przedmiotu albo obiektu. Stany przejściowe zawierają początek, czasem również i koniec. Stany stałe obowiązują przez pozostały czas występowania danej jednostki, a stany inherentne utrzymują się przez cały czas jej istnienia, natomiast stany stałe nabyte trwają do jej końca, poczynając od czasu przyjęcia konkretnego stanu przez określony referent. Stany punktowe tworzą sytuacje, które trwają zaledwie chwilę w czasie, można ją postrzegać jako punkt w czasie. Typy sytuacyjne i 'elastyczna' kategoryzacja sytuacji stanowych wybrane aspekty Smith (1997) ukazała, iż semantycznym typom sytuacyjnym, w nawiązaniu do badań Vendlera (1957), odpowiadają typy gramatyczne aspektu, aspekt punktów widzenia, ang. viewpoint types. Według Smith, typy sytuacyjne mogą podlegać ogólnej kategoryzacji jako stany, ang. states, lub zdarzenia, ang. events. Smith (1997: 19) wykorzystała następujące typy zdarzeń z tekstu Vendlera: działanie, ang. activity, wykonanie, ang. accomplishment, osiągnięcie celu, ang. achievement, dodając do ww. nowy typ, zdarzenie chwilowe, ang. semelfactive. Typy sytuacyjne różnią się z uwagi na określone cechy czasowe, ang. temporal features, takie jak, prominentną cechę wykonturowania, ang. boundedness, do której nawiązano powyżej w związku z aspektem w ujęciu Givóna (2001). W ramach gramatyki funkcjonalnej, Smith (1997: 176) analizowała również takie właściwości czasowe 8, jak dynamizm, ang. dynamism, teliczność, ang. telicity, trwanie, ang. duration, dokończenie, ang. completion, oraz bycie natychmiastowym, ang. instantaneous. Stanowiąc cechy semantyczne występują one w trzech głównych parach, które opierają się na kontrastach, posiadając wartości plus (+) lub minus ( ), zgodnie z posiadaniem określonej cechy, np. cechy dodatniej (+), lub jej brakiem, czyli z cechą ( ). Owe trzy pary to: 1. dynamiczny/statyczny, ang. dynamic/static; 2. dokończenie/trwanie, ang. completion/duration, czyli teliczny/ateliczny, ang. telic/atelic; 3. trwający/natychmiastowy, ang. durative/instantaneous. Podstawę rozróżnienia aspektowego, zdaniem Smith (1997: 176), stanowi para dynamiczny/statyczny, ang. dynamic/static, w ramach której 'stany' postrzegane są jako statyczne, a zdarzenia jako dynamiczne. 'Stany' składają się z pojedynczego oraz jednorodnego okresu 8 Zob. 'Aktionsart' (np. Dowty, 1979)

55 54 Dorota Chłopek czasu, w którym niedokonana sytuacja nie jest ograniczona punktami końcowymi (za: Smith, 1997: 130). Chociaż 'stany' mają miejsce w czasie, to go nie zajmują (B. Taylor, 1977: 206). Natomiast zdarzenia obejmują wszelkie sytuacje, które nie są statyczne, ciągle otrzymują nową porcję energii (Comrie, 1976: 46), jednocześnie zawierają rozwijającą się zmianę w czasie (Langacker, 2002, 2008). Według Smith (1997: 36, 77, 130), zdarzenia zbudowane są z etapów, które po sobie następują oraz występują w różnych momentach, posiadają tym samym właściwość etapową, ang. the stage property. Smith przyznała, iż język naturalny odzwierciedla różnicę pomiędzy 'stanami' i zdarzeniami, która wpisana jest w konkretne słowa. Ilustracją tej kwestii może być następujące wyjaśnienie: w języku angielskim zdarzenie występuje, ang. occurs, dzieje się, ang. happens, ma miejsce, ang. takes place, a 'stan' utrzymuje się, ang. holds, albo obowiązuje, ang. obtains. Według Smith, korelaty językowe pary dynamiczny/statyczny różnią się w rozmaitych językach. Para teliczny/ateliczny, ang. telic/atelic, wiąże się z sytuacją, w której zdarzenie teliczne, czyli z wpisanym końcem, łączy się ze zmianą 'stanu', wynikającą z konkretnego zdarzenia, co wnosi zmianę 'stanu' i zakończenie zdarzenia, przy osiągnięciu pożądanego celu (za: Garey, 1957: 106). Smith uznała, iż zdarzenia teliczne, np. die, pol. umrzeć, posiadają naturalny koniec albo są wewnętrznie wykonturowane, ang. intrinsically bounded. Z kolei sytuacje ateliczne, np. sleep, pol. spać, są postrzegane jako procesy, które mogą dobiec końca na każdym etapie swojego rozwoju, nie mają wpisanego rezultatu, więc ich zakończenie jest arbitralne, np. sytuacja teliczna jest wyrażona przez write a book, pol. napisać książkę, a sytuacja ateliczna przez write books, pol. pisać książki (za: Verkuyl, 1996: 10). O końcu zdarzenia mówi także dopełnienie czasownika, nie tylko sam czasownik, np. write, pol. pisać. Para trwający/natychmiastowy, ang. durative/instantaneous, jest powiązana z sytuacją, która trwa lub występuje 'natychmiast'. Zdarzenie takie jak wygrać wyścig, ang. win a race, może trwać kilka setnych sekundy, bez kategoryzowania go jako natychmiastowego. Jednak nie wszyscy badacze zwracają uwagę na tę cechę, np. Mourelatos (1978) czy Dowty (1986), tego nie czynią, ale Smith ją podświetla ze względu na rolę, ang. linguistic salience, odgrywaną w językach przez tę badaczkę analizowanych. Oprócz języka angielskiego, Smith (1997) poddała rozważaniom również inne gramatyki, np. języka francuskiego, rosyjskiego, oraz chińskiego, także indiańskiego Navaho, z innym podejściem do cechy teliczności, ang. telicity, niż w języku angielskim. Spośród sytuacji z rozmaitymi cechami semantycznymi, uwaga koncentruje się na składniku pierwszej pary rozróżnienia aspektowego dynamiczny/statyczny, na 'stanach' Smith (1997: 32) zdefiniowała stany jako sytuacje, które utrzymują się przez chwilę albo przez dłuższy czas,

56 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 55 który badaczka nazwała odstępem, ang. an interval, bez zaznaczonego początku i końca. Sytuacje 'stanowe' wykazują następujące cechy temporalne: są statyczne, ang. static, trwające, więc duratywne, ang. durative. Smith zastosowała nazwę stanowy, ang. stative, w stosunku do wszystkich uczestników sytuacji statycznych, czyli stanowych, ang. stative. Przykładami typowych 'stanów' są następujące wypowiedzenia, inaczej predykaty: - posiadać firmę, ang. own a firm; - być w Krakowie, ang. be in Cracow; - być niskim, ang. be short; - wierzyć w sny, ang. believe in dreams. Ostatni predykat, wierzyć w sny, według Smith (1997: 33), należy do grupy predykatów prywatnych, ang. private predicates, obok innych 'stanów', np.: - wierzyć, że Z 9, ang. believe that S; - mieć nadzieję, że Z albo spodziewać się, że Z, ang. hope that S; - wiedzieć, że Z, ang. know that S. Prywatne predykaty opisują sytuacje wewnętrzne, w których, według Smith, ludzie mają jasne oraz spójne intuicje. Mówiący językiem angielskim jako pierwszym są zgodni co do tego, iż wyrażenie think that, pol. myśleć, że, opisuje sytuację statyczną, a wyrażenie think about, pol. myśleć o, przywołuje sytuację dynamiczną, postrzeganą jako 'działanie', ang. an activity. Zatem think that nie przybiera aspektu progresywnego, a think about to czyni. W nawiązaniu do rozprawy doktorskiej Gregory Carlsona (1977), Smith zwróciła uwagę na różnicę dotyczącą statycznych predykatów, ang. stative predicates, związaną z tym, czy dotyczą one jednostek, ang. individuals, czy etapów w ramach jednostek, ang. stages of individuals. Predykaty opisujące względnie stałe właściwości, takie jak być wymarłym, ang. be extinct, być lwem, ang. be a lion, wiążą się z określonymi jednostkami, np. dinozaurami i lwami, są zatem predykatami 'poziomu indywidualnego', ang. individual-level predicates. Natomiast predykaty, jak być zajętym, ang. be busy, czy być głodnym, ang. be hungry, oznaczają przejściowe właściwości, są zatem predykatami 'poziomu etapowego', ang. stage-level predicates. Owo rozróżnienie wpływa na kategoryzowanie aspektu leksykalnego. Odnośnie struktury argumentowej czasowników, które opisują przyjęte 'postawy', ang. posture verbs, lub zajmowaną lokalizację, ang. location verbs, takich jak, sit, pol. siedzieć, stand, pol. stać, lie, pol. leżeć, crouch, pol. kucać, Smith powiązała je ze specyficznymi cechami w językach, które analizowała. W języku angielskim odznaczają się one, gdyż pozwalają na 9 Litera 'Z' zastępuje wyraz zdanie, ang. S, sentence, pol. zdanie.

57 56 Dorota Chłopek 'progresywny punkt widzenia' 10, ang. progressive viewpoint, który umożliwia statyczną interpretację rezultatu, ang. static, resultive interpretation. Przykład (1a b) został przedstawiony przez Smith (1997: 33, przykład (32a b)) dla sytuacji statycznej z wpisanym rezultatem (tłumaczenie, tł., D. Ch.). (1) a. "Steve is sitting on the chair." pol. Stefan siedzi na krześle. b. "The picture is hanging on the wall." pol. Obraz wisi na ścianie. Polskie wersje (1a b) także posiadają ciągły 'punkt widzenia' w niedokonanych formach czasowników siedzi i wisi. Jednak czasowniki w polskich wersjach (1a b) mogą również wyrażać sytuacje zwyczajowe lub charakterystyczne, np. Stefan zawsze siedzi na krześle, nie na dywanie, oraz Obraz zawsze wisi na ścianie, nigdy nie jest schowany w pudełku. Kontekst sytuacyjny i językowy zarazem określa w wersji polskiej, czy sytuacja ma miejsce w chwili mówienia, czy też jest charakterystyczna, zwyczajowa, ang. habitual, 'stanowa', czy może gatunkowa, ang. generic, jak opisana np. przez zdanie Dinosaurs are extinct (Smith, 1997: 33, przykład (33c)), pol. Dinozaury są wymarłe. Według Smith, zdania z czasownikami postawy lub lokalizacji mogą przyjmować czasowniki statyczne jako czasowniki opisujące zdarzenia. Czasowniki statyczne prezentują przyjętą pozycję lub postawę, która jest rezultatem zmiany 'stanu'. W przypadku zdarzeń, uwaga wcześniej zwrócona była na łańcuch przyczynowy włączający zmianę 'stanu'. Smith (1997: 34) zaprezentowała również angielskie zdania, w których interpretacja zwyczajowa jest obowiązkowa. Opisują one zdarzenia w czasie teraźniejszym i posiadają dokonany punkt widzenia, z obecnością lub bez przysłówków częstotliwości. Kontrastują one ze zdaniami w tym samym czasie i z tym samym punktem widzenia. W przykładzie (2a) wyrażona jest sytuacja stała, a w (2b) i (2c) opisane są zdarzenia, raczej 'wzory zdarzeń', ang. patterns of events, a nie pojedyncze zdarzenia (Smith, 1997: 34, przykład (35a c), tł. D. Ch.). (2) a. "Susan is happy." pol. Zuzanna jest szczęśliwa. b. "Mary feeds the cat." pol. Maria karmi kota. c. "Fred plays tennis." pol. Fred gra w tenisa. 10 'Punkt widzenia', ang. viewpoint, to inaczej aspekt gramatyczny w morfologicznej formie czasownika.

58 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 57 Według Smith, zdania te muszą być zrozumiane jako zwyczajowe, chyba że mają szczególną, oddaloną i dramatyczną interpretację, np. jako sprawozdania reporterskie, albo jeśli są wypowiadane w relacjach sportowych. Smith uznała, iż wyłania się wówczas znaczenie zwyczajowe 'stanu', ponieważ czas teraźniejszy nie jest kompatybilny ze zdarzeniem dokonanym. Chociaż neutralne sytuacje 'stanowe' nie łączą się z aspektem progresywnym, jednak Smith (1997: 85) stwierdziła, iż mogą go wyrażać, jeśli są przekazywane językiem nieformalnym. Nie opisują wówczas 'stanów', lecz informują o dynamicznych zdarzeniach. Argumenty czasowników 'stanowych', takich jak like, pol. lit. lubić, czy look, pol. wyglądać, w przykładzie Smith (1997: 85, przykład (51a c)), zacytowanym w ((3a c), tł. D. Ch.) wyrażają dynamiczne zdarzenia. (3) a. "John was really liking the play." pol. lit. Johnowi naprawdę podobała się sztuka. b. "That cake is looking done." pol. lit. Tamto ciasto wygląda na upieczone. c. "Amy is resembling her great-uncle today." pol. lit. Amy jest dzisiaj podobna do swojego stryjecznego dziadka. Zdania takie jak (3a c) reprezentują aspekt nacechowany dynamiką. Formy ciągłe czasowników stanowych posiadają znaczenie zabarwienie emocjonalne, które nie kojarzy się z neutralnymi właściwościami 'stanów'. Smith powołała się na opinie innych badaczy nazywających ciągłe sytuacje 'stanowe' sytuacjami 'opisowymi', ang. descriptive, (Kruisinga, 1911), albo 'ożywionymi', ang. vivid, (Poutsma, 1926), włączającymi cechę 'natychmiastowości', ang. immediate quality, (Marchand, 1955). Co więcej, Smith (1997: 76, przykład (31c d)) zaprezentowała również dwa przykłady w języku angielskim, w których czasowniki są składniowo i semantycznie 'stanowe', chociaż morfologicznie występują w aspekcie progresywnym. Przykład (4a b, tł. D. Ch.) cytuje zdania Smith z przykładu (31c d), z informacjami 'rezultatywnymi'. (4) a. "Your socks were lying on the bed." pol. Twoje skarpety leżały na łóżku. b. "The statue is standing on the corner." pol. Ten posąg stoi na rogu. W opinii Smith, zdania rezultatywne ukazują 'stan' poprzez zdarzenia, które do niego prowadzą, czyli czasowniki i ich argumenty razem wyrażają zmianę 'stanu'. W przykładzie (4a), skarpety przebywały na łóżku, które stanowiło ich tymczasową lokalizację, gdyż skarpety zwykle nie

59 58 Dorota Chłopek leżą na łóżku. Tymczasową lokalizację wyraża także przykład (4b), gdyż posąg tymczasowo stoi na rogu, o czym dowiadujemy się z progresywnej formy czasownika, gdyż wskazana w (4b) lokalizacja posągu nie jest sprzeczna z lokalizacją potencjalną. Podczas gdy wersja angielska (4a b) samym czasownikiem informuje o okresie tymczasowym przebywania referentów w danym miejscu, po zmianie ich naturalnej lokalizacji, czyli po zmianie 'stanu', polska interpretacja tych przykładów nie wywołuje jednoznacznej sytuacji tymczasowej, która wynika ze zmiany 'stanu' poprzedniego. Langacker (2008: 147) także podzielił czasowniki na dwa główne typy: dokonane, ang. perfective, oraz niedokonane, ang. imperfective, ale jako dokonane, ang. perfective, potraktował czasowniki, które komunikują pewną zmianę, czynią to czasowniki w formie progresywnej. Zamiast 'punktów widzenia', jakimi gramatyczny aspekt określiła Smith, w Gramatyce Kognitywnej Langackara (1987) wystąpił termin konstruowanie, ang. construal, oraz termin profilowanie, ang. profiling. Według Langackera (2013: 43), znaczenie składa się zarówno z treści pojęciowej, jak i poszczególnego sposobu konstruowania tej treści. Termin konstrowanie, ang. construal, odnosi się zatem do naszej manifestowanej zdolności do pojmowania i przedstawiania tej samej sytuacji na różne sposoby. Profilowanie to "pojęciowe uwypuklenie określonego aspektu danej domeny.... Profilowanie jest procesem, w wyniku którego wybierany jest jakiś element bazy." (Evans, 2009: 109). Profilowanie w odniesieniu do kategorii czasu oznacza, iż czas narzuca bezpośredni zakres czasowy, ang. an immediate temporal scope, umiejscowiony względem zdarzenia mownego, w którym musi być zamanifestowany profilowany proces (Langacker, 2013: 157), zdarzenie to stanowi bazę dla procesu w relacji profil i baza. Czasowniki dokonane, zdaniem Langackera, konstruują profilowane procesy jako wewnętrznie heterogeniczne, które zawierają jakiś rodzaj zmiany w czasie. Natomiast czasowniki niedokonane ujmują je jako homogeniczne, stanowiące kontynuację stabilnej sytuacji w czasie. Zdanie może być jednak oparte na 'elastycznej', ang. flexible, kategoryzacji sytuacji, poprzez zastosowanie określonych wyrażeń językowych, które wpłyną na specyficzne konstruowanie sytuacji wyrażonej tym samym czasownikiem leksykalnym. Langacker przedstawił trzy zasadnicze grupy czasowników podlegających elastycznej kategoryzacji w uzusie językowym. Po pierwsze, pod względem 'elastycznej' kategoryzacji, Langacker (2002: 207) opisał czasowniki 'postawy', ang. posture verbs, np., lie, pol. leżeć, sit, pol. siedzieć, stand, pol. stać, go, pol. pójść, iść, stay, pol. zostać, które profilują podstawowe procesy ludzkiego doświadczenia. Z odpowiednią partykułą czasownikową mogą oznaczać sytuacje wykonturowane, np. lie down, pol. położyć się; sit down, pol. usiąść; stand up, pol. wstać; go back, pol. wrócić; stay in, pol. zostać (w domu). Partykuły czasownikowe to elementy towarzyszące lub 'satelitarne', ang.

60 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 59 satellites, zastosowane w teorii Leonarda Talmy ego (m.in. 1985; 2000b), z którymi w języku polskim korelują słowiańskie elementy towarzyszące, jakimi są przedrostki czasownikowe, np. partykule down w sit down odpowiada przedrostek u- w derywacie usiąść. Ponadto, według Langackera (2008: 151), wybór pomiędzy konstruowaniem dokonanym oraz niedokonanym nie jest zawsze sprecyzowany przez wewnętrzne czynniki opisanej sceny, które m.in. stanowią wybrane partykuły czasownikowe w języku angielskim i przedrostki czasownikowe w języku polskim. Konstruowanie zależy również od wiedzy encyklopedycznej, czyli ogólnej, lub wiedzy kontekstowej, także od tego, jak mówiący zamierza zaprezentować określoną sytuację, co ukazują dwa zdania w (5a b, tł. D. Ch.), zacytowane z opracowania Langackera (2008: 149, przykład (18c d)). (5) a. "A statue of the president stands in the middle of the park." pol. Posąg prezydenta stoi w środku parku. b. "A statue of the president is standing in the middle of the park." pol. Posąg prezydenta stoi w środku parku. Zdanie w (5a) w języku angielskim mieści czasownik stand, pol. stać, zastosowany w sytuacji stałej, który posiada formę czasu teraźniejszego z aspektem charakterystycznym stands, pol. stoi, występuje on w związku zgody z trzecią osobą liczby pojedynczej. Natomiast zdanie w (5b) zawiera ten sam czasownik postawy w czasie teraźniejszym z aspektem progresywnym w czasowniku złożonym is standing, pol. stoi. Aspekt charakterystyczny czasownika stands, pol. stoi, jest zmieniony na aspekt ciągły w is standing, gdyż czasownik złożony is standing, pol. stoi, realizuje konfigurację tymczasową (zob. przykład (4b)). Zdania w języku polskim w przykładzie (5a b, tł. D. Ch.) zawierają czasownik stoi, który stanowi ogólną formę niedokonaną czasownika. Na podstawie wersji angielskiej (5a) i (5b) czytelnik konstruuje sytuację stałą, w (5a), lub tymczasową, w (5b). Z kolei wersja polska wymaga od polskiego użytkownika języka angielskiego jako obcego wiedzy ogólnej, by mógł właściwie przetłumaczyć tę informację z języka polskiego na język angielski. W innym przykładzie, zacytowanym w (6a b, tł. D. Ch.), Langacker (2008, przykład (21a b)) zilustrował podobne zjawisko dwoma zdaniami z czasownikiem postawy sit, pol. siedzieć. Przykłady (6a) i (6b) wyrażają dwie odmienne sytuacje, w których referent wypełniający miejsce podmiotu jest ożywiony, w (6a), oraz kamienny, w (6b).

61 60 Dorota Chłopek (6) a. "Our prof is sitting and mediating." pol. Nasz profesor siedzi i medytuje. b. "Rodin s Thinker sits and meditates perpetually." pol. Myśliciel Rodina wiecznie siedzi i medytuje. Sytuacja z ożywionym podmiotem, w (6a), mieści zmianę, ponieważ siedzenie i medytowanie dokonywane jest przez ludzi w 'wykonturowanych epizodach', ang. bounded episodes (Langacker, 2008: 151). Sytuacja z kamiennym podmiotem, w (6b), ukazuje znaną statuę Myśliciela, ang. The Thinker, Rodina, który zawsze siedzi tak samo i 'myśli'. Dwie polskie wersje (6a b) zawierają jednakowe czasowniki, siedzi i medytuje, które nie wprowadzają rozróżnienia pomiędzy sytuacją z 'mobilnym' wykonawcą, w (6a) wersji angielskiej, oraz sytuacją stałą, w (6b). Po drugie, Langacker (2008: 150) zanalizował czasowniki 'postrzegania', ang. perception verbs, takie jak see, pol. zobaczyć, widzieć; hear, pol. u słyszeć; feel, pol. po czuć, z dopełnieniami nominalnymi, z którymi poddają się 'elastycznej' kategoryzacji. Głównie owymi dopełnieniami są frazy rzeczownikowe, które wyrażają zjawiska konstruowane jako wewnętrznie punktowe, np. a flash, pol. błysk; a shot, pol. (wy)strzał; a twinge of pain, pol. ukłucie bólu. Co więcej, są nimi także rzeczowniki, które oznaczają okresowe doświadczenie percepcyjne, np. light, pol. światło; music, pol. muzyka; pain, pol. ból. Według Langackera, sytuacja punktowa nie może być opisana prostą formą czasownika, np. nie można powiedzieć w języku angielskim: * 11 I see a flash, pol. Widzę błysk, *I hear a shot, pol. Słyszę strzał, *I feel a twinge of pain, pol. Czuję ukłucie bólu. Podane polskie wersje są poprawne gramatycznie, gdyż posiadają ogólną formę niedokonaną czasowników. Jednak chwilowa natura owych wykonturowanych w czasie zdarzeń sprawia, iż poprawne jest użycie tych czasowników we fleksyjnej formie czasu przeszłego: I saw a flash, pol. Zobaczyłem błysk; I heard a shot, pol. Usłyszałem strzał; I felt a twinge of pain, pol. Poczułem ukłucie bólu. Zatem punktowy charakter nominalnych dopełnień sprawia, że błędne jest użycie wymienionych czasowników 'postrzegania' w formie ciągłej. Langacker (2008: 150, przypis 16) zaprezentował zdanie *I m seeing a flash, pol. Widzę błysk, jako gramatycznie błędne. Natomiast jego polska wersja nie jest błędna ze względu na istnienie ogólnej formy niedokonanej czasownika w czasie teraźniejszym. W kolejnym przykładzie, zacytowanym w (7 a b, tł D. Ch.), Langacker (2008: 151, przykład (22a b) przedstawił także specyficzny wybór aspektu w przypadku użycia czasownika 'postrzegania' see, pol. widzieć, który zależy od woli mówiącego. 11 Symbol * oznacza konstrukcje językową, która nie jest poprawna.

62 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 61 (7) a. "I m still seeing that blinding flash which occurred a moment ago." pol. Ja ciągle widzę ten oślepiający błysk, który zdarzył się chwilę temu. b. "I still see that blinding flash which occurred a moment ago." pol. Ja ciągle widzę ten oślepiający błysk, który zdarzył się chwilę temu. Konstruowanie sytuacji, w której występuje chwilowy błysk, ang. flash, może przybrać postać wykonturowanego epizodu, który wyraża zdanie (7a). Błysk może być również pojmowany metonimicznie, co przedstawia przykład (7b). W polskich wersjach (7a b) występuje czasownik widzę, ta sama fleksyjna ogólna forma niedokonana czasownika widzieć, słuchający nie dowiaduje się z niej o intencji komunikacyjnej mówiącego. Po trzecie, Langacker (2008: 150) zwrócił również uwagę na angielskie czasowniki, 'nastawienia', ang. attitude verbs, które także podlegają 'elastycznej' kategoryzacji za sprawą pewnych czynników. Czasownik 'nastawienia' like, pol. lubić, zwykle wyraża 'stanowe' niezmienne sytuacje. Jednak z przysłówkiem more, pol. więcej, występującym w korelacji z drugą jego formą w wyrażeniu more and more, pol. coraz więcej, czasownik like wywołuje konstruowanie sytuacji progresywnej. Zdania Langackera (2008: 150, przykład (19a b)), zacytowane w (8a b, tł. D. Ch.), zawierają czasownik like w czasie teraźniejszym, w aspekcie charakterystycznym, w formie likes w (8a) oraz w aspekcie progresywnym w czasowniku złożonym is liking występującym z wyrażeniem more and more w (8b). (8) a. "She likes her new teacher." pol. Ona lubi swego nowego nauczyciela. b. "She s liking her new teacher more and more." pol. Ona lubi swego nowego nauczyciela coraz bardziej. W polskich wersjach (8a b) występuje ogólna forma niedokonana czasownika w czasie teraźniejszym, lubi, w trzeciej osobie liczby pojedynczej, która nie zdradza, czy informacja ma charakter progresywny, jak zdanie angielskie w (8b), czy może jest konstruowana jako stały 'stan', zgodnie z przykładem (8a). W wersji polskiej ogólna forma niedokonana czasownika w czasie teraźniejszym nie umożliwia zróżnicowania sytuacji 'stanowej', opisanej tym samych czasownikiem leksykalnym. Givón (2001) skategoryzował obydwie te sytuacje jako posiadające aspekt niedokonany. Konkludując, ogólnie 'stany' trwają przez długi okres czasu, a czasowniki, które je opisują nie posiadają formy progresywnej, np. błędne jest sformułowanie *I am knowing, pol. Ja wiem,

63 62 Dorota Chłopek należy wówczas użyć czasownika w formie czasu teraźniejszego prostego know, w I know, pol. Ja wiem (np. Mourelatos, 1978: 416). Czasem jednak mówiący może zastosować określony czasownik 'stanowy', np. wyrażający 'postrzeganie' lub 'nastawienie', czy stopniowe rozwijanie 'stanu', jak np. z wyrażeniem more and more, pol. coraz więcej, w aspekcie progresywnym, czego wersja w języku polskim nie jest w stanie przekazać. W czasie teraźniejszym język polski posiada 'ogólną' formę niedokonaną czasownika (Smith, 1997, o języku rosyjskim). Alexander Mourelatos (1978: 416) argumentował, iż 'stan', jak sam termin wskazuje, nie kojarzy się z dynamiką, ale może się ona z niego wyłonić albo zostać nabyta w rezultacie zaistniałej zmiany. Chociaż 'stan' może być źródłem potencjału zmiany, sam jej jednak nie wywołuje. Sytuacje 'stanowe' wersji angielskiej w mechanicznym przekładzie na język polski Bieżąca część ukazuje niektóre czasowniki 'stanowe' w przykładach umożliwiających ich 'elastyczną' kategoryzację, w zależności od konstruowania opisanej sytuacji lub od towarzyszących wyrażeń językowych. Przykłady są zaczerpnięte z internetowego korpusu języka angielskiego BNC (URL [ Poddane są one mechanicznemu przekładowi na język polski, gównie w internetowym serwisie tłumaczeniowym google.pl, ale w jednym przypadku, w przykładzie (11b), wykorzystano trzy wersje przekładu na język angielski, drugą wykonał internetowy tłumacz angielski.crib.pl 12, a trzecią internetowy translator pl.pons.com 13. Otrzymana wersja polska przetłumaczona jest z powrotem na język angielski przez google.pl, oraz w (11b) także przez pozostałe dwa mechaniczne serwisy przekładowe. Zaprezentowane przykłady mają na celu wskazanie polskiemu uczącemu się języka angielskiego jako obcego na każdym poziomie zaawansowania, iż z pozoru proste konstrukcje gramatyczne w języku angielskim ulegają 'elastycznej' kategoryzacji i przybierają odpowiednie do zamierzenia realizacje językowe. Uczący się języka angielskiego, szczególnie na poziomie filologii angielskiej, powinien znać wskazane tutaj gramatyczne subtelności. Jako pierwszy przykład dla tłumaczenia mechanicznego posłużyły sytuacje stanowe postrzegane jako dynamiczne zdarzenia, w (9a b), na podstawie zdania Smith (1997: 85, przykład (51b)) w przykładzie 3b powyżej: "That cake is looking done." pol. Tamto ciasto wygląda na upieczone. 12 Źródło: [ Dostęp: r. 13 Źródło: [ Dostęp: r.

64 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 63 (9) a. "My body is looking 14 good and I feel great." (BNC: 68 C9Y), pol. "Moje ciało wygląda dobrze i czuję się świetnie." (google.pl); ang. " My body looks good and I feel great." (google.pl) b. "Your garden is looking nice. It was always so untidy." (BNC: 59 B21), pol. "Twój ogród wygląda ładnie. Zawsze było tak niechlujnie." (google.pl); ang. "Your garden looks nice. It has always been so sloppy." (google.pl) Wersja polska przykładu (9a) i (9b) mieści ogólny czasownik niedokonany w czasie teraźniejszym wygląda z przysłówkiem dobrze, w (9a), i ładnie, w (9b). Odwrotny przekład na język angielski zawiera czasownik kodujący aspekt charakterystyczny w czasie teraźniejszym prostym looks, w wyrażeniu looks good, które zastępuje progresywną konstrukcję is looking good, w (9a), oraz w analogicznym wyrażeniu looks nice, w (9b), zamiast progresywnego czasownika w is looking nice. Drugi przykład mechanicznego przekładu włącza w dwóch zdaniach (10a b) czasownik 'postrzegania' see, pol. zobaczyć, widzieć, z dopełnieniami nominalnymi, z którymi uległ on 'elastycznej' kategoryzacji (za: Langacker, 2008: 151, przykład (22a)). (10) a. "... you are still seeing the profession through rose-coloured spectacles." (BNC: 12 A06), pol. "Wciąż widzisz ten zawód przez różowe okulary." (google.pl); ang. "You still see this profession through pink glasses." (google.pl) b. "... we are still seeing a galaxy of British paperbacks at the airside of Heathrow terminals..." (BNC: 17 GWL), pol. "... wciąż widzimy galaktykę brytyjskich książek w miękkiej okładce w pobliżu terminali Heathrow...". (google.pl); ang. "... we still see a galaxy of British paperback books near Heathrow terminals..." (google.pl) Przykłady (10a) oraz (10b) mają ten sam czasownik złożony w formie progresywnej czasu teraźniejszego z przysłówkiem still, pol. wciąż, w wyrażeniu are still seeing. W przykładzie (10a) you are still seeing the profession through rose-coloured spectacles, pol. ciągle widzisz ten zawód przez różowe okulary, konstrukcją progresywną czasownika uwaga zwrócona jest na nienaturalne postrzeganie omawianego zawodu. W przykładzie (10b) we are still seeing a galaxy of British paperbacks at the airside of Heathrow terminals, pol. wciąż widzimy galaktykę 14 Czasowniki, na które zwrócona jest uwaga w przykładach od (9) do (11), są tutaj wytłuszczone, co nie ma miejsca w źródłach, z których zacytowane są owe przykłady.

65 64 Dorota Chłopek brytyjskich książek w miękkiej okładce w pobliżu terminali Heathrow, 'elastyczna' kategoryzacja zwraca uwagę na nienaturalną kontynuację postrzegania wspomnianych książek w owym miejscu. Odwrotne tłumaczenie na język angielski polskiej wersji z ogólnym czasownikiem niedokonanym widzisz w (10a) i widzimy w (10b) ukazuje podstawową formę angielskiego czasownika see z przysłówkiem still w you still see, pol. ty wciąż widzisz, w (10a), oraz w we still see, pol. my wciąż widzimy, w (10b). W końcu, w (11a b), maszynowemu przekładowi poddany jest przykład z czasownikiem become, pol. stać się, zostać (kimś, czymś), w aspekcie progresywnym, is becoming, z wyrażeniem more and more, analogicznie do is liking more and more, pol. lubi coraz bardziej (za: Langacker, 2008: 150, przykład (19b)). Czasownik become informuje, że po dokonanej zmianie 'stanu' utrzymuje się 'stan' przyjęty. (11) a. "He is becoming more and more important to me." (BNC: 52 CH7), pol. "Staje się dla mnie coraz ważniejszy." (google.pl); ang. "It becomes more and more important to me." (google.pl) b. "The language of partnership is becoming more and more important." (BNC: 69 B2L), pol. "Język partnerstwa staje się coraz ważniejszy." (google.pl); ang. nr 1 "The language of the partnership is becoming more and more important." (google.com); ang. nr 2 "The language of partnership has become increasingly important." ( ang. nr 3 "The language of partnership becomes increasingly important." ( Obydwa przykłady, (11a) oraz (11b), zawierają czasownik is becoming, pol. staje się, z wyrażeniem more and more, pol. coraz bardziej, z przymiotnikiem important, pol. ważny, w (11a) i w (11b). Wersja polska zarówno w (11a), jak i w (11b) mieści czasownik zwrotny w niedokonanej formie czasu teraźniejszego staje się. Przekład odwrotny na język angielski wersji polskiej dla (11a) zawiera czasownik w czasie teraźniejszym z aspektem 'stanowym' becomes. Z kolei przekład odwrotny na język angielski, wykonany przez tłumacza google.pl wersji polskiej w (11b) powiela powierzoną mu wersję angielską, którą tłumacz google.pl mógł 'zapamiętać'. Jednak inne maszynowe wersje przekładu odwrotnego na język angielski, nr 2 i nr 3, zawierają czasowniki w formie innej niż progresywna: w wersji nr 2 jest nim dokonany czasownik has become, pol. stał się, w aspekcie tzw. perfect, a w wersji nr 3 występuje czasownik becomes w aspekcie 'stanowym'. Został on również zastosowany w odwrotnym przekładzie na język angielski zdania w języku polskim w przykładzie (11a). W przekładzie odwrotnym na

66 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 65 język angielski polskiej wersji (11b) nr 2 i nr 3, bardziej dosłownie potraktowane jest wyrażenie coraz bardziej, ang. more and more, mechaniczny tłumacz zastąpił go przysłówkiem increasingly, pol. wzrastająco. Czasownik 'stanowy' również wyrażony jest w odwrotnym przekładzie większości omówionych przykładów 'bardziej dosłownie', co może być odniesione do nienacechowanego aspektu charakterystycznego, bez nacechowania ciągłością opisanej sytuacji. Podsumowanie Bieżący artykuł zwrócił uwagę na 'zasadzki' komunikacyjne w języku angielskim w postaci czasowników 'stanowych' zastosowanych w nietypowej dla nich formie progresywnej, dzięki 'elastycznej' kategoryzacji opisywanej przez nie sytuacji. Po zasygnalizowaniu kategorii czasownika, jakimi m.in. są czas i aspekt, zwrócono uwagę na aspekt 'stanowy' wśród innych typów aspektu leksykalnego (np. Vendler, 1957), jaki stanowią typy sytuacyjne (np. Smith, 1997) wraz z przyczyniającą się do konstruowania opisanych sytuacji semantyką niektórych wyrażeń w zdaniu w języku angielskim (np. Langacker, 2002, 2008; Verkuyl, 1993). Zwrócono uwagę na wybrane czasowniki 'postawy', 'postrzegania' oraz 'nastawienia' w sytuacjach 'stanowych', wywołujących aspekt progresywny, oprócz typowego 'stanowego', który przypisany jest konstruowaniu sytuacji homogenicznej. W internetowym korpusie języka angielskiego BNC wyselekcjonowano przykłady użycia nietypowych konstrukcji z czasownikami 'stanowymi' w aspekcie progresywnym, z wpisaną zmianą w sytuacji przez nie opisanej. Następnie poddano je mechanicznemu przekładowi na język polski i odwrotnemu tłumaczeniu na język angielski. Niemal wszystkie wersje odwrotnego przekładu wersji polskiej od (9) do (11) zawierają ten sam czasownik 'stanowy', który występuje w owych wersjach w zdaniu z korpusu BNC, lecz posiada on formę, która nie koduje aspektu progresywnego. Spośród sześciu zanalizowanych w ten sposób przykładów, z trzema odwrotnymi wersjami tłumaczenia przykładu ostatniego (11b), tylko wersja pierwszego odwrotnego tłumaczenia google.com przykładu (11b), ze swojej wersji polskiej podała identyczną wersję angielską do pierwotnie wpisanej, cytatu z korpusu BNC. Nie jest nam wiadome, czy mechaniczny tłumacz goggle.com 'zapamiętuje' wpisany wcześniej w swe okno do przekładu tekst. Zatem przy założeniu, że tak się stało, poddano wersję polską google.com przykładu (11b) tłumaczeniu przez jeszcze dwa inne internetowe 'urządzenia' tłumaczeniowe, które nie ujęły w wersji angielskiej czasownika w formie kodującej aspekt progresywny, chociaż przedstawiły ten sam czasownik 'stanowy', jedna (11b, ang. nr 2) w aspekcie dokonanym o nazwie angielskiej perfect (zob. Givón, 2001), a druga (11b, ang. nr 3), w aspekcie 'stanowym'. Z powyższych obserwacji wysuwają się dwa wnioski. Po pierwsze, brak rozróżnienia pomiędzy czasownikiem z aspektem progresywnym i charakterystycznym,

67 66 Dorota Chłopek zwyczajowym albo 'stanowym' w języku polskim wyczula polskiego użytkownika języka angielskiego na możliwości stosowania niektórych angielskich czasowników 'stanowych' w aspekcie progresywnym. Po drugie, chociaż internetowy mechaniczny przekład jest w prostych składniowo wypowiedzeniach w miarę poprawny, jednak nietypowe konstrukcje z czasownikami 'stanowymi' w aspekcie progresywnym wymagają ludzkiego konstruowania opisywanej sytuacji i dobrania do niej odpowiedniej formy czasownika. Należy również zauważyć, że nie zostanie ona dobrana, jeśli nie będzie wcześniej znana polskiemu użytkownikowi języka angielskiego jako obcego. Bibliografia BIBER D, S. Johansson, G. Leech, S. Conrad i E. Finegan, Longman Grammar of Spoken and Written English, Harlow, Pearson Education Limited, CARLSON G. N., Reference to kinds in English, rozprawa doktorska, University of Massachusets, Amherst, CHŁOPEK D., Angielskie konstrukcje oraz ich polskie wersje przekładu z perspektywy Lingwistyki Kognitywnej i nie tylko, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Naukowe ATH, w druku. COMRIE B., Aspect: An Introduction to the Study of Verbal Aspect and Related Problems, Cambridge, CUP, CROFT W., Verbs: Aspect and Causal Structure (Oxford Linguistics), Oxford, OUP, DAHL O., Tense and Aspect Systems, Oxford, Blackwell, DOWTY D. R., Toward a semantic analysis of verb aspect and the English "Imperfective" progressive, Linguistics and Philosophy 1977 nr 1, s DOWTY D. R., Word Meaning and Montague Grammar, Dordrecht, Reidel, DOWTY D. R., The Effects of Aspectual Class on the Temporal Structure of Discourse: Semantics or Pragmatics?, Linguistics and Philosophy 1986 nr 9, s EVANS V., Leksykon językoznawstwa kognitywnego, tł. z ang. M Buchta, M. Cierpisz, J. Podhorodecka, A. Gicala i J. Winiarska, Kraków, Universitas, FORSYTH J., A grammar of aspect: usage and meaning in the Russian verb, Cambridge, CUP, GIVÓN T., Syntax: An Introduction I, Amsterdam, John Benjamins Publishing, HOLT J., Études d aspect, Acta Jutlandica 1943 nr HUDDLESTON R., PULLUM G., The Cambridge Grammar of the English Language, Cambridge, CUP, KAMP H., REYLE U., From Discourse to Logic, Springer Science & Business Media, 1993.

68 Angielskie wypowiedzenia z czasownikami stanowymi 67 KRUISINGA E., A Handbook of Present Day English, Part II, Groningen, Noordhoff, LANGACKER R. W., Foundations of Cognitive Grammar, Volume I: Theoretical Prerequisites, Stanford, Calif., Stanford University Press, LANGACKER R. W., Concept, Image, and Symbol: The Cognitive Basis of Grammar, Berlin, Walter de Gruyter, LANGACKER R. W., Cognitive Grammar: A Basic Introduction, Oxford, OUP, LANGACKER R. W., Essentials of Cognitive Grammar, Oxford, OUP, MARCHAND H., On a question of aspect: a comparison between the progressive form in English and that of Italian and Spanish, Studia Linguistica 1955 nr 9, s MOURELATOS A. P. D., Events, Processes and States, Linguistics and Philosophy 1978 nr 2, s , Dordrecht, Holland, D. Reidel Publishing Company. POUTSMA H., A Grammar of Late Modern English, Groningen, P. Noordhoff, QUIRK R, S. Greenbaum, G. Leech i J. Svartvik, A Comprehensive Grammar of the English Language, Harlow, Pearson Education Limited, SMITH C., The parameter of aspect, Dordrecht, Kluwer, TALMY L., Lexical Typologies, w: Language typology and Syntactic Description, Volume III: Grammatical categories and the lexicon, pod red. T. Shopen, Cambridge, CUP, 1985/2007, s TALMY L., Toward a Cognitive Semantics, Volume I: Concept Structuring Systems, Cambridge, Mass., MIT Press, 2000a. TALMY L., Toward a Cognitive Semantics, Volume II: Typology and Process in Concept Structuring, Cambridge, Mass., MIT Press, 2000b. TAYLOR B., Tense and Continuity, Linguistics & Philosophy 1977 nr 1, s TRASK R., Key Concepts in Language and Linguistics, London, Routledge, VENDLER Z., Verbs and Times, The Philosophical Review 1957 nr 66 (2), s , wydanie z poprawkami w: Linguistics in Philosophy 1967, rozdział 4, s , Ithaca, N.Y, Cornell University Press. VERKUYL H., A Theory of Aspectuality: The Interaction between Temporal and Atemporal Structure, Cambridge, CUP, English Utterances with 'Stative' Verbs in the Present Tense vs their Polish Versions The present discourse focuses on English utterances with 'stative' verbs coding present situations. The verbs of interest typically convey 'static' situations. However, in specific circumstances, they can also occur as progressive complex verbs. The context in which 'stative' verbs code the progressive aspect is marked in various ways. The

69 68 Dorota Chłopek present discussion exposes three types of English 'stative' verbs with the progressive aspect in special interpretations: of 'posture', 'perception', and of 'attitude'. Since the Polish language, having only a general imperfective present tense verb form, does not differentiate between present progressive and present habitual, characteristic or 'stative' situations, Polish learners of English as a foreign language may find it difficult to realize when 'stative' verbs adopt the progressive aspect. Additionally, mechanical translators may mislead them since they may not render properly into English the submitted Polish utterances which invite the progressive aspect in 'stative' verbs, as shown in the examples demonstrated in Part 3. The article has a descriptive character. Its objective is to sensitize Polish learners of English to the said problems.

70 LUBOMÍR HAMPL Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Obraz pelikana w starotestamentowej Księdze Psalmów na materiale czeskich i polskich przekładów biblijnych Key words: ekwiwalencja terminologiczna i przekładowa, tłumaczenia biblijne, obraz i symbolika; interpretacja i translacja, kategoria pojęciowa ptactwa Słowa klucze: terminological and translation equivalence, biblical translations, picture and symbolism; interpretation; translation; conceptual category of birds Pelikan w przekładach biblijnych Polska poetka, pisarka, tłumaczka i krytyk literacki Anna Kamieńska często zastanawiała się nad opisem konkretnie wymienionych przedstawicieli kategorii pojęciowej ptactwa, czyli jak została przedstawiona kwestia ich wyglądu, sposobu życia oraz zachowania się, gdyż powszechnie wiadomo, że aspekty te kształtują swoiste tło dla wielu perykop, które często pełnią funkcję środków stylistycznych, służących przybliżeniu Bożego orędzia. Przywołać można parę przykładów z biblijnego zwierzyńca, który napełnia w sferze paraboli karty Pisma Świętego ruchem, życiem i nieopisaną poezją, por. np. trzepoczą kolorowe ptaki wśród gałęzi drzew i w potrzaskach ptaszników lub leśne orły stoją na skałach świadkowie historycznych wydarzeń albo synogarlice i gołębie przychodzą do ludzkich siedzib, względnie kuropatwy znoszą w bruzdach jaja lub kąpią się w kurzu drobne wróbelki bądź przytoczyć interesujący nas bezpośrednio przykład: stąpa pelikan (Kamieńska 1980: 70 71; Kamieńska 1990: ). Według zastosowanej pomocniczej numeracji Stronga [h-6893] analizowanemu pelikanowi odpowiada hebr. wyraz ק א ת qā āṯ, gr. πελεκᾶν. Jak zaznaczają Uzi Paz i Yossi Eshbol (2004: 42) oraz Anna Maria Wajda (2016: 82) i wielu innych badaczy, ptaki te przelatują nad Izraelem dwa razy w roku kalendarzowym, tj. wiosną i jesienią.

71 70 Lubomir Hampl Przekonamy się, że przedmiotowy hebr. wyraz ק א ת qā āṯ jest różnie tłumaczony na kartach Biblii 1. Piotr Briks, autor Podręcznego słownika hebrajsko-polskiego Starego Testamentu zaznacza, że wyraz ten może wskazywać na trzy ptaki, a konkretnie na pelikana, kormorana lub jakiś gatunek sowy, pozostawiając przy każdej zidentyfikowanej awifaunistycznej nazwie znak zapytania (PSHPST 2000: 305). Polski słownik judaistyczny ma również wątpliwości z właściwie oddanym nazewnictwem. Konstatuje on, że brak jednak całkowitej pewności, czy autorzy ksiąg biblijnych mieli na myśli właśnie tego ptaka ( W Talmudzie na określenie pelikana użyto jednak słowa saknai. Natomiast Biblický slovník sedmi jazyků tłumaczy ten wyraz na dwa sposoby: czes. sova (zvláštní druh) nebo pelikán [dosł. pol. specjalny rodzaj sowy lub może to być również pelikan] (por. BSSJ, Heller 2000: ). Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu używa tylko jednego wyrazu pelikán, zaznaczając, że chodzi o nazwę (łac. Pelicanus onocrotalus), odnotowaną w Kpł 11,18 (por. Pípal 2006: 141). Autorzy Wielkiego słownika hebrajsko-polskiego Starego Testamentu odnotowują, że ten przedmiotowo analizowany hebr. wyraz ק א ת może oznaczać gatunek gęsi lub pelikana, zaznaczając jednocześnie, że woda jest jego naturalnym środowiskiem (Koehler, Baumgartner, Stamm, t. II, 2008: 132). Forma zależna (constructus ( qõתא określa analizowaną nazwę jako gatunek nieczystego ptaka, który odwiedza ruinę i pustynię, gdzie może chodzić o rodzaj sowy. Podobnego zdania jest Godfrey Driver (por. PEQ nr 87, 1955: 16), który zaznacza, że chodzi o gatunek sowy lub kawki. Natomiast Encyklopedia biblijna zaznacza zaś, że pelikan jest pojmowany jako ten, kto wymiotuje (Achtemeier 2004: 913). Wydaje się, że pelikan przystaje do tego określenia, ponieważ panuje (fałszywa) opinia, że karmiąc młode, zwraca pokarm. W staropolskich przekładach (Kpł 11,18) zamiast pelikana spotykamy się z przetłumaczonym leksemem bąk (BG, BJW i BBrz), a w paralelnym tłumaczeniu (Pwt 14,17) z nurkiem (BJW). Powszechnie przyjmuje się jednak, że hebr. wyrażenie qā āṯ dotyczy przedstawiciela kategorii pojęciowej ptactwa pelikana (Potocki 1968: 182), który podobnie jak sowa przywołuje obrazy jałowości, opuszczenia i zapomnienia (SSB 1998: 846). Niektóre komentarze biblijne przyjmują stwierdzenie, że hebr. wyrażenie qā āṯ może być dźwiękonaśladowcze, imitujące sowie pohukiwanie (Aharoni 1938: 471, por. Milgrom 1991: 663). W przekładach angielskich tekstów biblijnych najczęściej stosowany jest wyraz: the pelican, w tłumaczeniach ros. пеликан. 1 Na kartach Pisma Świętego przedmiotowy pelikan pojawia się pięć razy (Kpł 11,18; Pwt 14,17; Ps 102,7; Iz 34,11; So 2,14), a to tylko w Starym Testamencie choć nie we wszystkich dwudziestu omawianych czeskich czy polskich wersjach tłumaczeniowych.

72 Obraz pelikana w starotestamentowej Księdze 71 Niniejsza analiza pokaże nam zarówno charakterystyczne podobieństwa, jak i najważniejsze różnice, głównie z zakresu leksykalno-terminologicznego rozpatrywanych czeskich i polskich przekładów Pisma Świętego, skoncentrowanych na świecie przedmiotowej awifauny. Przybliżone zostaną kwestie aproksymacyjnych nazw ptaków języka docelowego i zweryfikowana zostanie formalno-estetyczna rekonstrukcja ekwiwalencji awifaunistycznej włącznie z zachowaniem się w przekładzie taksonomii zoologicznej. Księga Psalmów Jak podkreśla Jacques Musset (2000: 46 47), v modlitbách zvaných žalmy sa biblickí muži a ženy prirovnávali k známym vtákom [tłum. pol.: w modlitwach zwanych Psalmami biblijni mężczyźni i kobiety porównywali się do znanych ptaków]. Hebrajczycy uważali pelikana za symbol osamotnienia i opuszczenia oraz widzieli w nim złowróżbność, co zostało odzwierciedlone w starotestamentowej Księdze Psalmów, gdzie skarżący się psalmista porównuje się do pelikana, który przebywa na pustyni // puszczy // pustkowiu (w zależności od rodzaju tłumaczenia). Właśnie to różnorodnie przetłumaczone miejsce czes. poušť // pustina, które ma charakter odizolowania lub odosobnienia, dosyć często jest przypominane jak zaznacza Slovník biblické kultury (por. Fouilloux SBK 1992: 174) jako cierpienie i męka Chrystusa. Szczególnie jest to widoczne we współczesnym Czeskim przekładzie studyjnym (ČSP), w którym widnieje sprecyzowane adiektywno-substantywne nazewnictwo stepní pelikán [dosł. pol. pelikan stepowy], co potwierdza tezę o osamotnieniu, ze względu na wyprofilowany step, pojmowany jako bezdrzewną formację roślinną (Dunaj 2001: 666) czes. rovinatá oblast porostlá trávou a nízkými rostlimani (SSČ 2005: 414) [pol. tłum.: przestrzeń równinna porośnięta trawą i niską roślinnością]. Najczęściej przywoływane stepy również w naszej wyobraźni są czes. vyprahlé czyli wyschnięte // wysuszone lub suche (tereny), nie nadające się do zamieszkania. Czeski współczesny sparafrazowany przekład Pisma Świętego Slovo na cestu używa także przymiotnikowo-rzeczownikowego pojęcia: zbloudilý pelikán [dosł. pol. zabłąkany pelikan], co ponownie potwierdza fakt o istniejącym stanie odizolowania i opuszczenia. Omawiany stan odizolowania potwierdza również współczesny czeskojęzyczny Pavlíkův studijní překlad, który także wykorzystuje dwuczłonową, przymiotnikowo-rzeczownikową terminologię awifaunistyczną stepní slípka [dosł. kurka stepowa], por. Stal jsem se podobným stepní slípce v pustině, jakoby sovou v zříceninách, (Žalm 102,6) (tłum. PSP 2014: 776). Jak podkreśla Izydor z Sevilli, omawiany pelikan (pelicanus) jest ptakiem egipskim 2, który za- 2 Taką informację zamieszczają również Rufin z Akwilei i Paulin z Noli (por. Swoboda 2002: 134). Również Doktor Kościoła św. Augustyn w swoich Objaśnieniach Psalmów w Kazaniu I (PSP t. XL, 1986: 352) pisze

73 72 Lubomir Hampl mieszkuje pustynię w dorzeczu rzeki Nilu (Etymologiae XII rozdz. 7 punkt 26); Egipt był określany jako Canopos, co było związane z końcową częścią wyrazu pelicanus co ma związek z toponimem Cano-pos, ponieważ jest to nazwa miasta leżącego w delcie Nilu. Dopiero późno antyczni poeci jak zaznacza Fuksová (2004: 186) nazwą tą oznaczają cały Egipt. Wyraz Canopea możemy odnaleźć u Izydora w jego dziełach w Etymologii (XIX 5,5 oraz XIV 3,28). Natomiast nazwa czes. pelikán pouště [dosł. pelikan pustyni 3 ] mógł według przeprowadzonych analiz (por. André 1967) oznaczać również pol. ścierwnika białego czes. supa mrchožravého (Neophron percnopterus). Czeskojęzyczny Starý zákon komentář verš po verši dopuszcza również taką możliwość, że ten opisywany hebrajski wyraz może wskazywać na innego ptaka, a konkretnie zaznacza, por. czes.: možná pouštní sova. Předmětný verš Ž 102,7 popisuje velkou sklíčenost, mimořádnou osamělost (srov. Iz 34,8 15; Sf 2,13 15). Analyzované sovy patřily mezi nečistá zvířata (MacArthur 2015: 714) [tłum. pol.: może to być pustynna sowa. Wzmiankowany werset Ps 102,7 opisuje wielkie przygnębienie i nadzwyczajną samotność, por. Iz 34,8 15; So 2, Analizowane sowy należały do zwierząt nieczystych]. Niektórzy badacze przywoływany Psalm 102 szczególnie wersety 4 12 uważają za oryginalną lamentację indywidualną, a spotykane w nim poszczególne obrazy ptaków które zostały w niektórych edycjach Pisma Świętego różnorodnie przetłumaczone [uwagi własne L.H.] mają przypuszczalnie podkreślać odosobnienie chorego, por. Ps 31,10 12 (zob. Kselmann, Barré 2001: 511), por. przebadane czeskie i polskie przekłady biblijne, dotyczące przedmiotowego Ps 102,7: BK Podobný jsem učiněn pelikánu na poušti, jsem jako výr na pustinách. (Žalmy 102,7) (tłum. BK 2009: 520). BO Podoben učiněn jsem pelikánovi jednotnému, učiněn jsem jako lelek v domovité schráně. (Kniha žalmů 101,7) (tłum. BO 1996: 269). BČ Jako pelikán na poušti jsem, podobám se výru v ssutinách (Ž 101,7) (tłum. BČ 1921: 342). ČEP Podobám se pelikánu v poušti, jsem jak sova v rozvalinách, (Žalmy 102,7) (tłum. ČEP 2008: 596). ČSP Podobám se stepnímu pelikánu, jsem jako sova z rozvalin. (Žalmy 102,7) (tłum. ČEP 2009: 735). B21 Pelikánu v poušti se podobám, jsem jako sýček v pustinách. (Žalm 102,7) (tłum. B : 728). PNS Skutečně se podobám pelikánovi z pustiny. Stal jsem se podobným sýčkovi ze zpustošených míst (Ž 102,6) ( JB Podobám se sově v poušti, jsem jako puštík v rozvalinách; (Žalmy 102,7) (tłum. JB 2009: 1001). o pelikanie: Wylęga się bowiem w takich stronach, że jest nam ten ptak nieznany. Wylęga się na pustkowiu, szczególnie nad rzeką Nilem w Egipcie. 3 Izydor z Sewilli (Originum sive etymologiarum libri księga XII, rozdz. 7, par. 26) zaznacza, że pod jedną nazwą mogą nawet występować dwa rodzaje ptaków. Na tę kwestię zwracają uwagę tacy badacze, jak: (Fuksová 2004: 186; André 1967; Fuksová 2013: 102, Hampl 2013, 2014, 2016 seria ŚA I, ŚA II i ŚA III). Doktor Kościoła miał prawdopodobnie na myśli następujących przedstawicieli świata awifauny: pelikána bílého (Pelecanus onocrotalus) pojawiającego się w Syrii, Mezopotamii i tropikalnej Afryce oraz supa mrchožravého (Neophron percnopterus), którego określał synonimiczną nazwą, używając terminu dwuimiennego czes. pelikán pouště [dosł. pol.: pelikan pustyni].

74 Obraz pelikana w starotestamentowej Księdze 73 SNC Jsem jako zbloudilý pelikán v poušti a jako výr samotář v rozvalinách. (Žalmy 102,7) (tłum. SNC 2011: 653). PSP Stal jsem se podobným stepní slípce v pustině, jakoby sovou v zříceninách, (Žalm 102,6) (tłum. PSP 2014: 776). BG Stałem się podobnym pelikanowi na puszczy; jestem jako puhacz na pustyniach. (Ps 102,7) (tłum. BG 1964: 497). BJW Zstałem się podobnym pelikanowi na puszczy i stałem się jako kruk nocny w pustkach. (Ps 101,7) (tłum. BJW 2000: 1143). BBrz Staem się jako pelikan na puszczy, a jestem jako puchacz mieszkający na pustyniach (Księgi Psalmów 102,7) (BBrz 2003: 559). NBG Podobny jestem do pelikana na puszczy i jakby puchacza w zwaliskach. (Księga Psalmów 102,7) ( BT Jestem podobny do kawki na pustyni, stałem się jak sowa w ruinach. (Ps 102,7) (tłum. BT 1989: 662). BWP Jestem jak pelikan na pustyni albo jak sowa wśród ruin. (Ps 102,7) (tłum. BWP 1997: 1132). BW Jestem podobny do pelikana na pustyni, Jestem jak sowa wśród ruin. (Ps 102,7) (tłum. BW 2001: 661). BP Podobny jestem do pelikana na pustyni, do sowy pośród rumowisk. (Ps 102,7) (tłum. BP 2012: 773). BJ Jestem podobny do kawki na pustyni, stałem się jak sowa w ruinach. (Ps 102,7) (tłum. BJ 2006: 800). PNŚ Przypominam pelikana na pustkowiu, stałem się podobny do pójdźki z miejsc spustoszonych. (Ps 102,6) (tłum. PNŚ 1997: 797). Spośród dwudziestu analizowanych tłumaczeń biblijnych, tylko w czterech przekładach biblijnych Pisma Świętego dotyczących wzmiankowanego Ps 102,7 zauważamy pewną nieścisłość translatologiczną 4, zwłaszcza pod względem zastosowanych ptasich ekwiwalentów językowych, ponieważ nie został w nich użyty wyraz pelikan, ale zamiast niego pojawił się inny przedstawiciel świata awifauny, a konkretnie w polskojęzycznej Biblii Tysiąclecia (BT) i Biblii Jerozolimskiej (BJ) odsłania się kawka należąca do rodziny Corvidae (tj. krukowatych) oraz w czeskojęzycznym tłumaczeniu Jeruzalémské bible (JB) użyto sowy, którą taksonomicznie 4 W celu bliższego zapoznania się z awifaunistycznym nazewnictwem niniejsze zestawienie przybliży nam wykorzystaną zwierzęcą terminologię z uwzględnieniem kolejno wymienianych istot żywych w starotestamentowej Księdze Psalmów (Ps 102,7). Wyrazy pogrubione reprezentują rodzinę pelikanowatych, patrz hebr. q aṭ ḵôs. a) BK 1613/2009 pelikán výr (pelikan puchacz) b) BO 1417/2009 pelikán lelek (pelikan lelek) c) BČ 1921 pelikán výr (pelikan puchacz) d) ČEP 2008 pelikán sova (pelikan sowa) e) ČSP 2009 pelikán sova (pelikan sowa) f) B pelikán sýček (pelikan sowa pójdźka) g) PNS pelikán sýček (pelikan sowa pójdźka) h) JB 2009 sova puštík (sowa puszczyk) [brak Pelecanidae] i) SNC 2011 pelikán výr (pelikan puchacz) j) PSP 2014 stepní slípka sova (kurka stepowa sowa) [brak Pelecanidae] k) BG 1632/1964 pelikan puhacz l) BJW 1599/2000 pelikan kruk nocny m) BBrz 1563/2003 pelikan puchacz n) NBG pelikan puchacz o) BT 1989 kawka sowa [brak Pelecanidae] p) BWP 1997 pelikan sowa r) BW 2001 pelikan sowa s) BP 2012 pelikan sowa t) BJ 2006 kawka sowa [brak Pelecanidae] u) PNŚ 1997 pelikan pójdźka.

75 74 Lubomir Hampl identyfikuje się z rzędem Strigiformes. Natomiast czeskojęzyczny Pavlíkův studijní překlad stosuje binominalne nazewnictwo stepní slípka, por. Stal jsem se podobným stepní slípce v pustině, jakoby sovou v zříceninách (Žalm 102,6) (tłum. PSP 2014: 776). W większości przywoływanych przykładów wymienione zostały następujące gatunki ptaków, czyli: pelikan czes. pelikán (BK, BO, BČ, ČEP, ČSP, B21, PNS, SNC, BG, BJW, BBrz, NBG, BWP, BW, BP i PNŚ), ale przetłumaczona została i wcześniej wspomniana kawka (BT+BJ) oraz sowa (JB) włącznie z kurką stepową (PSP), które znajdują się na pierwszym miejscu w tym analizowanym wersecie biblijnym spośród opisywanych w nim dwóch zwierząt, a ściśle mówiąc konkretnych gatunków ptaków. Analizowane pelikany (lub inne przetłumaczone gatunki ptaków) najczęściej występują w parze ze sowami czes. sovy 5 jako wyrazem nadrzędnym (ČEP, ČSP, PSP, BT, BWP, BW, BP, BJ), oraz jego konkretnymi przedstawicielami, tj. puchaczami czes. výry (BK, BČ, SNC, BG, BBrz, NBG), pójdźką czes. sýček (B21, PNS, PNŚ), puštíkem [dosł. puszczykiem] (JB), ale i z lelkiem (BO) i krukiem nocnym (BJW), którzy należą już do innej rodziny taksonomicznej. Ptaki wiodące samotny tryb życia, takie jak np. pelikan, ale i sowa, puchacz, puszczyk, pójdźka, kruk nocny przywołują symboliczny obraz opuszczenia, jałowości i zapomnienia. Jak już było wcześniej powiedziane, upokorzony psalmista porównuje się do kultycznie nieczystych ptaków z pustyni i puszczy, czy ze stepu. Jak podkreśla czeski komentarz biblijny, nelze bezpečně zjistit, o jaké druhy jde. Překlad pelikán je však výstižný proto, že tento pták svým obvyklým postojem, s hlavou schýlenou k hrudi, je symbolem beznadějného smutku zvlášť octne-li se v poušti (srov. Iz 34,11; Sf 2,14; obvykle žije totiž u vod). Sowa se bojí denního světla a ptáci na ní útočí; možná však, že se zde myslí vlastně sýček a jeho truchlivý hlas. Obrazem smutné beznaděje je opuštěné ptáče na střeše, kterému snad strhli hnízdo (Výklady III 1998: 476) [pol. tłum.: nie można bezpiecznie określić, o jakie gatunki ptaków chodzi. Zastosowane tłumaczenie wyrażone w formie pelikan jest wyraziste z tego względu, że ptak ten przez swoje zachowanie i przez swój wygląd, czyli z głową spuszczoną do klatki piersiowej, jest symbolem beznadziejnego smutku zwłaszcza jeżeli znajdzie się na pustyni (por. Iz 34,11; So 2,14 ponieważ zwykle żyje koło wód). Sowa boi się światła dziennego, dlatego inne ptaki ją atakują. Istnieje jednak możliwość, że chodzi tutaj o pójdźkę i jej smutny i żałosny głos. Obrazem smutnej beznadziejności jest opuszczone pisklę na dachu, któremu 5 Takie same pary dubletowe jak pelikan sowa (hebr. q aṭ ḵôs) użyto również w interlinearnym przekładzie z kodami gramatycznymi Hebrajsko-polskiego Starego Testamentu Pisma (por. Kuśmirek 2009: 168 tłum. pol.: Anna Horodecka i Jurij Golovanov). Natomiast zupełnie innej terminologii awifaunistycznej użył polski noblista Czesław Miłosz w swoim tłumaczeniu Psalmów, który wykorzystał leksykę puchacza i sowy (por. Miłosz 1981: 231), pomijając w tym fragmencie Księgi Psalmów konceptualizowanego pelikana.

76 Obraz pelikana w starotestamentowej Księdze 75 prawdopodobnie zrzucono gniazdo]. Nieprzyjaciele psalmisty odkrywają ten jego stan i co dzień lżą go, robiąc sobie zeń żarty (por. Łach 1990: 435). Puentą niniejszych rozważań niech stanie się cytat z jeszcze innego komentarza biblijnego, który w swoich wywodach podkreśla, że: Žiaľ a túžba po národnej veľkosti vysušujú jeho telo, zbavujú ho sily, podobá sa viac mŕtvemu ako živému. Vyvolený národ, ľud, čo si Boh vyvolil a ochraňoval ho otcovskou láskou, je teraz opustený ako pelikán, ktorý, ako stelesnený smútok, vie celé dni stáť na jednom mieste (hebr. qá ál označuje samotárskeho vtáka a skoro všechny preklady stotožňujú ho s pelikánom, viď aj Iz 34,11; Sof 2,14 alebo ako sova, ktorá blúdi po rumoviskách za noci, obávajúc sa denného svetla). Takto sa cíti odvlečený národ medzi svojimi pohanskými pánmi, opustený, zavrhnutý (Stanislav 1948: ) [tłum. pol.: tęsknota i pragnienie po narodowej wielkości wysuszają ciało Psalmisty, pozbawiają go siły oraz podobny jest on bardziej do martwego, niż do żywego. Naród wybrany, którego Bóg ochraniał swoją ojcowską miłością, jest teraz opuszczony jak pelikan, który przedstawiony został jako ucieleśniony smutek, potrafiący stać przez całe dnie na jednym miejscu (wyraz hebr. ק א ת qā āṯ oznacza ptaka samotnika, a większa ilość przekładów utożsamia go z pelikanem, por. także Iz 34,11; So 2,14 albo ze sową, która w nocy błądzi po rumowiskach, obawiając się światła dziennego). Tak czuje się odwleczony // odciągnięty i wygnany naród wśród swoich pogańskich panów, który jest jednocześnie opuszczony i odrzucony]. Wykaz skrótów przekładów biblijnych BČ Bible česká BG Biblia Gdańska BJ Biblia Jerozolimska BJW Biblia Jakuba Wujka BK Bible kralická BO Bible olomoucká BP Biblia Poznańska BBrz Biblia Brzeska BT Biblia Tysiąclecia BW Biblia Warszawska BWP Biblia Warszawsko-Praska B21 Bible 21. století ČEP Český ekumenický překlad ČSP Český studijní překlad JB Jeruzalémská bible NBG Nowa Biblia Gdańska PNS Překlad nového světa PNŚ Przekład Nowego Świata PSP Pavlíkův studijní překlad SNC Slovo na cestu

77 76 Lubomir Hampl Pozostałe skróty BSSJ Biblický slovník sedmi jazyků czes. czeski (przykład z języka czeskiego) gr. grecki (przykład z języka greckiego) [h-] pomocnicza numeracja Stronga wyrazy hebrajskie hebr. hebrajski (przykład z języka hebrajskiego) Iz Księga Izajasza Kpł Księga Kapłańska PEQ Palestine Exploration Quarterly pol. polski (przykład z języka polskiego) Ps Księga Psalmów PSHPST Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu Pwt Księga Powtórzonego Prawa SBK Slovník biblické kultury So Księga Sofoniasza SSB Słownik symboliki biblijnej SSČ Slovník spisovné češtiny pro školu a veřejnost ŚA I Świat awifauny w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (sowy i jaskółki) ŚA II Świat awifauny II w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (ptactwo czyste i nieczyste) ŚA III Świat awifauny III w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (rodzina krukowatych kawka, wrona, kruk, gawron i sójka) Bibliografia ACHTEMEIER P.J., Encyklopedia biblijna, Prymasowska Seria Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, wydanie trzecie poprawione Warszawa AHARONI Y., Animals mentioned in the Bible. Osiris Vol. 5, 1938, s ANDRÉ J., Les noms d oiseaux en latin, Wyd. Klincksieck, Paris AUGUSTYN, Objaśnienia Psalmów, przeł. J. Sulowski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy t. XXXVIII XLII, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa BRIKS P., Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Prymasowska Seria Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, wydanie trzecie Warszawa DOHMEN CH., STEMBERGER G., Hermeneutika židovské Bible a Starého zákona, přel. Š. Zbytovský, Praha, Nakladatelství Vyšehrad, DRIVER G.R., Birds in the Old Testament, Palestine Exploration Quarterly 1955, nr 87, London, s DUNAJ B. (red.), Popularny słownik języka polskiego, Wyd. Wilga, Warszawa FILIPEC J., DANEŠ F., MEJSTŘÍK V., Slovník spisovné češtiny pro školu a veřejnost, Nakladatelství Academia, Praha FOUILLOUX D., Slovník biblické kultury, Nakl. Ewa, Praha 1992.

78 Obraz pelikana w starotestamentowej Księdze 77 FUKSOVÁ J., Isidor ze Sevilly Etymologiae XII, Nakl. Oikoymenh, Praha FUKSOVÁ J., Hildegarda z Bingen Ptačí medicína, Nakl. Academia, Praha HAMPL L., Świat awifauny w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (sowy i jaskółki), Wydawnictwo Naukowe ATH, Bielsko-Biała HAMPL L., Świat awifauny II w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (ptactwo czyste i nieczyste), Wydawnictwo Naukowe ATH, Rozprawy Naukowe nr 53, Wymiary Humanistyki, Bielsko-Biała HAMPL L.: Świat awifauny III w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (rodzina krukowatych kawka, wrona, kruk, gawron i sójka). Wydawnictwo Naukowe ATH, Wymiary Humanistyki, Bielsko-Biała 2016, s HELLER J., Vocabularium biblicum septen linguarum Biblický slovník sedmi jazyků hebrejsko-řecko-latinsko-anglicko-německo-maďarsko-český, Nakl. Vyšehrad, Praha KAMIEŃSKA A., Bestiarium biblijne, w: W Drodze, nr 11 (87), rok 8 (1980), s , Miesięcznik poświęcony życiu chrześcijańskiemu, Wyd Polska Prowincja Dominikanów, Poznań, Gdańsk, Wrocław. KAMIEŃSKA A., Twarze Księgi, Wyd. Pax, Warszawa KOBIELUS S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax, KOEHLER L., BAUMGARTNER W., STAMM J.J., Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, t. II,,ת-פ red. nauk. wyd. pol. P. Dec, Prymasowska Seria Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa KSELMANN J.S., BARRÉ M.L., Księga Psalmów, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, Oficyna Wyd. Vocatio, Warszawa 2001, s KUŚMIREK A., Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją i indeksem rdzeni hebrajskich i aramejskich, Prymasowska Seria Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa ŁACH S., Księga Psalmów. Wstęp przekład z oryginału komentarz ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom VII, część 2, Wyd. Pallottinum, Poznań MACARTHUR J., Starý zákon Komentář verš po verši, przeł. L. Titěrová, M. Černíková, L. Markovička, M. Marková, J. Kopová, Vyd. Občanské sdružení Didasko, Kroměříž MILGROM J., The Anchor Bible Leviticus 1 16, A New Translation with Introduction and Commentary, Doubleday New York, London, Toronto, Sydney, Auckland MIŁOSZ C., Księga Psalmów, Éditions du Dialogue, Paris 1981.

79 78 Lubomir Hampl MUSSET J., Odkrývanie sveta biblie Starý zákon, przeł. M. Gálová, Vyd. Mladé letá, Bratislava PAVLÍK M., Pavlíkův studijní překlad, Vyd. Kvartus Media, Kroměříž PAZ U., ESHBOL Y., Birds in the Land of the Bible, Published by Palphot, PÍPAL B., Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu, Vyd. Kalich, Praha Polski słownik judaistyczny, e-pub. POTOCKI S., Księgi Sofoniasza. Wstęp przekład komentarz, w: Księgi proroków mniejszych, red. S. Łach, KUL, tom XII, część 2, Pallottinum, Poznań 1968, s RYKEN L., WILHOIT J.C., LONGMAN T., Słownik symboliki biblijnej Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym, Prymasowska Seria Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa STANISLAV M., Žaltár, preklad z pôvodiny s obšírnejším výkladom, Nákladom Spolku sv. Vojtecha, Trnava SWOBODA A., Biblijna egzegeza alegoryczna w listach Paulina z Noli, w: Opuscula Mariano Wolniewicz octogenario dedicata, Scriptura Sacra Posnaniensis 3, Wyd. Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Wydział Teologiczny, Poznań 2002, s Výklady III ke Starému zákonu. Kniky naučné: Job, Žalmy, Přísloví, Kazatel, Píseň písní, připravila starozákonní překladatelská komise, Vyd. Karmelitánské nakladatelství, Kostelní Vydří WAHL T.P., Księga Sofoniasza, w: Katolicki komentarz biblijny pod. red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowskiego, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa, Oficyna Wyd. Vocatio, 2001, s WAJDA A.M., Szkice z biblijnego zwierzyńca, Wyd. Petrus, Kraków Image of the pelican in the Old Testament Book of Psalms on the material of Czech and Polish biblical translations The objective of the article is to outline important linguistic issues concerning approximate names of birds in the target language and formally-aesthetic verification of avifaunisic equivalence. In the article the author concentrates on the research domain of avifauna, in other words, on conceptual category of birds, which is present the Old Testament of the Book of Psalms. We used Czech and Polish biblical renditions from a contrastive perspective as the research material (about 20 translations [10 Czech and 10 Polish], from different periods, representing various religious canons and affiliations). First, the so-called three-graded operation was used, called identification interpretation translation. Subsequently, translation differences of the analyzed issues in Czech and Polish biblical renditions were shown, they concentrate (cf. interlingual analysis and the interlingual analysis which is a basic part of contrastive research).

80 PETR LIGOCKÝ Uniwersytet Ostrawski Role umělce a jeho tvorby v poezii prokletého básníka Jan Rybowicze Key words: Jan Rybowicz; polish literature of 20th century, the polish cursed poets, being a poet Słowa klucze: Jan Rybowicz, polska literatura XX wieku, polscy poeci przeklęci, bycie poetą Prokletí básníci a umělci outsideři přitahovali pozornost čtenářů snad odjakživa. Baudelaire, Rimbaud, Brjusov či polský dekadent Przybyszewski, to jsou některá jména z pomyslného, avšak dlouhého výčtu těchto legendárních tvůrčích duchů. Podobně zaměření tvůrci proplouvali literární historií v celé druhé polovině 20. století. Těžko lze vysvětlit, čím přesně si tito autoři, vřítivší se obvykle do světa literatury jako žhavé meteority, vysloužili tak velkou čtenářskou oblibu. Možná k tomu přispěl právě v nich tak hluboce zakořeněný nonkonformismus, jejich ideály, programová revolta a neústupnost, se kterými se ráda ztotožňovala zejména mladší generace čtenářů. Novátorský byl ve většině případů také jejich přístup k samotnému psaní, jak píše v předmluvě knihy Kaskaderzy literatury z roku 1986 Jan Z. Brudnicki, filozofia twórczości naszych poetów przeklętych sięgała do wzorców tożsamości słów, życia i nagiego bytu: Baudelaire a, Rimbauda, Jesenina Poezja to życie, poezja to ja. 1 Právě toto życiopisanie, jak si jej polští literární vědci zvykli označovat, ona autentičnost mající svůj původ v absolutním propojení tvorby a života se stala základním kamenem tvorby moderních prokletých básníků. Tradice této nonkonformní prokleté literatury nemůže, podle našeho názoru, nikdy zcela zaniknout. Ve světě, jenž je ve své podstatě něčím tak obrovským, silně diferencovaným a tudíž i nekontrolovatelným se mohou kdykoliv, ve kterékoliv době, za jakéhokoliv režimu objevit nové nepřizpůsobivé básnické hlasy. Vzpomeňme tak např. na americké umělecké hnutí Beat generation vzniklé v 50. letech ve svobodné Americe nebo komunistickým režimem utiskovaný český literární underground, či polské literární kaskadéry sdružené kolem revue Współcze- 1 Kaskaderzy literatury. Pod red. Edwarda Kolbusa. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, s. 9.

81 80 Petr Ligocký sność. 2 Jednomu z polských tvůrců podobného ražení, Janu Rybowiczovi, se budeme věnovat i v následující studii. Jan Rybowicz ( ) splňoval snad všechny atributy prokletého básníka. Byl to člověk věrný svým ideálům; nepřizpůsobivý individualista odvržený společností, tvůrce, jehož dílo prostupují všechny motivy známé nám z děl jeho slavných předchůdců. Samota, utrpení, beznaděj a další existenčně bolestné pocity, o nichž Rybowicz psal, nebyly v žádném ohledu stylizovanou pózou, ale bytostně prožitými zkušenostmi vyplývajícími z jeho nelehkého životního údělu poznamenaného silnou závislostí na alkoholu. Korunu jeho legendě pak nasadila náhlá a dodnes nevyjasněná tragická smrt. Rybowicz přišel na svět v opolském městečku Kozlí v roce Když bylo spisovateli 14 let, přestěhovala se celá jeho rodina do zapadlé vesničky Lisia Góra nedaleko Tarnowa, kde strávil Rybowicz zbytek života. Jeho mládí bylo velice dynamické, ve věku 17 let přerušil studium na odborném učilišti a rozhodl se fyzicky pracovat. Práce po boku svérázných venkovanů, pro něž byl alkohol pohonnou látkou nezbytnou ke každodennímu fungování, mu dala opravdovou školu života. Na vzdělání Rybowicz ale zcela nezanevřel a v následujících letech dokončil večerní lyceum. Po maturitě se snažil (neúspěšně) dostat na divadelní studia do Krakova. Nakonec však nastoupil na krakovskou polonistiku. Studia ani v nejmenším nesplnila jeho očekávání, a tak ze školy po krátké době odešel. Po návratu domů do Liščí Hory začal snít o kariéře spisovatele. Během svého života vydal Rybowicz tři básnické sbírky: Być może to (1980), Wiersze (1986), O kay (1990) a čtyři knihy povídek: Samokontrola i inne opowiadania (1980), Inne opowiadania (1985), Wiocha Chodaków (1986), Czekając na Becketta (posmrtně, 1991). Jeho vytoužené psaní mělo ale také svou stinnou stránku. Poté, co začal Rybowicz hledat inspiraci v alkoholu a ve svých nepříliš počestných sousedech, se odsoudil k životu v osamocení a opovržení. Básník zemřel nečekaně v roce 1990 (dodnes se spekuluje o sebevraždě či nechtěné otravě alkoholem). Jan Rybowicz byl po dlouhou dobu téměř zapomenutým autorem, není divu, obyvatelé Liščí Hory nechtěli vzpomínat na člověka, který na ně ve svých povídkách vytáhl všechnu jejich špínu. V posledních letech se Rybowiczovo dílo začalo dostávat do širšího povědomí a to zejména díky hudební skupině Stare Dobre Małżeństwo, která zhudebnila řadu autorových básní (alba: Tabletki ze słów, 2006; Jednoczas, 2 Ligocký, P. Aluze na tvorbu prokletých básníků v dílech polských autorů 2. poloviny 20. století. In: SLAVICA IUVENUM XVII. Mezinárodní setkání mladých slavistů. Ostrava: Ostravská univerzita, s

82 Role umělce a jeho tvorby ; Odwet pozorów, 2009). K popularizaci Rybowiczových děl přispěla rovněž představení tarnovského divadla Nie teraz inspirovaná autorovými prózami. 3 Rybowiczova básnická tvorba je tematicky silně diferencovaná. V jeho pozůstalosti se můžeme setkat jak s básněmi existencionální povahy, reflexemi na téma ponurých stránek lidského bytí, tak s verši milostnými či společensky angažovanými. Osobitější autorský styl přinášejí zejména Rybowiczovy prozaické texty, které do polské literatury vnášejí originální tvůrčí polohu blízkou psychologicky propracované grotesce s příměsí nebanální absurdity, jakou známe např. z děl Sławomira Mróżka. Základní tematickou linií Rybowiczových próz tvoří texty popisující každodenní existenci svérázných polských venkovanů. Do druhého, filozoficky hlubšího tematického okruhu jeho děl pak spadají texty pojednávající o roli umělce (nejčastěji básníka) a jeho poslání na tomto světě. 4 A právě těmto dílům se níže hodláme věnovat. Jeśli jestem poetą Kým je básník? A jaké je jeho postavení na tomto světě? Co vůbec znamená tvořit? To jsou jen některé z Rybowiczem často kladených otázek, na které se na základě analýzy básníkových textů pokusíme odpovědět. Z řady naléhavě vyznívajících veršů vyplývá, že tato problematika nedávala autorovi Wiochy Chodaków opravdu spát. K problematice býti básníkem se autor neustále vracel, přičemž se ji snažil prozkoumat z rozličných perspektiv. V autorově osobní filozofii jsou na první pohled patrné silné vlivy modernistických programových prohlášení z přelomu 19. a 20. století. V básni Prawdziwy poeta přichází Rybowicz s tvrzením, že básník je někdo, kdo je obdařený Bohem, někdo, jehož ruku vede při psaní nějaká vyšší, božská síla. Básníkova tvorba se tedy podle Rybowicze stává samotným projevem Boha na zemi. Prawdziwy poeta, zapisuje wiersze, ale to Bóg trzyma jego rękę z piórem, więc pisze je Bóg. (...) Prawdziwy poeta nie namawia nikogo do pisania poezji, do pisania 3 Samotnik z Lisiej Góry - rzecz o Janie Rybowiczu [online] [dostęp 07 stycznia 2018]. Dostępny w Internecie 4 Samotnik z Lisiej Góry - rzecz o Janie Rybowiczu [online] [dostęp 07 stycznia 2018]. Dostępny w Internecie

83 82 Petr Ligocký które często przeklina. (...). 5 S tímto božským pojetím umělce se ztotožňovala již evropská moderna, která tvrdila, že básník je někdo, jenž si svou životní cestu sám nezvolil, ale byla mu Bohem předurčena. Opravdový básník podle modernistů i Rybowicze není jen pouhým člověkem, je to vyvolená, vidoucí bytost, geniální tvůrčí jedinec obdařený schopností vidět více. Podobně se o umělcově roli ve světě vyjadřoval Stanisław Przybyszewski ve svých manifestech z konce 19. století, ve své eseji s názvem Confiteor např. napsal, ( ) umění se stává nejvyšším náboženstvím a umělec je jeho knězem ( ). 6 To on byl prvním prorokem, jenž odhaloval veškerou budoucnost, objasňoval runy plísní pokryté minulosti, to on byl mágem pronikajícím do nejhlubších tajemství, mágem, jenž poznal tajné vesmírné vztahy ( ). 7 Umělec není sluha ani správce, nepatří ani národu, ani světu, neslouží žádné ideji ani žádnému společenství. Umělec stojí nad životem, nad světem, je Pánem Pánů, není svazován žádným právem ani omezován žádnou lidskou silou. 8 Jak Rybowicz, tak Przybyszewski si ovšem uvědomovali, že za tuto genialitu je umělec často nucen zaplatit vysokou cenu, jakou je nepochopení a odvržení společností. To je také jeden z důvodů, proč básník tuto svou výjimečnou schopnost často proklíná. Prohloubení motivu umělce jako Bohem vyvoleného nalezneme rovněž v jiné z Rybowiczových básní s názvem Tylko Bóg jest nad poetą. Text je vlastně jakousi poetickou obdobou Przybyszewského výše citovaných postulátů. Tylko Bóg jest nad poetą, Bóg, który jest Poetą niedościgłym, mistrzem. ( ) Nad poetą nie jest Ani czytelnik, ani redaktor ( ) Krytyk literacki nie jest nad poetą, ani wydawca, który proponuje z uśmiechem zażenowania 5 Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s Ruská a polská literární esejistika konce 19. století a počátku 20. století v komparativním pojetí. Pod red. Jana Vorla. Ostrava: Ostravská univerzita, s Tamże. 8 Tamże.

84 Role umělce a jeho tvorby 83 skreślenia i dopiski, złagodzenia ( ) Tylko Bóg jest nad poetą, On niedościgły Poeta, mistrz. ( ) Nad poetą także nie jest coś tak abstrakcyjnego jak społeczeństwo. 9 Jiná aluze na učení modernistických tvůrců se pak nachází v básni List do Czechowa. (...) Pisarz to fryzjer, który strzyże czytelników, tych zarośniętych jak dzikusy. Pisarz to także wesołek, który ukazuje tę śmieszną stronę świata (smutną znają wszyscy!). Pisarz nie pełni żadnej służby! służbę pełnią słudzy, dyżurni oficerowie, dyżurni strażacy i dyżurni lekarze. Pisarz pracuje, piórem! Obowiązkiem pisarza jest być zależnym nie od własnego sumienia, ale od sumienia Boga boskiego. (...) 10 Tvrzení, že umělec nesmí sloužit žádné ideji, ani společnosti je v tomto básnickém textu vykřičeno stejně náruživě jako v Przybyszewského manifestech z doby před 100 lety. Toto prohlášení postulující umělcovu tvůrčí svobodu a jeho odtržení od záležitostí prostých lidí 9 Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s

85 84 Petr Ligocký nabývá však u Rybowicze na ještě větší vážnosti, přihlédneme-li k faktu, že vznikalo v dobách tvrdého socializmu. Báseň lze logicky interpretovat jako otevřenou kritiku socialisticky realistického umění prosáklého propagandou a agitačními záměry. A co tedy podle Rybowicze znamená tvořit umělecké dílo? Proč básník píše a malíř maluje? Při hledání odpovědi na tyto otázky se autor znovu částečně opřel o filozofii, která se stala myšlenkovou oporou evropského modernizmu, o Schopenhauerovo učení. V poezii (a umění obecně) spatřuje Rybowicz podobně jako německý filozof lék tišící bolest nadměrně citlivých jedinců, bolest, která nedovoluje umělcům normálně existovat a přijímat svět takový, jaký je. Tvorba se tak stává cestou k vysvobození sebe sama. 11 Toto poslání poezie zachytil Rybowicz ve své básni s názvem Tabletki ze słów. Kogo nie boli, ten nie pisze wierszy, bo po co? Wiersze piszą ci, których boli, tak jakby mogły one zmienić cokolwiek... Wiersze piszą ci, których zawiodły wszystkie przeciwbólowe środki... A więc wiersze to dla nich uśmierzające tabletki ze słów. Trudno powiedzieć, co dokładnie boli poetę, w którym miejscu? Ból ten jest podobny do bólu nogi faceta, 11 Jan Rybowić być poetą [online] [dostęp 07 stycznia 2018]. Dostępny w Internecie

86 Role umělce a jeho tvorby 85 któremu nogę amputowano... Pisanie wiersza, to wysiłek poruszania tą odciętą nogą. 12 Podrobnější zmínku o temné straně básníkova životního udělu nalezneme v básni Być może, być może, kde se dočítáme smutnou, avšak velice pravdivou skutečnost o tom, že cejch Bohem vyvoleného svému majiteli nejen mnohé dává, ale také hodně bere. Přes své obrovské nadání není básník s to se přizpůsobit způsobu existence obyčejných lidí a vést normální, spořádaný život, což jej částo dovádí až na samotné společenské dno, tedy do stavu absolutní opuštěnosti, kde mu nezbývá nic víc než vlastní tvoba. (...) Widzieliśmy ślepi nadal jak kolejne lata (chichocząc) opuszczają nas jak znerwicowane żony, których cierpliwość wyczerpaliśmy do końca, Być może, nasza poezja usprawiedliwi naszą nieumiejętność przystosowania się. Być może piętno poety, Czyniące nas niezdolnymi do życiowego życia. usprawiedliwi naszą niezrozumiałą liturgię rozsypanego szczodrobliwie czasu. Być może, poezja jest odpuszczeniem, (...) 13 V básní Podczas gdy on směřované lidem již zasvěceným, tedy těm, které fascinuje umělecký život, položil zase Rybowicz čtenářům otázku, co přesně závidí umělcům. Spousta lidí někdy zatoužila stát se básníkem, malířem, apod. Většina z nich si však neuvědomuje, co všechno ve skutečnosti býti umělcem obnáší. Autor Wiochy Chodaków, jenž všechny tyto strasti důvěrně poznal, přináší čtenářům svou básní následující střízlivé odpovědi. Rybowicz 12 Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s

87 86 Petr Ligocký zde čtenářům ukazuje, že to, co se na životě umělce jeví navenek jako něco atraktivního, kouzelného, opředeného jakousi nepopsatelnou lehkostí, je ve skutečnosti pouhým neustálým bojem zbaveným aury výjimečnosti. 14 Je to boj se sebou samým, boj o to něco dokázat a být pochopen. A więc czego zazdrościcie artyście? Bezsennych nocy? Anioła śmierci, który jest jego codziennym aniołem stróżem? Czy zazdrościcie mu nękającej stugębnej plotki, kiedy on pragnie jedynie zrozumienia? Czy sławy, która jest niczym, w dodatku bardzo uciążliwym? A więc czego zazdrościcie artyście? Że na głos wyrykiwał to, o czym wy baliście się nawet myśleć? (...) 15 Bezesné noci či tíživá sláva a z ní vyplývající pomluvy nejsou však ani zdaleka těmi nejhoršími útrapami, se kterými se každý opravdový umělec ve svém životě potýká. Daleko horší trápení působí tvůrci něco zcela jiného, něco na první pohled triviálního a pro nezasvěcené naprosto nepochopitelného, a sice jeho umělecká tvorba jako neustálý proces sebezdokonalování. Psaní či tvorba obecně je skutečně jakýsi nekončící proces, v němž nelze dosáhnout vysněného cíle. V umělecké tvorbě neexistuje žádná pomyslná meta, stejně tak se umění nedá zhodnotit jako sportovní disciplína. Rybowicz si tuto bolestnou skutečnost plně uvědomoval a hluboce ji prožíval. Trefně a poeticky zaznamenal tuto pravdu ve své básni s názvem Istota pisania. Choćbyś napisał 200 wspaniałych książek choćbyś dostał Planetę, Goncourtów, Feminę, 14 Jan Rybowić być poetą [online] [dostęp 07 stycznia 2018]. Dostępny w Internecie 15 Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s. 804.

88 Role umělce a jeho tvorby 87 Pulitzera i literackiego Nobla. Choćby twoja pisanina była tłumaczona na wszystkie języki świata a nakład jej osiągnął sumę biliona egzemplarzy. Choćby za życia wystawili ci pomnik: Wieszczowi Rodacy Choćbyś chodził dumny z tego powodu jak paw albo choćbyś zamknął się z tego powodu w wieży z kości słoniowej (z zapasem alkoholu). Choćby wmawiano ci codziennie, że dalej już nie można pójść w dziedzinie pisania. Choćbyś pękł albo wściekł się, to przychodzi nowy dzień, budzisz się, robisz sobie herbatę zapalasz papierosa i zły jak diabli zasiadasz przed białą kartką z zupełną pustką w głowie i zaczynasz wszystko od początku. od bezwzględnego zera, od niczego, i to jest właśnie istota pisania Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s

89 88 Petr Ligocký Tvořit a tvořit, nehledě na své dosavadní úspěchy, to je podle Rybowicze podstata umělecké tvorby. Co tedy říct na samotný závěr? Na základě hloubky analyzovaného motivu se lze domnívat, že ani Rybowiczova osobní cesta k dosažení dokonalosti nebyla dosažena. Výše uváděné básně jsou jedinečným důkazem toho, jak urputný ve svém snažení odhalit onu pomyslnou pravdu Rybowicz byl. Své životní krédo shrnul tento originální tvůrce výstižně v závěru již dříve citované básně Prawdziwy poeta. 17 Prawdziwy poeta miota się codziennie aby uwiarygodnić swoje istnienie. 18 Zakończenie Výše jsme zmínili jen některé z Rybowiczowých úvah na téma postavení umělce a jeho tvorby. Uvědomuje si, že naše analýza není ani zdaleka úplná, tato krátká studie nám bohužel neumožňuje provést komplexní rozbor tohoto motivu v celé Rybowiczově literární pozůstalosti. Děl podobného charakteru nalezneme v tvorbě autora Samokontroli i innych opowiadań vskutku velké množství, o básníkově pohledu na tuto problematiku prozradí více např. jeho povídky Jak zostałem pisarzem, Samokontrola, Artyści prowincjonalni, Wywiad, Pisanie, książka, poeta jak kolor niebieski, aj. Z výše uvedených poznatků je však i přesto více než patrné, jak vážně Rybowicz k psaní přistupoval a jak moc prahnul po vědění a sebezdokonalování. V tomto ohledu můžeme v případě jeho tvorby mluvit o značném filozofickém přesahu. Bibliografia Kaskaderzy literatury, red. Edward Kolbus, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź LIGOCKÝ P., Aluze na tvorbu prokletých básníků v dílech polských autorů 2. poloviny 20. století, w: SLAVICA IUVENUM XVII. Mezinárodní setkání mladých slavistů, Ostravská univerzita, Ostrava MARX J., Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych, Wydawnictwo Alfa, Warszawa Jan Rybowić być poetą [online] [dostęp 07 stycznia 2018]. Dostępny w Internecie 18 Marx Jan. Legendarni i tragiczni. Eseje o polskich poetach przeklętych. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, s

90 Role umělce a jeho tvorby 89 Ruská a polská literární esejistika konce 19. století a počátku 20. století v komparativním pojetí, red. Jan Vorl, Ostravská univerzita, Ostrava Źródła internetowe Samotnik z Lisiej Góry - rzecz o Janie Rybowiczu [online] [dostęp 07 stycznia 2018]. Dostępny w Internecie Jan Rybowić być poetą [online] [dostęp 07 stycznia 2018]. Dostępny w Internecie Role of an artist and his work in poetry of cursed poet Jan Rybowicz This article focuses on the work of the Polish cursed poet and literary outsider Jan Rybowicz ( ), the author of three collections of poems: Być może to (1980), Wiersze (1986), Okay (1990) and four books of short stories: Samokontrola i inne opowiadania (1980), Inne opowiadania (1985), Wiocha Chodaków (1986), Czekając na Becketta (post-mortem, 1991). Rybowicz went down in history mainly as the author of grotesquely tuned stories from the Polish countryside. He is currently reputed to be the one of the most original Polish provincial authors. The goal of our study is to analyse the 2nd crucial field of Rybowicz works, namely pieces of writing that are dedicated to problems of " being an artist ". Rybowicz was trying to find out here who the poet is actually and what is the poet s role in this world. Rybowicz devoted himself to those problems in a number of his poems and proses. His thoughts markedly differed from the teachings of the modernists at the turn of the 19th and 20th centuries.

91

92 LIDIA ROMANISZYN-ZIOMEK Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Romantyczny kontekst Key words: identity, nation, Polish culture, Romanticism Słowa klucze: tożsamość, naród, kultura polska, romantyzm Okres romantyzmu w dziejach literatury i kultury polskiej zajmuje szczególne miejsce, gdyż stanowi dziedzictwo, które wciąż zasila, lub też obciąża, współczesne myślenie o twórcy, narodzie, jednostce i ich roli w kulturowo-społecznej rzeczywistości. Romantyczne konteksty uwidaczniają się nie tylko bezpośrednio, w literaturze, muzyce i malarstwie, czy też szeroko rozumianej sztuce w różnego typu przekształceniach, parafrazach, ironicznych grach z tekstem, ale także pośrednio w sposobie myślenia o rzeczywistości, w uprzedzeniach i zapatrywaniach społecznych. Współcześnie podejmowane są liczne próby wskazywania związków między romantyzmem a nowoczesnością 1, badania romantycznej spuścizny i poszukiwania romantycznych kontekstów, które pozwalają na głębsze i pełniejsze rozumienie historii, proweniencji narodowych cech i zachowań, a nade wszystko współczesnej literatury, która przecież zawsze w jakiś sposób mierzy się z historycznoliterackim porządkiem. Szerokie spojrzenie na odniesienia do romantyzmu można sprowadzić do kilku płaszczyzn, które w swoim obrębie poddawane są licznym kategoryzacjom, a nieraz i precyzyjnym klasyfikacjom, między innymi: płaszczyzna narodowa, społeczna, historyczno-polityczna, kulturowa czy artystyczna. Ponadto osobną kwestią pozostaje obecność i zróżnicowanie romantyzmu na różnych biegunach kultury w kulturze wysokiej, dyskursie naukowym oraz w kulturze masowej 2. Należy jednakowoż pamiętać, że romantyzm obejmował i kulturę popularną, piosenkową, i wysoką (Janion 2000: 23). Jednak bez względu na owe rozróżnienia oczywisty jest wpływ, jaki romantyzm wywiera na myślenie o współczesności, myślenie o Polsce, także 1 Między innymi: Polska literatura współczesna wobec romantyzmu, red. M. Łukaszuk, D. Seweryn, Lublin 2007; M. Rabizo-Birek, Romantyczni i nowocześni. Formy obecności romantyzmu w polskiej literaturze współczesnej, Rzeszów 2012; Romantyzm w lustrze postmodernizmu (i odwrotnie), red. W. Hamerski, M. Kuziak, S. Rzepczyński, Warszawa 2014; A. Bagłajewski, Obecność romantyzmu, Lublin 2015; 2 Szerzej pisze o tym A. Bagłajewski w książce Obecność romantyzmu, Lublin 2015, s. 8.

93 92 Lidia Romaniszyn-Ziomek w kontekście narodów europejskich. Nietrudne jest więc wskazanie tropów romantycznych we współczesnej literaturze i kulturze, zarówno tej niszowej, jak pisze Arkadiusz Bagłajewski w niedawno wydanej książce Obecność romantyzmu, jak i tej o charakterze popularnym (2015: 8). Nie jest to zagadnienie nowe, wręcz przeciwnie, stanowi punkt wyjścia wielu dyskusji na temat nowoczesności oraz szkolnej recepcji romantyzmu, która wywiera chyba największy wpływ na społeczny odbiór literatury. Jak słusznie zauważa Dariusz Skórczewski: ( ) kultura romantyzmu wciąż uważana jest za fundament nowoczesnej podmiotowości, rozumianej jako źródło wszelkich wartości, a lektura romantyków od dawna, za sprawą pomostu szkoły, w stopniu bezprecedensowym urabiała w nieodległej przeszłości ( ) zbiorową wyobraźnię młodych polskich odbiorców (Skórczewski 2010: 118). Istnieje coraz większa potrzeba nowej romantycznej rewizji, odczytania na nowo, przepisania romantyzmu (Bagłajewski, 2015: 13). Michał Kuziak wskazuje, że gdyby przyjrzeć się recepcji romantyzmu w Polsce, to okaże się, że mamy do czynienia z ciągłą rewizją, którą zaczęli już sami romantycy, a później kontynuowali ich następcy z nieustannym przeformułowywaniem wizji romantyzmu, stanowiącego kluczową (..) tradycję dla kolejnych pokoleń (2009: 11). To przeformułowywanie zdaje się świadczyć coraz bardziej nie tyle o zasięgu oddziaływania samej epoki, co o jej odbiorcach, którzy, wydawać by się mogło, odczuwają stałą potrzebę powrotu do historii, by krytycznie spojrzeć na współczesność. Coraz częściej też romantyczny kontekst przywoływany jest także przez popkulturę. Jej twórcy, zwykle chcąc się odciąć od patriotyczno-narodowej powłoki, nieświadomie kontynuują linię romantyczną, podkreślając tym wyraźniej wagę tego okresu. Już samo negowanie tej tradycji, jej anihilacja stają się siłą nie tylko unicestwiającą romantyzm, ale budującą go na nowo w nieco innej odsłonie. Potrzeba rewizji literatury, tak silnie rzutującej na świadomość narodową i zrodzona już przez samych romantyków, wskazuje na ogromną potrzebę identyfikacji z jednej strony, ale też i pewnej transgresji, rozliczenia się z romantycznym paradygmatem oraz stworzenia nowego obszaru, który byłoby owocem stabilnego i harmonijnego połączenia tego, co niegdyś pozwoliło nam przetrwać, z tym, co teraz buduje naszą tożsamość. Tymczasem obecnie w definiowanie polskości coraz silniej wkracza megalomania i skrajne rozumienie, czy raczej nierozumienie, romantyzmu. Co znamienne, w ostatnim czasie szczególnie eksponowany jest, oczywiście w formie wynaturzonej, a niekiedy groteskowej, romantyzm o zabarwieniu politycznym, który także przedostaje się do literatury. W jego obrębie głębokie przekonanie o wartości narodu zdaje się być wprost proporcjonalne do rozmiarów jego cierpienia i uciemiężenia przez inne narody (a przecież znajdujemy się już w zupełnie innym miejscu niż Polska pod władaniem

94 Romantyczny kontekst 93 zaborców), natomiast klęski na arenie międzynarodowej przekuwane są w moralne zwycięstwo. Tym samym w dyskursie społecznym sprowadza się literaturę romantyczną jedynie do tekstów patriotycznych, spychając na margines tak istotne dla tego okresu aspekty, jak chociażby wyobraźnia romantyczna, podmiotowość czy indywidualizm. W tym kontekście znamienne są słowa Marii Janion, która nazwała okrutnym paradoksem to, że osiągnięta niepodległość, do której zdobycia wszechwładny romantyzm przyczynił się w sposób zauważalny, niweczy teraz podstawę jego oddziaływania (2000: 27). Jak wiadomo autorka Gorączki romantycznej dokonała w latach 90. XX w. podsumowania romantycznego dziedzictwa, utrzymując, że romantyzm jest podstawą rozumienia współczesnej kultury i ma swoją kontynuację (2000). Potrzebne jest jednak ustanowienie nowego paradygmatu kultury polskiej, którego składnikiem będzie na nowo odczytany romantyzm. Paradygmat romantyczny stał się zatem podstawą paradygmatu czasów nowożytnych. Jednak i to rozumienie zostało poddane rewizji już przez samą badaczkę. Jak pisze Magdalena Siwiec: Uznanie przez Marię Janion paradygmatu romantycznego za podstawowy paradygmat czasów nowożytnych doprowadziło po latach do jego pewnej dewaloryzacji związanej z wyraźnym, zdiagnozowanym zresztą przez badaczkę, resentymentem. Jednak jak w przypadku samego romantyzmu, tak i w przypadku badań nad nim kryzys okazał się twórczy, rodząc nowe koncepcje. Sama Janion w formie postulatywnej mówi o innym wyprowadzonym z romantyzmu paradygmacie i, choć go precyzyjnie nie definiuje, podkreśla, że będzie on oparty na tragiczno-ironicznych napięciach związanych z problemem wolności jednostki (Siwiec, 2010: 294). Diagnoza Marii Janion, wciąż przywoływana przez badaczy, stanowi ważny punkt odniesienia i jest podstawą dyskusji o rozumieniu i funkcjonowaniu romantyzmu w jego innym wymiarze w czasach obecnych. Zmierzch paradygmatu romantycznego wiąże się z poszukiwaniem nowych form istnienia kultury romantycznej we współczesności. Istotną propozycją w tym zakresie stały się publikacje lat ostatnich, a w tym refleksja Agaty Bielik-Robson zawarta w książce Duch powierzchni. Rewizja romantyczna i filozofia, tomy Romantyzm i nowoczesność i Romantyzm w lustrze postmodernizmu (i odwrotnie) oraz wspomniane już wyżej prace Magdaleny Rabizo-Birek czy Arkadiusza Bagłajewskiego. Na uwagę zasługiwać mogą także

95 94 Lidia Romaniszyn-Ziomek zbiory tekstów bardzo młodych badaczy 3. Pokazują one znaczny stopień skomplikowania i złożoności funkcjonowania kultury romantycznej we współczesności, co daje wyobrażenie o tym, jak świadomie nowe pokolenie podchodzi do gier z tradycją. Coraz częściej podejmuje ono temat krytyki romantyzmu, jego licznych wynaturzeń i parodii we współczesnej kulturze, z uwagą przyglądając się licznym odwołaniom i kontekstualizacji współczesności. Przykładem może być tutaj chociażby tekst Anny Kołos Parodie historiozofii romantycznej (2013), w którym autorka pokazuje odwrócenie paradygmatu romantycznego, czyli właściwie jego parodię, m.in. w powieściach: Mariusza Sieniewicza Spowiedź śpiącej królewny, Dawida Bieńkowskiego Biało-czerwony, a także w książkach Izabeli Filipiak czy Michała Witkowskiego. Nie będzie chyba nadużyciem stwierdzenie, że powieści ostatnich lat 4 są w jakiejś mierze inspirowane lub motywowane literaturą romantyczną. Wyznaczają one drogę do rozumienia współczesności, w której teoretycznie nie ma już miejsca na romantyczne (czy raczej romantologiczne) dywagacje. Romantyzm jednak mimowolnie powraca w rozmaitych formach, i mowa tu nie tyle o romantyzmie bogoojczyźnianym, patriotycznym, lecz także o tym, który niesie ze sobą wartości estetyczne tak mało już obecne w dyskursie szkolnym i społecznym. Poza wąskim kręgiem literaturoznawców romantyzm funkcjonuje jedynie hasłowo sprowadzany do słów-wytrychów: Bóg, ojczyzna, romantyczna miłość, cierpienie. Zdają się nie istnieć w społecznej i szkolnej świadomości takie pojęcia i kategorie jak ironia romantyczna i związany z nią niezwykły kunszt autora, romantyczny humor i śmiech, umiejętność łączenia i wykorzystywania motywów, tkania mozaiki ze słów, postaci, wydarzeń, o czarnym romantyzmie nie wspominając. I chyba właśnie dlatego najbardziej wyzywający i interesujący dla współczesności pozostaje kontekst literacki, gdyż stanowi on doskonałe odzwierciedlenie różnorodnych zjawisk i zabiegów estetycznych, metatekstowych, charakterystycznych przecież zarówno dla postmodernizmu, jak i romantyzmu. Prowadzi to, dość przewrotnie, do kontynuacji kontestowanej tradycji, gdyż najnowsze powieści, chcąc się ostatecznie rozliczyć z romantyzmem, niejednokrotnie stanowią przedłużenie tej tradycji i ożywiają tylko dyskusję na temat jej literackich i pozaliterackich wartości. Jednym z wielu przykładów może być tu powieść Ignacego Karpowicza Balladyny i romanse, w której autor już w tytule świadomie nawiązuje do sztan- 3 Dziedzictwo romantyczne. O (nie)obecności romantyzmu w kulturze współczesnej, pod red. M. Piechoty M. Janoszki, O. Kalarusa, Katowice 2013, a także Granice romantyzmu. Romantyzm bez granic? pod red. M. Piechoty, M. Kalarus, O. Kalarusa, Katowice Mowa tu chociażby o książkach Krzysztofa Vargi, Ignacego Karpowicza, Michała Witkowskiego czy Dawida Bieńkowskiego. Odwołują się one do romantyzmu często nie wprost, ale z reguły ujawniają negatywny stosunek do romantycznej tradycji.

96 Romantyczny kontekst 95 darowych utworów polskiego romantyzmu, by uczynić je punktem wyjścia literackiej i kulturowej gry. Czyni ze swojego utworu mozaikowe pole, plecionkę różności, plącząc losy bohaterów, mieszając porządki, ustanawiając nowy ład w świecie rządzonym przez popkulturę. Konotacje estetyczne czy genologiczne narzucone w tym przypadku przez tytuł są zarówno polemiczne, jak i afirmatywne w stosunku do romantycznej tradycji 5, co doskonale obrazuje sposób funkcjonowania romantyzmu nie tylko w tej konkretnej powieści, ale i w innych tekstach ostatnich lat. Magdalena Siwiec (2010) pisze, że obecnie wspólną kategorią dla romantyzmu i nowoczesności jest kategoria kryzysu, gdyż to właśnie z kryzysem związane są i romantyczne napięcia, i kategorie nowoczesne. Wskazana przez badaczkę kategoria, obecna zresztą nieustannie w historii literatury na progu epok, bardzo trafnie definiuje nastroje wiążące się z postrzeganiem romantyzmu. Ujawnia bowiem tendencję do twórczego przekształcania i przekraczania romantyzmu, a z drugiej strony do nieustannego powrotu do jego idei, które są niewygodnym, ale jednak znaczącym balastem dla współczesnej literatury. Bunt wobec zastanego porządku kulturowego, wynoszącego na piedestał postacie wiązane z błędnie pojmowanym mesjanizmem i trywializowanym patriotyzmem, stanowi naturalną przeciwwagę dla postawy afirmatywnej, przekazywanej pokoleniom przez szkolne programy. W konsekwencji rzutuje to na ogólną postawę społeczeństwa wobec romantyzmu, kojarzonego najprościej i bezrefleksyjnie z nacjonalizmem, w połączeniu z mesjanistyczno-religijną wizją historii własnego narodu. Kategoria kryzysu jest bowiem obecna także na płaszczyźnie społecznej. W spolaryzowanym społeczeństwie romantyczne odniesienia towarzyszą zwykle ruchom narodowo-patriotycznym, które chętnie odwołują się do czasów kryzysów narodowych i towarzyszącej im atmosfery literackokulturalnej. Służy to przede wszystkim wzmacnianiu poczucia jedności i trwałego konstytuowania tożsamości narodowej. Jednym z częściej podejmowanych tematów o romantycznej proweniencji jest właśnie mesjanizm. Błędnie definiowany staje się przyczyną wielu negatywnych dyskusji na temat polskości i roli polskiego narodu w historii Europy. O banalizacji i wulgaryzacji pojęcia mesjanizmu mówi między innymi Andrzej Walicki ( ). Według badacza już w latach 60. XIX wieku, tuż przed powstaniem styczniowym, nastąpiło gwałtowne ożywienie aspiracji niepodległościowych, a wraz z nim powrót do romantycznych idei mesjanizmu. Była to jednak re- 5 Szerzej na ten temat piszę w tekście Romans z Balladyną, Postscriptum Polonistyczne 2013, nr 1(11), s

97 96 Lidia Romaniszyn-Ziomek cepcja mesjanizmu w wersji uproszczonej, zbieżnej z konwencjonalną idealizacją dziejów Polski pisze filozof ( : 32). Odwoływano się wówczas głównie do mesjanizmu Krasińskiego, którego poezja, jak konkluduje Walicki, nadawała się najlepiej do wykorzystania w demonstracjach i kościelnych procesjach ( : 32). Recepcja dzieł Mickiewicza czy Słowackiego w powszechnym i masowym odbiorze sprowadzana jest, jakże często, do dyskursu o narodowej megalomanii lub biernym cierpiętnictwie. Na taki stan rzeczy wskazują chociażby autorzy tekstów pomieszczonych w jednym z numerów czasopisma LiteRacje poświęconego Dziadom Adama Mickiewicza. Podkreślają oni zakorzenienie niewłaściwego rozumienia mesjanizmu narodowego właśnie w upowszechnionej, uproszczonej recepcji dzieł romantyków. Dariusz Skórczewski w tekście Mickiewicza naszego powszedniego? (2011) podkreśla, że często nasz odbiór romantycznych tekstów pozbawiony jest krytycznego namysłu i właściwej selekcji zawartych tam idei, które wielokrotnie okazały się przecież nietrafne. Sami jako zbiorowość jesteśmy winni takiej recepcji ( ) nasz Wieszcz narodowy, ten, który jak pisał Gombrowicz»wykuł kształt polskiego ducha«, wpędza nas w swoistą schizofrenię. Nie on sam właściwie, a sposób, w jaki go czytamy, to, jak do niego przystępujemy (Skórczewski 2011: 13). Takie postrzeganie romantyzmu świadczy także o kondycji społeczeństwa. Interpretacja różnych zdarzeń społecznych czy zjawisk kulturowych odbywa się bowiem zwykle w odniesieniu do historii, często poprzez nakładanie klisz uciemiężonego, wybranego lub w sposób nadzwyczajny postrzeganego narodu. Krytyczna i rozważna lektura tekstów romantycznych pozwoliłaby na oczyszczenie relacji współczesnego społeczeństwa do romantyzmu, a zwłaszcza do Mickiewicza. Jak słusznie zauważa Skórczewski ( ) a oddzieliwszy artyzm jego poezji od problematyczności wielu głoszonych przezeń idei, pozwoliłaby być może przywrócić sylwetce poety właściwe proporcje, których zachwianie tak mocno odcisnęło się na polskim pojmowaniu siebie oraz świata (Skórczewski, 2011: 16). Paweł Wodziński we wstępie do wyżej wymienionego już numeru LiteRacji, twierdzi, że zainteresowanie tematyką romantyczną, tudzież wystawianiem dzieł romantyków wzrosło w ostatnich latach, a bardzo wyraźne ożywienie w tej kwestii można zauważyć po wydarzeniach związanych z katastrofą polskiego samolotu w Smoleńsku, w której zginęło wielu przedstawicieli polskiego rządu, w tym prezydent Polski i jego żona. Od tego czasu, zdaniem autora, nikt nie kwestionuje sensu wystawiania dzieł trzech wieszczów, gdyż nadal dostrzegamy sens i siłę symboli wyrosłych na gruncie romantyzmu (Wodziński 2011). Możliwość korzystania z dorobku romantyzmu rodzi się oczywiście z mitologizacji, sakralizacji oraz nadawania szczególnej rangi ideom patriotycznym realizowanym w XIX wieku.

98 Romantyczny kontekst 97 Idea wspólnej walki o jedność i wolność ojczyzny dziś nie wydaje się możliwa do zrealizowania. Jest jednak w świadomości zbiorowej zdecydowanie czynnikiem silnie oddziałującym i projektującym nasze myślenie o rzeczywistości społeczno-kulturowej i politycznej. Dzieje się tak dlatego, że wciąż silnie utożsamiamy się z literaturą romantyczną. Powrót do korzeni romantycznych może ujawniać (i zapewne w jakiś sposób ujawnia) lęk przed obcością, inwazją obcej literatury, kultury oraz innych niż nasze kontekstów. Nasze znaczy bowiem to, co dobrze znane, oswojone, to, z czym możemy łatwo polemizować, bo poruszamy się na swoim gruncie, na którym z łatwością potrafimy odczytywać konteksty, nawiązywać do sceny politycznej, bieżących wydarzeń. Dążymy do samoidentyfikacji poprzez odcięcie się od inności, od obcych kultur. Podobnie, jak pisze Alfred Gall, Mickiewicz próbował się odciąć od niemieckości (2011: 39). Umieszczając Dziady Mickiewicza w perspektywie postkolonialnej, autor zwraca uwagę na to, że wieszcz w swoim arcydramacie przemyca wiele kontekstów międzykulturowych, budując na odniesieniu do nich swoje dzieło: Dramat Dziady tkwi w sieci ukrytych w tekście odniesień międzykulturowych, a również w wysoce zhierarchizowanym kontekście, wyłaniającym się z presji zaborców i ich systemu uprzedzeń. W swoim dramacie Mickiewicz podejmuje walkę z uciążliwą hegemonię kulturową mocarstw zaborczych (Gall 2011: 39). Wygodne wykorzystywanie romantyzmu do walki o to, co nasze, polskie, narodowe, prowadzi do wynaturzenia lub nawet całkowitego zatracenia jego wartości ideowych i estetycznych, dlatego też dokonywanie romantycznej rewizji powinno się odbywać na wielu poziomach, być może szczególnie w sferze pozaliterackiej. Jak pisze Janion: procesowi trudnej transformacji winna towarzyszyć świadomość niebezpieczeństwa w dobie, gdy wartości obracają się tak łatwo w antywartości, gdy patriotyzm przedzierzga się w nacjonalizm: koniecznej obronie wartości musi towarzyszyć ich uzasadniona krytyka, zapobiegająca temu, by stawały się absolutami (2000: 34). Bibliografia BAGŁAJEWSKI A., Obecność romantyzmu, Lublin BIELIK-ROBSON A., Duch powierzchni. Rewizja romantyczna i filozofia, Kraków GALL A., Dziady Adama Mickiewicza w perspektywie postkolonialnej. Rekonesans, Lite- Racje 2011, nr 001 (20), s Granice romantyzmu. Romantyzm bez granic?, red. M. Piechota, M. Kalarus, O. Kalarus, Katowice 2014.

99 98 Lidia Romaniszyn-Ziomek KOŁOS A., Parodie historiozofii romantycznej, w: Dziedzictwo romantyczne. O (nie)obecności romantyzmu w kulturze współczesnej, red. M. Piechota, M. Janoszka, O. Kalarus, Katowice KUZIAK M., Romantyzm i nowoczesność?, w: Romantyzm i nowoczesność, red. M. Kuziak, Kraków JANION M., Zmierzch paradygmatu, w: Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Warszawa Polska literatura współczesna wobec romantyzmu, red. M. Łukaszuk, D. Seweryn, Lublin RABIZO-BIREK M., Romantyczni i nowocześni. Formy obecności romantyzmu w polskiej literaturze współczesnej, Rzeszów ROMANISZYN-ZIOMEK L., Romans z Balladyną, Postscriptum Polonistyczne 2013, nr 1(11), s Romantyzm w lustrze postmodernizmu (i odwrotnie), red. W. Hamerski, M. Kuziak, S. Rzepczyński, Warszawa SIWIEC M., Modernité romantique. Francuskie style lektury a romantyzm polski, Słupskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska 8, 2010, s SKÓRCZEWSKI D., Kilka myśli o romantyzmie i Słowackim z postkolonializmem w tle, Słupskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska 8, 2010, s SKÓRCZEWSKI D., Mickiewicza naszego powszedniego?, LiteRacje 2011, nr 001 (20), s WALICKI A., Między polskim mesjanizmem a misjonizmem. Rozmowa z Andrzejem Walickim, Teologia Polityczna 4, , s. 32. WODZIŃSKI P., Mickiewicz. Dziady, LiteRacje 2011, nr 001 (20), s. 7. The Romantic Context The aim of the article is to show the impact of Romanticism on thinking about today, thinking about Poland, as well as pointing out romantic tropes in modern literature and culture. There are numerous attempts to show connections between Romanticism and novelity nowadays, to study romantic legacy and to search for romantic contexts. They are not only visible directly in literature, music and painting, in various types of modification, paraphrases, ironic games with the text, but also in the way of thinking about reality in social prejudices and attitudes. This sketch is one of many voices bringing closer these issues and pointing out to the need for a new romantic search.

100 KATARZYNA URBAŃCZYK Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Charakterystyka języka prozy w zbiorze felietonów podróżniczych Cesta na sever Karla Čapka Key words: travel journals, travel literature in Karel Čapek s work, language stylistics, illustration part of Cesta na sever Słowa klucze: dziennik podróży, felieton podróżniczy w twórczości Karla Čapka, stylistyka języka prozy, rysunek element prozy Cesta na sever Dziennik podróży gatunek, którego rozkwit nastąpił w XVIII w, a zwłaszcza w XIX w., będący jedną z podstawowych form piśmiennictwa relacjonującego przebieg wszelkiego rodzaju podróży: wypraw, tułaczek, wycieczek, wędrówek, pielgrzymek itp. Utwory tego typu przybierać mogły formę dokumentarną, będącą wiernym sprawozdaniem faktograficznym, bądź stawały się zapisem podróży o mniej lub bardziej fikcyjnym czy nawet fantastycznym charakterze. Do najważniejszych wyróżników tego rodzaju form piśmienniczych zalicza się: opisy (geograficzne, przyrodnicze, etnograficzne) danych krain czy miejscowości, informacje encyklopedyczne na ich temat, charakterystykę sposobu podróżowania i opis zdarzeń, z jakimi miał do czynienia po drodze autor, a w końcu relację z przeżyć i refleksji osób podróżujących. 1 W literaturze czeskiej dziennik z podróży rozumiany jest jako žánr na přehodu mezi literaturou krásnou a věcnou a plnil také funkce těchto jednotlivých odvětvi literatury, že tedy jednodušeně řečeno šlo o žánr elastický. Podle autorova příklonu k jedné nebo druhé větvi vznikaly cestopisy, které podle toho mohou být seskupeny do dílčích samostatně pojmenovaných okruhů, a tím i navzájem diferenciovány 2. Cechą charakterystyczną relacji z podróży 1 Bernacki M., Pawlus M., Słownik gatunków literackich, wyd. Park, Bielsko Biała 1999, s Pavera L., Cestopis stabilní žánr, nebo supermarket dobových literárních postupů, žánrových variant a forem?, w: Stabilita a labilita žánrů. Žánrové metamorfózy v středoevropském kontextu. Sv. II., Opava, Slezská univerzita, 2005, s. 276.

101 100 Katarzyna Urbańczyk jest popis nebo vyličení autorovy cesty do cizích zemí nebo krajin a které obsahuje záznamy anebo postřehy o jejich zvláštnostech geografických, národopisných, kulturních, sociálních 3. W zależności od charakteru gatunku literackiego opis podróży można rozróżnić na literaturu uměleckou (beletrii, krásné písemnictví), jež je zaměřena na estetický účinek, a lite-raturu věcnou, již jsou globálně označovány žánry s funkcí přenosu informací, poznání, popularizace poznatků vědy i dokumentační povahy 4. Najbardziej adekwatnie wydaje się podsumować dziennik z podróży jako supermarket naplněný různými literárnimi postupy, žánrovými variantami a formami 5. W czeskiej tradycji literackiej dziennik z podróży ukształtował się w formie felietonu literackiego. Najwybitniejszym, dwudziestowiecznym przedstawicielem tego gatunku literackiego był pisarz Karel Čapek. Utwór prozatorski Cesta na sever należy do cyklu felietonów podróżniczych, składających się z pisemnych relacji pisarza podczas peregrynacji po europejskich państwach w latach 20. i 30. XX wieku: Italské listy, Anglické listy, Výlet do Španěl, Obrázky z Holandska i Cesta na sever. W ostatnią podróż Karel Čapek wybrał się w towarzystwie żony Olgi Scheinpflugovej w 1936 roku. Spisane reminiscencje z wyprawy po krajach skandynawskich: Danii, Szwecji i Norwegii zaowocowały wydaniem zbioru dziennika z podróży Cesta na sever. Opis podróży do Skandynawii należy do tak zwanego gatunku pogranicznego. Obejmuje występujące synchronicznie gatunki literackie: prozę poetycką i prozę narracyjną, które wzajemnie się przeplatają. Ze względu na charakterystykę form literackich Cesta na sever zalicza się zarówno do utworów publicystycznych, jak i do beletrystyki. Zawiera w sobie elementy felietonu, eseju literackiego oraz reportażu podróżniczego. Jednakże nie da się jednoznacznie określić, do którego gatunku genologicznego należy Cesta na sever. Najbardziej adekwatnym byłoby sklasyfikowanie dziennika z podróży jako gatunku literatury stosowanej. Najważniejszym elementem charakterystyki języka prozy w felietonach podróżniczych relacjonujących podróż po Szwecji jest omówienie problematyki oryginalności piśmiennictwa pisarza stylu Čapkowskiego. 3 Vlašín Š., Cestopis, w: Slovník literární teorie, zpracoval Ústav pro českou a světovou literaturu, Praha 1984, s Pavera L., Cestopis stabilní žánr, nebo supermarket dobových literárních postupů, žánrových variant a forem?, w: Stabilita a labilita žánrů. Žánrové metamorfózy v středoevropském kontextu. Sv. II., Opava, Slezská univerzita, 2005, s Tamże, s. 276.

102 Charakterystyka języka prozy 101 Kwintesencja charakteru stylu języka Karla Čapka najpełniej uwidacznia się w felietonach podróżniczych Na druhé straně Öresundu oraz Zase ve Švédsku. Stylistyka języka Karla Čapka w opisie Szwecji w Cesta na sever Indywidualny styl pisarza Čapkowski ukształtował się w okresie dzieciństwa spędzonego w miejscowościach Malé Svatoňovice i Úpice w północnych Czechach, u podgórza Sudetów. Wpływ na jego późniejszy styl językowy twórczości podróżniczej miały dobre stosunki z rodziną, a w szczególności z babcią Heleną Novotnou. Dzięki niej zapoznał się z ówczesną gwarą wschodnioczeską, tradycjami i folklorem. Babcia była żywym uosobieniem mądrości ludowej podkarkonoskiego regionu. 6 Nestorka posługiwała się na co dzień wieloma swoistymi zwrotami, humorystycznymi powiedzonkami, ludowymi gawędami. W znacznym stopniu pisarz przejął ową wyrazistą retorykę. W felietonach podróżniczych Na druhé straně Öresundu oraz Zase ve Švédsku Karel Čapek umiejętnie odtworzył język mówiony, gawędziarski w tekście literackim, z dużą dozą bogatego wysublimowanego słownictwa. Eseje podróżnicze Na druhé straně Öresundu i Zase ve Švédsku składają się z dwóch gatunków prozatorskich: prozy opowiadającej i prozy lirycznej. Proza narracyjna została użyta podczas przedstawienia ówczesnych szwedzkich realiów w opisach dotyczących życia codziennego, zmian cywilizacyjnych, imprez kulturowych oraz wydarzeń historycznych. Natomiast proza liryczna została wykorzystana przy wyeksponowaniu skandynawskiej przy-rody, sentymentalnemu ukazaniu szwedzkich wiosek, wpleceniu fikcji baśniowych w dygresjach literackich oraz indywidualnych przemyśleniach pisarza. Proza poetycka występująca w esejach podróżniczych Cesta na sever wyrażona jest w humorystyczny sposób. Autor stosował komizmy słowne przy oddawaniu piękna przyrody. Dzięki zastosowaniu prozy lirycznej w utworze, autor mógł wyeksponować istotę utworu epickiego za pośrednictwem bogatego zasobu leksyki, ujętego w postaci rozbudowanych zdań, długich opisów oraz filozoficznych przemyśleń literata. Drugim gatunkiem literackim stanowiącym człon felietonów podróżniczych jest proza narracyjna. W treści wplecione są komponenty opowiadania. Narrator bezpośrednio kieruje swoje konstatacje do czytelnika, odwiedzanych regionów, ich mieszkańców, zjawisk przyrod-niczych 6 Por. Buriánek F., Odkud přichází básník, w: Čapkovské variace. Eseje o Karlu Čapkovi a o literatuře, wyd. Československý spisovatel, 1984, s. 8.

103 102 Katarzyna Urbańczyk oraz do siebie. Całość narracji pierwszoosobowej wywołuje odczucie rozmowy literata z czytelnikiem. Wybitny czeski strukturalista Jan Mukařovský ujął ową istotę narracji kon-kretnej w następujących słowach: V cestopisech Čapkových nacházíme rozhovor básníkův s čtenářem: čtenář je zde němým účastníkem hovoru, jemuž se dává stále najevo, že záleží na tom, jak on o věci soudí; k němu se obracejí drobná humoristická skreslení skutečnosti, s jeho citovou účastí počítají lyrické pasáže; zde lze tedy mluvit již o skutečném prolnutí prózy dialogem. 7 Wyrażenia wystosowane do odbiorców dotyczą różnych zagadnień. Adresaci mogą poczuć się jako towarzysze eskapady. Je jenom skok z Dánska do Švédska, zejména když dotyčný skok děláte z Kodaně do Malmö musíte vyplnit obsáhlý dotazník, kdo jste a kde jste se narodil a proč jste se narodil a co vůbec chcete ve Švédsku. Nejde o to, že je ta hospoda čistá a dobrá( ) ale přijdete a dáte si frokost za dvě koruny, a nějaký ör, a teď si berte z velkého stolu uprostřed lokálu, co vaše hrdlo ráčí; je tu rybiček, salátu ( ) ráčků a krabů, že nevíte co dřív, (...) a když to sníte, přinesou vám toho znovu plnou mísu a mají ukrutnou radost, že vám chutná, (...) donesou vám ještě pamětní knihu, abyste se jim zapsal na vděčnou památku. W swoich wypowiedziach Karel Čapek zachowuje się tak, jakby opowiadał znajomym o przeżyciach w odwiedzanym kraju. A pak je tu ohromná Östbergová radnice, největší moderní palác, jaký jsem kde viděl, Nejsem zrovna nejmenší z lidí ale mezi těmi dlouhými a tichými Švédy jsem si připadal jako dítě ztracené v lese. V Lundu mají nadto překrásnou románskou kryptu, (...) bohužel neumím švedsky a nerozuměl jsem ani slovo z toho, co tamní průvodce o ní vypravoval; vím jenom, co jsem viděl. říkám vám, svět je krásný. A jak bych vám ten les popsal? We wspomnieniach pisarz kieruje apostrofę do skandynawskich realiów, autochtonów oraz do czynników przyrody. Nikdy jsem se vás nenasytil, červené a bíle lemované švédské dvorce a statky. Pročež vás musím nechat stát švédské dvorce, uprostřed vašich pastvin, žulových zídek, vrbiček a starých stromů. 7 Mukařovský J., Próza K. Čapka jako lyrická melodie a dialog, w: Slovo a slovesnost, ročník 5 (1939), číslo 1, s. 1-12,

104 Charakterystyka języka prozy 103 Koukejte, Švédové, nesu vám z lesa plnou čepici hřibu a brunátných křemeňáků já jsem vám přišel v lese na jedno místo, kam ještě nevkročila lidská noha; proto tam rostlo tolik hub; co jim říkáte? Cože, že jsou jedovaté? A že vy je vůbec nesbíráte? 8 a už tě nepustím dál, severní lese. Tož zase noc, a nad černým mořem cukají široké palaše blesků; je to na bouři, nebo na krásné počasí? Dalszym przykładem są stwierdzenia, w których autor zwracał się do siebie, analizując swoje obserwacje. nenabažíš se toho, člověče, a nedokoukáš se té vegetační plnosti. nejdivnější, předlouhý severní den a bílá noc, kdy se člověku nechce jít spát, kdy ani nevíš, je-li už den nebo ještě den. Jedeš si Švédskem poli a lesy; a co chvíli vidiš stát u cesty hrubý stůl. Tak vidíš, konec cesty a kruh se uzavírá. Słowa obcojęzyczne stanowią ciekawy element pośród czeskojęzycznego opisu. W swoich zapiskach Karel Čapek wplatał wyrazy obcojęzyczne. Posługiwał się zwrotami szwedzkojęzycznymi oraz łacińskojęzycznymi. Wkomponowane są w opisy dotyczące przyrody, historii oraz życia codziennego mieszkańców. Podobnie jak ilustracje, które dają odczuć jakby się tam przebywało. Ułatwiają zrozumieć mentalność, kulturę oraz tradycje Szwedów. W opisach krajobrazu eksponują charakter skandynawskiej przyrody. Pozwalają uruchomić wyobraźnię czytelnika: voda rozléva a tvoří samé viken a fjärden a sundet, samé sjön a holmen, samé zálivy a přístavy a průlivy a ostrovy až z toho je Baltické moře ( ) voda zase rozlévá na sta a sta kilometrů a udělá ze sebe spoustu průlivů, zátočin, sundů a strömů, samé fjärden a sjön a viken a holmen. A pak řeky každou chvíli prořízne nějaký älv nekonečný hvozd; a jsou to řeky široké a tiché (...) odshora Luleälv a Piteälv, Åbyälv, Umeälv a Ångermansälv a Indalsälv, a potom ještě Ljusneälv a Dalälv a spoustu jiných, kterým nemohu příjít na jméno. Karol Čapek wysunął ciekawe spostrzeżenie dotyczące szwedzkich regionów. Zawarł je w wyrażeniu 8 Čapek, Karel, Cestopisné fejetony, s. 315, 326, 325, 456, 332, 449, 318, 319, , 454, 471, 319, 325, 467, 323, 448, 455

105 104 Katarzyna Urbańczyk Suecia omnis divisa est in partes duo, čili veškeré Švédsko se sice dělí na čtyřiadvacet provincií neboli länů, ale ve skutečnosti má dvě hlavní části: staré Švédsko, poseté katedrálami, hrady, zámky, starými městy, pomníky králů, runovými kameny a vůbec historickými památkami; ale odtud nahoru až za polární kruh není poseto celkem níčím jiným než žulou, vodopády a severním lesem; to je pravěké Švédsko, co miało oznaczać, że Szwecja dzieli się na dwie krainy: zabytkową i zamieszkałą oraz dziką i naturalną. Autor przedstawił atrybuty życia codziennego, często wplatając w treść szwedzkie wyrazy np. mjöd, frokost, län, skjären. W relacjach z wakacji przytoczył oryginalne nazwy własne szwedzkich miejscowości oraz jednostek administracyjnych oraz krain historyczno-geograficznych Möckel, Kyrkviken, Bergsjö, Bysjö, Malmöhuslan, Östergötland, Småland, Skåne, Södermanland, Nyköping, Linköping, Jönköping, Norrköping. W felietonach podróżniczych autor posłużył się wieloma środkami stylistycznymi. Są to przede wszystkim hiperbole: balvanisko, ohromná radnice, přebohatý folklor, zdrobnienia: Linné sbíral pěstoval a pořádal veškeré květinky, dřevěné domečky, ostrůvek, holandské kravky, růžové vemínko, eksklamacje: Jaká tvořivost v lidské nátuře!, Jaká naivní radost z věcí malovaných a řezaných, tepaných a vyšívaných a tkanych!, Jak hned vypadá svět hrozněji a tragičtěji, když se na něj díváme v noci!, mowa niezależna: Prosím tě vždyť jsem rozcuchaná, jídlo v pravý čas dobré jídlo a hodně jídla, oksymorony: populární nepřátelé, zelená poušť, velkomožní sedláci. Komizm występujący w esejach podróżniczych Na druhé straně Öresundu oraz Zase ve Švédsku odnosi się do obserwacji poczynionych przez autora. Zwroty o zabarwieniu humorystycznym ilustrują szwedzkie realia i przyrodę. mám jakýsi chaos ve švédských králích; bylo jejich totiž hrozně mnoho, hlavně Gustafů a Karlů; i pomlčim raději o historii, abych neudělal nějakou chybu. Romantické jezero musí být malé čím menší, tým vypadá starodávněji, osaměleji, pohádkověji nebo jak bych to řekl. Nu ano, hory to je tím, že tu jsme v horách. Przebywając w Skandynawii literat zwracał uwagę przede wszystkim na malowniczość, a zarazem tajemniczość tamtejszego krajobrazu. Opisy przywodzą na myśl impresjonistyczne pejzaże:

106 Charakterystyka języka prozy 105 Ano schoval jsem si staré stromy a louky, lesy až do té chvíle, kdy bude mi loučit se už se zeměmi Severu; neboť to nejkrásnější na nich je přece jenom sever čili příroda, příroda zelená jako nikde, bohatá vodami, překypující loukou a stromovím, jiskřící rosou a zrcadlením nebe, pastorální a hojná, mírná a požehnaná příroda severu., A tož bez konce a kraje arktická tundra, pomalu, ale jistě přecházejí v severní les: nejdřiv jen kamení a plazivé křoví, sem tam březový pahyl a souš, sem tam zajiskří zlatě mochna (...) pak pořád houstne křovina, je vyšší a kosmatější, kam dohlédneš všude samý bílý, strašidelný plamínek březového pne; do toho štíhlá a třpytivá osika, do toho temný keř olše a stříbrná vrbal; a všude pod vrbou, pod šichou, pod březinou černě mokrá a blýskavě prýští samá rašelina (...) a jen vysoká, patetická borovice se tu houževnatě rve o život. Podczas charakterystyki skandynawskiej przyrody prozator zastosował wiele środków artystycznych. Najczęściej posługiwał się metaforami: tučné louky, stříbrné hladiny vodní, lesklá širočina jezera, příroda jiskřící rosou, kučeravé vlny pahorků, slunce zapadá v planoucím východu zoře, porównaniami: ostrůvky jako plovoucí háje blažených, hladka jezera jako zrcadla, stodoly vysoké jako lundský dóm, epitetami: lahodná rovina, křídlaté větrníky, arktická tundra, úrodný kraj i enumeracją: černé balvany a zelené pastviny, černé lesy a bíle břízky, červené domky s bílou ořízkou, černobíle kravky, černé vrány, černé a bíle straky, stříbrné hladiny vodní, černé jalovce a bílé tavolniky; černá a bílá, červena a zelená, smrky a borovice, vrby, olše, duby, rákosí a ostřice, lekníny a balvany 9. Rysunki Karla Čapka jako element treści i ich interpretacja w esejach podróżniczych Cesta na sever Podczas pobytu w Szwecji Karel Čapek utrwalał swoje przeżycia w postaci szkiców. W odróżnieniu od wcześniejszych wojaży, w Skandynawii poświęcił wiele miejsca na oddanie skandynawskiego nastroju, przyrody oraz życiu zwykłych mieszkańców. Za pomocą prostej kreski, w wyrazisty sposób odtworzył odwiedzane regiony. Przemierzając kraj napotykał różne typy krajobrazów. Przekazał spokój chłodnego jeziora Torneträsk, otoczonego świerkowym borem oraz majestatycznymi, surowymi Górami Skandynawskimi. Następnie zauroczył się bezludną, porośniętą jedynie porostami i krzewami tundrą subpolarną, zastępowaną rozległymi leśnymi gajami. Jednakże najbardziej zachwycił się różnorodnymi, zielonymi puszczami sprawiającymi wrażenie nieskończonych. 9 Ibidem, s. 462, 333, 335, 460,

107 106 Katarzyna Urbańczyk Zaciekawiła go ponadto prosta, drewniana architektura, niewielkie ustronne jeziora, bezkresne łąki pachnące ziołami oraz szwedzkie wsie, wydające się być sielską Arkadią. Obrazki pozwalają czytelnikowi wczuć się w nordycką atmosferę. Zachęcają odbiorców do odwiedzenia Królestwa Szwecji, poznania historii, kultury i przyrody. Narysowane ilustracje wiernie oddają rzeczywistość ówczesnej Skandynawii. Czeski krytyk literacki Jan Mukařovský określił związek pomiędzy treścią dziennika pisarza a jego rysunkami: Vzájemný poměr mezi znakem jazykovým a znakem obrazovým, textem a ilustracemi, pokud je nacházíme v díle Čapkově z ruky autora samého. Nejběžnější poměr mezi textem a obrazem, je jak známo, ten, že obraz je podřízen textu, vyskytuje se ovšem i poměr obrácený, text jakožto doprovod obrazu. Čapek nevolí ani jednu z těchto možností, jeho obraz se s textem vzájemně proníka 10. Recepcja utworu literackiego pozwala odbiorcy zapoznać się z tym z pozoru zimnym, północnym krajem, a w rzeczywistości urozmaiconym przyrodniczo, zamieszkałym przez powściągliwych, pragmatycznych ludzi. Felietony podróżnicze Cesta na sever niosą w sobie przesłanie optymizmu, są pokrzepieniem dla serc czytelników. Stylistyka języka prozy w dziennikach z podróży: Dánsko i Norsko wobec esejów podróżniczych Na druhé straně Öresundu oraz Zase ve Švédsku Porównując felietony podróżnicze ilustrujące wyprawę po Szwecji z opisami Danii i Norwegii można zaobserwować różnice pomiędzy stylistyką języka prozy w różnych fragmentach zbioru utworu prozatorskiego Cesta na sever. Królestwo Danii było pierwszym krajem skandynawskim, który odwiedził Karel Čapek. Przedstawiając królestwo duńskie pisarz posłużył się środkami artystycznymi charakterystycznymi dla prozy narracyjnej. Przy pomocy kolokwializmów autor realistycznie ukazał różnorodność nordyckiej rzeczywistości. Dania jawi się jako země blahobytu, země másla a mleka, země klidu a pohody 11. Pisarz przyrównywał krajobraz duński z pejzażem prowincji południowoczeskiej A tady nejsou žádné vesnice jako u nás, ale jenom dvorce rozhozené po jednom na zelené pastvě; dvorce s červenými střechami. Stosując enumeracje, porównania i metafory 10 Mukařovský, Jan, w: Šolić, Mirna, Slovo a obraz. Karel Čapek a žánr cestopisů, wyd. Vydatelství Filozofické fakulty Univerzity Palackého v Olomouci, 2015, s. 19, 11 Čapek, Karel, Dánsko, w: Cesta na sever, w: Cestopisné fejetony wyd. Fragment s.r.o., 2011, s. 310, , 309

108 Charakterystyka języka prozy 107 autor zachwyca się arkadyjskim trybem życia w Danii zelená pastvina krav, ovcí a koní; koukej, jaká pěkna krajina. (...) Na mezích chebzí a janovec, na lukách olše a vrboví a nad každým dvorcem košaté, těžké koruny stromů mohutných jako chrámy. Vypadá to jako park. Humorystycznie ukazuje kraj skandynawski jako zbiór zabawek rozłożonych po grze plan-szowej. Bezpośrednio zwraca się do czytelników, zachęcając ich do wyrażania emocji razem z nim. A vypadá to vlastně, jako by to bylo vyňato z obrovské krabice hraček a pěkně rozloženo po hladké rovině. (...)A teď to rozsázejte po zelené pastvině do řádek a čtverců, aby to bylo hezké a plné na pohled; sem dejte větrník a sem listonoše v červeném kabátku, sem kadeřavé stromy a tady postavte figurky dětí, jež vám mávají na pozdrav (pravda, musí tu být vláček); a teď řekněte, není li to krásná hračka! Za pomocą pararelizmów składniowych, zdrobnień i porównań obrazuje portret ówczesnej duńskich realiów. Malý, sladký, čisťounký kraj místo plotů mladé smrčky, jako když maminky vystřídaly do kredencí zoubky z papíru krávy a zase krávy, stará městečka a nové dvorce, kostel a větrník všechno rozloženo hezky daleko, aby to bylo na pohled maličké jako hračky z krabice. Obserwując, podsumowywuje stwierdza, że Dania je to malička země, i když si sečte všech svých pět set ostrovů; je to malý krajic, ale zato tlustě pomazaný máslem. Zgoła odmiennym językiem wyrażonym zarówno prozą opowiadającą jak i prozą liryczną jest relacja z eskapady po Królestwie Norwegii. Proza narracyjna przenika się z prozą poetycką, która dominuje w felietonach podróżniczych Norsko. Karel Čapek stosując wyliczenia, pararelizmy składniowe oraz polisyndetony pozwala czytelnikom zobrazować norweską rzeczywistość. Poprzez użycie bogatego słownictwa zrozumiale obrazował krajobrazy północnej Europy. To tedy je Hallingdal; ale pak přijde Ustadal, a to už je docela jiný svět; tady už nežije nikdo, jen přednostové stanic a personál horských hotelů; všechno ostatní je kámen a studená jezera a mokvající třasoviska, ještě otřískaná borovice se drží a klečovitá, křivá bříza nebo přikrcená olše; jen tu a tam srubová chalupa se sobími parohy na lomenici; a pak už jen kamení a plazivá bříza, skřípina a suchopýr; a pak už není ani kámen, ani

109 108 Katarzyna Urbańczyk jezera, ani vegetace, nýbrž jenom prkenné tunely a galérie a ohrady proti závějím; takový je to podivný kraj. Po raz kolejny pisarz odwołuje się niejako do wspomnień ze swojego dzieciństwa. Zastanawia się, dlaczego twórczość folklorystyczna rozwinęła się przeważnie na terenach górskich. Przy użyciu apostrof skierowanych do własnych refleksji, polisyndetonów, a także nagromadzeniu środków stylistycznych autor wysławia twórczość ludową. Zvláštní, že snad všude na světě se nejvíc vyvinul lidový zvyk vyřezavat a malovat a vyšívat zrovna v krajinách horských. Já vím, částečně je to proto, že se v odlehlých údolích poměrně víc uchovaly staré věci po pradědech a prabábách ale aby se něco uchovalo, muselo to dříve vzniknout. (...) Já myslím, že to dělá dřevo. Dřevo se dá řezat a malovat barvami, kdežto kámen se hodí leda na hradby nebo pravěké náhrobní kameny. Lidové umění od architektury až po fujary a dudy se drží dřeva; proto se drží hor a lesů; a proto se v Hallingdalu stejně potěší srdce člověka jako v Pyrenejích, Alpách nebo u nás. W trakcie swojej nordyckiej peregrynacji Karel Čapek obserwował malownicze zjawiska przyrody. W poetycznym tonie, oddawał tajemniczość impresji szafranowego słońca. Opis liryczny wywołuje wrażenie synestezji u czytelników. Tady na severu je to jiné; tady je slunce pořád tak nízko nad obzorem, že stínuje věci dlouze a bohatě jako u nás, když den je na sklonu; jako u nás, když nastávají čarovné hodiny pozdního odpoledne, kdy světlo zlatné a stíny se dlouží a věci odstupují dál a rýsují se jemněji a reliéfněji než v bílém a strmém úpalu dne; i vidí člověk přejasně každou drahou podrobnost na tváří světa, ale s vábným a vznešeným odstupem dálky. Poprzez ukazanie spektakularnego, wielobarwnego, wprowadzającego w marzycielski nastrój leksykalnego pejzażu, pisarz pozwala czytelnikom wczuć się w obserwację romantycznego, górskiego zjawiska, którego głównym bohaterem jest bursztynowe słońce. Není tu noc a není tu vlastně ani den; jsou tu jen hodiny jitřní, kdy slunce je ještě nízko, celé zlaté svítaním a stříbrné rosou, jemné a jiskrné slunce časného dne; a pak už hned přijdou hodiny pozdního odpůldne, kdy slunce je už nízko, už zezlátlé západem, už nachově zamželé sladkou nyvostí podvečera. To jenom jitro bez začátku přechází v podvečer bez konce a nikdy se nad nimi nesklené bílý a vysoký oblouk strmého poledne; a zlatý podvečer

110 Charakterystyka języka prozy 109 bez konce se v ohnivé půlnoci taví ve stříbrné jitro bez začátku, a je zase den: polární den, veliky den, den upředený jenom ze svých prvních a posledních hodin. 12 Konkludując swoją podróż po Norwegii, pisarz wyraża opinię: Nechte být, byla to dobrá země, celé Norsko i se svým národem. Dobrá, tvrdá země, kde stateční lidé žijí tiše a způsobně v čístých škatulkách uprostřed nejfantastičtějšího, monumentálního a někdy skoro neskutečného světa. 13 Zakończenie Felietony podróżnicze należą do jednych z najmniej znanych działalności literackich w twórczości Karla Čapka. Przemierzając poszczególne państwa skandynawskie autor przekazuje czytelnikowi wielowątkowy aspekt życia codziennego. Zwiedzając zarówno najbardziej popularne, zatłoczone miejscowości, jak i zaciszne, idylliczne zakątki, Karel Čapek udowodnił, że poprzez podróże poznajemy rozmaitość świata, odmienne nacje, języki i zwyczaje, bowiem Je daleko radostnější mít rád celý svět, protože má tisícerou tvář a je všude jiný. 14 Pisarz umiejętnie posługuje się bogactwem środków artystycznych, niestroni od kolokwializmów, jednocześnie zachowując styl literatury beletrystycznej. 12 Ibidem, Norsko, w: Cestopisné fejetony wyd. Fragment s.r.o., 2011, s. 344, , 391, 431, Čapek, Karel, Cestopisné fejetony, wyd. Fragment s. r. o., Čapek, Karel, Výlet do Španěl, w: Cestopisné fejetony, wyd. Fragment s. r. o., 2011, s. 24.

111 110 Katarzyna Urbańczyk Zbiór esejów podróżniczych Cesta na sever, będących relacją z ostatniej peregrynacji literata, ukazują Karla Čapka jako utalentowanego, wrażliwego społecznie erudytę, estetę, który posługuje się wielowarstwowym humorem połączonym z precyzyjnym ujmowaniem rzeczywistości. Bibliografia BALUCH J., GIEROWSKI P., Czesko polski słownik terminów literackich, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków BERNACKI M., PAWLUS M., Słownik gatunków literackich, Park, Bielsko-Biała 1999 BURIÁNEK F., Odkud příchází básník w: Čapkovské variace. Eseje o Karlu Čapkovi a o literatuře. Československý spisovatel, ČAPEK K., Cestopisné fejetony, Fragment s.r.o., MUKAŘOVSKÝ J., Próza K. Čapka jako lyrická melodie a dialog, w: Slovo a slovesnost, PAVERA L., Cestopis stabilní žánr, nebo supermarket dobových literárních postupů, žánrových variant a forem? w: Stabilita a labilita žánrů. Žánrové metamorfózy v středoevropském kontextu. Sv. II., Slezská univerzita, Opava URBAŃCZYK K., Analiza translatorska fragmentu prozy Karla Čapka pt. Cestopisné fejetony (na przykładzie podróży Cesta na sever z j. czeskiego na j. polski), Wydaw-nictwo Naukowe ATH, Bielsko-Biała VLAŠÍN Š., Slovník literární teorie, zpracoval Ústav pro českou a světovou literaturu, Praha Characterization of prose and language in Karel Čapek s travel journal Cesta na sever The article describes writing style of prose and language in Karel Čapek s travel journal Cesta na sever. In introduce article contains short description the definitions of travel journal as literary genre. Afterward paper presents travel literature in literary works of Karel Čapek and decribes style of language and rhetorical therms used in Cesta na sever. Subsequently article analyses reception of illustration drawn by the writer. In the summary paper comperes report from voyage through Sweden with account of travel across Denmark and Norway.

112 WOJCIECH GORCZYCA Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Mjr Julian Lipski herbu Grabie jako persona. Kijów. Warszawa. Charków Key words: the term persona vs. incarnate God, Grabie Lipscy the Belz line, Kiev Koscielna Street, Warsaw Cytadela and 'Akord', Starobilsk and Kharkov murder by the shot in the back of the neck Słowa klucze: termin persona a wcielony Bóg, Grabie Lipscy linia bełska, Kijów ul. Kościelna, Warszawa Cytadela i Akord, Starobielsk i Charków mord strzałem w kark Przełomowym momentem w historii łacińskiej nazwy persona stało się jej zastosowanie do zdefiniowania relacji zachodzącej między boskością i człowieczeństwem Jezusa z Nazaretu. Na soborach powszechnych w Efezie (w 431 roku) i Chalcedonie (w 451 roku) Jezus Chrystus został ujęty jako una persona in duabus naturis, czyli jako jedna odwieczna Osoba Boska w dwóch naturach: boskiej i ludzkiej. Odniesienie terminu persona do wcielonego Boga miało swoje dalsze konsekwencje. Przede wszystkim pociągnęło za sobą odkrycie szczególnego wymiaru ludzkiej egzystencji. Odtąd zaczęto postrzegać człowieka jako osobę właśnie na wzór osoby Jezusa Chrystusa 1. 1 Krąpiec M.A., Osoba, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Maryniarczyk, t. 7, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2006, s ; Tarasiewicz P., Spór o naród, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin