Recenzja rozprawy doktorskiej pani mgr inż. Aleksandry Brochockiej

Transkrypt

1 INSTYTUT BIOLOGII ZAKŁAD SYSTEMATYKI I EKOLOGII BEZKRĘGOWCÓW Wrocaw, r. Prof. dr hab. Joanna Mąkol Recenzja rozprawy doktorskiej pani mgr inż. Aleksandry Brochockiej pt. Występowanie chorób odkleszczowych u zwierząt gospodarskich na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, wykonanej pod kierunkiem dr. hab. Tadeusza Barczaka, prof. nadzw. UTP Kleszcze (Ixodida) oraz ich interakcje z żywicielami stay się w ostatnich latach przedmiotem szeroko zakrojonych badań, w których do gosu coraz częściej dochodzą aspekty aplikacyjne, związane z zagrożeniem wynikającym z transmisji organizmów patogennych przez ww. roztocze. Pomimo niekwestionowanego znaczenia medyczno-weterynaryjnego kleszczy, stosunkowo niewiele uwagi poświęcono dotychczas występowaniu chorób odkleszczowych u zwierząt gospodarskich. Temat przedożonej do oceny rozprawy doktorskiej bardzo dobrze wpisuje się zatem w kontekst wspóczesnych badań nad Ixodida. U podstaw tematu znalazo się pytanie o zagrożenie związane z występowaniem chorób odkleszczowych u zwierząt gospodarskich utrzymywanych w chowie stanowiskowo-pastwiskowym. Rozprawa napisana zostaa w języku polskim i obejmuje ącznie 124 strony tekstu z wkomponowanymi tabelami i rycinami. Sekwencja rozdziaów, typowa dla rozpraw doktorskich, obejmuje Wstęp, Cel pracy i uzasadnienie potrzeby podjęcia badań, Przegląd literatury, Opis terenu badań, Materiay i metody, Wyniki badań i ich omówienie, Dyskusję, Wnioski, Wykaz 268 pozycji piśmiennictwa i pięciu pozycji netografii oraz Streszczenie w języku polskim i angielskim. Dwa pierwsze rozdziay, poprzedzające Przegląd literatury, są dobrym wprowadzeniem do zagadnień omawianych w dalszej części pracy. Autorka zaproponowaa dwie hipotezy badawcze (1/. nowe stanowiska kleszczy przyczyniają się do występowania zachorowań ( ) wśród zwierząt wypasanych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, 2/. patogeny przenoszone przez kleszcze są realnym zagrożeniem dla zwierząt gospodarskich z terenu województwa kujawsko-pomorskiego), które pomimo ograniczonej falsyfikowalności, odpowiadają ogólnym zaożeniom rozprawy. UNIWERSYTET PRZYRODNICZY WE WROCŁAWIU INSTYTUT BIOLOGII, ZAKŁAD SYSTEMATYKI I EKOLOGII BEZKRĘGOWCÓW ul. Kożuchowska 5b, Wrocaw tel fax instytut.biologii@up.wroc.pl

2 Przegląd literatury, obejmujący 34 strony, podzielony zosta na kilka podrozdziaów i, pomimo wskazanych poniżej uwag, świadczy o dość dobrym przygotowaniu Doktorantki do realizacji podjętego tematu. Przedstawiając stanowisko systematyczne i klasyfikację kleszczy, Autorka nie uniknęa niestety cytowań pośrednich; niejasne są też powody, dla których wymienia pięć gatunków odnotowanych w Polsce, wobec 20 faktycznie stwierdzonych dotychczas w faunie krajowej. Naświetlając historię badań nad fauną kleszczy w Europie i Polsce, pani mgr inż. A. Brochocka wielokrotnie wskazuje na saby stan poznania grupy, pisząc m.in. nadal brakuje monograficznego opracowania caości fauny europejskiej tych pasożytów oraz w literaturze w dalszym ciągu niewiele jest prac dotyczących systematyki fauny kleszczy w Polsce ; pomija tym samym opracowania autorstwa polskich akarologów i parazytologów, pozostające w ścisym związku z tematyką realizowanej rozprawy (m.in. Siuda 1991, 1993 Kleszcze Polski; Nowak- Chmura 2013 Fauna kleszczy (Ixodida) Europy Środkowej; Kiewra 2014 Ocena wektorowej roli kleszczy Ixodes ricinus L ( ) w transmisji krętków Borrelia burgdorferi s.l. na terenie Polski ( )) oraz publikacji, które ukazay się w czasopismach zagranicznych. W świetle niekompletnego rozpoznania literatury, jak również w kontekście historyczno-geograficznym, nie do końca trafne jest sformuowanie kleszcze opanoway już caą Polskę (str. 11), wieńczące rozważania na temat Historii badań. W podrozdziale dotyczącym charakterystyki kleszczy Autorka wspomina o trzech rodzinach zaliczanych do Ixodida, wymieniając nazwy dwóch i pomijając monotypową rodzinę Nuttalliellidae. Nieścisości pojawiają się również w opisie morfologii kleszczy. Gnatosoma stanowi wyodrębnioną część ciaa, obejmującą: obramowanie chelicer, chelicery, pedipalpy i hypostom, i nie może być utożsamiana wyącznie z aparatem gębowym (str. 13); podzia idiosomy na podosomę i opistosomę nie wyczerpuje wszystkich, obserwowanych w obrębie idiosomy regionów i w ujęciu przedstawionym przez Autorkę nie jest homologiczny z obszarami idiosomy wyodrębnianymi u przedstawicieli innych grup roztoczy. Kolejne dwa podrozdziay, dotyczące stanu pogowia byda i koni w Polsce, zawierają dane na temat ras, typów użytkowania oraz dynamiki liczebności pogowia, z uwzględnieniem różnych województw. Uważam, że zagadnienia powyższe, miejscami nakreślone w stopniu zbyt szczegóowym, wykraczają poza temat rozprawy i nie korespondują ze spektrum zagadnień omawianych w Wynikach i Dyskusji. Dane źródowe, na które powouje się Autorka (np. 1986), w niektórych przypadkach nie przystają do dynamicznie ewoluujących potrzeb rynku i nie odzwierciedlają najbardziej aktualnej sytuacji. Ważnym, z punktu widzenia zaożeń rozprawy jest natomiast rozdzia traktujący o zagrożeniach związanych z pasożytowaniem kleszczy, w którym szczegóowo, choć w gównej mierze w oparciu o publikacje polskojęzyczne, przedstawiona zostaa strategia pasożytowania kleszczy oraz charakterystyka trzech chorób odkleszczowych, stanowiących temat przewodni rozprawy. Przegląd literatury kończą krótkie informacje na temat profilaktyki i zwalczania kleszczy oraz ograniczania liczebności patogenów. W kolejnym rozdziale, jakim jest Opis terenu badań, przedstawiona zostaa charakterystyka przyrodnicza województwa kujawsko-pomorskiego, charakterystyka klimatu, potencjau rolniczego a także ogólne informacje na temat lokalizacji gospodarstw oraz terenów wypasu zwierząt poddanych kontroli. Podobnie jak w przypadku informacji dotyczących stanu pogowia byda i koni w Polsce, uważam, że pewne fragmenty tego rozdziau zostay niepotrzebnie rozbudowane i pozostają w luźnym związku przyczynowo-skutkowym z myślą 2

3 przewodnią i zaożeniami rozprawy oraz uzyskanymi wynikami, tym bardziej, iż Doktorantka nie nawiązuje tu do znanych z literatury preferencji siedliskowych różnych przedstawicieli Ixodida. W rozdziale Materia i metody opisane zostay, oddzielnie dla każdej z trzech jednostek chorobowych, standardowe procedury związane z pobieraniem materiau i przeprowadzaniem testów. Metody związane w wykrywaniem gorączki Q powinny być ograniczone do opisu procedur przyjętych przez Doktorantkę; powoywanie się na metody alternatywne, proponowane przez różnych autorów powinno być przeniesione do Przeglądu literatury lub Dyskusji. Przy różnej liczbie osobników byda i koni, poddanych badaniu celem wykrycia poszczególnych jednostek chorobowych oraz różnej liczbie przedstawicieli dwóch gatunków kleszczy objętych badaniami w kierunku stwierdzenia krętków Borrelia spp., uatwieniem dla czytającego byoby zbiorcze zestawienie danych na temat gatunków i liczby osobników uwzględnionych w badaniach (zestawienie takie, z pominięciem rozdziau na poszczególne gatunki kleszczy, pojawia się dopiero w Podsumowaniu wyników). Poza ogólną wzmianką o okresie prowadzenia badań ( ) Autorka nie podaje szczegóowych informacji na temat częstotliwości pobierania prób. Fakt ten po części znajduje uzasadnienie w przyjętej strategii doboru osobników do badań, dokonującego się w oparciu o wywiad i objawy chorobowe występujące u byda i koni. W przypadku kleszczy odawianych metodą flagowania rozkad terminów odowu w czasie, przy uwzględnieniu danych na temat fenologii gatunków, liczba powtórzeń, pora dnia i warunki klimatyczne, mogy mieć natomiast istotne przeożenie na wyniki. W sposób wyczerpujący, pozostający w lekkiej dysproporcji do opisu wcześniejszych analiz, przedstawione zostay metody molekularne sużące wykrywaniu Borrelia spp. u kleszczy. Dobór testów statystycznych uznać można za odpowiedni. Zupenie niepotrzebnie natomiast informacja o przyjętym poziomie istotności poparta zostaa cytowaniem aż 10 pozycji literatury. Wyniki przeprowadzonych badań zestawione zostay na 31 stronach rozprawy, opatrzonych licznymi tabelami i rycinami, w sekwencji podrozdziaów wyodrębnionych stosownie do analizowanej jednostki chorobowej i materiau badawczego. Sposób zaprezentowania wyników nie budzi większych zastrzeżeń. Za cenne uznać należy wyniki wskazujące na odchylenia od wartości referencyjnych, stwierdzone we wskaźnikach hematologicznych zwierząt chorych na piroplazmozę. Miejscami doszo do powielenia informacji przedstawionych w tabelach i na wykresach (np. tabela 8 i rycina 23), co uznać można za przejaw nadmiernej troski o percepcję czytającego. W świetle tego, że zależność pomiędzy występowaniem chorób odkleszczowych i podziaem administracyjnym województwa nie jest dyskutowana w dalszej części pracy a rozmieszczenie stanowisk, z których pochodziy próby miao charakter mozaikowy, podawanie różnic pomiędzy liczbą zwierząt zarażonych w poszczególnych powiatach ma znaczenie stricte informacyjne i nie znajduje szerszego uzasadnienia w świetle wiedzy o biologii i ekologii kleszczy, etiologii chorób odkleszczowych oraz przy uwzględnieniu zaożeń metodycznych rozprawy. Łącznie, w trakcie badań realizowanych przez Doktorantkę doowionych zostao 151 kleszczy, w tym 127 osobników reprezentujących Ixodes ricinus i 24 Dermacentor reticulatus. Z informacji przedstawionych w części faunistycznej rozprawy wynika, że byy to jedyne gatunki, jakie odowione zostay w trakcie badań. Dysproporcja pomiędzy liczbą osobników reprezentujących oba gatunki ma swoje uzasadnienie w preferencjach ekologicznych oraz 3

4 częstości występowania Ixodes ricinus i Dermacentor reticulatus. Nie widzę jednak uzasadnienia dla podawania zbiorczego zestawienia stadiów rozwojowych (oraz innych zestawień) ącznie dla wszystkich kleszczy, z pominięciem konkretnych gatunków objętych badaniami. Znacznie bardziej wskazane byoby ponadto zestawienie wyników poszczególnych transz odowu a nie wyników sumarycznych. W tej samej części Wyników (str. 75) Autorka podaje, iż liczba kleszczy w kolejnych latach badań wykazaa tendencję wzrostową. Przy braku standaryzowanych metod odowu, co poparte zostao odpowiednim wyjaśnieniem (str. 76), wszelkie rozważania na temat dynamiki liczebności i dominacji poszczególnych stadiów rozwojowych w materiale (str. 75, 76) uważam za bezzasadne. Analogiczna uwaga, przy szerokim spektrum czynników, które rzutować mogy na sukces odowu, dotyczy porównania liczby kleszczy odowionych w poszczególnych powiatach. W tym świetle testowanie istotności statystycznej różnic pomiędzy liczbą osobników odowionych w poszczególnych latach, nie ma również uzasadnienia. Konkluzja, w myśl której liczba zakażonych kleszczy wykazaa w kolejnych latach tendencję wzrostową, oparta zostaa na wartościach bezwzględnych i nie jest podstawą do wnioskowania o rzeczywistych trendach. Dyskusja odnosi się do większości wątków ujętych w wynikach i wskazuje na dobrą orientację Doktorantki w zakresie podjętej tematyki badań. Pani mgr inż. A. Brochocka dość szczegóowo omawia uzyskane wyniki na tle badań prowadzonych przez innych autorów. Sposób poprowadzenia Dyskusji nasuwa jednak Pewne uwagi, gównie natury metodycznej. W pierwszych zdaniach dyskusji Doktorantka wspomina o wzroście zachorowań na piroplazmozę, gorączkę Q i boreliozę, odnotowanym na przestrzeni ostatnich lat u rodzimych zwierząt. Trudno wykluczyć wzrost prewalencji ww. chorób, jednak stwierdzenia takie muszą być poparte konkretnymi opracowaniami, w wyraźny sposób wykluczającymi bąd wynikający z postępującej trafności diagnozowania. Obszerne fragmenty dyskusji, wskazujące na ograniczony zasób informacji na temat występowania piroplazmozy oraz podsumowujące stan wiedzy na temat wszystkich trzech jednostek chorobowych u zwierząt gospodarskich w Polsce, z okresu poprzedzającego realizację rozprawy, doskonale uzasadniają potrzebę podjęcia przez Doktorantkę badań i powinny być zamieszczone w adekwatnym rozdziale, na początku rozprawy. Zestawienie wartości bezwzględnych, odnoszących się do liczby kleszczy odowionych w różnych obszarach administracyjnych Polski, w trakcie badań realizowanych przez różnych autorów, w żadnym stopniu - przy braku standaryzowanych metod odowu - nie odzwierciedla trendów i nie może być wykorzystane w porównaniach dotyczących liczebności i zagęszczenia. Bez wątpienia Ixodes ricinus jest pospolitym gatunkiem kleszcza w Polsce, gatunkiem, któremu poświecono najwięcej uwagi w opracowaniach naukowych; jednak intensyfikacja badań nad kleszczami, jaką obserwujemy w ostatnich latach, zaowocowaa też licznymi opracowaniami na temat Dermacentor reticulatus. Autorka wymienia tylko część z nich, pomijając opracowania najnowsze (np. Mierzejewska E.J. i in. 2015, The effect of changes in agricultural practices on the density of Dermacentor reticulatus ticks, Veterinary Parasitology, 211(3-4):259-65; Buczek A. i in Changes in population abundance of adult Dermacentor reticulatus (Acari: Amblyommidae) in long-term investigations in eastern Poland. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2013, Vol 20, No 2, ). Doktorantka nadmienia też, że istnieje kilka teorii - niestety, nie powouje się na ich autorów - próbujących wyjaśnić przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia kleszczy. Trudno zgodzić się z opinią, że jedną z takich 4

5 przyczyn w przypadku D. reticulatus może być globalne ocieplenie klimatu. Uzasadnienia takiego stanu rzeczy upatrywać należy raczej w nierównomiernym objęciu badaniami caego terenu Polski, choć pogląd ten traci już na aktualności wobec dużej liczby opracowań nt. Dermacentor reticulatus, jakie ukazay się również w 2016 roku (m.in. Mierzejewska i in Mapping of Dermacentor reticulatus expansion in Poland in Ticks and tick-borne diseases, 7: ). Pewne fragmenty dyskusji sprowadzają się do biernego zestawienia wyników. Autorka nie podejmuje tym samym próby interpretacji, stanowiącej integralny element dyskusji. Nie wiadomo, co wynikać może zatem z faktu, że większość osobników kleszczy w odowionym materiale stanowiy nimfy lub inne stadia rozwojowe. Analiza udziau poszczególnych stadiów rozwojowych kleszczy oraz pci nie bya celem pracy jeśli zostaa podjęta uzasadnienie takich dziaań powinno być usankcjonowane. Niejasna jest również interpretacja badań Ciarkowskiej i in. (2006), zgodnie z którą mniejszy udzia nimf wynika z faktu, że wspomniana autorka nie braa w swoim opracowaniu pod uwagę stadiów larwalnych. Wyjaśnienie przyczyn zróżnicowanej fenologii kleszczy w kolejnych sezonach, podobnie jak w przypadku innych organizmów, powinno dokonywać się z uwzględnieniem kompleksu czynników (m.in. rozkad temperatur w cyklu rocznym, wilgotność, zmiany antropogeniczne). Przy braku standaryzowanych metod odowu, porównywanie danych pochodzących z różnych lat i lokalizacji, pozyskiwanych w różnych warunkach, nie odzwierciedla faktycznych trendów dochodzących do gosu w populacji danego gatunku. Wnioski, będące uwieńczeniem rozprawy i zawierające przede wszystkim elementy podsumowania, sformuowane zostay w 11 punktach. Do najważniejszych zaliczam wykazanie zależności pomiędzy występowaniem chorób odkleszczowych u zwierząt, wykrycie trzech gatunków Borrelia, jako czynnika etiologicznego boreliozy w województwie kujawskopomorskim oraz potwierdzenie skuteczności metody PCR w wykrywaniu Borrelia spp. Poniżej przedstawiam też uwagi szczegóowe, po części natury redakcyjnej, które mogą okazać się pomocne przy przygotowywaniu publikacji (w zestawieniu pomijam będy literowe, nie odnoszące się do nazw wasnych, które powinny być wychwycone przy sprawdzaniu pisowni w edytorze tekstu): str. 7 Dermacentor reticulums Fabricius, poza będem w epitecie gatunkowym (powinno być: reticulatus), nazwisko autora powinno być umieszczone w nawiasie (gatunek oryginalnie opisany w rodzaju Acarus); podobna uwaga dotyczy również Ixodes ricinus opisanego przez Linneusza (1758) w rodzaju Acarus - prawidowy zapis nazwy gatunkowej to Ixodes ricinus (L.), str. 3 Ixodide powinno być Ixodida (rząd) lub Ixodidae (rodzina), str. 7 Argos polonicus powinno być Argas polonicus, str. 7 Argus reflexus powinno być Argas reflexus, str opis ryciny 2 obejmuje odniesienia do struktur wyszczególnionych w nieuporządkowanej kolejności (1, 4, 2, 5, 3), str. 46 konie są spasane - powinno być pasza jest spasana końmi, str. 52: - mikroskop stereotypowy - powinno być stereoskopowy, str. 82, 2 akapit, 1 zdanie nie chodzio o liczbę gatunków, tylko o liczbę osobników danego gatunku, 5

6 ń Ę ą ó ą ę ą ó ś ą ń ż ść ę Ę ś ż ć ś ż ż ę ć ń ę ń ó ć ż ż ń ć ą ą Ś ą ć ą ż ż ż ą ę ż ó ó ó ę ę ś ą Ę ą ą ż ę ó ą ó ą ą ą ś ę ę ó ść ę ó ą ę ą ą Ę ó ż ść Ę ą ę ą ą ó Ż ą ż ą ę Ś ó