O POTRZEBIE BADAŃ NAD PRASĄ REGIONALNĄ (na przykładzie Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia)

Transkrypt

1

2 Arkadiusz Kołodziejczyk Akademia Podlaska w Siedlcach O POTRZEBIE BADAŃ NAD PRASĄ REGIONALNĄ (na przykładzie Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia) Drukowana prasa polska od drugiej połowy XVII w. - od założenia w Krakowie 3 stycznia 1661 r. cotygodniowej gazety informacyjnej Merkuriusza Polskiego" - po lata dwudzieste XX w. była właściwie jedyną formą masowego rozpowszechniania wiadomości'. Dopiero wówczas pojawiła się wielce słaba początkowo konkurencja w postaci radia, a od lat pięćdziesiątych XX w. - telewizji. Jednak dopiero po 1989 r. - od przełomu społeczno-politycznego i zniesienia cenzury prewencyjnej - telewizja stała się podstawową formą komunikacji masowej, przyczyniając się do stopniowego słabnięcia oddziaływania prasy drukowanej i wypierania jej z roli głównego kreatora opinii, a spychania do coraz wyraźniej rysującej się roli elitarnego środka informacji. Gwałtowny rozwój internetu i coraz szerszy jego zasięg będą z pewnością ów elitaryzm prasy pogłębiać, tym bardziej, że portale internetowe pozwalają często na bieżący, bezpośredni udział internautów w dyskusji, kreowaniu opinii i ocen. Zanim przejdziemy do rozważań nad rolą prasy regionalnej (prowincjonalnej, powiatowej, lokalnej - istnieje jeszcze szereg innych określeń), zacytujmy obszerny fragment Wstępu do zarysu dziejów prasy polskiej, autorstwa wybitnych znawców tematu - Jerzego Łojka, Jerzego Myślińskiego i Wiesława Władyki. Autorzy ci podkreślają: Historia prasy jest najważniejszym rozdziałem ogólnej historii komunikacji masowej, czyli przekazywania informacji i komentarzy o wydarzeniach bieżących, do użytku nie znanego z góry odbiorcy. Fakt, że chodzi tutaj o informacje i treści opiniotwórcze przekazywane każdemu, kto wykazuje gotowość nabycia produktu informacyjnego i jest w stanie go zrozumieć (w warunkach prasy drukowanej, gazety lub czasopisma), odróżnia to rozpowszechnianie informacji i opinii od przekazywania ich np. w listach prywatnych lub służbowych, wiadomemu z góry i specjalnie wybranemu odbiorcy. Prasa jest formą przekazywania informacji i opinii w postaci drukowanej, z reguły periodycznie. Aczkolwiek periodyczność pojawiła się w prasie europejskiej dopiero po okresie rozwoju prasy ulotnej i okazjonalnej, stanowi jednak istotny element wyróżniający prasy właściwej. Stworzyła bowiem specjalną sytuację odbioru przekazu, który zawsze nawiązuje do poprzedniej edycji (chociażby w postaci założenia, iż czytelnik zna wypadki czy poglądy wcześniejsze), a dokonywany jest periodycznie, czyli w określonych z góry odstępach czasu, co przygotowuje czytelnika do szukania w określonym momencie dalszego ciągu publikacji" 2. Nie siląc się na komentarz dotyczący tej bardzo ogólnej definicji, odnieśmy się do pojęcia prasy regionalnej, czy - jak uważa znawca zagadnienia Andrzej Notkowski - prowincjonalnej 3. Są to zatem jego zdaniem pisma redagowane ZESZYT 15

3 i ukazujące się poza Warszawą i innymi dużymi miastami - stolicami makroregionów. W odniesieniu do prasy Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia jest to w pierwszej kolejności Lublin. Pomijając oczywisty fakt, iż tzw. teren" był nasycany prasą wielkomiejską, skupmy się na obszarze kolportażu prasy regionalnej. Najczęściej był to teren powiatu, miasta, rzadziej - gminy bądź parafii, po reformie administracyjnej - w 1975 r. - województwa bialsko-podlaskiego i siedleckiego. Pamiętajmy też o terenowych mutacjach dzienników i gazet od lat sześćdziesiątych XX w. W 1967 r. na forum sympozjum historyków prasy Jerzy Myśliński uznał, że pewnym wskaźnikiem dla określenia czasopisma mianem prowincjonalne może być ściśle ograniczony zasięg jego kolportażu". Uznał, że będą to w pierwszej kolejności pisma wydawane w miastach powiatowych i innych, wyłączał z rozważań pisma fachowe, religijne publikowane w mniejszych miejscowościach, poza tym pomijał całkowicie pisma urzędowe jako wydawnictwa regionalne. Za prasę prowincjonalną J. Myśliński uznał pisma o charakterze polityczno-społeczno-kulturalnym", wydawane w mniejszych miastach przez organizacje, terenowe ogniwa partii politycznych, regionalne stowarzyszenia, spółki lub pojedynczych wydawców". Zaproponował ich podział na trzy grupy: 1) organy terenowe większych partii politycznych; 2) czasopisma typowo regionalne, zajmujące się dziejami regionu, problematyką kulturalną lub działalnością samorządu lokalnego"; 3) mutacje czasopism centralnych, przeznaczone dla małych miejscowości". Badacz ten stwierdził, że przynajmniej do 1945 r. można posługiwać się wymiennie terminami prasa prowincjonalna, regionalna i powiatowa 4. Wywody J. Myślińskiego są jednak zbyt schematyczne, odnoszące się raczej tylko do okresu PRL, pomijają wiele specyficznych periodyków i zjawisk pozaprasowych. Przyjmijmy zatem, rezygnując z wewnętrznego podziału prasy prowincjonalnej na regionalną i lokalną, że pojęcia prasa prowincjonalna i lokalna są raczej wymienne, oznaczając cały zbiór wydawnictw stanowiących przeciwieństwo prasy o zasięgu krajowym lub makroregionalnym. Podstawowym określeniem będzie więc termin - prasa regionalna. Dla naszych rozważań o znaczeniu prasy Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia w badaniach nad historią regionu, jako główny wykładnik jest kryterium geograficzne, czyli obszar funkcjonujących w latach dwóch wspomnianych województw - bialsko-podlaskiego i siedleckiego. Poza tym jednoznacznie podkreślamy już na wstępie, że równie ważnym źródłem jak prasa różnych odcieni politycznych, społecznych, kulturalnych, wyznaniowych, fachowych o różnej częstotliwości ukazywania się, czasopisma urzędowe i popularnonaukowe są także wszystkie wydawnictwa pozaprasowe - jednodniówki 5, sprawozdania szkół, instytucji, pisemka szkolne i parafialne. Do prasy regionalnej zaliczymy także byłe organy wojewódzkie PZPR - Tygodnik Siedlecki" i Słowo Podlasia". ZESZYT

4 Prasa tego regionu kraju niedługo będzie obchodzić dwustulecie swych dziejów, gdyż pierwszy tytuł prasowy w Siedlcach - Dziennik Urzędowy Departamentu Siedleckiego" ukazał się w 1815 r. Dwa wieku prasy regionu obrazują jej bogate dzieje, odzwierciedlają też bujny, wszechstronny rozwój prasy Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia po 1989 r. 6 Jest to zjawisko bezprecedensowe, nawiązujące do lat , kiedy to nastąpił równie bujny rozkwit prasy regionalnej, ograniczony jednak takimi czynnikami jak poważny procentowo analfabetyzm i brak tradycji czytelnictwa wśród ludności wiejskiej oraz małomiasteczkowej, jak niedobór środków finansowych wydawców prasy, niedostateczny dostęp do źródeł informacji, wreszcie brak fachowych kadr dziennikarskich. Dziś - w zdecydowanej większości - czynniki te przestały odgrywać poważniejszą rolę. Należy także podkreślić prasotwórczą rolę zniesienia cenzury prewencyjnej funkcjonującej w Polsce od 1944 r. W pierwszej kolejności nieodzownym staje się odniesienie do kilku zagadnień natury metodologicznej, niezbędnych dla badań nad prasą Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia. Nie ulega żadnych wątpliwości, iż czasopisma, jednodniówki i sprawozdania stanowią podstawowe źródło do badań nad historią regionalną, podkreślmy - badań wielopłaszczyznowych, różnych gałęzi nauki historycznej - dziejów politycznych, społeczno-gospodarczych, kulturalno-oświatowych, pośrednio także świadomości społeczno-politycznej, narodowej, historycznej społeczeństwa, poziomu kultury, społecznej aktywności. Prasa regionalna jest swoistą kopalnią wiadomości". Bez dokładnego rozeznania jej zasobów w bibliotekach i archiwach, zawartości treściowej oraz oblicza społeczno-politycznego trudno wyobrazić sobie poważniejsze badania historyczne. Tymczasem o prasie regionu mazowiecko-podlaskiego wiemy wciąż o wiele za mało, a jej poważne rozproszenie po licznych bibliotekach Warszawy, Lublina, Siedlec, Białej Podlaskiej, Łukowa, Mińska Mazowieckiego, Radzynia Podlaskiego oraz zbiorach prywatnych, bardzo utrudnia kwerendy prasowe. Nie istnieją nawet pobieżne choćby katalogi prasy siedleckiej czy bialskopodlaskiej 7. Sytuację komplikuje płynność ram terytorialnych i zakresu pojęciowo-geograficznego Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia, swoista karuzela" zmian administracyjnych od 1795 po 1999 rok. Badacz zagadnienia prasy tego regionu Tomasz Szuechura, który w 1977 r. na łamach Prac Archiwalno- Konserwatorskich na Terenie Województwa Siedleckiego" ogłosił swój pionierski wówczas - dziś już mocno nieaktualny - katalog prasy, nadał mu tytuł: Materiały bibliograficzne do dziejów zachodniego Podlasia i południowo-wschodniego Mazowsza 8. W zestawieniu znalazły się czasopisma, jednodniówki oraz sprawozdania szkół i instytucji z terenów następujących powiatów (przed reformą administracyjną 1975 r.): Biała Podlaska, Garwolin, Łosice, Łuków, Mińsk Mazowiecki, Radzyń Podlaski, Siedlce, Sokołów Podlaski, Węgrów - a więc poza Włodawą - tych, które weszły w skład wspomnianych powyżej, nowych woje ZESZYT 15

5 wództw - bialskopodlaskiego i siedleckiego. T. Szczechura pominął czasopisma ukazujące się na terenach zabużańskich, leżących w granicach województwa białostockiego, które wraz z ziemią łomżyńską określane są także mianem Podlasia - od 1 stycznia 1999 r. województwa podlaskiego ze stolicą w Białymstoku. Nie wnikając w etymologię nazwy geograficzno-historycznej Podlasia należy stwierdzić, iż województwo podlaskie powstało 29 sierpnia 1513 r. w wyniku podziału zbyt rozległego województwa trockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego 9. Składało się z trzech ziem: Bielskiej (Bielsk Podlaski), Drohickiej i Mielnickiej (Mielnik); stolicę województwa umiejscowiono w Drohiczynie. W 1569 r. województwo podlaskie przyłączono do Korony. Istniało do III rozbioru Polski, tj. do 1795 r. Poza jego granicami pozostawały w tym okresie zarówno Białystok, jak i Siedlce (Ziemia Łukowska). Granicę pomiędzy Mazowszem a Litwą wyznaczał pierwotnie bieg rzeki Liwiec. Biała Książęca (lub Radziwiłłowska) wchodziła wówczas w skład województwa brzeskiego-litewskiego 10. Po III rozbiorze ziemie byłego województwa podlaskiego przypadły Austrii i Prusom, rzeką graniczną stał się Bug. W 1809 r. Biała i Siedlce zostały przyłączone do Księstwa Warszawskiego jako departament siedlecki. W granicach Królestwa Polskiego ustanowiono województwo podlaskie z siedzibą w Siedlcach, a ziemie zabużańskie: z Bielskiem, Drohiczynem, Białymstokiem pozostały za kordonem" - w Cesarstwie Rosyjskim. Tym samym okres napoleoński i decyzje Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. przesunęły województwo podlaskie na południe, odrywając je od historycznie ukształtowanego terytorium". W skład województwa podlaskiego - od 1837 r. guberni podlaskiej - weszły także Biała, Radzyń i Łuków. W 1818 r. utworzono diecezję podlaską z siedzibą w Janowie Podlaskim, a po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości - w Siedlcach 12 Po 1918 r. nie przywrócono już dawnego województwa podlaskiego. Siedlce stały się ponownie stolicą województwa w 1975 r. i pozostały w tej roli do 31 grudnia 1998 r., podobnie jak Biała Podlaska. Następny podział administracyjny przywrócił powiat Biała, Radzyń, Łuków. Parczew i Ryki weszły w skład województwa lubelskiego; Łosice, Siedlce, Sokołów Węgrów, Mińsk i Garwolin (a także część nowego powiatu wołomińskiego należąca wcześniej do województwa siedleckiego) - przeszły do województwa mazowieckiego. W tej sytuacji zasadnym wydaje się używanie pojęć Południowe Podlasie i Wschodnie Mazowsze, obejmujące regiony bialskopodlaski i siedlecki, pamiętając o umowności terminu i wielokrotnych zmianach granicznych. Od szeregu lat konsekwentnie upowszechniam pojęcie Południowe Podlasie w moich pracach historycznych 13. Badania nad prasą bialskopodlaską i siedlecką oraz ciążących ku tym ośrodkom innych miast prezentują się dotąd słabo, co najmniej z kilku powodów. O znacznym rozproszeniu i braku poważniejszych (poza Białą Podlaską) zbiorów prasy w bibliotekach regionu już wspomniano. Brak do początku lat dzie- ZESZYT

6 więćdziesiątych ośrodka akademickiego o profilu historycznym, a co za tym idzie brak badań, prac naukowych i popularnonaukowych oraz magisteriów spowodował dalsze opóźnienie badań nad prasą regionu. Dla ośrodków naukowych Warszawy (UW, USW, PAN) i Lublina (UMCS, KUL), Biała Podlaska czy Siedlce przez długie lata stanowiły dalekie peryferie, odpowiednio część Mazowsza czy Lubelszczyzny. Dopiero utworzenie Instytutu Historii Akademii Podlaskiej (wcześniej Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej) dało podstawy do budowy siedleckiego środowiska historycznego w oparciu o pracowników i absolwentów. I tak też się stało, o czym za chwilę. Dla badań nad prasą Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia zagadnienie właściwej definicji wydawnictw regionalnych, o której wspomniano powyżej, ma mniejsze znaczenie. Najistotniejszym jest stworzenie jak najpełniejszego - i stale uzupełnianego - katalogu czasopism, jednodniówek oraz sprawozdań - legalnych i nielegalnych, konspiracyjnych, polsko- i obcojęzycznych (żydowskie, rosyjskie, ukraińskie, niemieckie), a także dokonanie przeglądu prasy regionalnej w kontekście ośrodków wydawniczych, okresów historycznych, profilu społeczno-politycznego, kulturalnego, środowiskowego (np. czasopisma kościelne, parafialne, młodzieżowe, szkolne różnych poziomów), przebadanie środowiska dziennikarskiego, dokonanie diagnozy bazy poligraficznej (drukarni) w różnych ośrodkach miejskich i okresach dziejów Polski, w późniejszym etapie podjęcie pogłębionych badań interdyscyplinarnych. Jako pierwszy zajął się prasą siedlecką Tadeusz Zemlich, publikując szkic na ten temat w 1935 r. 14. Zakradło się do tego opracowanie kilku poważnych uproszczeń i nieścisłości, które starałem się skorygować w 1987 r. 15. Sporo nowych ustaleń i materiału wprowadził Antoni Winter w dwóch artykułach o prasie siedleckiej do 1918 r. i w latach Bibliografię prasy międzyrzeckiej do początków lat siedemdziesiątych opracował Marian Kowalski 17. Obszerny skrót pracy magisterskiej Janiny Marciniak o łukowskim Podlasiu" został opublikowany na łamach Przeglądu Historyczno-Oświatowego'" 8. Jednak dopiero przywołany już T. Szczechura podjął kompleksowe badania, publikując w 1977 r. katalog zawierający 238 Artykułów prasowych i uzupełniając go w zeszycie 2 Prac Archiwalno-Konserwatorskich..." (1980) do 320 pozycji. W wykazie tym, nie pozbawionym zresztą licznych potknięć metodologicznych czy wręcz warsztatowych, T. Szczechura ujął nie tylko wydawnictwa prasowe, ale także jednodniówki, sprawozdania szkół i instytucji, oraz 11 publikacji konspiracyjnych, mających charakter broszur politycznych i powielanych skryptów, wydawanych przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą Płomienie" w Wiśniewie koło Siedlec w 1944 r. Wykaz ten uzupełniłem w 1991 r. o dalsze 44 czasopisma, jednodniówki i sprawozdania 19. Niewątpliwie utrudnieniem dla T. Szczechury była konieczność prowadzenia kwerend w licznych bibliotekach i archiwach. We wstępie do katalogu ZESZYT 15

7 podał tych placówek 45. Nie dysponował też - poza pracami T. Zemlicha, A. Wintera i M. Kowalskiego poważniejszymi opracowaniami, a wspomniane bibliografie prasy lubelskiej pomijały wiele tytułów. Pomijało je też często opracowanie Alojzego L. Gzelli o prasie lubelskiej w latach Lepiej prezentowały się badania nad prasą konspiracyjną okresu okupacji niemieckiej lat W 1968 r. ukazała się zasadnicza praca Zbigniewa Jerzego Hirsza na temat lubelskiej prasy konspiracyjnej 21, zawierająca zestawienie czasopism, wykazy redaktorów, autorów i współpracowników oraz wybór publicystyki konspiracyjnej. Z uwagi na fakt, że byłe - i obecne powiaty - mińskomazowiecki, garwoliński, siedlecki, węgrowski, sokołowski (i nieistniejący wówczas - łosicki) weszły w skład dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa, pominięto w książce wiele tytułów. Z. J. Hirsz i T. Szczechura dysponowali m.in. wcześniej opublikowanymi wspomnieniami Mariana Tupalskiego, redaktora konspiracyjnych pism SL Roch" i BCh w Podokręgu IV A Podlasie i opracowaniem Feliksa Czeranowskiego na temat prasy konspiracyjnej na Podlasiu 22. Nieco informacji o czasopismach zawarto także w monografiach miast, np. Mińska Mazowieckiego 23. W latach osiemdziesiątych opracowałem kilka artykułów przeglądowych o prasie łukowskiej, węgrowskiej, siedleckiej, podlaskiej po 1944 r., przedwyborczej prasie ludowców. Opublikowałem je na łamach czasopism historycznych i prac zbiorowych, a w 1997 r. łącznie w pracy Szkice z dziejów prasy podlaskiej (IH, WSR-P, Siedlce 1997). Ukazał się też ciekawy artykuł Lecha Nikolskiego poświęcony prasie powiatu Biała Podlaska w okresie międzywojennym 24. W 1998 r. w IH WSR-P w Siedlcach powołano zespół badawczy, który zajął się problematyką prasy regionu. Na jego czele stanąłem osobiście. W dniu 26 maja 1998 r. została zorganizowana w Siedlcach przez IH WSR-P przy współudziale Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego - Oddział w Siedlcach sesja naukowa pt. Prasa podlaska w XIX - XX wieku". W jej trakcie wygłoszono 5 referatów i 8 komunikatów przedstawiających różnorakie aspekty funkcjonowania prasy na Południowym Podlasiu i Wschodnim Mazowszu (czyli na obszarze ówczesnych województw: siedleckiego i bialskopodlaskiego). W 2000 r. materiały sesji zostały opublikowane w tomie pod redakcją Dariusza Grzegorczuka i Arkadiusza Kołodziejczyka 25. Zespół nie zaprzestał działalności i w dniu 6 marca 2001 r. w sali konferencyjnej Starostwa Powiatowego w Siedlcach odbyła się druga sesja naukowa o prasie regionu. Wygłoszono na niej 5 referatów i 11 komunikatów, padło kilka głosów dyskusyjnych. Podobnie jak w trakcie pierwszej sesji, poruszono wiele problemów i zagadnień zupełnie nowych, pomijanych w dotychczasowych badaniach. Odkryto" kilkanaście zapomnianych czasopism i jednodniówek, ale przede wszystkim sformułowano cały szereg nowych postulatów badawczych, ZESZYT

8 wskazano na nieodzowność dalszych, pogłębionych kwerend biblioteczno-archiwalnych. Materiały sesji zostały opublikowane w 2002 r. 26. Trzecia sesja prasoznawcza została zorganizowana w dniu 15 kwietnia 2005 r. w Zespole Szkół im. Hipolity i Kazimierza Gnoińskich w Siennicy, a jej współorganizatorem było Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego. W trakcie obrad omawiano problematykę prasy szkolnej i młodzieżowej Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, m.in. Janusz Kuligowski - prezes TPMM - mówił o mińskiej prasie młodzieżowej i szkolnej, a Zbigniew Gnat-Wieteska 0 prasie szkolnej Garwolina w latach ). Materiały sesji zostały przekazane do druku. Jesienią 2007 r. odbędzie się IV sesja prasowa. Niezależnie od materiałów posesyjnych J. Kuligowski opublikował swoje rozważania (w rozszerzonej wersji) o prasie Mińska na łamach Rocznika Mińskomazowieckiego" 27. Należy poświęcić również nieco uwagi problematyce metodologiczno-warsztatowej. Tomasz Szczechura podzielił swój katalog na pięć okresów: Okres I - pod zaborem rosyjskim (do 1915 r.). Okres II - pierwszej okupacji niemieckiej ( ). Okres III - II Rzeczypospolitej ( ). Okres IV - okupacji hitlerowskiej ( ). Okres V - Polski Ludowej (od 1944 r.) Oddzielnie ujął jednodniówki - w okresach chronologicznych i sprawozdania szkół oraz instytucji - w układzie alfabetycznym miejscowości. W latach siedemdziesiątych był to podział klarowny i metodologicznie poprawny, nie wchodził też w konflikt" z cenzurą. Katalog T. Szczechury, mimo znacznych luk 1 potknięć, spełnił jednak wielce pozytywną rolę, dając podstawę do dalszych, coraz bardziej systematycznych badań. Dziś przyjęty przez T. Szczechurę podział na okresy musi ulec poważnym modyfikacjom. Przede wszystkim należy w sposób bezdyskusyjny wprowadzić dwa dodatkowe działy. Pierwszy - poświęcony nielegalnej prasie i zjawiskom paraprasowym (odezwy, ulotki) wydawanym od wkroczenia Armii Czerwonej w 1944 r. i objęcia władzy przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, aż po koniec lat czterdziestych przez konspiracje Armii Krajowej, Ruchu Oporu Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość oraz innych organizacji. Skalę zjawiska uzmysławia opracowanie Władysława Chojnackiego Bibliografia polskich publikacji podziemnych wydanych pod rządami komunistycznymi w latach i Bibliografia zawiera wykaz odnalezionych, głównie w niedostępnych przed 1989 r. dla badaczy zbiorach Centralnego Archiwum MSW, Wojewódzkich Urzędów Spraw Wewnętrznych i CA KC PZPR, czasopism, druków zwartych i druków ulotnych. Autor sięgnął także do zbiorów prywatnych, które zostały zmikrofilmowane przez Bibliotekę Narodową. Bibliografia W. Chojnackiego posze ZESZYT 15

9 rza znacznie naszą wiedzę na temat antykomunistycznego podziemia tamtych lat. Nielegalne - i niezależne - słowo drukowane było ważnym odcinkiem walki, nie tylko w czasie okupacji niemieckiej. Również ważną rolę odgrywało w pierwszych powojennych latach, zaspakajając głód informacji, przeciwstawiając się zalewowi komunistycznej propagandy, demaskując zdrajców, agentów i donosicieli. Również represje za kolportaż, a nawet posiadanie nielegalnych druków pozostały takie same jak za czasów nazistowskich - obozy, więzienia, nawet kara śmierci. Tym razem z rąk swoich" - strażników nowego społeczno-politycznego porządku. W. Chojnacki dotarł do ponad dwudziestu pism i druków ulotnych wydawanych bądź kolportowanych w regionie. Z pewnością nie do wszystkich. O dwóch wydawnictwach podziemnych: Na Straży. Tygodnik Patriotów Polskich" oraz Fałsz i Prawda" - dodatek do Na Straży" dowiedział się z mojej wcześniejszej publikacji, co podkreślił w przypisie (znalazłem dwa egzemplarze tych pism w Archiwum Państwowym w Siedlcach). Podobnie nie dotarł do Wiadomości Polskich", których cztery numery ukazały się w Węgrowie od 11 listopada do 2 grudnia 1944 r. Kserokopie znajdujących się w zbiorach prywatnych egzemplarzy tego konspiracyjnego pisma stały się podstawą do opublikowania przeze mnie artykułu na powyższy temat 29. Dalsze poszukiwania w zbiorach publicznych i prywatnych przyniosą z pewnością jeszcze niejedno odkrycie". Drugi dział należy poświęcić prasie bezdebitowej Solidarności" robotniczej i rolniczej, oraz innych nielegalnych grup o różnym zabarwieniu politycznym lat Być może dogłębne kwerendy tą pierwszą cezurę przesuną nawet o dwa - trzy lata wstecz. Mimo opublikowania szeregu bibliografii 30, zbiory bibliotek są nadal dalekie od kompletności. I w tym przypadku nielegalna prasa odegrała trudną do przecenienia rolę. Za jej druk lub kolportaż nie groziła już wprawdzie kara śmierci, ale kary konfiskat mienia, czy wieloletnie wyroki więzienia były zjawiskiem nader częstym. Odrębnym okresem są także dzieje prasy - nie tylko podlaskiej po 1989 r. Kontynuowano druk dwóch tygodników komitetów wojewódzkich PZPR - Słowa Podlasia" (Biała Podlaska) i Tygodnika Siedleckiego" (Siedlce), lecz szybko zmieniły one profil polityczny, przystosowując się do nowej rzeczywistości, m.in. poprzez przechwycenie znacznej części rynku reklam. Powstało kilka nowych tygodników w Siedlcach i innych miastach, lecz nie wszystkie utrzymały się na rynku, a także dziesiątki nowych pism lokalnych, prawie w każdym mieście i miasteczku. Lata stanowiły okres wstępny do wielkiej rewolucji na rynku wydawniczym. Pojawiły się - czemu sprzyjała też rewolucja techniczna w procesie przygotowania do druku i samego druku - pisma gminne samorządowe, szkolne, parafialne. Sporo czasopism upadło, nie wytrzymując konkurencji, bądź nie zapewniając sobie trwałych podstaw finansowych, przede wszystkim w formie płatnych ogłoszeń i wsparcia biznesu, ale wiele pozostało, ZESZYT

10 funkcjonując z powodzeniem przez wiele lat. Niecenzurowane słowo stało się zupełnie nową jakością, stąd nie ma wątpliwości, że okres tego spontanicznego zrywu wydawniczego (podobnego do entuzjazmu z lat międzywojennych), zapoczątkowanego przełomem 1989 r., należy wyodrębnić jako oddzielny okres w dziejach prasy Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia. Z powyższych rozważań wyłania się zatem nowy podział prasy regionu ze względu na cezury chronologiczne i charakter wydawnictw: I. Czasopisma 1. okres zaboru rosyjskiego do 1915 r.; 2. okres okupacji niemieckiej lat ; 3. prasa niepodległej Rzeczypospolitej ( ); 4. prasa konspiracyjna lat okupacji hitlerowskiej ( ); 5. okres Polski Ludowej do 1975 r. (tj. do reformy administracyjnej): A. prasa oficjalna B. wydawnictwa konspiracyjne lat ; 6. prasa lat : A. prasa oficjalna B. wydawnictwa bezdebitowe lat ; 7. prasa regionu po 1989 r. II. Jednodniówki (w ujęciu geograficzno-chronologicznym) III. Sprawozdania: 1. szkół; 2. instytucji (w ujęciu geograficzno-chronologicznym). Powyższy podział winien stać się podstawą do opracowania katalogu (katalogów) tytułów prasy i wydawnictw paraprasowych i po przeprowadzeniu wnikliwej kwerendy w zbiorach krajowych 31 oraz zagranicznych (np. Lwów - zbiory prasowe Ossolineum, archiwa i biblioteki Białorusi), a także prywatnych, zaowocować opracowaniami szczegółowymi, monografiami, artykułami i przyczynkami do dziejów poszczególnych ośrodków wydawniczych, nawet czasopism, stwarzając w ten sposób podstawę do przygotowania prac syntetycznych w obrębie poszczególnych okresów lub większych miejscowości. Badacz prasy regionalnej - w naszym przypadku wschodniomazowieckiej i południowopodlaskiej - musi mieć także świadomość, że wiele tytułów zaiunkcjonowało jako efemerydy, kończąc żywot na 1-2 numerach. Często występowały zmiany tytułów, powodowane zmianami wydawców i roszadami personalnymi w redakcjach. Przykładem może być choćby Gazeta Urzędowa na Powiat Mińsko Mazowiecki" ( ), ukazująca się pod siedmiokrotnie zmieniającym się tytułem 32, lub roszady tytułowe prasy w Siedlcach lat trzydziestych - 8 tytułów (3 x Życie Podlasia" 2 x Ziemia Siedlecka", Gazeta Podlaska" i Nowa Gazeta Podlaska") ZESZYT 15

11 Nie rozpoznana jest dostatecznie prasa żydowska na Podlasiu, borykająca się w latach II Rzeczypospolitej z wieloma przeciwnościami natury finansowej i brakiem sił fachowych, jak również niestabilnym rynkiem czytelniczym (a raczej jego słabością). Wydaje się, że po totalnej zagładzie żydowskiego świata miast i miasteczek w latach II wojny światowej, najpewniejszym tropem do odtworzenia listy tytułów prasy żydowskiej będą dokładne kwerendy w prasie polskiej tego okresu i przestudiowanie Ksiąg pamiątkowych poszczególnych gmin wyznaniowych, wydawanych po II wojnie, najczęściej w Izraelu. Tematu tego nie podjął zupełnie T. Szczechura, a o kilku tytułach wspominają L. Nikolski (Biała Podlaska), T. Zemlich i A. Winter (Siedlce), A. Kołodziejczyk (Łuków), przede wszystkim Edward Kopówka 33. O ile posiadamy już rozeznanie odnośnie tytułów, lat ukazywania się poszczególnych czasopism, ich oblicza społeczno-politycznego, o tyle wiedza na temat redaktorów prasy jest znikoma. Lepiej - za sprawą książki Z. J. Hirsza 34 - i kilku innych publikacji znani są redaktorzy ludowej prasy konspiracyjnej z lat (Stefan Skoczylas, Marian Tupalski i inni). O redaktorach prasy okresu międzywojennego na Podlasiu i Wschodnim Mazowszu, poza fragmentarycznymi danymi, nie wiemy prawie nic. Redagowanie pism nie stanowiło ich źródła utrzymania, byli to najczęściej adwokaci, urzędnicy, lekarze, nauczyciele, przedstawiciele wolnych zawodów znajdujący w pracy redakcyjnej i publicystyce ujście dla swych aspiracji społeczno-politycznych. W Białej Podlaskiej w latach dwudziestych brylowało małżeństwo Piotr i Aleksandra Rybscy - redaktorzy i wydawcy endeckiego Podlasiaka", w ostrym, antysemickim tonie występował Mieczysław Szałtkowski. W latach dwudziestych i trzydziestych siedlecki rynek prasowy zdominowali: Cecylian Ptasiński, Tadeusz Moniewski, Bronisław Ratyński, dr Stanisław Wąsowski, Ignacy Wojewódzki, Stanisław Strubiński i Tadeusz Zemlich. W Łukowie czołowe role jako redaktorzy miejscowej prasy odgrywali: Stanisław Raczyński, Jan Stanisław Majewski, Stanisław Gałązka, Stanisław Kruczek-Wirski; w Węgrowie próbowali swych sił: Czesław Wycech, Władysław Okulus i Stanisław Wojciechowski; w Mińsku Mazowieckim - Kazimierz Czernicki, drukarz, Józef Bochniak, Władysław Igański, Ignacy Lipski, Maksym Gołaszewski, Zenon Lissowski. Spośród tych kilkunastu nazwisk, stanowiących jedynie przykłady spośród licznego grona redaktorów i wydawców, na dobrą sprawę tylko Czesław Wycech był później działaczem społeczno-politycznym na skalę ogólnopolską, a poważniejszy artykuł biograficzny posiada tylko Jan S. Majewski ( ) 35, redaktor Gazety Łukowskiej i Kroniki Ziemi Łukowskiej"), współpracownik pism łukowskich. W opublikowanym przez Jerzego Garbaczewskiego słowniku biograficznym wybitnych siedlczan 36, zabrakło miejsca dla Aleksandra Serwacego Niedbalskiego ( ), posła na Sejm RP w latach , redaktora ukazujących się w Siedlcach Ludowca" ( ) i Podlaskich Nowin Wyborczych" (1922). Na 133 biogramy nie ma ZESZYT

12 w ogóle żadnego redaktora prasy. O redaktorach prasy pierwszych lat powojennych (po II wojnie), wiemy także bardzo niewiele. Podobnie wygląda sytuacja odnośnie drukarni i drukarzy. W literaturze funkcjonują tylko dwa artykuły - Antoniego Wintera o drukarstwie siedleckim 37 i Janusza Kuligowskiego - mińskim 38. A przecież w okresie międzywojennym w Białej, Łukowie, Sokołowie, Siedlcach czy Węgrowie funkcjonowało równocześnie po kilka zakładów drukarskich. Listę priorytetów badawczych i przysłowiowych białych plam" w historiografii prasy Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia można by znacznie rozszerzyć. Istnieje pilna potrzeba opracowania monografii prasy oświatowej i pisemek uczniowskich regionu, pism kościelnych - diecezjalnych, dekanalnych, parafialnych i seminaryjnych. Należy odszukać kilka publikacji, o których wiemy z innych publikacji, że ukazywały się: np. Orzeł Biały" wydawany w Siedlcach w okresie rewolucji przez Narodowy Związek Robotniczy, jednodniówka Stronnictwa Narodowego z 1938 r. pt. Narodowiec Łukowski". Od lat poszukuję sprawozdania węgrowskiej szkoły księży komunistów z 1816 r. - Młodzież szkół publicznych wydziałowych węgrowskich; tak co do postępku w naukach, jako też dobrych obyczajach. Na publicznym popisie rocznym w roku szkolnym, dnia 24 lipca Wspomina w nim Encyklopedia kościelna (t. XXX, Płock 1910, s hasło Węgrów). Pierwszy okres w dziejach prasy podlaskiej - zaboru rosyjskiego do 1915 r. - to początkowo tylko wydawnictwa urzędowe: Dziennik Urzędowy Departamentu Siedleckiego" (1815), Dziennik Urzędowy Województwa Podlaskiego" ( ), Dziennik Urzędowy Guberni Podlaskiej" ( ). Mińsk Mazowiecki - w latach zwany Nowo-Mińskiem - należał wówczas do województwa i guberni warszawskiej. O przydatności ówczesnych, dorocznych sprawozdań szkół: w Białej, Łukowie, Siedlcach i Węgrowie, do badań historycznych, niech świadczy fakt, iż na podstawie sprawozdań szkoły łukowskiej z lat uściśliłem kilka danych biograficznych dotyczących bohaterskiego spiskowca Karola Levitoux ( ), które umknęły uwadze najwybitniejszych badaczy epoki międzypowstaniowej 40. W latach ukazywały się rosyjskojęzyczne Sedleckie Gubernskije Vedomosti", pismem urzędowym był też Okólnik Powiatu Łukowskiego" (1866). W Siedlcach wydawano także urzędowe roczniki: Pamjatnyje Kniżki Siedleckoj Guberni" ( ) i Obzory Sedleckoj Guberni" ( ) - jako dodatek do corocznego sprawozdania gubernatora siedleckiego. Wydawnictwa te stanowią przeogromną bazę źródłową, jak dotąd w dalece niepełny sposób wykorzystywaną przez historyków. Dotyczy to oczywiście i wydawnictw guberni warszawskiej - a tym samym Nowo-Mińska przed I wojną światową. T. Szczechura odnalazł także jeden numer - z 7 grudnia 1830 r. siedleckiego Patrioty Podlaskiego", nie podając wszakże miejsca jego przechowywania ZESZYT 15

13 Pierwsze pisma polskie to tygodnik Głos Podlasia" ( ) i Głos Prawdy" ( tylko 4 numery). Ukazywały się także szematyzmy kościelne - Catalogus cleri saecularis..." - od lat dwudziestych XIX w. oraz wspomniane powyżej roczne sprawozdania szkół. W pierwszej kolejności należy prowadzić kwerendy w kierunku możliwie jak najpełniejszego skompletowania wszystkich edycji sprawozdań szkół, szematyzmów kościelnych, ale także czasopism urzędowych, rosyjskich. Okres pierwszej okupacji niemieckiej to głównie dwujęzyczne (niemieckopolskie) Kreisblatty" dla powiatów: garwolińskiego, nowomińskiego, łukowskiego, siedleckiego i sokołowsko-węgrowskiego. Zachowały się komplety tych wydawnictw z lat , stanowiących świadectwo wyzysku gospodarczego ziem polskich w tym okresie przez niemieckiego okupanta, ale również odbudowy polskiego życia oświatowo-kulturalnego, społeczno-gospodarczego, narodowego i samorządowego. Z wydawnictw polskich wymieńmy Pamiętnik Łukowski", ukazujący się w formie jednodniówek, kilka dalszych jednodniówek i sprawozdań. Prasa okresu II Rzeczypospolitej to w stosunku do dwóch poprzednich okresów prawdziwa powódź tytułów. Samych czasopism T. Szczechura wyliczył 99, a było ich na pewno ponad 120. Z najdłużej ukazujących się należy wskazać na endecki Podlasiak" (Biała - Siedlce ), Wiadomości Diecezjalne Podlaskie" ( ), Gazetę Łukowską" ( ), Gazetę Mińsko-Mazowiecką" ( ), łukowskie Podlasie" ( ), bialskopodlaski Głos Społeczny" ( ) 42, Życie Podlasia" ( ). Problemem dla badaczy są wspomniane już częste zmiany tytułów, rozproszenie zbiorów prasowych, brak prac monograficznych i przyczynkarskich. Dotychczasowe badania koncentrowały się głównie na kwerendach dotyczących obchodów rocznic narodowych, znajdujących odbicie na łamach prasy. Nieodzowne są prace dotyczące politycznego oblicza prasy regionu, walki politycznej na jej łamach, poziomu kultury politycznej, źródeł informacji, metod walki itd. Istnieje już na ten temat literatura 43, dająca podstawy do badań monograficznych i szczegółowych. Warto nadmienić o wielkiej roli jaką w redagowaniu pism regionalnych odgrywali w okresie międzywojennym nauczyciele. O okresie okupacji hitlerowskiej i wydawnictwach konspiracyjnych po 1944 r. już wspomniałem. Niewątpliwie dalsze badania przyniosą plony w postaci odkrycia kilku pism z okresu i kilkunastu wydawnictw z lat powojennych. Przekonywująco udowadnia to Piotr Matusak 44 i bibliografia W. Chojnackiego. Zupełnie podobnie wygląda sytuacja odnośnie wydawnictw bezdebitowych ( drugiego obiegu") z okresu Solidarności" r., stanu wojennego i następnych lat, aż do okrągłego stołu". Żyją niemal w komplecie redaktorzy, wydawcy i kolporterzy prasy. Należy w pierwszej kolejności stworzyć w miarę kompletny zbiór pasy i wydawnictw ulotnych z czasów konspiry". ZESZYT

14 Po początkowym okresie wzmożonego ruchu wydawniczego lat ( Gazeta Podlaska" - Siedlce, Głos Wolności"- Radzyń, Gazeta Łukowska", Echo Węgrowskie", szkolne Nasze Pisemko" - Siedlce, Szkolne Pisemko' - Radzyń), nastąpił wyraźny regres i ukazywało się tylko Życie Podlasia" ( ) wydawane w Warszawie. Usiłowano w tych latach uruchomić szeroki ruch korespondentów robotniczo-chłopskich, ale - poza wyjątkami - efekty były raczej znikome. Akcja centralizacji prasy i nasycania terenu prasą partyjną Warszawy i Lublina, załamała całkowicie społeczny ruch wydawniczy. Całkowity zastój na terenie Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia trwał w tym zakresie do 1954 r. W tym roku zaczął się ukazywać organ Frontu Narodowego Życie Podlasia". Łącznie do 1956 r. wydano 44 numery. Również w 1954 r. zaczęto wydawać Głos Powiatu Radzyńskiego". Był to organ Związku Samopomocy Chłopskiej. Żywot pisma był krótki i po kilku numerach zaprzestano jego wydawanie. Od 1954 do 1956 r. ukazywał się także Głos Ziemi Łukowskiej" - kolejny organ ZSCh. W 1956 r. wydano 9 numerów Wiadomości Siedleckich" i trzy numery Ziemi Łosickiej" - miesięcznika Frontu Narodowego. Na tym zakończyło się praktycznie kilkuletnie ożywienie ruchu wydawniczego w regionie siedleckim. W 1957 r. próbowano jeszcze w Siedlcach wydawać pismo poświęcone problemom regionu pod nazwą Podlasie", ale na trzecim numerze edycja urwała się. Prysnęły nadzieje społeczeństwa na liberalizację życia społeczno-politycznego po przełomie październikowym 1956 r. i powrocie do steru rządów Władysława Gomułki. Uzyskanie zgody władz na jakąkolwiek publikację była przysłowiową drogą przez mękę", nie starczała zgoda władz partii w mieście i województwie; nawet o Polsce powiatowej decydowali towarzysze z Warszawy... Pierwszym z prawdziwego zdarzenia pismem lokalnym, nie wdając się ocenę jego politycznego oblicza, stał się dopiero organ KW PZPR w Siedlcach - Tygodnik Siedlecki", którego edycję rozpoczęto w 1982 r. Ponad 190 lat dziejów prasy na terenie Wschodniego Mazowsza i Południowego Podlasia obfitowało w okresy wzlotów i upadków, czy całkowitego zastoju. Wraz z ożywieniem i rozkwitem życia wydawniczego po 1989 r., swoistym renesansie działalności regionalnych towarzystw kultury, nastał też czas na intensyfikację badań nad prasą regionu. Wypada wyrazić przekonanie, że coraz większa liczba prac licencjackich i magisterskich, efekty badań historyków i prasoznawców w postaci publikacji naukowych i popularnonaukowych, znajdą należne uznanie oraz wsparcie wydawców prasy, którzy winni pamiętać o swoich poprzednikach w dziennikarskim fachu. 1 Wstęp, (w:) J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, Dzieje prasy polskiej, Warszawa Ibidem, s A. Notkowski, Polska prasa prowincjonalna II Rzeczypospolitej ( ), Warszawa-Łódź 1982, s ZESZYT 15

15 4 J. Myśliński, Uwagi o polskiej prasie prowincjonalnej od polowy XIX wieku, (w:) Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej. Sympozjum historyków prasy..., Warszawa- Kraków 6-9 grudnia 1967, t. 1, Warszawa 1967, s , W opublikowanej w 1976 r. Encyklopedii wiedzy o prasie w hasłach: czasopiśmiennictwo regionalne (s ), prasa lokalna (s. 147), prasa powiatowa (s. 181) i prasa prowincjonalna (s. 182) ich autor, S. Dziki, zwrócił uwagę na bliskoznaczność tych pojęć, zwłaszcza w rozumieniu potocznym, formułując definicje poważnie się pokrywające. Tak więc pisał, iż specyficzną cechą czasopism regionalnych, Jest fakt ukazywania się poza centralnymi ośrodkami życia społeczno-politycznego i kulturalnego oraz ograniczenia się w swej problematyce i w swoim zespole autorskim do pewnego zwartego obszaru". Prasą lokalną nazwał bardzo niejednolitą grupę wytworów prasowych, których wspólną cechą jest fakt ukazywania się poza głównym centrum lub głównymi ośrodkami życia polityczno-społecznego oraz kulturalnego danego kraju i kolportowania ich na określonym (zwykle granicami wewnętrznego podziału administracyjnego) terytorium". Pojęcie prasa powiatowa odniósł do typu prasy lokalnej ukazującej się i kolportowanej na małych terytoriach administracyjnych" oraz zaznaczył, że dzięki dużej liczbie tytułów stanowiła prasa powiatowa istotny element rynku prasowo-czytelniczego w Polsce w okresie międzywojennym". Wreszcie termin prasa prowincjonalna wyjaśnił jako potoczne określenie (...) prasy ukazującej się i kolportowanej poza centralnymi ośrodkami życia polityczno-kulturalnego", przy czym jako najbardziej doń zbliżone podał terminy prasa lokalna i czasopisma regionalne. We wszystkich tych definicjach S. Dziki podkreślił, iż stanowią one przeciwieństwo pojęć prasa centralna i prasa ogólnokrajowa. Cyt. za A. Notkowski op. cit., s ; Encyklopedia wiedzy o prasie. Pod red. J. Maślanki, Wrocław Jednodniówka - czasopismo okolicznościowe wydano jednorazowo" - Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, 1.1, Warszawa 1982, s. 832; Jednodniówka, wydawnictwo zbiorowe podobne do czasopisma, lecz jednorazowe, najczęściej okolicznościowe (np. w trakcie trwania zjazdu jakiejś organizacji)" - Encyklopedia wiedzy o prasie... Jako źródło historyczne jednodniówka jest nie mniej cenna od periodyku, a jej wartość dokumentacyjna jest zazwyczaj bardzo wysoka" - to z kolei moja opinia. A. Kołodziejczyk, Jednodniówki strażackie Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, (w:) Prasa podlaska w XIX-XX wieku. Szkice i materiały. T. II. Pod red. D. Grzegorczuka i A. Kołodziejczyka, Siedlce 2002, s Dla wydawnictw prasowych mniejszych miejscowości po 1989 r. badawcze używają zazwyczaj terminu - prasa lokalna. Por. Poradnik dla wydawców i dziennikarzy prasy lokalnej. T Pr. zb. pod red. A.Hejman, Warszawa, Z wywodami powyższymi się nie zgadzam, pozostając przy terminie - prasa regionalna. 7 Podstawowe zestawienia bibliograficzne: A. K. Gromek, Bibliografia prasy lubelskiej , Studia i Materiały Lubelskie", t. 6,1972; Katalog czasopism lubelskich, oprać. H. Wolska przy współudziale M. Gawareckiej, Z. Jasińskiej, W. Nowodworskiego, Lublin 1974; T. Szczechura, Materiały bibliograficzne do dziejów zachodniego Podlasia i południowo-wschodniego Mazowsza, cz. I, Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie Województwa Siedleckiego", z. 1, 1977; cz. II, ibidem, z. 2, 1980; A. Kołodziejczyk, Materiały bibliograficzne do dziejów zachodniego Podlasia i południowo-wschodniego Mazowsza, cz. III, ibidem, z. 7, t. 2, 1991; Regionalia w zbiorach bibliotek publicznych województwa siedleckiego, oprać. J. Zielińska, Siedlce 1998, s To ostatnie zestawienie obrazuje jak skromne są zbiory prasy mazowiecko-podlaskiej w bibliotekach regionu. Najpełniejszymi zbiorami prasy (oryginały, mikrofilmy, kserokopie) dysponuje Miejska Biblioteka Publiczna w Białej Podlaskiej, co jest niewątpliwie zasługą wieloletniego kierownika Działu Informacji, Bibliografii i Wiedzy o Regionie - Grzegorza Michałowskiego. Por. Bibliografia województwa bialskopodlaskiego , oprać. H. Bajkowska, G. Michałowski, Biała Pod- ZESZYT

16 laska 1988; , , oprać. H. Bajkowska, G. Michałowski, Biała Podlaska 1991, 1994; Bibliografia Siedlec i Powiatu Siedleckiego 2001, oprać. J. Zielińska, Siedlce 2002, , oprać. A. Prządka, Siedlce ; bibliografię opracowań na temat prasy podlaskiej i wschodniomazowieckiej przedstawił A. Kołodziejczyk, Szkice z dziejów prasy podlaskiej, Siedlce 1997; por. Prasa podlaska w X1X-XX wieku. Szkice i materiały. T. I. Pr. zb. pod red. D. Grzegorczuka i A. Kołodziejczyka, Siedlce 2000; T. 2, Siedlce T. Szczechura, op. cit., z. 1, W. Jarmolik, Powstanie województwa podlaskiego, Białostocczyzna", 1989 nr 4: Urzędnicy podlascyxiv-xiii wieku. Spisy. Oprać. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik 1994, s J. Tyszkiewicz, Podlasie i kształtowanie się nazwy i terytorium do końca XIX stulecia, Prace Archiwalno-Konserswatorskie...", z. 3, 1982: Urzędnicy podlascy..., s. 7-18; Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903, s ; G. Welik, Miejsce Łukowa i Ziemi Łukowskiej w podziałach administracyjnych kraju XII1-XX w., (w:) Wieś-chlopi-ruch ludowypaństwo. Księga Pamiątkowa Profesora Józefa Ryszarda Szaflika, Warszawa Por. T. Mencel, Galicja Zachodnia , Lublin 1976; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977; Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie (zarys historyczny), oprać. W. Trzebiński, A. Borkiewicz, Warszawa P. Aleksandrowicz, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska ( ), Siedlce Np. A. Kołodziejczyk, Prasa Południowego Podlasia (Bialskopodlaskie i Siedleckie) w latach Zarys problematyki, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej", 1987 nr 1; idem, Wydawnictwa podziemne na Południowym Podlasiu pod okupacją sowiecką Węgrowskie Wiadomości Polskie", listopad-grudzień 1944 r., Rocznik Mazowiecki, t. X, 1998; idem, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa na Południowym Podlasiu w historiografii, (w:) ZWZ-AK na Podlasiu, pod red. K. Pindla i A. Kołodziejczyka, Siedlce 1998 i in. 14 T. Zemlich, Prasa siedlecka, (w:) Powiat siedlecki, Siedlce A. Kołodziejczyk, Walka polityczna na łamach prasy podlaskiej w latach II Rzeczypospolitej, (w:) Studia i szkice z dziejów najnowszych. Zbiór prac pod red. M. Tantego, Warszawa 1987, s A. Winter, Prasa siedlecka r., Siedlce", z. 1, 1973, s ; idem, Prasa siedlecka do 1918 roku, Siedlce", z. 3, 1975, s Rocznik Międzyrzecki", t. V, 1973, s J. Marciniak, Podlasie" ( ). Organ Oddziału ZNP w Łukowie, Przegląd Historyczno-Oświatowy", 1966 nr 4, s Por. także niepublikowaną pracę mgr W. Krawczyk, Prasa łukowska w okresie międzywojennym (Lublin UMCS 1979) w zbiorach Biblioteki i Muzeum w Łukowie. 19 Prace Archiwalno-Konstruktorskie...", z. 7, t. 2, A. L. Gzella, Prasa lubelska , Lublin 1974; idem, Prasa lubelska w okresie , (w:) Dzieje Lubelszczyzny, t. 2, Warszawa Por. J. Myśliński, Polska prasa okresu PKWN, Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego", t. 3, 1963, z Z. J. Hirsz, Lubelska prasa konspiracyjna , Lublin 1968; idem, Terenowa prasa konspiracyjna ruchu ludowego , Warszawa M. Tupalski, Ludowa prasa konspiracyjna na Podlasiu, (w:) Ruch ludowy na Lubelszczyźnie. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez WK ZSL w Lublinie, red. J. R. Szaflik, Lublin 1964; F. Czeranowski, Prasa konspiracyjna na Podlasiu podczas drugiej wojny światowej, Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego", t. 4, 1965, z ZESZYT 15

17 23 K. Kubiak, Mińsk Mazowiecki w latach , (w:) Dzieje Mińska Mazowieckiego , red. J. Kazimierski, Warszawa 1976, s L. Nikolski, Prasa powiatu Biała Podlaska ( ). Przegląd informacyjno-bibliograficzny, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej", 1988 z Prasa podlaska w X1X-XX wieku. Szkice i materiały. T. I. Pr. zb. pod red. D. Grzegorczuka i A. Kołodziejczyka, Siedlce 2000, ss A. Kołodziejczyk, Dwa wieki prasy podlaskiej. Uwagi metodologiczne i warsztatowe', T. Swat, Podziemna prasa na Podlasiu w okresie Powstania Styczniowego; T. Boruta, Prasa podlaska w okresie pierwszej okupacji niemieckiej ( ); R. Dmowski, Materiały do bibliografii prasy kościelnej diecezji podlaskiej; D. Grzegorczuk, Prasa siedlecka w okresie II Rzeczypospolitej; idem, Materiały bibliograficzne do historii prasy siedleckiej w II Rzeczypospolitej; M. Ciborowski, Podlaska Rózga" jako przykład prasy antysemickiej; P. Matusak, Prasa konspiracyjna na Podlasiu w latach okupacji niemieckiej ; J. Kuligowski, Prasa Mińska Mazowieckiego do 1989 roku; J. Giera, Poczta jako kolporter i propagator prasy na wsi podlaskiej w latach ; M. Biarda, Pierwsze pięciolecie Tygodnika Siedleckiego " ; W. Bobryk, Z minionych dni. Wspomnienia o niezależnej prasie siedleckiej w latach osiemdziesiątych; G. Welik, Prasa województwa siedleckiego w okresie transformacji ustrojowej. 26 Prasa podlaska w X1X-XX wieku. Szkice i materiały. T. II. Pr. zb. pod red. D. Grzegorczuka i A. Kołodziejczyka, Siedlce 2002, ss A. Kołodziejczyk, Otwarcie obrad; J. Kuligowski, Drukarnie i drukarze Mińska Mazowieckiego do 1989 roku; J. Odziemczyk, Prasa Sokołowa Podlaskiego; D. Grzegorczuk, Prasa siedlecka w latach ; G. Michałowski, Prasa bialskopodlaska w latach ; L. Kłos, Tygodnik Wieś" próbą przedstawienia lokalnych problemów ziemi mińskiej; E. Kopówka, Prasa żydowska w Siedlcach w okresie dwudziestolecia międzywojennego; M. Bednarzak-Libera, Problematyka oświatowa na łamach Nowej Gazety Podlaskiej" ( ); R. Polak, Przestępczość na łamach prasy podlaskiej w dwudziestoleciu międzywojennym; A. Kołodziejczyk, Jednodniówki strażackie Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza; R. Dmowski, Podlaski Miesięcznik Katolicki" jako źródło do dziejów regionu; W. Bobryk, Korespondencja z diecezji podlaskiej w piśmie Druh "; M. Biarda, Tygodnik Siedlecki" w latach ; P Maksymiuk, Nasz Czas ", - wyjście z podziemia ( ); G. Welik, Nowiny Podlaskie" - tygodnik środka; A. Bobryk, Siedlecka prasa parafialna w ostatniej dekadzie XX wieku. 27 J. Kuligowski, Prasa Mińska Mazowieckiego do 1989 roku, Rocznik Mińskomazowiecki", z. 9, 2002, s W, Chojnacki, Bibliografia polskich publikacji podziemnych wydanych pod rządami komunistycznymi w latach i Czasopisma, druki zwarte, druki ulotne. Przygot. do druku W. Chojnacki i M. Jastrzębski, Warszawa 1996 (W. Chojnacki zmarł w 1991 r. i jego prace kontynuowali następcy, w tym syn Wojciech). 29 A. Kołodziejczyk, Wydawnictwa podziemne..., Rocznik Mazowiecki", t. X, 1998, idem, Szkice z dziejów prasy podlaskiej..., s J. Kamińska [ps. W. Chojnacki, W, Chojnacki jun.], Bibliografia publikacji podziemnych w Polsce 13X VI1986, Paryż 1986; W. Gajewski, Poza zasięgiem cenzury, Kraków 1988; S. Blumsztajn, Une Pologne hors censure, Paris 1988; W. Chojnacki jun., M. Jastrzębski, Bibliografia publikacji podziemnych w Polsce Xli 1987, Warszawa Katalog T. Szczechury wobec licznych luk, potknięć i niekonsekwencji wyznacza tylko główne kierunki kwerend. Należy je kontynuować. 12 J. Kuligowski, Prasa Mińska Mazowieckiego..., (w:) Prasa podlaska w X1X-XX wieku..., s ZESZYT

18 33 E. Kopówka, op. cit., s Z. J. Hirsz, Lubelska prasa konspiracyjna A. Kołodziejczyk, Jan Stanisław Majewski ( ) - historyk - regionalista Ziemi Łukowskiej, (w:) Środowiska historyczne II Rzeczypospolitej, Cz. III, pod red. J. Matemickiego, Warszawa 1988; rozszerzona wersja: idem, Jan Stanisław Majewski ( ), Rocznik Mazowiecki", t. XII, 2000, s J. Garbaczewski, Wybitni siedlczanie. Słownik biograficzny, Siedlce A. Winter, Drukarstwo siedleckie, Szkice Podlaskie", z. 3, Siedlce J. Kuligowski, Drukarnie i drukarze Mińska Mazowieckiego Na akt uroczysty zakończenia roku szkolnego w Gimnazjum Wojewódzkim w Łukowie , 1835, 1836; Akt uroczysty zakończenia rocznego biegu nauki w gimnazjum gubernialnym łukowskim..., 1838, A. Kołodziejczyk, Życie i śmierć Karola Levitoux ( ) w świetle źródeł historycznych i legendy, Niepodległość i Pamięć", 1988 nr 3, s T. Szczechura, op. cit., cz. 1, s : Por. G. Michałowski, Głos Społeczny" : organ stowarzyszeń społecznych powiatu Biała Podlaska, Warszawa A. Notkowski, op. cit.,; A.. Kołodziejczyk, Szkice z dziejów prasy podlaskiej..., passim; K. Kamińska-Szmaj, Judzi, zohydza, ze czci odziera. Język propagandy politycznej w prasie , Warszawa P Matusak, op. cit., s ZESZYT 15