Derdowski o Kaszubach

Transkrypt

1 Rok 2002 Rokiem Hieronima Derdowskiego Zbigniew Studziñski Derdowski o Kaszubach Przesz³o pó³roczna podró i pobyt w Petersburgu /o czy pisa³em w poprzednim numerze NG / by³y dla Derdowskiego pod wieloma wzglêdami kszta³c¹ce. Po yteczne i owocne Kaszubskie Rody z Goch Ma³gorzata z d.mayer i Kazimierz Kiedrowscy z Zapcenia oraz ich dzieci: Nadal wêdruj¹ce przez Kaszuby spo³eczne niemoce - Trud, Strach i Nie Warto. Fot. J. Maziejuk Leszek (1989 r.), Joanna (1987 r.), Dorota (1983 r.), Miros³awa (1984 r.). Rodzice pani Ma³gorzaty to: Jan Mayer i Stanis³awa Pestkowska- mieszkañcy Bindugi. a Pana Kazimierza: Klemens i Teresa z d. S³omiñska, a dziadkowie: Wojciech i Antonina z d. Bastian Brzeziñska wszyscy po mieczu z Zapcenia, a po k¹dzieli z terenu Goch. /-/ by³o przede wszystkim zetkniêcie siê w Petersburgu z prof. Bogus³awskim, który od wielu lat zajmowa³ siê S³owiañszczyzn¹ zachodni¹. Codziennie kilka godzinne studiuwanie historii, geografii i etnografii Kaszub zaowocowa³o prac¹ poety O Kaszubach, która ukaza³a siê w 1883 roku w Przegl¹dzie Polskim. Na owe czasy rozprawka O Kaszubach stanowi³a najwszechstronniejsze Ÿród³o informacji o uciu i charakterze ludu polskiego, mieszkaj¹cego nad Ba³tykiem. Zbieraj¹c do niej materia³y, Derdowski zapozna³ siê dok³adnie z danymi, których dostarczyli miêdzy innymi: Lorela, Hilferding i Ceynowa. Zna³ tak e dzia³alnoœæ Mrongowiusza. Poza tym korzysta³ z bogatych w³asnych obserwacji i doœwiadczeñ. Na wstêpie omawia historiê szczepu polskiego zwanego Pomorzem. Podkreœla, e wojny królów piastowskich z ksi¹ êtami pomorskimi by³y wielkimi b³êdami politycznymi ze strony polskiej, bo coraz wiêcej os³abia³y pobratymczy szczep, tak bardzo potrzebny do wspólnej walki z Niemcami Dalej mówi, e cudem ocala³ tutejszy jêzyk, którego u ywano pomiêdzy S³upskiem a Gdañskiem. Okolice te nazywano Kaszubami od zakasanych szubów czyli baranich Dokoñczenie na str. 5. Edward Breza OSTROWSCY i ICH PRZYDOMKI SZLACHECKIE Ostrowite - figura Matki Boskiej wykonana przez J. Che³mowskiego z Brus Jagli Pomorska i kaszubska rodzina Ostrowskich pochodzi ze szlacheckiej wsi Ostrowite w parafii Borzyszkowy w obecnym pow. bytowskim /dawniej chojnickim/. Dodaæ bowiem trzeba, e jest wiele rodzin o nazwisku Ostrowski, które pochodz¹ ze wsi Ostrów, np. w dawnych powiatach sandomierskim, ³om yñskim, opoczyñskim, gnieÿnieñskim. Heraldycy notuj¹ te Ostrowickich ze wsi Ostrowite. Kaszubscy Ostrowscy byli herbu Do³êga, Topór i paru innych. Dokoñczenie na str. 4 Od redaktora X Lipiec by³ niemal zawsze radosnym okresem wypoczynku na który nie tylko uczniowie ale i my starsi pracuj¹cy z utêsknieniem wyczekiwaliœmy wykonuj¹c sw¹ pracê...s³owem by³ to pierwszy miesi¹c wakacji i masowych urlopów by³... co nie oznacza, e nadal nim nie jest, ale dla wielu ju nie jest takim samym okresem wypoczynku jak to... za komuny bywa³o. Czemu? Otó wielu z nas - nawet Ci z d³ugoletnimi sta ami pracy, przymusowo musz¹ po egnaæ siê z prac¹ i przejœæ... na dokoñczenie na str. 5. Benedykt Reszka Ochotnicy (cz. II )...lokalny przyczynek do historii wojny polsko bolszewickiej 1919/1921 Ju wczeœniej do s³u by czynnej w ramach poboru, do Wojska Polskiego w tym okresie, poprzedzaj¹cy wybuch tej polsko bolszewickiej wojny zosta³o- pozaliczn¹grup¹ochotników/patrzcz. I NG nr 8/ wcielonych z parafii Borowy M³yn, co najmniej 20 mê czyzn. Podobny zryw na Gochach, odnotowano w 1863 roku kiedy to 205 m³odych tutejszych mê - czyzn, staj¹c w szeregach chor¹gwi dowodzonej przez 28 letniego Andrzeja Teodora Grabowskiego, w sk³adzie regimentu Wojewody Pomorskiego - Podskarbiego W. Denhofa, armii króla Jana III Sobieskiegowalczy³ozwyciêskopodWiedniem. Tamtejsi wojowie rekrutowali siê z wolnych kaszubskich ch³opów i zaœciankowych szlachceców... Warto odnotowaæ i tak e w tym czasie wsparcia moralnego id¹cym na wojnê z Turkami, udzieli³ dokoñczenie na str. 2.

2 Nasze dziewczyny proboszcz Borzyszkowski ks. Wawrzyniec Florian Ryndwelski, wielki patriota, którego p³omienne kazania o zagro eniu wiary chrzeœcjañskiej przez Turków, mobilizowa³y ch³opów z Goch i czêœci powiatu bytowskiego do wstêpowania do oddzia³u Grabowskiego. Sam AT Grabowski by³ synem dziedzica BrzeŸna Szlacheckiego a jego zastêpc¹ - Miko³aj ¹cki by³ synem dziedzica ¹kiego. Piewca Kaszub Jarosz Hieronim Derdowski te szlachetne odruchy i zaanga owanie w walce w obronie chrzeœcijañstwa, uwieczni³ w swym poemacie: Kaszubi pod Wiedniem. Pamiêæ o tej wyprawie i Wiktorii Wiedeñskiej nadal jest na Gochach ywa. Dowodz¹ o tym np. uroczystoœci przywo³uj¹ce pamiêæ o tamtych zdarzeniach jakie odby³y siê w BrzeŸnie Szlacheckim w 1933 i 1983 roku, uroczystoœci, które by³y wielkimi manifestacjami kilku tysiêcy nie tylko miejscowych Kaszubów. Nic dziwnego, e gdy przyszed³ rok 1920, tak licznie miejscowi poszli broniæ Polski i chrzeœcijañskiej wiary, przed bolszewickim potopem, zagra- aj¹cym utratê odrodzonej po wiekach zaborów - polskiej pañstwowoœci. W grudzi¹ckich koszarach po miesiêcznym - intensywnymszkoleniuochotnicyz³o yliprzysiêgêwojskow¹, by ruszyæ pod Warszawê, jednak nie wszyscy zd¹ yli wyjechaæ na front, bowiem 15 sierpnia Rosjanie ponieœli pod Warszaw¹ druzgocz¹c¹ klêskê. Do niewoli dosta³o siê oko³o 100 tysiêcy Rosjan a dziesi¹tki tysiêcy zginê³o na polach bitewnych. Trzy z oœmiu armii bolszewickich zosta³o unicestwione, reszta by³a w ca³kowitej rozsypce i próbowa³a przedrzeæ siê do Rosji. To by³ prawdziwy Cud nad Wis³¹! Wnastêpnych dniach Marsza³ek J Pi³sudski zapisa³ na swym koncie kolejne zwyciêstwa, a drugie co do znaczenia poza wygran¹ Bitw¹ Warszawsk¹, by³o zwyciêstwo, jakie odnieœli Polacy 31 sierpnia 1920 roku pod Komarowem w pobli u Zamoœcia. Armia Budionnego, z któr¹ star³y siê wojska polskie zosta³a okr¹ ona i niemal w ostatnim momencie uda³o siê nie ponieœæ sromotnej klêski i wybicia. Bitwa pod Komarowem uznana zosta³a za ostatni¹ wielk¹ bitwê wojsk kawaleryjskich w historii Europy. Zwyciêska ta wojna zatrzyma³a nie tylko marsz Armii Czerwonej na Zachód jak siê okaza³o tylko na dwadzieœcia lat -, ale tak e uratowa³a niepodleg³oœæ Polski, Europy Zachodniej a przede wszystkim krajów nadba³tyckich Litwy, otwy, Estonii i Filandii. Wojnê tê zakoñczy³ traktat pokojowy, podpisany 28 marca 1921 roku w Rydze. Rosyjscy jeñcy wojenni bez przeszkód wracali doswychdomówrodzinnych. NielicznipozostawaliwPolsceiWolnymMieœcieGdañsku, tuwchodzili w zwi¹zki ma³ eñskie, zw³aszcza w miejscach swego zatrudnienia. Przed wybuchem II wojny œwiatowej, Zwi¹zek Radziecki rozpocz¹³ kampaniê oszczerstw, mianowicie, e Polacy wymordowali w 1920 roku oko³o 20 tys. jeñców wojennych, g³ównie obywateli Rosji.(M.in. tychzbrodnimianodopuœciæsiêwobozie jenieckim w Tucholi red. ). Tak¹ propagandê Rosjanie podtrzymywali w latach II wojny œwiatowej i po niej. w ten sposób oskar ano przedwojenny rz¹d Polski i wpajano nienawiœæ klasow¹ i narodow¹. Te oszczerstwa, mia³y uzasadniaæ odwetowe akcjerosyjskie, azw³aszczamordykatyñskieiwinnych miejscach kaÿni 1939 roku. Po zakoñczonej wojnie 1920 roku, wiêkszoœæ Ochotników pozosta³a w wojsku a do okresu ukoñczenia obowi¹zkowej s³u by wojskowej i wykrystalizowania siê sytuacji politycznej w kraju. Jako zaufani o³nierze Pi³sudskiego najczêœciej pe³nili s³u bê w rejonach przygranicznych. Marsza³ek jako Naczelny Wódz doceni³ postawê Ochotników i ka dego wysoko wynagradza³. Po ukoñczeniu s³u by rezerwista mia³ zapewnione zatrudnienie w instytucji pañstwowej w zale noœci od predyspozycji i wykszta³cenia. Najczêœciej przechodzili oni do s³u by w Korpusie Ochrony Pogranicza, jako stra nicy na granicy pañstwowej. Takim by³ Bernard Skwierawski Tym razem s¹ to uczennice - 2 Liceum Ogólnokszta³c¹cego w S³upsku przy ul. Mickiewicza: Daria Nebesio i Magda Wilkowska. Na zdjêciu wykonanym podczas bytowskiego pikniku 1-majowego SLD towarzyszy im - Marian Kuten, Radny Powiatu Bytowskiego a zarazem w-ce przewodnicz¹cy Rady Powiatu SLD w Bytowie. Znani... nieznani... Janina Cherek z Czerska dyrektorka Muzeum Historyczno - Etnograficznego w Chojnicach yje w nieustannym poœpiechu m.in. dlatego, e ci¹gle jestem w... drodze. St¹d marzê o tym, aby mieæ kiedyœ czas na nicnierobienie wyznaje nam nasza bohaterka. A wiêc pomimo sprawowania wa nego urzêdu a zarazem wielu powinnoœci spo³ecznych w Chojnicach, nie jest chojniczank¹ a mieszkank¹ Czerska. Nie jest równie Kociewiank¹, choæ urodzi³a i wychowa³a siê na Kociewiu. Jej rodzice po II wojnie œwiatowej przesiedlili siê z Polski Wschodniej w okolice ko- 2 Janina Cherek podczas uroczystoœci otwarcia w Odrach gm. Czersk filii Chojnickiego Muzeum Historyczno-Etnograficznego 19 lipca 2001 r., obok Marek Jankowski - burmistrz Czerska i Janusz Palmowski - Starosta Chojnicki. dokoñczenie na str. 31. Benedykt Reszka Ochotnicy...lokalny przyczynek do historii wojny polsko-bolszewickiej 1919/1921 (cz. II) dokoñczenie ze str. 1. pe³ni¹cy s³u bê na granicy w pobli u ¹kiego. Wielu znalaz³o zatrudnienie na kolejach pañstwowych, urzêdach pocztowych b¹dÿ administracji pañstwowej. Ch³opi otrzymywali ziemie uprawn¹, a nawet gospodarstwa i maj¹tki poniemieckie na bardzo dogodnychwarunkach. Dziêkitakiemupostêpowaniu Marsza³ek Pi³sudski znalaz³ uznanie by³ych o³nierzy i ca³ego spo³eczeñstwa. By³ wzorem dowódcy i opiekuna. Aneks cz. II Uczestnicy wojny polsko bolszewickiej roku z Goch *Ma³yga Franciszek - ur rok BrzeŸno Upi³ka. Bra³bezpoœredniudzia³wwalcezbolszewikami, ws³awi³ siê postaw¹ o³niersk¹, za co uzyska³ wyró nienie i odznaczenie za obronê ojczyzny. *Meyer Boles³aw - ur. w 1902 roku w Borzyszkowach. Jakoochotnikzosta³skierowanynafrontgalicyjski. w czasie jednej z potyczek zosta³ wziêty do niewoli rosyjskiej i wywieziony zosta³ na ty³y frontu do obozu jenieckiego, z którego z grup¹ wspó³ jeñców, uda³o mu siê zbiec. w czasie poœcigu on jeden uratowa³ siê w wysokich ³êtach ziemniaczanych. Powróci³ na Gochy po trzech miesi¹cach tu³aczki. *Olik Józef ur. w 1900 roku w Borowym M³ynie (dziœ ul. D³uga 23; brat Franciszka i yj¹cej Marii Rudnik z ul. Jana Paw³a II w Borowym M³ynie). Dywizjapiechotywktórejs³u y³mia³azazadaniezabezpieczenia lewego brzegu Wis³y, na po³udnie od

3 Kazimierza Dolnego. w pierwszej po³owie sierpnia Bolszewicy zamierzali zdobyæ zachodni brzeg, jednak silna obrona zatrzyma³a ich. w trakcie bohaterskiejwalkipodkijankami JózefOlikpoleg³wobronie Wiary i Ojczyzny, jak potwierdza to odnoœny dokument jego zgonu, który zachowa³ siê w jego domu rodzinnym do koñca II wojny œwiatowej. *Olik Franciszek ur. w 1902 roku w Borowym M³ynie (dziœ ul. D³uga 23). Brat Józefa (patrz powy ej). Na wojnê wyruszy³ pomimo, e w domu byli schorowani rodzice, a gospodarstwo zosta³o bez gospodarza. w pogoni za wrogiem doszed³ a na B³ota Piñskie. *Reszka Marcin ur. w 1901 roku w Upi³ce Borowy M³yn. *Reszka Micha³ ur. w 1902 roku w Borowym M³ynie (dziœ ul. Jana Paw³a II 18). By³ z jednym z tych, którzy nie brali bezpoœredniego udzia³u w walce z rosyjskim napastnikiem. Jego wyjazd (i wielu innych) do Grudzi¹dza ze wzglêdu na zwyciêstwo pod Warszaw¹ zosta³ wstrzymany. *Or³owski Julian ur. w 1896 roku w Borowym M³ynie wyb. Karpno (dziœ nieistniej¹ce ju wybudowanie, które by³o ko³o j. Skrytego). Bra³ czynny udzia³ w wojnie bolszewickiej. w okresie II wojny œwiatowej organizowa³ pomoc partyzantom. w pobli u jego zabudowañ by³y co najmniej 3 bunkry. Pomimo tego w 1945 roku Rosjanie aresztowali jego 19 syna Franciszka, który zosta³ zamêczony w Czelabiñsku na Uralu. *Stanis³awski Jan ur. w 1899 roku w Borowym M³ynie ( wyb. Lipiñskiego). Bra³ bezpoœredni udzia³ w tej wojnie. Jego dywizja dotar³a na wschodnie kresy RP, a pod Miñsk na Bia³orusi, sk¹d musieli siê wycofaæ, zgodnie z traktatem pokojowym podpisanym w Rydze. *Stanis³awski Wincenty ur. w 1900 roku w Upi³ce. *Skwierawski Bernard ur. w 1899 w Koœcierzynie; mieszkaniec ¹kiego i Borowego M³yna. Jako o³nierz s³u by zasadniczej by³ œwietnie wyszkolony. Kilkakrotnie stoczy³ zwyciêskie pojedynki na bagnety, ocalaj¹c tym samym ycie. Walczy³ na froncie po³udniowo wschodnim, na wschodnich kresach RP. Po zakoñczonej wojnie i demobilizacji, jakozas³u onyobroñcaojczyznyprzeszed³dokorpusu Ochrony Pogranicza zosta³ stra nikiem granicznym na odcinku BrzeŸno Szlacheckie Kamieniczno. Zamieszka³w ¹kiemapóŸniejwBorowymM³ynie. *Trzeciñski Józef ur. w 1897 roku w Upi³ce. *Trzeciñski Pawe³ ur. w 1895 roku w Upi³ce i tam zamieszka³y. Spoœród uczestników wojny bolszewickiej by³ najbarwniejsz¹ postaci¹. By³ najbardziej zas³u ony w tej walce, za któr¹ uzyska³ najwiêksz¹ liczbê odznaczeñ wojskowych. w czasie i wojny œwiatowej by³ o³nierzem jego Cesarskiej Wysokoœci Wilhelma II. Walczy³ na froncie zachodnim. Po demobilizacji w 1919 roku do rodzinnej Upi³ki, gdzie do³¹czy³ do grona polskich patriotów skupionych wokó³ miejscowego proboszcza ks. bernarda Goñcza i Józefa Spiczak Brzeziñskiego. To dziêki patriotycznej postawie tej grupy dosz³o do nowego (w 1920 roku), sprawiedliwszego dla miejscowych ustalenia granicy pañstwowej na Gochach. Wiosn¹ 1920 roku zosta³ powo³any do Wojska Polskiego. Dzielniewalczy³wwojniebolszewickiejpod Warszaw¹ i na Kresach. Za wybitnezas³ugiwobecojczyznyzosta³ wielokrotnie odznaczony Krzy ami Zas³ugi i licznymi medalami. S³u bê wojskow¹ ukoñczy³ w stopniu plutonowego, co dla m³odego wiejskiego ch³opaka by³o w tamtym czasierzadkospotykane. w okresie przed wojennym by³ aktywnym cz³onkiem Zwi¹zku Wojaków i Powstañców. Pawe³ Trzeciñski z Upi³ki, uczestnik wojny bolszewickiej i jego ona Marta z d. Jankowska z Upi³ki (zdjêcie œlubne). Œlub z Mart¹ Jankowsk¹ w 1937 roku, bra³ w mundurze (zdjêcie) w gali odznaczeniowej najwa niejszych medali wojennych zas³ug. Szkoda, e podczas budowy nowego domu odznaczenia i archiwalia z tamtego okresu uleg³y zniszczeniu, co stanowi niew¹tpliwie nie powetowan¹ stratê. *Gawin Jan ur. w 1901 roku na wybudowaniu - Nierostowo. Czynnyuczestnikwojnybolszewickiej. Walczy³pod Warszaw¹ i na Ukrainie. Ze s³u by wojskowej powróci³w1922roku. w1939rokuuczestniczy³wwojnie obronnej. Dostaje siê do niewoli i zostaje skierowany do pracy przymusowej w g³¹b Niemiec. Pod koniec 1943 roku zosta³ zmuszony do przyjêcia niemieckiej grupy narodowoœciowej poczym zostaje zwolniony do domu. Po miesi¹cu zostaje wcielony wraz z synem Franciszkiem do Wehrmachtu. Jegodziejestanowi¹klasycznyprzyk³ad yciatutejszych Kaszubów, którym przysz³o yæ w okresie wielkichniepokoispo³ecznychjakiedotknê³yeuropê w pierwszej po³owie XX wieku. *Ryngwelski Piotr ur. w 1901 roku w Upi³ce. Syn Józefa i Anny zam. w Owsnych Ostrowach. By³ o³nierzem 4 Pu³ku U³anów w Wilnie. Zmar³ w 1921 roku w wyniku odniesionych ran w tej wojnie. Potwierdza to zapis w Ksiêdze zgonów USC w Lipnicy. *Dorawa Józef ur. w 1896 roku we Wierzchocinie. Od roku by³ o³nierzem cesarskiej armii Prus. Walczy³ na froncie zachodnim we Francji, w tym pod Verdun. Po demobilizacji latem 1919 roku powróci³ Wierzchociny. Pó³ roku póÿniej po w³¹czeniu czêœci Gochów do Polski zosta³ wcielony do Wojska Polskiego. w marcu 1920 roku zosta zdemobilizowany i skierowany do obrony granic wschodnich. Bra³ czynny udzia³ w Bitwie Warszawskiej, a pó niej jako ochotnik uczetniczy³ w bitwie pod Komarowem. w pogoni za wrogiem ze swym oddzia³em dotar³ do Lwowa i Stanis³awowa. Szczêœliwie wróci³ na Kaszuby w 1922 roku. Rodzinie przekaza³ wiele barwnych wspomnieñzeswojego ycia.zmar³wwieku90lat. *Klepin Józef - ur. w 1899 roku; wujek Stanis³awa Lemanæzyka z Borowego M³yna (ul. Jana Paw³a II 3). Zgin¹³ w 1920 roku jako o³nierz - ochotnik. *Olik Józef ur. w 1899 r., mieszka³ w Borowym M³ynie wybudowanie pod Osusznice obecnie m. Brzeziñski. Bra³ czynny udzia³ w obronie Warszawy, a potem w pogoni za Rosjanami. z wojny tej powróci³ bez uszczerbku. Po wybuchu II wojny œwiatowej rzuci³ siê w wir pracy konspiracyjnej, zosta³ komendantem Gminnym Gryfa Pomorskiego, byæ mo e jak niektórzy twierdzili AK. Zostaje w 1942 roku zostaje aresztowany i osadzony w Stutthofie. Podczas s³ynnego marszu œmierci wiêÿniów w styczniu lutym 1945 roku doszed³ do miejscowoœcinawczpodlêborkiem, gdziezmar³zwycieñczenia. Taki by³ los i wielu innych Kaszubów, którzy ycie swe oddali na o³tarzu Boga i Ojczyzny. *Olik Franciszek ur roku, zamieszka³y w Upi³ce, by³ jednym z wielu, którzy na wezwanie ks. B. Goñcza udali siê w bój z antychrystami, jak nazywano bolszewików. Bohatersko walczy³ pod Warszaw¹ i na kresach wschodnich. w 1945 roku zosta³ aresztowany przez Rosjan. Mo- liwe, e dowiedzieli siê o jego walce w wojnie z sowietami. Zosta³ wywieziony na Ural do Kopiejska, gdzie z g³odu i panuj¹cego tyfusu zmar³ 17 wrzeœnia 1945 roku. *Tandecki Bernard ur. w 1898 roku mieszka³ przy obecnej ul. Jana Paw³a II 19. Poleg³ - w chwale obroñcy Ojczyzny. Inni uczestnicy wojny polsko bolszewickiej *Alkiewicz Rajmund ur. oko³o 1900 roku. Syn zarz¹dcy maj¹tku Ogiñskich w Jab³owie Pomorskim. By³ studentem, jednym z wielu, którzy idea³y patriotyczne stawiali ponad w³asne ycie.wyroœli w tradycjach zrywów wolnoœciowych, kultywowali romantyczne idea³y Mickiewicza i S³owackiego. Takim by³ m³ody Rajmund. z pewnoœci¹ przyczyni³ sie do zwyciêtwa w bitwie warszawskiej. Razem ze sw¹ dywizj¹ walczy³ na B³otach Piñskich- gdzie na O³tarzu Ojczyzny z³o y³ m³ode ycie. *Kaszubowski Wincenty ur. w 1901 roku w Studze k/czarnej Wody. Za udokumentowany udzia³ w wojnie polsko-bolszewickiej, postanowieniem Prezydenta RP z dnia roku, odznaczony zosta³ Krzy em za udzia³wwojnie roku. wwieku89latawansowany by³ do stopnia podporucznika WP. *Kiedrowski Leon ur. w 1901 roku w Raduniu (k. Brus). Jako student Uniwersytetu Poznañskiego gdzie studiowa³ ekonomie, przerwa³ studia i wst¹pi³ z podobnymi jak on studentami do Ochotniczych Oddzia³ów dowodzonych przez B³êkitnego Genera³a Józefa Hallera, by broniæ Warszawy. Po szczêœliwie przebytej kampanii na Kresach Wschodnich, powróci³dodomu. Poukoñczeniustudiów przez d³ugie lata pracowa³ w Banku Ludowym w Brusach. Zmar³ w 1971 roku. Powy szy indeks nazwisk obejmuje uczestników wojny, którychuda³omisiêjakdot¹dustaliæidlatego prosimy o dalsze informacje w tym wzglêdzie. Na koniec nasuwa siê pytanie: Czy wspó³czeœni nasi m³odzieñcy poszliby w œlady swych przodków i stanêliby w obronie ojczyzny, gdyby zasz³a taka potrzeba? /-/ 3

4 Wieœ Ostrowite z par. Borzyszkowy po³o ona jestnawschódodjezioraostrowitego. DoŸróde³pisanych trafi³a na pocz¹tku XVwieku, a wed³ug znanego S³ownika geograficznego z koñca XIX wieku mia³a byæ za³o ona w roku Dokumenty niemieckiepodaj¹jejzapisywformieosterwig(zwielkiej ksiêgi czynszowej Krzy aków), lata i Osteruitz w roku Dokumenty polskie z okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej podaj¹ ju nazwêwpostacidzisiejszejostrowite. wczasachzaborów Niemcy pisali Ostrowitte lub Ostrowitt. Mapa Schröttera z koñca XVIII wieku, jak i niektóre Ÿród³a polskie, notuje te Unter Ostrowite, czyli Ostrété lub Ostrité (tak podaje ks. Sychta w S³owniku kaszubskim), przymiotnik brzmia³ historycznie i wspó³czeœnie ostrowski, po kaszubsku ostroœci, czylitak, jakszlacheckienazwiskoostrowski. wkaszubskiej wymowie nazwy wsi Ostrété lub Ostrité obserwujemy regularne œci¹gniêcie (kontrakcjê) g³osek owidoélubi. Tworz¹cprzymiotnik, Kaszubi odrzucili przyrostek ite w nazwie wsi, utworzyli 4 Edward Breza OSTROWSCY i ICH PRZYDOMKI SZLACHECKIE dokoñczenie ze str. 1. go od podstawy (tematu) Ostrow-. Sposóbtenby³znamiennydladawnej polszczyzny i kaszubszczyzny, por. np. koœcierski od Koœcierzyna od tematu Koœcierz- (bez przyrostka in-), nazwiskobukowskiodnazwy wsi Stary Bukowiec w Koœcierskiem od tematu Bukow- (bez przyrostka sc) itd. Przechodz¹c do objaœnienia nazwy wsi Ostrowite, trzeba powiedzieæ, e takich nazw wsi i jezior, nad którymi wsie o nazwie Ostrowite le ¹, jest na Pomorzu bardzo du o. w powiecie chojnickim mamy wieœ parafialn¹ Ostrowite, w gminie Silno, dawniej w³asnoœæ królewsk¹ nad jeziorem Ostrowite, osadê Ostrowite pod Mêcika³em, równie nad jeziorem, wieœ nad jeziorem Ostrowite w gminie i w parafii Czersk. Dalej jest osada Ostrowite w gminie Sulêczyno w Kartuskiem, wieœ Ostrowite pod Gdañskiem i w pow. Œwiecie nad jeziorem Ostrowite oraz inne. ¹cznie ponad 20. Niemcy czêsto nazywali te wsie Osterwick przez nawi¹zanie w I cz³onie do rzeczownika Ostern Wielkanoc. Nazwy jezior Ostrowite ka ¹ omawian¹ nazwê odnieœæ do staropolskiego, w innych jêzykach do dziœ zachowanego, rzeczownika ostrów w znaczeniu wyspa. Ks. Sychta w S³owniku notuje rzeczownik ostrów wyspa na jeziorze lub rzece. Do dziœ mamy wiele pól, lasów i ³¹k, które nazywaj¹ siê Ostrowami lub Ostrówkami, a po³o one s¹ nad jeziorami lub rzekami. Na podanych wy ej jeziorach Ostrowite znajduje siê zawsze wyspa lub kilka wysp czy dziœ ju tylko pó³wyspów. Czêstoœæ nazwy Ostrowite na jeziora i osady nad nimi po³o one pozwala jêzykoznawcom rekonstruowaæ przymiotnik ostrowity o znaczeniu zaopatrzony w wyspy b¹dÿ maj¹cywyspy. Przymiotnikostrowityutworzony zosta³ od rzeczownika ostrów przez dodanie przyrostka ity, podobnie jak piaszczyty od piasek, wodnity od woda, lesisty od las i ziemity od ziemia. Dziœ mówimy piaszczysty, lesisty, wodnisty, ziemisty, ale dawna polszczyzna i jej gwary notuj¹ tak e teodrzeczownikoweprzymiotnikiutworzonezapomoc¹ przyrostka ity. Tak wiêc nazwa Ostrowite to dawny przymiotnik, odnoszony g³ównie do jezior i rzek, mówi¹cy e na tych jeziorach czy rzekach wystêpuj¹ wyspy. Od nazwy jeziora Ostrowite wziê³y nazwy po³o one nad nimi wsie: Ostrowite, od którego nazwisko wziêli Ostrowscy, by³o wsi¹ szlacheck¹. w roku 1570 odnotowani zostali w niej: Wawrzyniec i Grzegorz ¹ccy (Ÿród³owo: Laurentius L¹ntzki, Georgius L¹nczki), Andrzej, Piotr, Maciej i Krzysztof Pr¹dzyñscy (Ÿród³owo Stentzeslaus Krayk), Grzegorz Jant, (Ÿród³owo Gregorius J¹nth), Micha³ Borosz (Ÿród³owo Michael Barrosch), ukasz i Jakub Kiedrowscy, Pawe³ Herman, Miko³aj Matiesek (Ÿród³owo Nicolaus Mathiesek) i wreszcie Filip oraz Franciszek Ostrowscy. Wszystko szlachta (nobiles). Nazwiska nie pochodz¹ce od pobliskich wsi szlacheckich, a wiêc Borosz, Herman, Janta, Kraik, Matiesek wyliczane s¹ potem przez heraldyków jako przydomki szlacheckie Ostrowskich. Nadto dochodz¹ tu Gula, G³usz i G³uszyk, Kocio³ek, Kop i Kopa. Zajmijmy siê nimi po kolei. Borosz oprócz poœwiadczenia w Ostrowitem w XVI wieku odnotowany zosta³ jako przydomek przez W. Kêtrzyñskiego w XVII wieku u Lipiñskich. Jest to zdrobione imiê od dwucz³onowego imienia Borzys³aw. Od imienia Borzys³aw pochodzi tak e Borzysz i Borzyszek, a od tego ostatniego nazwa wsi Borzyszkowy. Innym zdrobnieniem by³o imiê Borek, które tkwi w nazwie wsi Borkowo. G³usz i G³uszyk notowane by³y u Ostrowskich h. Do³êga przez W. Kêtrzyñskiego z pocz¹tku XVIII wieku, potem w tym e wieku w materia³ach parafii Borzyszkowy. Nazwa pochodzi od przymiotnika g³uchy. Forma G³uszyk jest struktur¹ odojcowsk¹ (patronimiczn¹) utworzon¹ od G³usz za pomoc¹ przyrostka yk. Przydomek Gula, podobnie jak G³uszyk, wystêpuj¹cy tylko u Ostrowskich, zanotowa³y go w roku 1612 ksiêgi miejskie Chojnic. Jest to forma przezwiskowa od rzeczownika gula guz, naroœl. Herman, notowany w roku 1570 w Ostrowitem, pochodzi oczywiœcie od niemieckiego imienia Herman. Nazwiska od pe³nych imion s¹ czêstym zjawiskiem we wszystkich jêzykach europejskich, por. np. polskie Grzegorz, Gerard, Dominik, Urban. Janta, tak e by³ notowany w roku 1570 w Ostrowitem, gdzie mieszka³ Nobilis Gregorius Janth; potem Jantowie zostali bogato udokumentowani w Pó³cznie, Gostkowie, Czarnej D¹brówce, JeleñczuwBytowskiemiwBorzyszkowachorazwLipnicy. Przydomek znany nadto u Czapiewskich z Czapiewic, Lipiñskich z Lipnicy i Pó³czyñskich z Pó³czna (u tych ostatnich najbardziej znany). Nazwê naj³atwiej wywieœæ od imies³owa - jêty (od czasownika j¹æ), który wymawiany by³ po kaszubsku janti. Koñcowe i Niemcy oddali przez e, a potem formê Jante Polacy i Kaszubi przekszta³cili regularnie przez wymianê koñcowego e na a w Janta. Por. analogiczny proces w nazwiskach Bruny, Gruby, Szady, zniemczonych na Brune, Grube, Szade, a potem spolszczonych na Bruna, Gruba i Szada. Kocie³ek poœwiadczony zosta³ w ksiêgach ³awniczych Koœcierzyny w roku 1579 i przez W. Kêtrzyñskiego w drugiej po³owie XVII wieku. Nazwa pochodzi od wyrazu pospolitego kocie³ek. Dziœ mówimy kocio³, kozio³, osio³, ale dawniej mówi³o siê kocie³, kozie³, osie³, dziœ w kaszubszczyÿnie koce³, koze³, ose³. Kop lub Kopa zanotowany zosta³ najpierw w XVII wieku u Gryzlerskich z Gryz³awek w Wêgorzewskim na Mazurach, potem przez ks. J.G. Borka w XVIII wieku Kopowie-Ostrowscy w Borzyszkowach, nastêpnie w BrzeŸnie Szlacheckim. Przydomek jest skróconym imieniem od pe³nego imienia Jakub, dawniej Jakób z ³aciñskiego Jacobus lub od Prokop. Nazwiska Prokop znane s¹ Pomorzu, np. z pocz¹tku XX wieku w Kiedrowicach. Skrócone imiê Prok da³o podstawê nazwie wsi Prokowo pod Kartuzami. Nazwiska Kopek, Kopko, Prokopowicz wystêpuj¹ w ca³ej Polsce. Do nazwy Kop Niemcy dodali e i otrzymaliœmy w ten sposób Kope czy Koppe, jak z formy Samp Sampe,azWilk Wilkeitd.FormêKopespolszczono przez wymianê koñcowego e na a i tak powsta³ wariant Kopa. Ta postaæ Kopa skojarzona zosta³a z rzeczownikiem kopa 60 sztuk. Po niemiecku kopa to Schock i dlatego niektórych Kopów przet³umaczono na Schocków. Nazwisko Schock widnieje na nagrobkach cmentarza w Borzyszkowach. Kraik notowany by³ w roku 1570 w Lipnicy i w Ostrowitem. w tej ostatniej wsi mieszka³ szlachcic Stanis³aw Kraik (Nobilis Stentzeslaus Krayk). Potem poœwiadcza Kraików-Lipiñskich ks. J.G. Bork. Jest to zdrobnienie od dwucz³onowego imienia Dzier ykraj. Matiesek zosta³ tylko raz poœwiadczony w Ostrowitem w roku 1570 i na tej podstawie heraldycy przypisuj¹ Ostrowskim przydomek Matiesek, pochodny od imienia Maciej lub Mateusz. U Ostrowskich, jak widaæ, spotykamy mniej przydomków, ani eli u pozosta³ych rodzin szlacheckich z tzw. Gochów. Uderza te wystêpowanie kilku tylko u Ostrowskich. Chodzi tu o nazwy osobowe: G³usz i G³uszyk, Gula, Herman, Kocie³ek i Matiesek. /-/ Ostrowite - droga na Borzyszkowy

5 Rok 2002 Rokiem Hieronima Derdowskiego Zbigniew Studziñski Derdowski o Kaszubach dokoñczenie ze str. 1. ko uchów,które nosili tamtejsi mieszkañcy, tak mê czyÿni, jak kobiety. Charakteryzuje oprócz stroju, tak e krajobraz, goœcinnoœæ, wierzenia, przes¹dy tego ludu. D³u ej zatrzyma³ siê przy S³owiñcach, u ywaj¹c na ich okreœlenie nazwy kabatków. Resztki tego kaszubskiego szczepu pisze Derdowski mieszkaj¹ pomiêdzy jeziorami Gardno i ebsko, gdzie wyparci zostali przez Niemców. Ubolewa, i zaledwie 3000 mówi narzeczem kaszubskim. Opisuje t¹ ziemie m.in. pisz¹c: Na Kaszubach po³udniowych role tylko dobre pod kartofle lub tatarkê, ytko nie bardzo siê obradza. Du o miejsca poœwiêca wzmagaj¹cym siê tendencjom germanizacyjnym. Niepokoi go budowa kolei, poniewa przy tworach tworz¹ siê osady niemieckie. Uwa a, e treœci germanizacyjne p³yn¹ z Gdañska przez tamtejsze pismo: Westprenssisches Volksblatt. w powiecie puckim ju prawie ka dy ch³op wiejski mówi tak dobrze po niemiecku, jak po polsku. Stwierdza, e najsilniej stoi narodowoœæ polska w kaszubskich wsiach gospodarskich (Wiele, Karsin, Borzyszkowy). w tych wsiach najbiedniejszy wyrobnik czyta pismo ludowe Przjaciela lub Pielgrzyma. W dalszej czêœci tej pracy opisuje obyczaje i wierzenia Kaszubów. Mówi, e zabobonnoœæ i ³atwowiernoœæ, to wadliwa strona w charakterze ludu kaszubskiego, ale ta w³asnie strona pokazuje nam naturaln¹ prostotê i naiwnoœæ. Na kartach tej rozprawki autor daje obraz rodzimej literatury, zamykaj¹cy siê w dwóch nazwiskach: Ceynowy i swoim w³asnym. Pisze, e Ceynowa -...chocia pracowa³ mo e w najszczerszych chêciach, niczym siê Kaszubom nie przys³u y³, owszem, wiele nam zaszkodzi³, przedstawiaj¹c nas jako osobny naród, rozpowszechniaj¹c drukiem najbrudniejsze piosenki i to œpiewane Bóg wie gdzie, tylko nie na Kaszubach, zaszczepiaj¹c pomiêdzy prostaczkami idee ateistyczne i siej¹c niezgodê pomiêdzy ludem a szlacht¹. Niepotrzebnie te tworzy³ dla narzecza kaszubskiego dziwaczn¹ ortografiê na podstawie jêzyka ³u yckiego i czeskiego, co by³o skutkiem zaznajomienia siê podczas jego studiów na uniwersytecie wroc³awskim z Hórnikiem i gronem akademików czeskich. w ortografii nie by³ Ceynowa nawet konsekwentnym; b³¹ka³ siê, jak to by³o w czasach pierwszych druków polskich XVI wieku. Powy sza ocena jest niew¹tpliwie bardzo surowa i niesprawiedliwa. Czy by Derdowski chcia³ pokazaæ, e jest lepszy od Ceynowy? Pisz¹c o sobie o swojej twórczoœci, wypowiada siê Derdowski o swym programie, ró nym od tego, który realizowa³ Ceynowa. w tym wzglêdzie tak go przedstawia: Kaszubom, których narzecze jest tylko s³abym odcieniem gwary mazowieckiej, w³aœciwie osobnej literatury nie trzeba. Mówi¹c pacierz, staraj¹ siê go wymawiaæ jak najczyœciej po polsku, nie czytaj¹ te innych ksi¹ ek do nabo eñstwa i z powieœciami, tylko polskie. Ale mo na by jednak, choæby tylko po dyletancku, jak to czyni¹ Niemcy w narzeczu plattdeutsch, podejmuj¹c dalej rozpoczêt¹ pracê nad pielêgnowaniem tego jêdrnego narzecza, w którym wyrazy prawie same z siebie uk³adaj¹ siê w obrazy idyliczno naiwne, w jakich siê przedstawia lud kaszubski we wszystkich stosunkach ycia. Dalej przytacza fragment przez siebie napisanego Czorliñskiego i na jej kanwie snuje sw¹ ocenê na temat istoty i roli kaszubszczyzny: Z powy szej próbki narzecza kaszubskiego widaæ, jak dalece jest ono zbli one do czystego jêzyka polskiego. Czasem raziæ mo e u ywanie germanizmów, jak: doch jednak, le tylko, kiej kiedy, ale Kaszubi coraz wiêcej siê ich pozbywaj¹ a staraj¹ siê mówiæ coraz poprawniej...kaszubi jeszcze d³ugo nie naucz¹ siê mówiæ z pañska, górnie, g³adko a wygadano, jak mówi¹ w Poznaniu, Krakowie, Warszawie, bo ciê ko im odzwyczaiæ siê od starej rdzennej mowy przodków, a niestety, jak wszystko co stare wobec nowej mody tego doznaje, czêsto t¹ mow¹ wystawiaj¹c siê na œmieszki i przek¹sy. Dlatego te w g³¹b Polski ich wiele nie poci¹ga, a z drugiej strony bory, piaski i bagna kaszubskie nie nêci³y i nie nêc¹ Polaków znad Wis³y do zwiedzania tego kraiku. Tote jedni i drudzy ma³o o sobie wiedz¹. Podobny pogl¹d na sprawê mowy kaszubskiejwypowiedzia³ poprzednio w Czarliñskim... : Ale ma le mowê nasz¹ serdecznie kohejma I po polsku coraz lepi godac sê starejma! Le s³uchejma co niedzelê polsciego kozania Choc gadaj¹ u nas dzyso w ka dy wse jinaczy, Ciej le wjedno bêdzem dza³ac r¹czo i wetrwale, W kuñcu tak jak we Warszawie bêdzeme godale. W koñcowej czêœci swojej pracy O Kaszubach, wyra a s³owa pe³ne alu, a jednoczeœnie œwiadcz¹ce o du ej trosce Derdowskiego w sprawie mu najbli szej Kaszubów i ich istnienia: Za ma³o, za ma³o dot¹d zajmowano siê Kaszubami, w literaturze polskiej prawie nic o nich nie spotykamy. Wincenty Pol w Pieœni o ziemi naszej ani s³owem nie raczy³ o nich wspomnieæ. a trzeba pamiêtaæ, e Kaszubi to dzisiaj jedyny lud polski i czysto s³owiañski nad Ba³tykiem, garstka niedobitków i milionów Pomorzan, ju zawsze straconych dla S³owiañczczyzny. /-/ Od Redaktora dokoñczenie ze str. 1. urlop... na przymusowy urlop, pe³en beznadziejnoœci jutra, przepe³niony zgryzot¹ i nostalgi¹ za tym co by³o i siê utraci³o...po upadku kolejnego giganta i satelickich szczeciñskiej stoczni zak³adów, roœnie wœród Pomorzan stan frustracji, wprost proporcjonalny w swym natê- eniu do mo liwoœci przetrwania... Gdy brakowa³o chleba w myœl rzymskiej maksymy robiono igrzyska. Zrobiono, ale nam, naszym or³om nie uda³o siê, bowiem i w kopaniu pi³ki... Polak ju tak e nie potrafi...za wiele! Dobite za przyczyn¹ naszej reprezentacji w pi³ce no nej przez Koreañczyków i Portugalczyków... nastroje, które i tak ju uprzednio by³y fatalne z powodu narodowego bezrobocia, nie chciejstwem czêœci spo³eczeñstwa co wst¹pienia nas do UE a czêœæ, e to przyjêcie mo e siê opóÿniæ, naciskami Rosji o królewiecki korytarz a ponadto nadwy k¹ gazu i zbo a ; nieodzownie wiedzie nas do psychicznego dna. Na nic zdaj¹ siê protesty Samoobrony w tej ostatniej wymienionej przeze mnie kwestii nazwijmy j¹ umownie zbo owej. Andrzej Lepper, który nie tylko wysypywanym ze swymi towarzyszami importowanym zbo em, którego ponoæ nie ma, czyni wysi³ki, które w przys³owiu okreœlamy...jako syzyfowym rzucaniem grochu o œcianê, b¹dÿ przypominaj¹ s³owa ludowej piosenki o pewnej rozmowie, która podobnie jak jej /piosenki/ s³owa oznajmiaj¹ nam jej skutek,... e ch³op przemówi³ do obrazu, a obraz doñ ani s³owa... taka by³a ich rozmowa. Mo e nie do koñca tak jest, bowiem z ró nych stron obrazowych postaci nie wy³¹czaj¹c niektórych hierarchów koœcielnych s³yszymy oceny w stylu np. porównywania Andrzeja Leppera do filmowo powieœciowego Dyzmy - szefa Banku Zbo owego. Niejednokrotnie s³yszy siê ze strony obra- onych w³adz niebezpieczne pomruki pe³ne gróÿb, w wyniku których dzia³acze Samoobrony musz¹ prosiæ o ochronê. Dzisiaj ju nie mo na nam wmawiaæ, e to tylko Lepper, a reszta jego dzia³aczy to figuranci, niedouczeni obywatele...wieœniaki.. a przede wszystkim, e wœród nich nie ma - a je eli ju s¹ to bywaj¹ kiepskimi politykami i liderami lokalnymi, e w tej partii tylko jej wódz jak go co niektórzy z³oœliwie okreœlaj¹ - pcha siê na afisz (czytaj np. do programów TVP ) bo...siê wyrobi³ i potrafi tylko oskar aæ. Otó ostanie programy telewizyjne, zarówno Tygodnik Polityczny czy Forum i inne, udowodni³y, e Samoobrona ma nie tylko Lidera... lecz równie poza Nim, wielu oddanym sprawie swych cz³onków, w tym ludzi m³odych czego przyk³adem by³a wystêpuj¹ca w jednym z majowych programów Forum - pani Jankowska, studentka i dzia³aczka Samoobrony. a czy pan przewodnicz¹cy Andrzej Lepper bezpodstawnie wyra- a swe, a przede wszystkich tych, którzy mu wierz¹ ajestichsporo o czym œwiadcz¹ kolejne sonda e okreœlone obawy, oka ¹ po czêœci wyniki jesiennych wyborów samorz¹dowych! XX Na tragifarsê zakrawa prawie ju trzyletnie mamienie przedwyborcze a potem po zdobyciu w³adzy przez liderów i ekipê rz¹dow¹ SLD, ³¹cznie z Panem Prezydentem RP, urodzonym i wychowanym przecie tu wœród nas - nie realizowanie, a wrêcz dzisiaj sabotowa- 5

6 6 Od Redaktora dokoñczenie ze str. 5. TU WIARA JAK OPOKA Od przybycia pierwszych osadników na Ziemiê Gochów minê³o ju 650 lat. Wszystkie te lata by³y przepe³nione niewzruszon¹ wiar¹ i przynale noœci¹ do tego samego Koœcio³a. Przez te 650 lat aden z Gochów nie odszed³ od wiary naszych przodków. Szerz¹cy siê Luteranizm na Ziemi Cz³uchowskiej i Chojnickiej zatacza³ coraz to szersze krêgi. w Chojnicach zgin¹³ z r¹k siepaczy protestanckich miejscowy ksi¹dz, który nie chcia³ oddaæ Katolickiego Koœcio³a Protestantom. Pomimo ró nych prób zastraszania i podobnym jak powy ej gwa³tom - na terenie Gochów aden z mieszkañców nie zmieni³ swej wiary. Wszyscy Katolicy zostali wierni Papie owi i swej religii. W czasie okupacji Pruskiej na Gochach zaczêli osiedlaæ siê niemieccy Ewangelicy. Pomimo nacisku elaznego Kanclerza Otto Bismarcka, który wypowiedzia³ ostr¹ walkê Katolikom Gochowie zosali nieugiêci. W okresie II wojny œwiatowej zabrano Gochom wszystkich kap³anów a pomimo tego koœcio³y zape³niali wierni. Mo e to wówczas prowadzone przez nich samych, bez kap³ana modlitwy by³y jeszcze bardziej ni to by³o zazwyczaj - gor¹ce i b³agalne. Ponadto kto móg³ to w niedzielê doje d a³ do pobliskich prowadzonych przez kap³anów niemieckich czynnych wówczas koœcio³ów w pobliskim powiecie bytowskim. Tego stosunku do wiary i Koœcio³a nie zmieni³ okres stalinizmu i PRL-u. Koœcio³y ma Gochach podczas niedzielnych mszy do dziœ s¹ pe³ne wiernych. Nikt z tutejszych dla ówczenie, spo³ecznie autentycznych, lokalnych oczekiwañ co do utworzenia województwa œrodkowopomorskiego. Czy na kpiny nie zakrawa - ostatnie zdyscyplinowanie przez prezydium klubu poselskiego SLD, parlamentarzystów koszaliñsko s³upskich tej partii (30-tu), którzy zg³osili w tym wzglêdzie do Marsza³ka Sejmu, poselsk¹ inicjatywê ustawodawcz¹. Zarzuty i dzia³aj¹ wbrew woli SLD w tym wzglêdzie, s¹ wyraÿnym zaprzeczeniem co do roli jak¹ to pose³ musi spe³niaæ w stosunku do oczekiwañ swych wyborców. Taka dyktatorska i jednoczeœnie dogmatyczna reakcja ze strony w³adz klubu i kierownictwa SLD, wobec swych parlamentarzystów a przez nich przede wszystkim do cz³onków swej partii z tego terenu a zw³aszcza swych wyborców, pokazuje, e wszyscy poni ej wysokiego kierownictwa s¹ traktowani instrumentalnie. Ci co bezwzglêdnie podporz¹dkowuj¹ siê woli czo³ówki partyjnej (w historii to ju nie raz przerabialiœmy zarówno w postaci faszyzmu jak komunizmu) w swym wyborcom pokazuj¹ i omylili siê powierzaj¹c im swe g³osy, e w wielu przypadkach g³osowali nie na swych terenu przedstawicieli, a w niektórych przypadkach, na bezwolne marionetki, œlepo wykonuj¹ce polecenia swej partyjnej zwierzchnoœci. Inicjatora dzia³añ poselskich w tym wzglêdzie - pos³a Edwarda Wojtalika ostrzega siê dzisiaj, e za brak dyscypliny partyjnej w tym wzglêdzie mo e byæ ukarany wykluczeniem z klubu SLD. Grozi to prawdopodobnie tak e i innym naszym pos³om (SLD), którzy nie porzuc¹ marzeñ rewizji granic wojewódzkich. S¹dzê, e te odgórne pokrzykiwania i pobrzêkiwania lask¹ marsza³kowsk¹ - zaogni¹ tylko sytuacje i zdeterminuj¹ w dwójnasób wszystkich bojowników tej sprawy bez wzglêdu na przynale noœæ partyjn¹. a nawet jaki to by³by piêkny œlub mo e doprowadziæ i wyrzuceni ze swych klubów pos³owie SLD i PSL przy³¹cz¹ siê np. do klubu parlamentarnego Samoobronny... Czy z tak¹ ewentualnoœci¹ nie liczy siê Kierownicza Warszawka? Czy by dla wielu z nas - opowiadaj¹cych siê za powo³aniem województwa œrodkowopomorskiego, a tym samym oczekuj¹cych, e zgodnie ze swym programem wyborczym SLD UP PSL - naprawi nazwijmy to delikatnie okolicznoœciow¹ pomy³kê pope³nion¹ przy podziale administracyjnym kraju przez swych poprzedników to dzisiejsze stanowcze nie! - wyartyku³owane w tej materii z warszawskich gabinetów, oznacza dla nas ju definitywny kres dawanym nam nadziejom, które okaza³y siê tylko polityczn¹ gr¹ i u³ud¹? XXX Wzorem inicjatywy ogólnopolskiej, równie my Kaszubi a jak to nie mo na? chcia³oby siê wszem i wobec zadziwionym powiedzieæ zorganizowaliœmy konkurs dyktanda pisanego w jêzyku kaszubskim! Oczywiœcie pochwalam t¹ inicjatywê, lecz nie by³bym sob¹ gdybym nie mia³ swego rechtu i w tej sprawie! Otó dyktando to odbywa³o siê pod has³em i umownym patronatem Hieromina Derdowskiego, którego w tym roku w sposób szczególny upamiêtniamy z okazji 100 rocznicy œmierci. o co mi w tym wzglêdzie chodzi mianowicie o to, e ten Wysoki Teofil Cichosz GOCHY PIERWSZE KOŒCIO Y Na terenie Ziemi Cz³uchowskiej, w sk³ad której wchodzi³y Gochy, du o ju wczeœniej ni powsta³ koœció³ i parafia w Borzyszkowach, wybudowane by³y ju œwi¹tynie chrzeœcijañskie. Tereny na pó³noc od Cz³uchowa do chwili przybycia Krzy aków w odró nieniu od Goch, by³y terenami niezamieszka³ymi. Ówczesny obszar Goch by³ jedn¹ wielk¹ puszcz¹ trudn¹ do przebycia, nawet Kasztelan mieszkaj¹cy w Kasztelu w Szczytnie nigdy nie odwiedza³ tych stron. Na wyspie Schlosswerder na dzisiejszym jeziorze Krêpsko, przy istniej¹cym tam we wczesnym œredniowieczu Kasztelu, wybudowana zosta³a w 1205 roku kaplica. W tym samym roku Koœcio³y powsta³y w Chojnicach iwkonarzynach. Cztery lata póÿniej wybudowano koœcio³y w Cz³uchowie, Koczale i Bia³ym Borze. Nastêpn¹ wybudowan¹ w 1279 roku œwi¹tyni¹ na tym terenie by³ Koœció³ przy klasztorze zakonu Augustynów w Swornegacich. Zakon Augustynów ze Swornegaci po³o y³ wielkie zas³ugi w chrystianizacji tej Ziemi. To jego tu dzia³alnoœæ przyczyni³a siê do zorganizowania lokalnych struktur koœcielnych - nie tylko w samych w:swornegaciach ale tak e poza wymienionymi miejscowoœciami, w S¹polnie i Przechlewie. Na teren przysz³ej parafii borzyszkowskiej, Swornegaccy zakonnicy prawdopodobnie nie docierali, bowiem nie mówi¹ na ten temat adne zapisy. Prawdopodobn¹ przyczyn¹ tego stanu rzeczy by³o to, e te tereny w tamtym okresie by³y jeszcze nie zamieszka³e. Sprowadzeni w XIII wieku na teren borzyszkowskich Goch przez Krzy aków osadnicy zasiedlili obszary dzisiejszych wsi: Borzyszkowy, Lipnica, Kiedrowice, Ostrowite, Pr¹dzona, BrzeŸno Szlacheckie, ¹kie, czy Gliœno byli ju Chrzeœcijanami. Osadnicy Ci byli potomkami S³owian z nad aby, których przodkowie ochrzczeni zostali prawdopodobnieju 150lattemuwX/XIwieku. Pomimo, i znajdowali siê ju od ponad 100 lat pod panowaniem Sasów, którzy zagarnêli ich nad³abskie terytoria nie stracili oni swej s³owiañskiej: pomorsko kaszubskiej mowy. Nawet nadane im przez Sasów niemieckie nazwiska nie zrobi³y z nich Germanów. z tymi niemieckimi nazwiskami osadnicy z nad aby przyjechali na Gochy i nadal siê nimi pos³uguj¹. Te ówczesne przywiezione na teren Goch przez tamtych osadników nazwiska, sprawiaj¹ historykom do dziœ wiele trudnoœci, k³opotu i zamieszania. Czyta³em na temat powstania tych nazwisk wiele ksi¹ ek i opracowañ napisanych przez ró nych pseudohistoryków, e a wierzyæ siê nie chce jak mog³y urodziæ siê w ich g³owach takie bzdury. Co prawd¹ jest, terenie Polski w tym tak e i na Pomorzu nazwiska zaczêto wprowadzaæ pod koniec XV i XVI a nawet jeszcze na pocz. XVIII wieku a wiêc niby dlaczego mieszkañcy takiej krainy jak¹ s¹ Gochy mogli posiadaæ ju swe nazwiska Ponadto pragnê dodaæ, e w Polsce nazwiska wprowadzono i tak o prawie 400 lat wczeœniej ni w Turcji. Chocia z tego tylko powodu nie nale y Gochom zazdroœciæ posiadania nazwisk ju w XV wieku. Mo e by tak postudiowaæ historiê œredniowiecza... ale przed tym niestety nale y poznaæ jêzyk ³aciñski... Koœció³ p.w. Matki Boskiej Zielnej w ¹kim.

7 Fot. J. Maziejuk Ks. Kazimierz Raepke ( ) snych stanowisk partyjnych czy pañstwowych nie wypar³ siê swej wiary. Tak e nawet Ci, którzy opuœcili swoj¹ Ma³¹ Ojczyznê Gochy, i zamieszkali na obczyÿnie, a dzisiaj ich potomkowie pozostali wierni Koœcio³owi i wierze swych Ojców. Ks. bp Marian Przykucki - BrzeŸno Szlach, 1983 Fot. J. Maziejuk NASI KAP ANI G³êboka wiara na Gochach nie przetrwa³aby setek lat, gdyby nie kap³ani, w tym zw³aszcza kierowani tu, przez pelpliñskich Biskupów. Kap³ani, którzy pokochali mieszkaj¹cy tu ubogi lud. Kap³ani, którzy na co dzieñ - na dobre i na z³e s¹ ze swymi parafinami i jak oni skromnie yj¹cych poœród nich. Wœród wielu takich kap³anów znacz¹cych dla historii i rozwoju wspó³czesnoœci Goch wymieniæ nale y ksiê y: proboszczów borzyszkowskich - Sylwestra Felchnera i kanonika Kazimierza Reapke ; proboszcza Ksawerego Gabrycha w BrzeŸnie Szlacheckim zamordowanego w obozie w Dachau, oraz by³ych proboszczy z Borowego M³yna - Bernarda Goñcza i Leona Paerschke. Schorowany œp. ks. Kanonik Kazimierz Raepke przechodz¹c na emeryturê nie mia³ siê gdzie podziaæ. Zamieszka³ gdzieœ k¹tem w miejscu swego urodzenia w Kartuzach., dok¹d zabra³ tylko...ksi¹ ki. Wszystkie pieni¹dze ofiarowane przez parafian wk³ada³ w remont borzyszkowskiego koœcio³a, a tak e w budowê dwóch nowych koœcio³ów w swej parafii tj. w Lipnicy i ¹kiem. Sam y³ skromnie jak zakonnik. Zawsze ca³ym sercem by³ dla swych parafian. To Jego ycie stanowi³o najlepszy przyk³ad, jakim kap³an mo e s³u yæ swym wiernym. Ksiê a: Sylwester, Leon i Ksawery pomimo gro ¹cym im gestapowskim represjom - do œmierci w³¹cznie - nie bacz¹c na to, pozostali ze swymi wiernymi by nadal potêgowaæ wiarê i przywi¹zanie do Koœcio³a. Ksi¹dz Ksawery Gabrych odda³ swe ycie a ks. Leon Paerschke œcigany przez Gestapo zd¹ y³ zbiec /ukrywa³ Go m.in. w Gdyni œp. Jan Kulpiñski, który w nr 4 NG opublikowa³ odnoœne o tym wspomnienia..( red.)./ ale wróci³ po wojnie do swych wiernych. Zmaltretowany i schorowany wróci³ tak e do swych wiernych z obozu koncentracyjnego ks. Sylwester Felchner. Do dziœ cieszy siê na Gochach wielkim szacunkiem by³y Ordynariusz Diecezji Che³miñskiej ks. Arcybiskup Marian Przykucki, który by³ w BrzeŸnie Szlacheckim w 1983 roku w 300 rocznice Wiktorii Wiedeñskiej. w rocznice zwyciêstwa, do którego przyczyni³ siê tak e oddzia³ zbrojny pod dowódæami: Grabowskim i ¹ckim z Gochów wchodz¹cy w sk³ad regimentu pomorskiego Wojewody Denhoffa. Z tej to uroczystej okazji ks. Arcybiskup poœwieci³ wówczas, postawiony przez nasz¹ spo³ecznoœæ obelisk Kaszubi pod Wiedniem. Do dziœ to zdarzenie a tak e przyjazd ks. abp Mariana Przykuckiego w 1984 roku do Borowego M³yna po to aby na nie mniej wznios³ej manifestacji miejscowych Kaszubów dokonaæ poœwiêcenia wybudowanej przez Borowian-zinicjatywy œp. W³adys³awa Pa ¹tki Lipiñskiego - kapliczki œw. Jana Nepomucena, a tak e by poœwiêciæ posadowion¹ na miejscowej szkole tablicê upamiêtniaj¹c¹ starania Gochów o sprawiedliw¹ dla nich i dla odradzaj¹cej siê w 1920 roku II RP - granice na d³ugo pozostanie w spo³ecznej pamiêci. Te obecnoœci Biskupa wœród wiernego chrzeœcijañstwu ludu kaszubskiego, pog³êbi³a w nas - wspó³czesnych - wiarê i przywi¹zanie do Koœcio³a. To poczucie wiêzi z Koœcio³em oraz z jego lokalnym arcypasterzem umacnia dzisiaj aktualny Ordynariusz Pelpliñski ks. bp prof. Jan Bernard Szlaga, który to m.in. konsekrowa³ wybudowany koœció³ w ¹kiem i czêsto odwiedza tutejsze parafie. * Niniejsze szkice pochodz¹ z opracowania Teofila Cichosza: Kapliczki-Œwi¹tki-Krzy e na Gochach wydanie autorskie; Berlin Materia³ ten - zw³aszcza w czêœci pierwszej niniejszego szkicu - przedstawia osobiste przemyœlenia i autorskie badania w tym wzglêdzie. Od Redaktora dokoñczenie ze str. 6. Patronat ni jak nie pasuje do stosunku i opinii jakie za swego ycia prezentowa³ Derdowski, wobec zafascynowanego ideami panslawistycznymi Floriana Ceynowy, który by³ twórc¹ gramatyki i pisowni tego jak dot¹d mówionego jêzyka regionalnego. Odsy³am do zamieszczonego w tym numerze NG artyku³u red. Zbigniewa Studziñskiego, zwracaj¹cego uwagê na stosunek H. Derdowskiego w tym wzglêdzie. A propos jêzyków mniejszoœci, czy te gwar to we wstêpie Jacka Perlina w ksi¹ ce Polityka jêzykowa a jêzyki mniejszoœci autorstwa Jose Maria Tortosa natrafi³em na ciekawy fragment warty zacytowania, dot. pow. kwestii, otó :...wszelkie podzia³y na jêzyki i dialekty oparte zosta³y wy³¹cznie na kryteriach nielingwistycznych mianowicie socjologicznych a œciœle socjologiczno polityczno kulturowo historycznych. Jêzyk s³owacki jest na przyk³ad o wiele bli szy strukturalnej literackiej polszczyÿnie ni dialekty kaszubskie uwa ane za gwary jêzyka polskiego. Fakt, e nigdy nie ³¹czono s³owackiego i polskiego w jeden jêzyk, dialekty kaszubskie zaœ w³¹czono do polszczyzny, ma swe oczywiste przyczyny w uwarunkowaniach historycznych i politycznych. A dalej m.in. czytamy: W przypadku jêzyków mniejszoœci...to co prywatne, wyra a siê w kombinacji idei mi³oœci z poszukiwaniem korzeni. Mi³oœæ nie ma potrzeby odwo³ywania siê do Alberoniego jest form¹ odnalezienia siê w kimœ drugim. Powiedzmy jasno: jest to pewien sposób wyalienowania siê. Osobnik zakochany w swoim jêzyku zamyka siê w nim i nie chce zrozumieæ, e inni nie pragn¹ tego samego. Jest to zarazem przyk³ad na poszukiwanie korzeni. Chodzi jednak o coœ dok³adnie przeciwnego ni w przypadku mi³oœci, a mianowicie o identyfikowanie siê z sob¹ samym, ze swoja przesz³oœci¹ i histori¹. Jak ³atwo zrozumieæ, powi¹zanie mi³oœci z to samoœci¹ prowadzi do narcyzmu. Inaczej mówi¹c do lokalnego patriotyzmu (J.M Tortosa) Eugeniusz Go³¹bek swój polemiczny artyku³ w majowo czerwcowej ODRODA zatytu³owany: Kaszebi w Europie (generalnie wyra a w nim swój sprzeciw przyst¹pienia Polski do UE bo przest¹pienie do Unii zniszczi polsk¹ <i kaszebsk¹> wieœ ) koñczy zawo³aniem: Chceme (my Kasubi red.) le sa trzemac raza z Polochama! Drechu Eugeniuszu, czy nie identyfikuje siê Wasta z powiedzeniem ks. Sychty: nieprawd¹ jest, e Kaszuby nale ¹ do Polski, one s¹ Polsk¹!? XXXX Przez 5 miesiêcy - od stycznia do czerwca br. przysz³o mi pe³niæ funkcje zarz¹dcy komisarycznego jednego jeszcze dzia³aj¹cego na Kaszubach pañstwowego przedsiêbiorstwa turystycznego i stadniny koni. Przedsiêbiorstwo to obj¹³em pe³en zapa³u i wiary i je wyprowadzê na prost¹ lub z korzyœci¹ dla wszystkich, a zw³aszcza dla za³ogi i miejsca w którym ono siê znajduje przekszta³cê w nowy podmiot gospodarczy, który spe³niaæ bêdzie w nowej formule swe zgodne z zapotrzebowaniem funkcje. Marzy³o mi siê by w tej postêpuj¹cej dzisiaj biedzie i ubo eniu spo³eczeñstwa, na pomorsko kaszubskim rynku us³ug turystycz- 7

8 8 Od Redaktora dokoñczenie ze str. 7. nych pozosta³by chocia by jeden publiczny zak³ad turystyczny, otwarty na kieszeñ przeciêtnego obywatela. Ju widzia³em tu gromady uœmiechniêtych dzieciaków z rodzin patologicznych, biednych i te z domów dziecka nawet ju wyszed³em z inicjatyw¹ do Kuratorium, do odpowiedniego departamentu w Urzêdzie Marsza³kowskim, do Powiatowych Oœrodków Pomocy Spo³ecznej i Rodzinie, by wspólnie podj¹æ program w tym wzglêdzie nazwany przez siebie Dar z serca. Muszê przyznaæ, e znalaz³em odzew na ten swój zapa³. Uwierzy³a mi jak s¹dzê tak e za³oga, któr¹ ponios³a ma wizja nie tylko przetrwania ale i rozwoju, gwarantuj¹ca zw³aszcza im na tych kaszubskich somiñskich przemys³owych pustkach pracê! Maj¹c ten pe³en optymizmu i si³ zapa³ nie przestraszy³ mnie stoj¹cy przede mn¹ ogrom zadañ, determinowany: finansowym krachem ekonomicznym firmy, zu yt¹ baz¹ i resztk¹ z kiedyœ du- ego i w dobrej kondycji stada koni. Te cudowne rumaki, które tam zasta³em w swej przewadze zas³ugiwa³y za sw¹ d³ugoletni¹ pracê na...godn¹ emeryturê... S³owem, przechodz¹c w styczniu przez bramê OW Kaszubski Bór niestraszna by³a mi skrzecz¹ca tam rzeczywistoœæ. Niemniej uwa am, e wszystko to co jak ju wspomnia³em - zasta³em tam po swych poprzedniczkach, które przy biernoœci organu za³o ycielskiego przez dwa lata przejad³y maj¹tek firmy, wprowadzaj¹c j¹ pod ka dym wzglêdem w stan agonalny...musi byæ wyjaœnione. Równie i to z jakiego powodu w 2000 roku, w dobrze prosperuj¹cym zak³adzie wprowadzono zarz¹d komisaryczny a tak e dlaczego to 1 czerwca br. w przede dniu sezonu turystycznego przygotowany do niego zak³ad, postawiono w stan likwidacji. Ciekawym jest kto za tymi wszystkimi poczynaniami sta³. w pewnym sensie odpowiedÿ na te pytania da cena za któr¹ on zostanie sprzedany lub przekszta³cony, a przede wszystkim to - kto go personalnie nabêdzie..., ale to ju nie moje zmartwienie, lecz tych co odpowiadaj¹ za praworz¹dnoœæ! Ale có - jak powiedzia³em powy ej - dla mnie wiecznego idealisty, wojownika zawsze lepszej sprawy Kaszuby, któremu nie straszny jest ani strach trud i nie warto naturalnym obowi¹zkiem by³o podjêcie tego wezwania... Przy yczliwoœci wielu osób, okolicznych rolników (kredytowali sprzeda paszy), w³adz gminy, energetyki i wielu innych instytucji i osób prywatnych których nie sposób wymieniæ tu wszystkich, uda³o mi siê bez grosza w kasie, przy zablokowanych kontach bankowych ( te zerowych ) przetrwaæ wraz z za³og¹ i inwentarzem, ten najgorszy - bez produktywny dla takiej jak ta firma - zimowy okres. Co wiêcej w miarê mo liwoœci... mej kieszeni, (po ycza³em firmie czyli sam sobie ) uda³o mi siê przygotowaæ w du ej czêœci bazê Oœrodka, do sezonu i zagwarantowaæ goœci na zbli aj¹cy siê sezon...czyli nadzieja, która by³a w nas tam pracuj¹cych, zaczê³a siê materializowaæ poczê³y wp³ywaæ pierwsze pieni¹dze...! W miêdzyczasie z³o y³em program naprawczy, uzgadnia³em ze sw¹ Gór¹ przedsiêwziêcia, które podejmê w zakresie prywatyzacji... prowadzi³em rozmowy z potencjalnymi na- dr Jacek Knopek Ziemia chojnicka drzewiej, czyli rzecz o lustracjach królewszczyzn pomorskich w XVI wieku. OSADA SWORNEGACIE Od Kosobud dwie mile, siedzi na gruncie piaszczystym. Ta wieœ nie ma osiad³oœci w³ók, jeno ogrody, na których zasiedli gburzy. Maj¹ in summa ogrodów 20, z których so³tyski 1, plebañski 1, osiad³ych ogrodów 18, z których manu coniuncta na rok plac¹ mc. 20, co czyni fl... 13/10. Maj¹ rolê we trzech polach, do ka dego ogrodu po 2 morgi. Item jazowego gburzy tej wsi od po³owu czasu letniego wolnego w jeziorze Karsinie p³ac¹ manu coniuncta do skarbu na œw. Jana (24 czerwca) mc. 40 prut., które czyni¹ liczby polskiej fl... 26/20. Item rybackiego ta wieœ na œw. Micha³a (29 wrzeœnia) manu coniuncta od najmu ryb ³owienia na zimê p³ac¹ mc. 40 prut., które czyni¹ liczby polskiej fl. 26/20. Robota tej wsi. Nie powinni adnej roboty w lecie, jeno w zimie robi¹ oko³o ³owienia ryb, którym p³ac¹ na wychowanie obrok ryb i po piêciu pieniêdzy na dzieñ, garmistrzowi po szeœæ pieniêdzy i ryb obrok na wychowanie. Jeziora tej wsi podlegle: Pierwsze jezioro Karsino, które na d³u ¹ leje 1/2 mili, poprzez szeroko na pó³ æwierci mili, przez to jezioro idzie rzeka wielka Brda. To jezioro po³owne jest, z którego wedle powieœci garmistrzów przychodzi ze sprzeda y ryb czasu zimy citra vel ultra grzywien pruskich 50, co czyni liczby poiskiej fl. 33/10. Na tym e jeziorze ³owi¹ szczupaki, leszcze, p³ocie, okonie etc. Niewodu do ³owienia ryb tego jeziora jest 100 s¹ eñ. Drugie jezioro poni ej tego Karsina, przez które bie y ta rzeka Brda, które jezioro zowi¹ Witoczna (Witoczno - JK), które jezioro pó³ æwierci na d³u, poprzez czwory gony. Ma toni niewodowych 6. Ma tym jeziorze ³owi¹ szczupaki, okonie, p³ocie, leszcze rzadko. Tego jeziora najmuj¹ ch³opkowie tej wsi, z którego p³ac¹, najem rybacki i jazowy, jako ni ej napisano, czyni nadto z po³owu czasu zimy citra vel ultra grz. 20, co czyni nad wychowanie rybackie... fl. 13/10. Trzecie jezioro Lanczk ( ¹ckie - JK), przez które bie y Brda, jest w okr¹g³oœci szerokie. Toni w niem niewodnych 6, uczyni zimie nad wychowanie mc. 30, co czyni... fl. 20. Czwarte jezioro Dibrsk (Dybrzyk JK), przez które bie y rzeka Brda, na d³u sz¹ 1/2 mili, poprzez 1/2 æwierci mili, w którym toni 10 niewodnych. Ma w sobie g³êbokoœci s¹ eñ 10, ³owi¹ w nim ryby: szczupaki, leszcze, p³ocie, okonie. Uczyniæ mo e nad wychowanie grz. 40, które czyni¹ liczby polskiej fl. 26/20. Pi¹te jezioro Trzemeszno, stoj¹ce, do którego bie y rzeczka niewielka z Dibrska, którego toni niewodnych 8, w którym ³owi¹ ryby pospolite sandacz, leszcz, szczupak. Czyni czasu zimy nad wychowanie i nad zap³acenie czeladzi mc. 50, które czyni¹... fl. 33/10. Szóste jezioro Somini (Somiñskie - JK) na granicy ksiêcia pomorskiego ode wsi 2 mile, jedo i jednem niewodem ³owi¹ i jeden e garmistrz. Jezioro stoj¹ce, nie ma w sobie rzeki adnej, na d³u sz¹ 1/2 æwierci mile, poprzez czwory gony. Toni w niem niewodnych 10, ³owi¹ w nim leszcze, okonie, p³ocie etc. Nad tem jeziorem wielkie lasy bukowe. Czyni nad wychowanie i nad zap³acenie czeladzi mc. 30, które czyni¹... fl. 20. Siódme jezioro drugie Somini (Kruszyñskie - JK) tej e szerokoœci, d³ugoœci jako pierwsze, w którym toni niewodnych 10. Czyni nad wychowanie i nad zap³acenie mc. 30, które czyni¹... fl. 20. Widok na jezioro Dywan, Somiñskie i czêœæ J. Kruszyñskiego (zdj. K. Rolbiecki)

9 Ósme jezioro Milechovo (Milachowo - JK), milê od Swornych Gaci, na niem toni 4, stoj¹ce samo w sobie. Na d³u ¹ pó³ wierla mili, poprzez w¹skie. Nad tem jeziorem borowina. Czyni nad wychowanie i nad zap³acenie mc. 20, które czyni¹ liczby polskiej... fi. 13/10. Dziewi¹te jezioro Bie ne (Laska, Ksiê e i Parszczenica - JK), nad którym s¹ ostrowy 3, dziel¹ce jezioro na troje, na d³u ¹ æwieræ mili, poprzez czwory gony, ma toni niewodnych 10, które czyni nad wychowanie mc. 15, czyni¹... fl. 10. S¹ drugie jeziora przy tej wsi, których 9, na których ³owi¹ przew³ok¹ ku ywnoœci folwarku kosobudzkiego, które czyni¹ wedle po³owu cuiuslibet ani nad wychowanie, nad zap³acenie sieci i czeladzi... fl. 30. Koœció³ w tej wsi ma plebana, któremu sk³adajà gburzy mc. 4, ministrantowi mc. ¼. Granica z Bitowskiemi (ziemi¹ bytowsk¹ - JK), z Conarskiemi (Konarzynami - JK) i z puszcz¹ S³uchowsk¹ (cz³uchowsk¹ -JK). Summa prowentów tej wsi tak czynszowych, jako rybackich, jazowych i z przedawania ryb jezior mianowitych czyni liczby polskiej... fl. 286/20. * dr Jacek Knopek - chojnicki historyk i dzia³acz spo³eczny. jest m.in. pracownikiem naukowym Instytutu Nauk Politycznych Wydzia³u Humanistycznego Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego. Jest autorem rozlicznych artyku³ów i rozpraw dot. naszego Regionu a zw³aszcza Chojnic, Cz³uchowa w tym z zakresu dziejów Starostwa Cz³uchowskiego. Prace dot. tej problematyki m.in. publikuje w Szkicach Cz³uchowskich, Merkuriuszu Cz³uchowskim i Zeszytach Chojnickich. /tz/ Stary koœció³ ze Swornychgaci w Muzeum Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich Fot. M. Myszka Mapa okolic J. Charzykowskiego Od Redaktora dokoñczenie ze str. 8. bywcami firmy, b¹dÿ chc¹cymi z za³og¹ utworzyæ spó³kê pracownicz¹ i przej¹æ od pañstwa ten maj¹tek... i co...? Chyba by³o za dobrze... bo jak grom z jasnego nieba gruchnê³o, e przedsiêbiorstwo zostaje postawione w stan likwidacji... A ja?... za bramê! Likwidator przys³any przez Pana Wojewodê z Gdañska (mnie tak e jak m.in. oznajmiano w miejscowej prasie komucha - na to stanowisko powo³a³ ww.) z ca³¹ sw¹ 4 osobow¹ ekip¹ ( która yæ bêdzie na koszt tej umêczonej do stanu nêdzy - firmy) jeszcze w przededniu objêcia przez siebie w³adzy, z ironi¹ pokaza³ mi bramê... by³o to podczas spotkania z za³og¹ (po raz któryœ og³upion¹, nie wiedz¹c¹ o co w tej dwuletniej po raz czwarty zakrêconej karuzeli personalnej chodzi) kiedy to - poprosi³em by przyj¹³ spisany przeze mnie indeks bie ¹cych spraw firmy... to on z du ¹ osobist¹ kultur¹, jak na urzêdnika wojewódzkiego przysta³o oficjalnie krzykn¹³, e mam siê od niego odpieprzyæ! No có za Wyspiañskim chcia³oby siê powtórzyæ (o sobie) e mia³eœ...ale nie dla ciebie chamie by³ ten...z³oty róg...!, albo na cygañsk¹ nutê pe³n¹ nostalgii i obaw za tym co pozostawi³em, zanuciæ... e jest mi koni al, a na serio przed wszystkim szkoda mi pracuj¹cych tam od lat oddanych tej firmie ludzi, którym nie dane mi by³o nawet podziêkowaæ za wspó³pracê... Czyniê to teraz...iwtymmiejscu. Dziêkuje! Zbigniew Talewski 9

10 Godni naszej pamiêci czerwca 2002 r. przypada³a 60 rocznica œmierci Jana Styp Rekowskiego, pierwszego prezesa Zwi¹zku Polaków w Niemczech w Rejencji. Koszaliñskiej. By³ on wspólnie z Bernardem Wer¹ z Ugoszczczy - organizatorem s³ynnego marszu Kaszubów do Bytowa, którego uczestnicy domagali siê nauki jêzyka polskiego w szko³ach Pogranicza Bytowskiego. Poni szy artyku³ pióra œp. Stanis³awa Galikowskiego, opublikowany w 1975 roku w Pomeranii, przybli y nam postaæ i zas³ugi Tego wybitnego Kaszuby i patrioty polskiego... Stanis³aw Galikowski JAN STYP-REKOWSKI 10 Urodzi³ siê w 1874 roku w P³otowie. By³ potomkiem zubo a³ej rodziny szlacheckiej, której rodowód na Ziemi Bytowskiej siêga co najmniej dwustu lat. Osierocony bardzo wczeœnie, utrzymywa³ liczne rodzeñstwo, prowadz¹c samodzielnie stosunkowo wielkie gospodarstwo rolne, Posiada³ 150 mórg ziemi, cztery konie oraz tzw. cha³upników, pracuj¹cych w jego gospodarstwie w zamian za dzier awê mieszkania i gruntów. Ju w pierwszych latach XX wieku w³¹czy³ siê m³ody Jan Styp-Rekowski do prac, których jedynym celem by³o rozbudzanie i utrzymywanie polskiej œwiadomoœci narodowej wœród stosunkowo wielkiej grupy Kaszubów zamieszka³ych na Ziemi Bytowskiej, a poddawanej od lat intensywnym procesom germanizacyjnym. By³ cz³onkiem bytowskiego Bazaru i jednym ze wspó³za³o ycieli powsta³ego w 1910 roku w Bytowie Banku Ludowego. Przez wiele lat wchodzi³ w sk³ad jego zarz¹du. Dzia³alnoœæ Banku Ludowego odegra³a nader pozytywn¹ rolê w walce o utrzymanie i rozszerzenie polskiego stanu posiadania w Bytowskiem, zw³aszcza w latach poprzedzaj¹cych pierwsz¹ wojnê œwiatow¹, kiedy to prowadzona by³a parcelacja niektórych maj¹tków obszarników pruskich. w tym to okresie, przy pomocy Banku Ludowego, we wsiach ¹kie, Mokrzyn, Udorpie, Ciemno i w innych pojawili siê nowi polscy osadnicy. W latach dwudziestych Bank og³osi³ upad³oœæ, a Jan Styp-Rekowski, poniewa inni cz³onkowie zarz¹du Banku optowali do Polski, mia³ z tego tytu³u sporo k³opotów. Bezpoœrednio po zakoñczeniu i wojny œwiatowej Jan Styp-Rekowski by³ jednym z czo³owych rzeczników ruchu kaszubskiego na rzecz przy³¹czenia Bytowskiego do Polski. Wspó³kierowa³ akcj¹ zbierania podpisów pod petycjami ludnoœci domagaj¹cej siê w³¹czenia Bytowskiego do odrodzonego pañstwa polskiego, utrzymywa³ kontakty z polskimi œrodowiskami Poznania, Gdañska i Lêborka, przygotowywa³ marsz na Bytów, by wymóc na bytowskim landracie zgodê na wymianê po³udniowej czêœci powiatu, zamieszka³¹ przez Kaszubów, na hardziej zgermanizowane tereny w³¹czone do Polski; organizowa³ wiece, a póÿniej wp³ywa³ na zahamowanie opcji Kaszubów podtrzymuj¹c ich wiarê w koniecznoœæ dalszego trwania na odwiecznie polskich ziemiach. By³ on obok Wery i ksiêdza Roberta Pr¹dzyñskiego w 1923 roku, g³ównym inicjatorem i organizatorem Okrêgu Kaszubskiego Zwi¹zku Polaków w Niemczech. Zosta³ prezesem Okrêgu tego Zwi¹zku, pe³ni³ tê funkcjê a do 1939 roku, do chwili aresztowania. Jako prezes uczestniczy³ we wszystkich naradach Zarz¹du V Dzielnicy Zwi¹zku Polaków w Niemczech, w wielu naradach Rady Naczelnej, by³ reprezentantem bytowskich Kaszubów na zjazdach Polaków zza granicy w Warszawie. W mieszkaniu Jana Styp-Rekowskiego, w zabytkowym dworku w P³otowach, odbywa³y siê wszystkie spotkania i konsultacje z przywódcami Polaków w Niemczech, w czasie których ustalano strategiê i taktykê polityki polskiej mniejszoœci narodowej i jej kulturalno oœwiatowej dzia³alnoœci na zachodnich Kaszubach. Przyje d ali do niego: ksi¹dz dr Jan Domañski - prezes Zwi¹zku Polaków w Niemczech, dr Jan Kaczmarek - sekretarz generalny tego Zwi¹zku, Arka Bo ek - wybitny dzia³acz i przywódca polskiej mniejszoœci narodowej Œl¹ska Opolskiego i wielu innych znanych dzia³aczy polonijnych w Niemczech. Styp-Rekowski utrzymywa³ tak e œcis³e kontakty z polskimi konsulami w Szczecinie i w Pile, z przedstawicielami Polskiego Zwi¹zku Zachodniego Okrêgu Pomorskiego. Z chwil¹ powo³ania w Bytowie w 1925 roku Zwi¹zku Polsko-Katolickich Towarzystw Szkolnych Jan Styp-Rekowski w³¹czy³ siê aktywnie do prac zwi¹zanych z wprowadzeniem do szkó³ bytowskich nauki jêzyka polskiego. Po og³oszeniu ordynacji szkolnej dla polskiej mniejszoœci narodowej w Niemczech uczestniczy³ osobiœcie we wszystkich pracach zwi¹zanych z organizacj¹ polskich mniejszoœciowych szkó³ prywatnych w P³otowie, Os³awej D¹browie, Rabacinie i w Ugoszczy, zabiega³ o otwarcie dalszych szkó³ polskich we wsiach: Przewóz, Kl¹czno, Rekowo, Niezabyszewo i Ciemno. Wspiera³ rad¹, doœwiadczeniem, niekiedy i nawet swoim autorytetem kierownika Towarzystw Szkolnych Jana Bauera, dla którego, jak pisze Jan Beonigk, rodzina Styp-Rekowskich by³a oparciem i ostoj¹, z któr¹ liczy³a siê nawet niemiecka w³adza. Sam Styp-Rekowski wykszta³ci³ wszystkie swoje dzieci w szko³ach polskich. Najstarszy z synów Józef ukoñczy³ w kraju Seminarium Duchowne, a póÿniej by³ wikariuszem parafii zakrzewskiej u ksiêdza dr Jana Domañskiego, po czym powo³any zosta³ na stanowisko kuratora Polsko-Katolickich Towarzystw Szkolnych w Niemczech. Dwoje dzieci ukoñczy³o w Polsce Seminaria Nauczycielskie: Edmund w Tucholi, a Rozalia w RogoŸnie, czworo ukoñczy³o Uniwersytet Ludowy w Dalkach, ko³o Gniezna, syn - Marceli by³ absolwentem Polskiego Gimnazjum w Bytomiu, wreszcie ostatni syn - Jan, uczêszcza³ do polskiej prywatnej szko³y mniejszoœciowej w P³otowie. Rodzina Jana Styp-Rekowskiego otacza³a wielkim pietyzmem i czci¹ wszystko to co

11 polskie. Skrzêtnie gromadzi³a pami¹tki, ksi¹ ki i gazety polskie, zarówno te wydane w kraju jak i w Niemczech, kontynuowa³a zawsze zwyczaje, obyczaje i tradycje miejscowe, gromadzi³a wszystkie dowody œwiadcz¹ce o polskoœci Ziemi Bytowskiej. Wiele z nich, w czasie licznie przeprowadzanych rewizji, uleg³o konfiskacie, inne w trakcie dzia³añ wojennych zosta³y zniszczone lub te zaginê³y. Jak donosi w jednym ze swoich raportów Konsul Polski ze Szczecina, w okresie prowadzonych dochodzeñ w sprawie przeciwko Janowi Bauerowi, w wielu domach polskich powiatu bytowskiego przeprowadzano rewizje, podczas których np. u Jana Styp-Rekowskiego w P³otowach skonfiskowano: ksi¹ kê zawieraj¹c¹ wytyczne dla polskich organizacji, odezwy pisane do m³odzie y polskiej w Niemczech, modele odznak organizacji m³odzie- owych w Polsce oraz listy pisane przez przyjació³ w Polsce. Mimo tych rewizji w rodzinie Styp-Rekowskiego przechowano, jedyny na Kaszubach, sztandar ko³a Zwi¹zku Polaków w Niemczech. Wychowywanie dzieci na polskich tradycjach narodowych, w powi¹zaniu z bogatym dorobkiem polskiej kultury oraz g³êbokie zaanga owanie siê Jana Styp-Rekowskiego w dzia³alnoœæ spo³eczn¹ wœród kaszubskiej ludnoœci, stwarza³o atmosferê sprzyjaj¹c¹ temu, i niemal wszystkie jego dzieci wyros³y na aktywnych dzia³aczy polskich w Niemczech, znanych nie tylko w œrodowisku kaszubskim, ale i w ca³ym œrodowisku polskim w Niemczech. Jan Styp-Rekowski, oprócz koordynowania ca³okszta³tem dzia³alnoœci Zwi¹zku Polaków w Okrêgu Kaszubskim, sam kilkakrotnie kandydowa³ z ramienia Polnische Volkspartei do pruskiego Landtagu w Szczecinie i Kreistagu w Bytowie. z tego tytu³u uczestniczy³ w wielu spotkaniach i wiecach, co zw³aszcza w latach trzydziestych, w okresie aktywizowania siê ruchu faszystowskiego, by³o bardzo niebezpieczne, poniewa bojówki faszystowskie i inne odwetowe elementy niemieckiego spo³eczeñstwa w walce z polsk¹ agitacj¹ przedwyborcz¹ nie przebiera³y w œrodkach. w czasie jednego z wieców przedwyborczych, w którym Jan Styp-Rekowski uczestniczy³, odbytym w Niezabyszewie w 1930 roku, dosz³o do Kazimiera Styp-Rekowska ze sztandarem Ko³a Zwi¹zku Polaków w Niemczech w P³otowie Pierwsza szko³a polska w P³otowie (1929) Siedlisko rodu Styp-Rekowskich w P³otowie, koniec lat 1970-tych - dziœ ju nie istnieje. Grupa bytowskich cz³onków ZPwN Rod³o przed grobem rodziny Styp-Rekowskich w P³otowie w 1984 roku przed wyjazdem do Warszawy na uroczystoœæ 50-lecia Rod³a ; inicjatorem i organizatorem wyjazdu by³ Zb. Talewski. bójki zakoñczonej dla niektórych z jej re yserów pobytem w szpitalu. Jan Styp-Rekowski by³ tak e prezesem zarz¹du Kasy Polskiej w Ugoszczy, z siedzib¹ w Bytowie. Kasa ta reaktywowana w miejsce upad³ego w 1920 roku Banku Ludowego, podjê³a kontynuacjê jego chlubnej dzia³alnoœci, przychodz¹c z pomoc¹ kredytow¹ w wielu sytuacjach kryzysowych poszczególnych cz³onków. Ju w drugim roku jej istnienia (1932 rok) liczba cz³onków Kasy wzros³a do 40, a obroty finansowe przekroczy³y 17 tysiêcy marek. Od zarz¹du Kasy domagano siê przejêcia i likwidacji wszystkich zobowi¹zañ dawnego Banku Ludowego. Niektórzy z udzia³owców tego Banku, mieszkaj¹cy w Polsce, dochodzili swych nale noœci nawet na drodze postêpowania s¹dowego. Jan Styp-Rekowski, jako jedyny spoœród wszystkich cz³onków zarz¹du Kasy posiadaj¹cy maj¹tek, mia³ z tymi zobowi¹zaniami najwiêcej k³opotów. o jednym z nich Konsul Polski ze Szczecina pisze nastêpuj¹co: Dowiedzia³em siê o mo liwoœci ob³o enia aresztem maj¹tku ojca Styp-Rekowskiego, za d³ugi wzglêdnie zobowi¹zania wobec niejakiej G³ówczewskiej z Polski, na sumê 2 tysi¹ce marek. By³a cz³onkiem Banku Ludowego w Bytowie, a wobec niemo liwoœci zlikwidowania hipotek nale nych Bankowi przenios³a ona sprawê przy pomocy rekwizycji na teren niemiecki i wyrok na Jana Styp-Rekowskiego otrzyma³a. Byæ mo e, e interwencja szczeciñskiego Konsula w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Warszawie pomog³a rozwi¹zaæ niekorzystn¹ sytuacjê Jana Styp-Rekowskiego, gro ¹c¹ konfiskat¹ jego maj¹tku. w dokumentach brak dalszych wiadomoœci o tej sprawie. Styp-Rekowski nale a³ do bardziej zachowawczego skrzyd³a dzia³aczy polskich w Niemczech, zbli onych do ks. dr Jana Domañskiego. Jako dzia³acz spo³eczny posiada³ on wielki autorytet zarówno wœród miejscowej ludnoœci kaszubskiej jak i u w³adz niemieckich, którym imponowa³a wspania³a postawa moralna Rekowskiego, wznios³oœæ i bezkompromisowoœæ w dzia³aniu, jego duma narodowa jako Polaka. z rodzin¹ Styp-Rykowskich liczy³y siê tak e w³adze V Dzielnicy Zwi¹zku, u których prezes kaszubskiego Okrêgu zabiega³, czêsto z ró nym powodzeniem, o wiêksze uznawanie polskich interesów na Kaszubach. w dzia³aniu by³ Styp-Rekowski taktowny, odwa ny i bezkompromisowy, zaœ jako cz³owiek przedsiêbiorczy, energiczny, o charakterze doœæ impulsywnym. W roku 1939 zosta³ Jan Styp-Rekowski aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu, a póÿniej w Dachau, jako wiêzieñ nr Równoczeœnie hitlerowcy aresztowali czworo jego dzieci: Józefa, Edmunda, Alfonsa i Rozaliê. Dwoje z nich zosta³o zamordowanych: Alfons w Oranienburgu jako wiêzieñ numer 3015 i Edmund w Mathaussen - Gussen, jako wiêzieñ numer Jego zaœ samego, jako 66-letniego starca, hitlerowcy dnia 11 listopada 1940 roku zwolnili z obozu, z poleceniem meldowania siê u miejscowego so³tysa. Powróci³ do rodzinnej Wsi schorowany i krañcowo wyczerpany. Wkrótce potem zmar³. Zw³oki jego z³o ono na miejscowym cmentarzu w P³otowie, w jednej trumnie z urn¹ z prochami, zamordowanego nieco wczeœniej w obozie w Oranienburgu, syna Alfonsa, który mia³ byæ jego sukcesorem. Na kilka dni przed jego œmierci¹ landrat bytowski wyznaczy³ urzêdowego zarz¹dcê posiad³oœci Styp-Rekowskich. Jan Styp-Rekowski jest jedn¹ z najwybitniejszych i najpiêkniejszych postaci. polskiego ruchu mniejszoœciowego w powiecie bytowskim. Jego prawy charakter, nieustêpliwoœæ i aktywnoœæ jak¹ przejawia³ w dzia³aniu niemal do ostatnich chwil swego ycia, szlachetne idea³y, którym zawsze by³ wierny, zaskarbi³y mu uznanie i g³êbok¹ wdziêcznoœæ ludu kaszubskiego. W³adze miasta doceniaj¹c tê dzia³alnoœæ nazwa³y jego imieniem jedn¹ z ulic miasta Bytowa. Wspania³a i wynios³a postawa, przezornoœæ i subtelnoœæ, tudzie g³êboka wiara w fakt powrotu Bytowskiego do Macierzy, towarzyszy³y zawsze temu cz³owiekowi. Nawet wtedy kiedy w oranienburskim obozie œmierci, innych ogarnia³o zw¹tpienie, on wierzy³ i zawsze znalaz³ s³owa nadziei i pociechy. Ten wielki optymista i entuzjasta sprawy polskiej, a zarazem cz³owiek skromny i prosty, zapisa³ siê na zawsze w historii piêknych Kaszub Bytowskich. /-/ Zdjêcia: J. Maziejuk 11

12 Ryszard Ciemiñski KASZUBSKI HALL OF FAME Postanowi³em, wzorem choæby red. Mieczys³awa Grydzewskiego, szefa dowojennych Wiadomoœci Literackich, pisma o charakterze opiniotwórczym, zaproponowaæ powstanie swoistej galerii wybitnych Kaszubów, Co z tego wyniknie, o tym za chwilê. Mg³a bezpamiêci spowija dawne dzieje Kaszub i Kaszubów. Jeœli jednak prawd¹ jest, jak twierdzi prof. Gerard Labuda, i Kaszuby siêga³y niegdyœ do przedmieœæ... Hamburga, zagarniaj¹cy po drodze szmat ziemi pomorskiej z uwzglêdnieniem Pomorza Przedniego, wówczas do galerii wybitnych postaci tej, jak e obszernej krainy w œlad za dziejami œredniowiecza i epok póÿniejszych, nale y w³¹czyæ, jaœniej¹ce pe³nym blaskiem postaci ksi¹ ¹t pomorskich i kaszubskich. Owych Mestwinów, Œwiêtope³ków, Bogus³awów. Wydobyliœmy je z historycznego lamusa na w³asny u ytek por¹ choæby fetowania Zapisu Mestwina, czyli okr¹g³ej rocznicy uk³adu w Kêpnie, stanowi¹cej o œcis³ych zwi¹zkach Pomorza oraz Wielkopolski. Dziœ ju wiadomo, kto by³ si³¹ sprawcz¹ obchodów tej rocznicy. Pomorzak z krwi i koœci, jak ma³o kto czuj¹cy sprawy Kaszub, ich dziejowych kontekstów, Torunianin Lech B¹dkowski. To on, wolno s¹dziæ, nak³oni³ Wawrzyñca Sampa do stworzenia ci¹gu historycznych postaci w wersji rzeÿbiarskiej, które dziœ pokrywaj¹ œciany siedziby Zrzeszenia na Straganiarskiej. Tadeusz Bolduan, gdym spisywa³ przed laty jego sagê rodzinn¹, odes³a³ mnie, ni mniej ni wiêcej do swoich praprzodków, co do jednego nieomal CZÊŒÆ I najwybitniejszych pastorów Pomorza Œrodkowego i Zachodniego Bolduan, potomek, wygnanych z Francji za innowierstwo... sankiulotów. Œlad w nazwisku Jego francuskiego pochodzenia pozosta³. Postaci pastorów ze Smo³dzina Szymona Krofey a i Micha³a Pontanusa, tych co kazania wyg³aszali w s³awiêskim jêzyku, prokurowali modlitewniki dla S³owiñców, tych ostatnich S³owian Pomorza Œrodkowego. Ich usi³owania zosta³y unicestwione za spraw¹ burzliwych losów tej krainy. i tak a do postaci zaszczutej przez powojennych gospodarzy niemianowanej przywódczyni S³owiñców z Kluk Ruty Koetsch. Czasy zaborów, na Kaszubach odcisnê³y siê ich prusk¹ odmian¹. Pe³n¹ rygoryzmu i legalizmu zarazem. Do tego stopnia, i sta³ siê na Kaszubach mo liwy fenomen kaszubskich drzymalitów. Nazwê ich powziêto i upowszechniono od Micha³a Drzyma³y, syna ziemi wielkopolskiej. Wa ne jednak, e owi Pelpliœci i Pawelczykowie w œwiadomoœci pospólnej Kaszubów przetrwali. Wychynêli z otch³ani anonimowoœci, która spowija niejeden fragment dziejów tej ziemi. Na fali z germanizacj¹, z pruskim zaborc¹ jaœniej¹ pe³nym blaskiem postacie Antoniego Abrahama w g³ównej mierze oraz Koœcierzaka Tomasza Rogali. Tych co pieszo szli do Wersalu o polskie Kaszuby siê wyk³ócaæ. Rogala mia³ mniejsze od Abrahama do pamiêci potomnych szczêœcie. Choæ akurat Rogali jego wdziêczni krajanie wystawili pomnik z kamienia na d³ugo przed licznymi ju dzisiaj pomnikami Abrahama. I tak zaczyna siê historia Kaszub podrêcznikowa. Od tradycyjnie, Floriana Ceynowy, w jednej osobie lekarza, spo³ecznika, autora Skórbu kaszebsko-s³owiñskiej mowy. G³ównego kodyfikatora zasad kaszubskiej pisowni. Ile to lat trzeba by³o czekaæ do jego powojennej edycji sumptem wejherowskiego Muzeum Piœmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej i osobiœcie staraniem wszêdobylskiego Edmunda Kamiñskiego. Edycje dowojenne by³y niskonak³adowe, st¹d zainteresowa³y jedynie znawców tematu w rodzaju Jana Karnowskiego, który jak wiadomo, o tym z korespondencji pisarza ów Skórb podarowa³ ks. Franciszkowi Gruczy z okazji jego kap³añskiej prymicji. Ju Hieronim Derdowski musia³ czekaæ na zarys biograficzny pióra Stanis³awa Jankego równe stulecie od daty swej œmierci na amerykañskiej emigracji. Nie bywamy dla Derdy zbyt srodzy. Nie wypominamy Mu, autorowi s³ów nie z Jego woli do hymnu kaszubskiego tego, ze opuœci³ swych krajanów w historycznej potrzebie. Jego biograf s³owem nie napomknie o ludowym co tu kryæ antysemityzmie autora O Czorliñscim co do Pucka po sece jacho³. Nie wspomni polemik, jakie w swoim czasie mia³y miejsce ze strony Zrzeszyñców o tzw. Derdowszczyznê, czyli nadmierny, ich zdaniem, filopolonizm. Moment ods³oniêcia w Wielu pomnika autora Jaœka z Kniei sta³ siê Por¹ Polskiego Pa- Zdjêcie po lewej: ks. K. Bieszk, ks. F. Grucza, ks. kap. B. Sychta; górny rz¹d: Florian Ceynowa, Jan Karnowski, Aleksander Majkowski, Izydor Gulgowski; dolny rz¹d: Teodora Gulgowska, Leon Heyke, Tadeusz Bolduan, Józef B³aszkowski. 12

13 Ÿdziernika okazj¹ wyborn¹ wrêcz do zamanifestowania uczuæ patriotycznych Kaszubów. M³odokaszubi hurtem wdarli siê do kaszubskiego panteonu. Aleksander Majkowski, kto wie czy nie najwiêkszy Kaszuba w ca³ej historii Kaszub, przez swoje wielorakie zainteresowanie wymieñmy je: literackie, dziennikarskie, muzealiczne do tego stopnia zaw³adn¹³ rzêdem kaszubskich dusz, i po dziesi¹tkach lat, jakie minê³y od jego w roku 1938 œmierci, wci¹ jaœnieje nieska- ony niczym choæby s¹dowymi procesami blaskiem. Czas na monografiê tej wybitnej postaci najwidoczniej jeszcze nie nadszed³. Ju jednak teraz radzê przysz³emu biografiœcie wejrzeæ do akt s¹dowych w Kartuzach i w Wejherowie. Ot, dla dodania kolorytu tej postaci. Jan Karnowski, z racji miejsca sta³ego zamieszkania po³udniowy Kaszuba z Zaborów rodem, ze swej kaszubskiej pustelni wypuszcza³ ksiêgi jedn¹ po drugiej. Do uczczenia tej postaci trzeba by³o dziesi¹tków lat, jakie minê³y od owego 1938 roku. Pod postaci¹ tablicy na jednym z koœcierskich domów, upamiêtniaj¹cej fakt istnienia w tym miejscu redakcji Gryfa, innej na Ogarnej w Gdañsku z podobnej okazji. Pomnik autora eca i przigód Remusa w Kartuzach wêdrowa³, gdy ju w mêkach twórczych i organizacyjnych powsta³, z miejsca na miejsce. Po drodze bywa³ ten monument okazj¹ do mazania go wielobarwnym spray em. a dziœ istnieje Szpital Powiatowy Jego imienia, ulica przy której mieszka³. Tylko monografii brakuje. Zapisy córki Damorki s¹ jedynym œwiadectwem tej wyj¹tkowej postaci. Kaszubscy ksiê a...bernard Sychta, w m³odoœci twórczej nade wszystko autor sztuk scenicznych, w tym granej powszechnie na Kaszubach sztuki Hanka sê eni, móg³ liczyæ na poklask, wcale licznej, kaszubskiej widowni. Por¹ wojny co na dobre Kaszubom wysz³o skry³ siê w Osiu na tyle skutecznie, e go okupant nie by³ w stanie wytropiæ. Ksiêdzu Leonowi Heyke, znakomitemu poecie, M³odokaszubie, to siê nie uda³o. Zosta³ rozstrzelany w Lesie Szprêgawskim. Zastanawiam siê ile w naszym pamiêtaniu o tej postaci zas³ug matki historii. Chyba niezbyt wiele, skoro, przed Majkowskim, doczeka³ siê Swojej biografii. By³, pamiêtamy, fetowanyi conajwa niejsze czytany tak e wczeœniej. Du o ³atwiej przychodzi Kaszubom upamiêtnianie postaci takich jak Bernard Chrzanowski. Ten Wielkopolanin, sympatyk kaszubskiego morskiego brzegu, doczeka³ wype³nienia co do joty Swego testamentarnego zapisu o pochowaniu jego prochów na oksywskim cmentarzu. Jednak do panteonu stricte kaszubskiego trudno autora Na kaszubskim brzegu zaliczyæ. We wsi, która za pruskich czasów nosi³a miano Wsi na Piaskach ( Sanddorf ), ca³e swoje nieomal twórcze ycie spêdzili Izydor i Teodora Gulgowscy. w przypadku Izydora nie przeszkadza nam wcale, i jego klasyczna pozycja etnograficzna Von einem unbekantem Volke zosta³a w oryginale napisana po niemiecku. Nawet nam to poniek¹d pochlebia. Stanowi bowiem ta okolicznoœæ o europejskoœci, ju wtedy, niektórych spoœród z nas. Tych z naszego grona najwybitniejszych. Rodzimych kaszubskich Polów, Baudoin de Courtenay`ów, przysz³ych Czarnowskich oraz Bystroniów. Dawali sobie radê ze studiami we Fryburgach, w Breslau`ach, w Greifswaldach ( Gryfiach). Byli Europejczykami w ka dym calu. Gulgowscy maj¹ dziœ, przecudnej urody pomnik Im obojgu poœwiêcony. Tak siê sk³ada³o, i na uroczystoœci po³o enia kamienia wêgielnego pod przysz³y, przecudnej urody pomnik móg³ byæ osobiœcie obecny Guenter Grass. Uœmia³ siê setnie, gdy uczennice w sztuce uk³adania kaszubskich haftów, na wyprzódki rwa³y siê do jego ods³ony... A ile by³o przebojów z pozostawieniem Ich grobu w obrêbie wdzydzkiego skansenu... To temat do oddzielnego potraktowania. W³adzia Wiœniewska coœ o tej sprawie ma do powiedzenia. Choæby o owej szybce, która istnia³a na owym nagrobku i pozwala³a wejrzeæ do wnêtrza grobowca. Po latach dziwnym trafem, zniknê³a. Teodora, tkniêta intuicyjnym geniuszem, wykupi³a za w³asne, arcyskromne zarobki o, chatê od niejakiego Hinca, czym zainicjowa³a fenomen wdzydzkiego skansenu. Kolejne pokolenia maj¹ ju du o ³atwiej. Dok³adaj¹ przeto cegie³kê po cegie³ce do dzie³a krzepniêcia tego skansenu, na równi z jego o ywieniem. A, e w weekendy bywa on notorycznie zamykany na spusty...pewno Teodora w grobie siê z tego powodu przewraca, ale có z takim dictum pocz¹æ, skoro, jak s³yszê zaistnia³ w skansenie ca³y misterny system jego ochrony przed niepowo³anymi goœæmi. Pamiêtajmy przeto o osobie, niedawno zmar³ego Wojciecha B³aszkowskiego ( ). Urodzonego w Sierakowicach, niegdyœ zatrudnionego w Gdañsku w, od lat nieistniej¹cym, Zak³adzie Etnografii. Tu³aj¹cego siê z miejsca na miejsce, z gruntu zapomnianego natchnionego etnografa. Faktycznego sprawcy rozbudowy wdzydzkiego skansenu. w ³añcuchu postaci, które a do obecnej pani dyrektor przyczyni³y siê do dzie³a jego monumentalizacji, nazwisko skromnego magistra B³aszkowskiego nie mo e byæ przeœlepione. S³yszê, i gmina Sierakowice zamyœla w³asnym sumptem zdobyæ siê na reedykcjê 7 tomowego S³ownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej Bernarda Sychty. Godzi³oby siê nie zapominaæ o dorobku publicystyznym B³aszkowskiego. Jak te poczyniæ starania o zwiêkszone zainteresowanie dla osoby i dzie³a Leona Roppla, W³adys³awa Kiresteina, Paw³a Szefki. Postaæ dowojennego burmistrza Wejherowa Teodora Bolduana. Obecny kszta³t tego miasta z kalwari¹ w herbie zaistnia³ dziki jego aktywnoœci, wizji autentycznego samorz¹dowca w przedwojennym stylu. Dzielnice Nanice, Œmiechowo, ulice, chodniki, place, skwery, parki, korty tenisowe, p³ywalnia, stadion, wszystko jest zas³ug¹ tego cz³owieka oraz grona Jego najbli szych wspó³pracowników. a wszystko mia³o miejsce w mieœcie frontowym, podzielonym narodowoœciowo i wyznaniowo... /cdn/ FOTO-ZBLI ENIA Czersk Krzysztof angowski znany na Pomorzu, czerski rzemieœlnik - artysta rzeÿbiarz, pracuje aktualnie na zlecenie katedry œw. Miko³aja w Elbl¹gu, nad renowacj¹ rzeÿby Matki Boskiej, której wys. wynosi oko³o 3 metrów. Artysta praktycznie stworzy³ tê rzeÿbê od nowa, bowiem z elbl¹skiej katedry otrzyma³ tylko zachowan¹ g³owê, która pozosta³a z tej œredniowiecznej figury. Poczet sztandarowy OSP w Rytlu z r¹k swego Naczelnika Ludwika Czerniejewskiego - podczas uroczystoœci zwi¹zanej z 70 leciem jednostki odbiera sztandar, ufundowany przez miejscow¹ spo³ecznoœæ i w³adze samorz¹dowe czerskiej gminy. ( ) Cz³uchów Katarzyna Ordyñska (bratanica Alicji Talewskiej wspó³wydawcy NG ) uczennica klasy IVd Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Cz³uchowie, podczas tegorocznego egzaminu maturalnego. Bytów Ks.bp. Jan Bernard Szlaga Ordynariusz Diecezji Pelpliñskiej, prowadzi³ w Bytowie - tegoroczn¹ procesjê Œwiêta Bo ego Cia³a. 13

14 Eugeniusz Buczak ZIEMIA GROMADZI PROCHY SK D NASZ RÓD /4/ Œwiadectwem s³owiañskoœci terenów za chodnio-pomorskich, jako e zajmuje ona Odr¹ oraz Pomorza Zachodniego by³o te pochodzenie rodów ksi¹ êcych w³adaj¹cych po- i chocia obecna wiedza jest o wiele bogatsza w ksi¹ ce Kisielewskiego najwiêcej miejsca. szczególnymi plemionami s³owiañskimi. Nic ni przed 1939 rokiem, to jednak warto przytoczyæ s¹dy autora Ziemia gromadzi prochy, przeto dziwnego, e Józef Kisielewski w ka- dym niemal rozdziale swej ksi¹ ki powo³uje poniewa s¹ one poparte pasj¹ odkrywcy. a Józef Kisielewski czuje siê nieustannym od- ich na œwiadków, aby poprzeæ sw¹ tezê: myœl jasna i oczywista, e Prusy na ca³ej przestrzeni krywc¹. Przedstawia spo³eczeñstwu z koñca nie maj¹ pod sob¹ ani kawa³ka, ani kilometra lat trzydziestych rzeczy i dzieje historyczne, ziemi niemieckiej.... z udowodnieniem tej które by³y mu dot¹d zupe³nie nieznane. tezy nie ma problemów, poniewa historia terenów pomorskich i zaodrzañskich po Lubekê genda o wbijaniu s³upów granicznych w rzece Prawd¹ okaza³a siê bowiem dotychczasowa le- a roi siê od dowodów s³owiañskiej abie przez Boles³awa Chrobrego, jak równie e na terenach zaodrzañskich mieszka³y przesz³oœci. Kisielewski zachwyca siê czêsto demokratycznymi formami sprawowania niegdyœ liczne plemiona s³owiañskie, e olbrzymia czêœæ III Rzeszy hitlerowskiej rz¹dów przez ksi¹ ¹t s³owiañskich. Pisze: Pañstwo obotryckie mia³o charakter monarchiczny, w przeciwieñstwie do Weletów, którzy byli przez ywio³ s³owiañski przez spory szmat cza- sk³ada³a siê z terenów niegdyœ zamieszka³ych demokratycznego ducha. Czêsto czyta siê su zwi¹zany z Polsk¹ piastowsk¹. w kronikach imiona ksi¹ ¹t obotryckich: jeden Nic przeto dziwnego, e Kisielewski szczególnie du o miejsca w swej ksi¹ ce poœwiêca ksi¹ ê nazywa³ siê Dro ko, inny S³awomir, Mœciwoj, Gotszalk, Henryk, Kruto... Obotrycki dynastii pomorskiej. Pisze on: Zarówno polscy i niemieccy uczeni ustalili na podstawie do- ksi¹ ê Przybys³aw tak przemawia³ na rynku w Lubece latem 1156 roku do starogardzkiego kumentów, e pierwszym historycznym ksiêciem Pomorza Zachodniego by³ z rodu s³owia- biskupa Gerolda, który przyjecha³ namawiaæ S³owian do przyjêcia chrzeœcijañstwa: ñskiego Warcis³aw I. Mieœci³o siê jego Ksi¹ êta sascy z tak¹ surowoœci¹ obchodz¹ Wróæmy jednak do tego, co o w³adcach Rugii pisze Józef Kisielewski. Z g³ównej linii, kto by³ przed nim? Wiadomo, e byli ksi¹ êta panowanie gdzieœ oko³o lat Lecz siê z nami, e z powodu uciemiê eñ podatkami i niewol¹ wolimy œmieræ ni takie ycie. Oto szli jeden po drugich, panuj¹c nad ca³¹ Ran¹: s³owiañscy, notatki o tym luÿne zna historia, w tym roku my, mieszkañcy tego malutkiego Boranta, Wieszes³aw i ( ), Jaromir II ale trudno z nich wyprowadziæ logiczn¹ zakatka, zap³aciliœmy ksiêciu 1000 grzywien, ( ), Wieszes³aw II ( ), Wieszes³aw III ( ), a pisz¹ siê wszyscy przed okresem Mieszka na Pomorzu Zachod- ca³oœæ... Na ogó³ wszyscy siê z tym godz¹, ze potem hrabiemu holsztyuñskiemu tyle to set, i jeszcze tego nie doœæ, codziennie krzywdz¹ ju z bo ej ³aski ksi¹ êta Ranów. Któ pamiêta, e na tych terenach nadba³tyckich by³y Bior¹c ten fakt pod uwagê jeden z uczonych nim panowa³y miejscowe rody ksi¹ êce. nas i ciemiê ¹ a do zupe³nego zniszczenia. Czy moglibyœmy wiêc poœwiêciæ siê tej nowej nie tylko dynastie s³owiañskie, nie tylko sz³o polskich dynastiê ksi¹ ¹t pomorskich wyprowadza w³aœnie z tych dawnych tubylczych ro- religii, ebyœmy pobudowali koœcio³y i chrzest regularne nastêpstwo panowania, ale daty poszczególnych w³adprzyjêli, kiedy nam codziennie ucieczka przed oczami staje? O, gdybyœmy przynajmniej mieli dok¹d uciekaæ! Przejdziemy za rzekê Trawê odnotowane. Któ ców s¹ przez historiê Bóstwo pogañskie S³owian porabskich. i tam podobne nieszczêœcia; pójdziemy nad o tym pamiêta? rzekê Pianê i tam to samo. Có wiêc nam pozostaje, je eli nie porzuciæ nasz¹ ziemiê, prze- pamiêtaotym, eru- Dodajmy: któ nieœæ siê na morze i zamieszkaæ wœród fal?. gia wchodzi³a Proszê, aby Czytelnicy uœwiadomili sobie, w sk³ad pañstwa polskiego? By³o to za e rzecz dzieje siê w XII wieku i e ksi¹ ê Przybys³aw wraz ze swoimi poddanymi mieszka³ czasów Boles³awa wtedy w Lubece (dzisiejsza Lubeck nad rzekami Traw¹ i Pian¹). z tego w³aœnie okre- Krzywoustego. Podobny los spotka³ w³adców s³owiañskich z Rugii. Józef Kisielewski jest wrêcz nikarski Ottona z Frysu mamy przekaz kro- zachwycony dziejami dynastii rugijskiej. Pisze: Na wyspie Rugia od dawien dawna pano- król polski dok³adnie zungi, który pisze, e wa³a dynastia ksi¹ ¹t obotryckiego w³adcy w 1135 roku z³o y³ Kruka. z tej dynastii pochodzi³ stary król Rec, ho³d cesarzowi Lotariuszowi z Pomorza którego synami byli Tetys³aw i Jaromir. Po œmierci Jaromira i linia ksi¹ êca rozdzieli³a Zachodniego i Rany. siê na g³ówn¹ i boczn¹. Ci ostatni, potomkowie Stois³awa, osiedli w Podbórzu i siedz¹ o tym dodaje: Ten J. Kisielewski pisz¹c tam do dni naszych jako Furst bon Pottbus. zapisek kronikarski i tu znów warto zwróciæ uwagê na to, e dynastia ksi¹ ¹t s³owiañskich, niegdyœ panów na nie wiêcej tylko to, oznacza nie mniej Rugii, przetrwa³a do czasów prawie nam e Rugia przez jakiœ wspó³czesnych. Czy mia³a ona œwiadomoœæ czas nale a³a do Polski.... s³owiañskiego pochodzenia? Jak najbardziej. Kultywowa³a ona m.in. tradycje nadawania PrzejdŸmy do dzieciom imion s³owiañskich, pielêgnowa³a omówienia dziejów dawne obyczaje. dynastii ksi¹ ¹t za- 14

15 Bogus³aw XIV, ostatni z rodu ksi¹ ¹t zachodniopomorskich. Ale poczucie ³¹cznoœci ksi¹ ¹t z Polsk¹ nie ginie. Mo na rzec, ze dopiero teraz, po pogr¹ eniu siê w pêtlê niemieck¹, budzi siê na dobre poczucie przynale nienia do s³owiañskiej rodziny, do jednoœci z Polsk¹. Uwidacznia siê to w licznych i bardzo œcis³ych zwi¹zkach z krajem ojczystym. Owe zwi¹zki odbijaj¹ siê na obyczaju, na stylu ycia dworskiego i na onach. Wœród ma³ onek ksi¹ ¹t pomorskich wiele pochodzi z Polski. Owe maria e nie pozostaj¹ bez znacznego wp³ywu na charakter ycia nad Odr¹. Latem 1937 roku urz¹dzono w Szczecinie wystawê poœwiêcon¹ ksi¹ êtom pomorskim, z okazji 700-lecia powstania ich dynastii. Wystawa zgromadzi³a dokumenty, portrety i sprzêt obyczajowy; liczne a luksusowo wydane monografie roztoczy³y przepych rekwizytu zdobniczego, jakim siê tutejsze dwory ksi¹ êce otacza³y. Tak przy tym pokierowano dobrem eksponatów pisze J. Kisielewski e charakter s³owiañski ksi¹ ¹t zosta³ zupe³nie lub prawie zupe³nie zatuszowany. Raz jeszcze sprzeciwiono siê prawdzie, bowiem znan¹ jest prawd¹, e do czasów reformacji dwory tutejsze mia³y silny koloryt s³owiañski, polski. Trzeba tu jednak gwoli prawdzie historycznej dodaæ, e w³aœnie reformacja obudzi³a, g³ównie wœród ludnoœci s³owiañskiej, poczucie narodowe. w tym czasie ukaza³o siê wiele wydawnictw w jêzyku rodzimym. w koœcio³ach a do wieku XIX wyg³aszano kazania w jêzykach kaszubskim i polskim. FOTO-ZBLI ENIA S³upsk i Tuchomie dów. Droga mia³a byæ taka sama, jak Popielów i Piastów (...) Inni uczeni uwa aj¹, e rody pomorskie musia³y ust¹piæ miejsca woli zwyciêzcy Chrobrego, który osadzi³ na grodzie ksi¹ êcym swego przyrodniego brata Œwiêtope³ka. Od niego rozpoczê³a siê historyczna dynastia pomorska. Dynastia piastowska (...) W ka dym razie ta rzecz jest ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ pewn¹ by³ to ród s³owiañski, do po³owy XIII wieku ani jednej niemieckiej cechy nie posiadaj¹cy. Pierwszy historyczny ksi¹ ê, na którego siê wszyscy zgadzaj¹, Warcis³aw I, sam reprezentowa³ cechy s³owiañskie i dwór swój w tym charakterze utrzymywa³. Dzier y³ on ca³e Pomorze, sk³adaj¹c z niego ho³d lenny w³adcom Polski. Dalsze pogl¹dy J. Kisielewskiego na tê sprawê mo na streœciæ w nastêpuj¹cy sposób. Warcis³aw i posiada ca³e Pomorze Zachodnie i zaodrzañskie, zwane kilka wieków póÿniej Maklemburgi¹. Jeszcze za ycia podzieli³ swoje ksiêstwo pomiêdzy dwóch synów Bogus³awa i Kazimierza. Pierwszy z nich otrzyma³ Pomorze zaodrzañskie z siedzib¹ w Wo³ogoszczy, a drogi Pomorze Zachodnie z siedzib¹ w Kamieniu Pomorskim. Bogus³aw spowinowacony by³ z Piastami, bowiem mia³ za onê Anastazjê, córkê Mieszka Starego. Dalej losy obu ksiêstw potoczy³y siê ró nymi drogami. Raz ksi¹ êta sk³adali ho³d cesarzom niemieckim, raz znów królom polskim. Kiedy jednak w oczy zagl¹da³o im niebezpieczeñstwo, najczêœciej zwracali siê w stronê Polski. Powoli jednak jak pisze J. Kisielewski Pomorze Zachodnie ulega przemocy niemieckiej. Dzieje siê to na skutek nieustaj¹cego naporu germañskiego, który póÿniej nazywany zostanie Drang nach Ost i zamieni siê w polako ern¹ akcjê. Warto za J. Kisielewskim przytoczyæ wa- ne dla zwi¹zków Polski z Pomorzem Zachodnim wydarzenie historyczne. Otó w 1368 roku, kiedy w Polsce króluje Kazimierz Wielki, w S³upsku na tronie ksi¹ êcym panuje KaŸko s³upski. Ci dwaj Kazimierzowie s¹ pisze Kisielewski ze sob¹ wielokrotnie spokrewnieni; wzglêdy rodzinne, ale i dynastyczne zbli aj¹ ich ze sob¹. Kazimierz Wielki ma jeden jeszcze powód do takiego zbli enia: wiadomo ju, e zejdzie do grobu nie zostawiwszy nastêpcy. Wówczas przychodzi adopcja KaŸka przez Kazimierza Wielkiego i testamentarne nadanie mu Ziemi êczyckiej, Sieradzkiej... Ten osobliwy akt dokona³ siê z myœl¹ wprowadzenia na tron ksiêcia pomorskiego. Sprawê jednak po œmierci Kazimierza Wielkiego przeinaczono. Przeinaczyli j¹ ponownie ma³opolscy, którzy obaliwszy wk³ad wezwali na tron Ludwika Wêgierskiego. Ten moment by³ historyczn¹ zwrotnic¹: odsuwa³ Polskê od Ba³tyku na d³ugie wieki, pozwoli³ na swobodne pêcznienie Zakonu Krzy ackiego, na powstanie Prus. /cdn/ * Repr. Jerzy Patan El bieta Piastówna, ona jednego z ksi¹ ¹t zachodniopomorskich. Red. Jolanta Nitkowska Wêglarz ze S³upska, podczas imprezy promocyjnej i okolicznoœciowego bajkowego konkursu plastycznego, podpisuje i wrêcza jako nagrodê uczniom SP w Tuchomiu - napisana przez siebie kolejn¹ ksi¹ kê dot. historii i zwyczajów kaszubsko pomorskich. Tym razem jest ni¹ Zbiór baœni Regionu S³upskiego (maj 2002). Miastko Uczestnicy kolejnej Imprezy Turystycznej Z G³osem Pomorza w plener, na trasie rajdu, który prowadzi³ lasami NDL Miastko. ( ). 15

16 16 Ks. W³adys³aw Szulist Zachowane archiwalia w Nadleœnictwie Lipusz wskazuj¹ na jego istnienie ju w 1902 roku, a obiekty wnoszono jeszcze w 1905 roku. By lepiej zrozumieæ tê okr¹g³¹ rocznicê warto nieco przenieœæ siê w dalsz¹ przesz³oœæ. Obecne obszary Sulêczyna, Parchowa a tak e Tuszków i Trzebunia wchodzi³y za czasów krzy ackich w sk³ad prokuratorstwa mirachowskiego. Z kolei Dziemniany, Lipusz, Kalisz i Raduñ do okrêgu nmiejszego koœcierskiego a Osowo, Piechowice, Przytarnia, Wiele, Lamk i Leœno do okrêgu zaborskiego. Podobnie rzecz siê mia³a w czasach i Rzeczypospolitej. Okolice Sulêczyna nale a³y do starostwa mirachowskiego; Parchowo, Trzebuñ i Tuszkowy od XVII wieku wesz³y do starostwa parchowkiego; okolice Lipusza i Dziemian do starostwa koœcierskiego; Karsin, Wiele i Górki do starostwa tucholskiego. Gospodark¹ leœn¹ na tych terenach zarz¹dzali starostowie i osoby przez nich powo³ane. Z chwil¹ przejêcia tych terenów przez Prusy w 1772 roku pocz¹tkowo lasy przesz³y w sk³ad domen w Parchowie, Koœcierzynie i Kosobudach. Mapa Schrottera z koñca XVIII wieku notuje podleœnictwa /U.F. Unterforsterei/wGlinowie, P³ocicznie ( Tuschkausche Hutte, Grunthal ) Borsztal - chocia tam nie podano tej nazwy tylko wspomniane UF, jednak mapa na to wskazuje - i Dunajki. Topografia z 1848 roku wymienia Borsztal i Dunajki wœród leœnictw nadleœnictwa Philippi czyli obecne Wierzysko. Kolejna statystyka z 1863 roku dodaje do tego nadleœnictwa jeszcze l. P³ociczno. Nadleœnictwo w Wierzysku dysponowa³o w³asn¹ policj¹. Znamienne, e statystyka z 1869 roku wspomina tylko o podleœnictwach w Borsztalu, Dunajkach i P³ocicznie, które wchodzi³y w sk³ad nadleœnictwa Wierzysko, podobnie i Glinowo. W okolicy Wiela na pocz¹tku XX wieku istnia³o tylko leœnictwo w Lubni. Zdroje znane s¹ równie ju na pocz¹tku XX wieku, bowiem Stulecie Nadleœnictwa Lipusz / / w 1908 roku wymienia siê, e zosta³y one do³¹czone do nadleœnictwa Lipusz z nadleœnictwa Sulêczyno. z kolei o³no w 1910 roku okreœlano jako Forstpachtstelle czyli jako leœn¹ dzier awê. o l. Suminy dowiadujemy siê, e istnia³o ju w 1907 roku, wspominaj¹ o tym listy p³ac z tamtego okresu; a o Zdunowicach wiemy, e w 1891 roku kupi³ je fiskus a ju w 1895 roku znane by³y jako leœnictwo. Ciekawe, e Choœnica w 1881 roku jest okreœlana jako Oberfoersterei czyli nadleœnictwo, a mapy z pocz¹tku XX wieku okreœlaj¹ j¹ jako leœnictwo wchodz¹ce w obrêb nadleœnictwa Mirachowo. Nadleœnictwo Buchberg - czyli Bukowa Góra ko³o Koœcierzyny (po³o one nad szos¹ prowadz¹c¹ w kierunku Wdzydz) utworzono w 1893 roku w tym samym roku powsta³o tak e nadleœnictwo w Sulêczynie. To ostatnie utworzono z czêœci nadleœnictw Mirachowo i Bukowa Góra. w sk³ad tego nadleœnictwa Budenek Nadleœnictwa Lipusz. wesz³y leœnictwa: Kamionka, Parchowo, Choœnica, Glinowo, Suminy i Zdunowice. Leœnictwo Parchowo ( dawniej Fiesshof ) jest usytuowane w pobli u rzeki S³upi. Dane z 1873 roku jak ju wspomnia³em - wymieniaj¹ Glinowo wœród leœnictw - nadleœnictwa Philippi czyli Wierzyska k. Koœcierzyny. Jedna z map z pocz¹tku XX wieku przy Glinowie podaje Forst Buchberg, co wydaje siê b³êdem, bo dane z 1893 i 1903 roku wyraÿnie wskazuj¹ na przynale noœæ tego leœnictwa do ndl. Sulêczyno. Do roku pisma nadleœnictwa Lipusz i Sulêczyno by³y kierowane do dyrekcji lasów pañstwowych w Gdañsku, a od roku do Torunia. Nadleœnictwo Sulêczyno w 1923 roku obejmowa³o leœnictwa: Sulêczyno, Glinowo, Suminy, Zdunowice, Parchowo, Choœnicê i Kamionkê; a Lipusz: Dunajki, P³ociczno, P³ocice, Zdroje, Karpno, G³uchy Bór, Borsztal i Dywan.. w 1932 roku wiemy, e w o³nie by³ ju gajowy. W okresie miêdzywojennym nie nast¹pi³y zmiany obszarowe i podporz¹dkowania tych leœnictw, o czym zaœwiadcza wydany w 1933 roku almanach leœny wymieniaj¹cy m.in. zarówno Sulêczyno jak i Lipusz. W okresie II wojny œwiatowej funkcje leœniczych pe³nili Niemcy, niemniej szereg leœnictw by³o nadal obsadzonych polskimi leœnikami, którzy niejednokrotnie wspierali ukrywaj¹cych siê na ich terenie partyzantów Gryfa Pomorskiego. w tym zakresie szczególne zas³ugi po³o y³ Alojzy Stawski i jego ona. Alojzy za tê dzia³alnoœæ zgin¹³ w obozie koncentracyjnym w Mathausen, a jego ona prze- y³a Stutthof, podobnie ten ostatni obóz prze- y³ leœniczy Cegiel z Trawic. Po II wojnie œwiatowej w strukturze organizacyjnej administracji leœnej nast¹pi³y du e zmiany w wyniku których np. w 1945 roku do nadleœnictwa Sulêczyno nale a³y leœnictwa: Smolniki, Kamionka, Choœnica, Parchowo, Glinowo, Zdunowice i Suminy. a nadleœnictwo Lipusz w 1946 roku obejmowa³o leœnictwa: Leœniczy Józef Broza z G³uchego Boru.

17 Zdroje, Karpno, P³ociczno, P³ocice, Dywan, Borsztal, Dunajki i Trawice. w nastêpnych latach liczba leœnictw w Lipuszu wzros³a z8do 13. Do wy ej wymienionych w sk³ad ndl. Lipusz dosz³y leœnictwa: Lubiszewo, Lubiana, Lipusz, Dziemiany i Sarnowicze. Z kolei zwiêkszy³a siê tak e liczba leœnictw z7do14wnaleœnictwie Sulêczyno, mianowicie o leœnictwa: Bawernica, Grabowo, Jamno, Sucha, Sylczno, Wêgorzyno i ó³no. Materia³y archiwalne z lat uwzglêdniaj¹ w sk³adzie nadleœnictwa w Lipuszu leœnictwa: Trawice, Borsztal, Zaroœle, Dunajki P³ocice, P³ociczno, Zdroje, Dywan, Skwierawy, Œluza i Karpno. Kolejna mapa z 1965 roku w nadleœnictwie Sulêczyno, wymienia tylko 6 leœnictw mianowicie: Kamionka, Sucha, Parchowo, Zdunowice, Suminy i Glinowo i7wnadleœnictwie Lipusz, by³y to l. Karpno, Zdroje, P³ociczno, P³ocice, Trawice, Dywani Zaroœle. Nastêpna reorganizacja mia³a miejsce w 1973 roku, kiedy to zlikwidowano nadleœnictwo w Sulêczynie a leœnictwa z jego terenu w³¹czono do Nadleœnictwa Lipusz. Wówczas to Nadleœnictwo Lipusz sk³ada³o siê z 12 leœnictw; Dywan, G³uchy Bór, Karpno, P³ocice, P³ociczno, Sulêczyno, Trawice, Wiele, Zaroœle, Zdroje, Zdunowice. W 1986 roku nadleœnictwo Lipusz powiêkszy³o siê o 4 leœnictwa, które przejê³o z Ndl. Bytów. Ostatnia reorganizacja mia³a miejsce w 1992 roku, kiedy to na tym terenie utworzono 5 nowych leœnictw, mianowicie: Lipusz, ó³no, Zelewiec, Przerêbska Hutê i Dunajki. Wed³ug stanu na 1 stycznia 1999 roku Nadleœnictwo Lipusz, obejmuje obszar 22830,97 ha, podzielonych pomiêdzy 20 leœnictw: Bawernicê, Parchowo, Sucha, Sulêczyno, Zdunowice, Glinowo, ó³no, Zdroje, Lipusz, P³ocice, P³ociczno, elewiec, Trawice, Dywan, Dunajki, G³uchy Bór, Zaroœle, Przerêbska Huta, Joniny i Wiele. Nadleœnictwo podlega pod wzglêdem administracyjnym Okrêgowemu Zarz¹dowi Lasów Pañstwowych w Gdañsku. Na zbli aj¹cy siê tegoroczny jubileusz - gmach nadleœnictwa doczeka³ siê remontu i przedstawia siê dziœ imponuj¹co, co mo na dostrzec na za³¹czonym zdjêciu. /-/ Z lewej leœniczy w elewcu - Janusz Wawer. Nasze Stanice Na zdjêciu z 1984 roku œp. ma³ onkowie Marianna ( ) i Augustyn Rudnik ( ) z przechowywanym przez siebie (tak e w okresie okupacji hitlerowskiej) sztandarem miejscowego Kó³ka Rolniczego ufundowany przez miejscowych rolników cz³onków tej ch³opskiej samorz¹dowej organizacji w 1928 roku. Fot. J. Maziejuk Augustyn Rudnik, tak jak jego ojciec Józef jak i syn Jan byli cz³onkami tej organizacji. Józef Rudnik przez wiele lat by³ chor¹ ym, st¹d sztandar w czasie wojny znalaz³ siê w posiadaniu jego Rodziny. z kolei Jan Rudnik wieloletni kierownik Zak³adu Us³ug Mechanizacyjnych SKR w Lipnicy by³ej bazy w Borowym M³ynie, do dziœ opiekujê siê tym sztandarem. Za³o ycielem Borowiackiego KR by³ wielce zas³u ony dla Borowego M³yna i ca³ych Goch, wieloletni prezes tej lokalnej organizacji Teodor Adamczyk, po wojnie by³ za³o ycielem w Borowym M³ynie Gminnej Spó³dzielni Samopomoc Ch³opskiej, prowadzi³ we wsi pierwszy sklep. Umar³ w 1948 roku, nad jego grobem podczas ceremonii pogrzebowej p³omienn¹ mowê po egnaln¹ wyg³osi³ kierownik szko³y z Lipnicy Boles³aw Machut, póÿniejszy pose³ na sejm PRL, za³o yciel oddzia³u Zrzeszenia Kaszubsko Pomorskiego na Gochach. W nastêpnym numerze NG, przybli ymy sylwetkê Teodora Adamczyka, a tak e dzia³alnoœæ organizacji ch³opskich i samorz¹dowych w Borowym M³ynie w tamtym okresie czasu. Zbigniew Talewski FOTO-ZBLI ENIA Bytów Pose³ i lider Samoobrony Andrzej Lepper i pos³anka Danuta Hojarska podczas spotkania poselskiego na Bytowskim Zamku. ( ). Sominy Andrzej Zygmañski masztalerz w PT i Stadninie Koni Kaszubski Bór w Sominach i Paulinka Zygmañska na ulubionym Wezyrze podczas... pokomunijnej przeja d ki ( ) Paulinka Zygmañska ze swymi kuzynkami Justynk¹ Werr¹ z Somin i Dorotk¹ Karpiñsk¹ ze Studzienic... rozmawiaj¹ z Wezyrem. ( ) Goœcie Zarz¹dcy PT i SK Kaszubski Bór Zbigniewa Talewskiego prof. Janusz Buczyñski z Akademii Rolniczej z Poznania /w œrodku/ i in. Bogus³aw Piechota z Oddzia³u zamiejscowego Pomorskiego Urzêdu Woj. ze S³upska - specjaliœci markowej hodowli trzody chlewnej odbudowywanej rasy: z³otnickiej. (maj 2002) REKLAMA oferuj w internecie! 17

18 FOTO-ZBLI ENIA BrzeŸno Szlacheckie Uczestnicy X Przegl¹du Twórczoœci Kaszubskiej gminy Lipnica oraz jego organizatorzy dyr. Piotr Brachtfogel i Ewa muda-trzebiatowska pedagodzy brzeÿnieñskiej szko³y. ( ) Pó³czno gm. Studzienice Zwyciêska dru yna tenisa sto³owego kobiet Juvenia Pó³czno od lewej: Alicja Turzyñska, Anna B³a ej, Marta Ringwelska i Iwona Iwañca po wywlczeniu awansu do II ligi. (maj 2002) Ko³czyg³owy Uroczystoœci wrêczenia sztandaru jednostce OSP w Ko³czyg³owach sztandar przekazuje Piotr Depka Pr¹dzyñski /komendant gminny/ pocztowi sztandarowemu w sk³adzie: Je- Zbigniew Studziñski Pozostanie w naszej Zaboraków i Gochów wdziêcznej pamiêci...! 8 czerwca po egnaliœmy na cmentarzu wielewskim Józefa Brzeziñskiego, by³ego d³ugoletniego dyrektora Domu Kultury w Wielu. Mia³ 61 lat. Straszna choroba nie da³a mu adnych szans. egnali go byli uczniowie, przyjaciele, koledzy, kaszebœci godosze, których zaprasza³ do Wiela oraz licznie mieszkañcy wsi i gminy. Józek, cale ycie by³ zwi¹zany z Wielem. Pochodzi³ z rodziny, która mocno jest zakorzeniona w wielewskim œrodowisku. Szczególnie pamiêta siê Brzeziñskich z Wiela za spraw¹ Leonarda zbieracza lokalnych pami¹tek, a przede wszystkim hafciarza, którego prace ca³ego jego ycia, zdobi¹ Muzeum Ziemi Zaborskiej w Wielu. Józef Brzeziñski pracê zawodow¹ rozpocz¹³ w 1960 roku, jako nauczyciel na Gochach w Ostrowitym ko³o Borzyszków. Potem pracowa³ w Lipnicy i Mielnie, by wróciæ do ukochanego Wiela. Od marca 1964 roku wraz z on¹ Jadwig¹ pracowa³ w Szkole Podstawowej w Karsinie. W 1976 roku wielewianie oddali do u ytku piêkny Dom Kultury. Ówczesny naczelnik gminy Franciszek Studziñski powierzy³ Józkowi funkcjê dyrektora tego obiektu. Jak siê okaza³o, by³a to trafna decyzja. Józef Brzeziñski poœwiêci³ siê ca³ym sercem pracy na rzecz rozwoju kultury w œrodowisku wielewskim. Budynek Domu Kultury têtni³ yciem. Odbywa³y siê imprezy œrodowiskowe, przyje d a³y teatry zawodowe (m.in. z Grudzi¹dza), odbywa³y siê koncerty muzyczne i kabaretowe z udzia³em znanych artystów. Józek chcia³ jednak przede wszystkim ocaliæ od zapomnienia kulturê kaszubsk¹, której czêœci¹ by³a kultura wielewska. Ocaliæ od zapomnienia pochodz¹cych z Wiela poetów i wielkich patriotów kaszubskich polskich: Hieronima Derdowskiego, Wicka Rogalê, ks. Józefa Wryczê i ks. Boleslawa Domañskiego, malarzy Mokwê i Jasnocha, rzeÿbiarza Pliñskiego i wielu innych. Dom Kultury nazwano im. Hieronima Derdowskiego i utworzono izbê pamiêci poety. Ods³oniêto przy Szkole Podstawowej w Wielu pomnik Wincentego Rogali. Upamiêtniono tablicami ks. pp³k. Józefa Wryczê prezesa Tajnej Organizacji Wojskowej - Gryf Pomorski i ksiêdza Boles³awa Domañskiego patrona i pierwszego prezesa Zwi¹zku Polaków w Niemczech; malarzy Mariana Mokwê i Kazimierza Jasnocha. Józef chcia³, aby w Wielu kaszubszczyzna by³a znów s³yszalna. w 1977 r. zainicjowa³ Turniej Gawêdziarzy Ludowych Kaszub i Kociewia. Od 25 lat ka dego roku w ostatni¹ sobotê i niedzielê lipca do Wiela zje d aj¹ Godosze (gawêdziarze) z ca³ych Kaszub, Kociewia i nie tylko. S¹ gawêdziarze z naszych gór, a tak e Poznañskiego i Kielecczyzny. Najwiêkszym przedsiêwziêciem dyrektora Brzeziñskiego by³o pobudowanie i utworzenie przy Domu Kultury w Wielu Muzeum Ziemi Zaborskiej. Trzeba by³o nie lada wysi³ku, eby zgromadziæ zbiory muzealne œwiadcz¹ce o przesz³oœci tego regionu - Kaszub Zaborów. Dziœ trudno sobie wyobraziæ Wiele bez muzeum tak jak bez Kalwarii. Sukcesy te móg³ osi¹gn¹æ dziêki aktywnoœci i zaanga owaniu instruktorów i pracowników obs³ugi Domu Kultury, wœród których na szczególne uznanie zas³ugiwa³a (dziœ na emeryturze) p. Marianna Glaza. Pracê i zas³ugi Józka docenili nie tylko miejscowi, ale i prze³o eni, czego dowodem s¹ liczne odznaczenia m.in. Zas³u ony Ziemi Gdañskiej i Zas³u ony Dzia³acz Kultury. Przez dwie kadencje, w latach , by³ prezesem oddzia³u karsiñsko-wielewskiego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Nad grobem piêkn¹ mowê po egnaln¹ wyg³osi³ Tadeusz Lipski dyrektor Zespo³u Szkó³ w Karsinie oraz Edmund Lewañczyk gawêdziarz z ukowa, który od lat prowadzi w wielu turnieje gawêdziarzy. Powiedzia³, e Józek odszed³, eby spotkaæ siê na drugim brzegu z gawêdziarzami m.in. Heweltem z Gdyni i Chowañcem z Bukowiny Tatrzañskiej, by tam zorganizowaæ niebiañski turniej gawêdziarzy ludowych... Czeœæ Ci Drechu Józwo pozostaniesz na d³ugo w naszej - Zaboraków i Gochów pamiêci. Ponie B³o e doj mu wieczne spoczywanie. By³a szko³a podstawowa w ostrowitym na Gochach, w której w 1960 pierwsz¹ pracê podj¹³ œ.p. Józef Brzeziñski Józef Brzeziñski (pierwszy z lewej, Prezes o/zk-p w Karsinie) podczas uroczystoœci 300-lecia udzia³u Kaszubów w Wiktorii Wiedeñskiej (1683 r.) w BrzeŸnie Szlacheckim, 1983 r. 18

19 Antoni Kaczmarek ROZPOZNANO PO WIELKIEJ WSTÊDZE OR A BIA EGO WWielkopolscenaziemiœremskiej, wmiejscowoœci Brodnica na cmentarzu znajdowa³ siê w latach skromnych rozmiarów drewniany pomnikpoœwiêconypamiêcitwórcypieœnilegionowej genera³a Józefa Rufina Wybickiego ( ). Do roku 1914 dochowa³a siê jedynie czêœæ pomnika przedstawiaj¹cego postaæ niewiasty w czarnym a³obnym stroju, która po roku 1880 umieszczona zosta³a w zbiorach Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk. Na pomniku na blasze, z³oconymi literami widnia³ napis: Tu le ¹ zw³oki J. W. Józefa Wybickiego - Senatora, Wojewody Królestwa Polskiego, ozdobionego Orderem Or³a Bia³ego i Wielkim Krzy em Legii Honorowej. Urodzi³ siê w 1747 roku dnia 29 wrzeœnia we wsi Bêdominie. Umar³ dnia 19 marca 1822 roku we wsi Manieczkach. Przechodz¹cych prosi o westchnienie. Tyle napis przytoczony w Opisie historycznych zabytków poznañskich, Józefa ukasiewicza, wydanymw1889roku, wpoznaniu. Po roku 1880 na dawnym miejscu postawiono nowy grobowczyk-pomnik z piaskowca z krótszym nieco napisem Józef Wybicki - Konfederat Barski - Legionista - Senator, Wojewoda Ten drugi pomnik wzniós³gen. WybickiemudrStanis³aw Ró nowski, wspólnie z siostr¹ genera³a ubieñsk¹ z Krakowa. Opiekê nad grobowcem roztaczali w³aœciciele Brodnicy, najpierw gen. Dezydery Ch³apowski, napoleoñczyk, póÿniej jego wnuczka, Mañkowska. Trudno wyobraziæ sobie, jak wygl¹da³ pierwszy pomnik drewniany, nie zachowa³ siê bowiem aden rysunek, szkic czy plan, drugi natomiast z piaskowca ma krzy z tzw. Okiem Opatrznoœci. Takie samo oko widnieje dziœ na rotundzie wybudowanej przez genera³a w roku 1786 w parku pa³acowym w Manieczkach. Na zewnêtrznejœcianietejrotundyznajdujesiêdziœju trudno czytelny napis: DEO MEO - JÓ: WY: S R ANNO 1786 (inicja³y S R znacz¹: Senator). Wewnêtrzne wyposa enie rotundy oraz malowid³a œcienne i napisy ka ¹ wnioskowaæ - jak i inne okolicznoœci z ycia i dzia³alnoœci Wybickiego oraz jego publiczne wyst¹pienie i kszta³cenie dzieci we Wroc³awiu - e genera³ nale a³ do Stowarzyszenia Wolnomularzy i by³ cz³onkiem Wielkiej Lo y Masoñskiej- takwczasachnapoleoñskichbardzomodnych. Wiadomo egen. Wybickiwychowywa³swoje dzieci w duchu postêpowym i w wielkiej mi³oœci donieszczêœliwejojczyzny, czegoœladywidaæwzachowanych napisach wolnomyœlnych i patriotycznych. W sto lat po zgonie genera³a, dok³adnie w roku 1923, nast¹pi³a komisyjna ekshumacja prochów w grobowcu na cmentarzu w Brodnicy, przy czym okaza³o siê, i :... obecni stwierdzili protokólarnie, e oprócz prochów Józefa Wybickiego znajdowa³y siê jeszcze szcz¹tki innych zmar³ych, znacznie ju zniszczona trumna ze zw³okami nieznanej niewiasty, prawdopodobnie ony wojewody. Œmiertelne szcz¹tkijózefawybickiegozresztkamitrumnyiodznakami wydobyto na powierzchniê za pomoc¹ ca³unu. Protokó³ ekshumacyjny prochów z 11 paÿdziernika 1923 roku dodaje: Autentycznoœæ zw³ok rozpoznano po Wielkiej Wstêdze Or³a Bia³ego i GwieŸdzie Orderowej w wyrytym napisem PRO FIDE REGE ET LEGE. Daj¹ce siê po resztkach stroju rozpoznaæ zw³oki kobiece s¹ na pewno Estery WybickiejzdomuWierusz-Kowalskiej onyj. Wybickiego, która - jak powiadaj¹ akta ksiêgi zgonów w Brodnicy - zmar³a w dwa lata po mê u tj. 20 paÿdziernika 1824 roku. Tyle zapis w protokole. Przy ekshumacji prochów autora Jeszcze Polska nie umar³a... znaleziono równie strzêpy munduruibutówzostrogami, którenienale a³ydogenera³a, a do jego syna - ukasza Wybickiego; zmar³ on w czasie wyprawy moskiewskiej 10 lipca 1812 rokujakooficerlekkokonnegopu³kugwardiinapoleona. Prochy genera³a Wybickiego przewieziono do Poznania i tu, ju w warunkach wolnoœci i niepodleg³oœci w oprawie wspania³ych uroczystoœci i honorów wojskowych z³o ono w krypcie podziemi poznañskiej Ska³ki, gdzie w wielkim szacunku i czci spoczywaj¹ od 62 lat miêdzy innymi napoleoñczykami: gen. AmilkaremKasiñskim, szefemsztabulegionów, pu³kownikiem Andrzejem Niegolewskim (szar a Somosierry w 18O8 roku) oraz wœród innych zas³u onych. Genera³ Józef Rufin Wybicki prze y³ Tadeusza Koœciuszkê o lat 5, gen. Jana Henryka D¹browskiego o lat 4, cesarza Francuzów - o 1 rok, bra³ udzia³ w66wielkichimniejszychbitwachi... zmar³podobnie jak wymienieni œmierci¹ naturaln¹ w 75 roku pe³nego chwa³y ycia. Pamiêtajmywiêcotymwielkimpatriocie, autorze hymnu narodowego, o miejscu jego urodzenia, Bêdominie ko³o Koœcierzyny, gdzie dziœ znajduje siê jego imienia Muzeum Hymnu Narodowego, pamiêtajmy o miejscu zgonu (1822) Manieczkach ko³o Œremu, gdzie w dawnym jego pa³acu mieœci siêmuzeumpami¹tekpolegionachoraznowowybudowana Szko³a Pomnik Tysi¹clecia Pañstwa Polskiego im. J. Wybickiego, pamiêtajmy o Brodnicy Wielkopolskiej, gdzie ten patriota przez ponad sto lat spoczywa³ w zupe³nym zapomnieniu w warunkach niewoli pruskiej, pamiêtajmy wreszcie o poznañskiej Ska³ce ilekroæ w pe³nej godnoœci postawie œpiewaæ bêdziemy Mazurka D¹browskiego Jeszcze Polska nie zginê³a! /-/ * Muzeum Hymnu Narodowego w Bêdominie, które w 2003 roku bêdzie obchodzi³o swoje 25-lecie jest jedyn¹ tego typu placówk¹ muzealn¹ w Europie. Eksponowane w nim zbiory wprowadzaj¹ w nastrój polskich walk narodowœciowych oraz dokumentuj¹ historiê od czasów Legionów Polskich w e W³oszech po II wojnê œwiatow¹. Muzeum, którym kieruj¹ ma³ onkowie - kustoszowie Aniela i Henryk Wawrzykowie, czynne jest codziennie oprócz poniedzia³ków w godz. 9-15, a w niedzielê i œwiêta Przy muzeum dzia³a towarzystwo przyjació³ HN, którego aktualnym prezesem jest Antonii Dudko. FOTO-ZBLI ENIA rzy Adamczyk (OSP Wierszyno), Kazimierz Œwi¹tek- Brzeziñski (OSP Ko³czyg³owy) i Leszek Mucha (Osp ubno) ( ) Borowy M³yn Tegoroczny Zlot Motorowy zorganizowany przez bytowski klub Pirates odby³ siê nad jeziorem Gwiazdy k. Borowego M³yna. Na drugim zdj. na pierwszym planie jeden z jego g³ównych organizatorów - Sebastian Szweda oraz Stanis³aw Stormann i ks. proboszcz Jacek Halmann wszyscy z Borowego M³yna. Bytów Bronis³awa Janke sekretarz Rady Powiatowej SLD otwiera piknik 1- majowy na j. Giling k.bytowa ( ) Uczestnicy pikniku wielce zas³u eni i szanowani dzia³acze bytowskiej lewicy od lewej; Józef M¹czka, Tomasz Lepper, Eugeniusz Kwiatkowski, Jerzy Gackowski, Roman Nie- wicki i Jan Maj. Uczestnicy pikniku 19

20 20 FOTO-ZBLI ENIA Borowy M³yn Moment dekoracji zas³u onych stra aków z gminy Lipnica, podczas gminnych zawodów po arniczych. Odznaczenia wrêcza komendant PSP w Bytowie - brygadier Lech Chrostowski w towarzystwie Romana Reszki przewodnicz¹cego RG Lipnica i Henryka Prodzyñskiego z UG Lipnica. Medal otrzymuje Marek Cieœliñski z Lipnicy, z lewej strony stoi odznaczany - Józef Rudnik z Borowego M³yna ( ) Marcin Lemañczyk z Borzyszków, cz³onek zwyciêskiej dru yny zawodów - OSP Borzyszkowy ; tegoroczny absolwent lipnickiego gimnazjum. Borowiaccy stra acy: Marcin Gawron (z lewej) i Kazimierz Reszka. Zdarzy³o siê! 30 kwietnia Pó³czno gm. Studzienice Kwidzyñ Zwyciêstwem 8 do 1 nad MTS Kwidzyñ - zawodniczki tenisa sto³owego kobiet Juvenii Pó³czno w sk³adzie: Alicja Turzyñska, Anna B³a ej, Marta RingwelskaiIwonaIwañca; trenowaneprzezaleksandra Siluta - wywalczy³y awans do II ligi. Awans ten by³ mo liwy tak e dziêki sponsorom: Urzêdowi Gminy w Studzienicach i piekarni Parchowo Piotra Szycy. Ko³czyg³owy Rada Gminy przyjê³a herb, tym samym zakoñczy³siêtrwaj¹cyodsierpnia2000rokucykluzgodnieñ w zakresie jego stylistyki i odniesieñ historyczno wspó³czesnych. Wybrany przez Radnych herb przedstawia: czerwonego jelenia i p³yn¹c¹ pod nim rzekê. Jeleñ symbolizuje bogactwo ko³czyg³owskich lasów, a rzeka przep³ywaj¹c¹ przez gminê S³upiê. Autork¹ herbu jest nauczycielka plastyki w miejscowej szkole Ewa Zaborowska. Ambro y Breza Spotkanie po 58 latach By³ rok Trwa³a okrutna wojna. Alianckie naloty na Berlin trwa³y dzieñ i noc. Wówczas wiele niemieckich rodzin z bombardowanego Berlina wysy³a³o swe dzieci do ma³ych, bezpiecznych miejscowoœci, aby im daæ bezpieczne schronienie. Ma³a miejscowoœæ Przechlewko na owe czasy, by³a jedn¹ z tych Oaz spokoju - gdzie mo na by³o przetrwaæ t¹ straszn¹ wojnê. Moja ona Irmgarda mia³a wtedy 8 lat, a jej kole- anka zabaw w Przechlewku, która w tym czasie wyemigrowa³a z Berlina, mia³a 7 lat. Kiedy zim¹ 1945 roku do Przechlewka zbli a³ siê ze wschodu front - Astrid wyjecha³a z Przechlewka i tym samym drogi przyjació³ekrozesz³ysiê,jaksiêokaza³onad³ugielata. Astrid z innymi niemieckimi rodzinami opuszcza³y Przechlewkoudaj¹csiênazachód.NiewszyscyNiemcy opuszczali te okolice, bowiem rodzina mojej ony pozosta³a na miejscu. Po wyzwoleniu Rodzina ony przyjê³a obywatelstwo polskie. St¹d w dowodzie moja ona dosta³a nowe polskie imiê: Irena. W latach póÿniejszych si³¹ rzeczy musia³o nast¹piæ sprostowanie tego niezgodnego z metryk¹ urodzenia zapisu. By³o to konieczne w momencie wyrabiania paszportu, czy te gdy za³o yliœmy rodzinê. 8czerwca1957rokupobraliœmysiê. w1974roku przeprowadziliœmy siê do Kêdzierzyna KoŸla. Tak jak dla wielu rodzin polskich, okres tych lat by³ dla nas bardzo trudny. Codzienne ycie utrudnia³o nam ycie - ci¹g³e braki w zaopatrzeniu. To m.in. sprawi³o, i podobnie jak wiele rodzin maj¹cych niemieckie pochodzenie wyemigrowaliœmy do RFN- u. Sta³o siê to 1 paÿdziernika 1988 roku. z powodu motywów tej póÿnej emigracji - nazywa siê nas w Niemczech Wirtschaptsnssiedler..ami póÿnymiwysiedleñcami. Ale wracam do tematu. Stare przys³owie mówi: Góra z gór¹ nie zejdzie siê, ale cz³owiek z cz³owiekiem - tak! St¹d nic dziwnego, e po 58 latach mog³o dojœæ do spotkania kole anek z dzieciñstwa - spêdzonego w Przechlewku. a wiêc spotka³y siê - Astrid z Irmgard¹ w Berlinie. Nie sposób opisaæ radoœci chwili tego po latach - spotkania. S³owem - wzruszeñ, opowiadañ oraz wra- eñ i wspomnieñ z okresu dzieciñstwa spêdzonego przez nie w Przechlewku by³o z tej okazji, co nie miara. Przyjació³ki owe spotkanie mog³y zawdziêczaæ przypadkowemu og³oszeniu w miejscowej gazecie. (*Nazdjêciuz1944roku:polewej-AstridiIrmgard). PORADY ZANIM STANIECIE NA ŒLUBNYM KOBIERCU Zanim m³odzi stan¹ przed o³tarzem, czeka ich wiele przygotowañ i wydatków. Jeœli planuj¹ wielk¹ uroczystoœæ, przygotowania musz¹ rozpocz¹æ du o, du o wczeœniej. Pamiêtaæ trzeba przecie o tak wielu rzeczach a wiêc: 3 miesi¹ce wczeœniej: Wyznaczenie terminu œlubu cywilnego i koœcielnego (lub konkordatowego), potwierdzenie rezerwacji i hotelu, rezerwacja terminu u fotografa, wideofilmowania, odprawy muzycznej, ustalenie dok³adnej listy goœci. Narzeczona odwiedza wiza ystkê lub stylistkê, która pomo e w wyborze fasonu sukni œlubnej, fryzury i makija u œlubnego. Pan m³ody wybiera garnitur œlubny. Trzeba te znaleÿæ i zarezerwowaæ transport dla pary m³odej i goœci. 2miesi¹cewczeœniej: Wysy³asiêzaproszenia, ustala przebieg uroczystoœci, dobiera muzykê, dekoracje, zamawia kwiaty, a tak e kupuje obr¹czki. 1 miesi¹c wczeœniej: Przymierza siê sukniê œlubn¹ i garnitur. u fryzjera i kosmetyczki nale y zarezerwowaæ termin i wykonaæ próby makija u i fryzury. To czas na zamówienie wi¹zanki œlubnej i kwiatów do dekoracji. Ustala siê ostatecznie szczegó³y dotycz¹ce przyjêcia weselnego. Zamawia siê tort weselny. 2tygodniewczeœniej: Potwierdzamyprzybyciegoœci i planujemy sposób rozsadzenia ich przy stole. Sprawdzamy, czy przygotowane s¹ dokumenty i rzeczy potrzebne do podró y poœlubnej, czy mamy wszelkie potrzebne drobiazgi tzn. rajstopy, spinki do mankietów, wsuwki, kosmetyki. Ostatnia przymiarkastrojówœlubnych, koniecznietrzebarozchodziæ buty. 1 tydzieñ wczeœniej: Spotkanie z ksiêdzem lub urzêdnikiem stanu cywilnego. Trzeba jeszcze ostatecznie ustaliæ dekoracjê oraz oprawê uroczystoœci, odebraæobr¹czkiœlubne. Toostatnidzwoneknazorganizowanie wieczorów panieñskich i kawalerskich. Wyznaczamy osoby, które bêd¹ odbiera³y kwiaty i prezenty. 1 dzieñ wczeœniej: Przygotowujemy dokumenty i obr¹czki. Jeszcze wizyta u kosmetyczki i manikiurzystki. Trzeba spakowaæ kosmetyczkê panny m³odej: zapasowe rajstopy, kosmetyki, tabletki od bólu g³owy, chusteczki i perfumy. Tego dnia koniecznie trzeba wczeœnie po³o yæ siê spaæ. Dzieñœlubu: Fryzura, manikiur, makija, odbiórbukietu œlubnego, ewentualnie wizyta u fotografa. Powodzenia! A formalnoœci... Œlub cywilny: Narzeczeni zobowi¹zani s¹ do stawienia siê u kierownika Urzêdu Cywilnego z aktami urodzenia i dowodami osobistymi, gdzie sk³adaj¹ pisemne zapewnienie o braku przeszkód do zawarcia ma³ eñstwa. Je eli zwi¹zek ma³ eñski zawiera osoba bêd¹ca wdowcem, musi do³¹czyæ aktzgonuzmar³egoma³ onka. Ozdobyrozwiedzioneprzedstawiaj¹aktpoprzedniegoma³ eñstwazadnotacj¹ o rozwodzie. Œlub konkordatowy: Narzeczeni, aby uzyskaæ zaœwiadczenie z USC niezbêdne do zawarcia œlubu konkordatowego, musz¹ dostarczyæ wszystkie dokumentywymaganeprzyœlubiecywilnym. Wszystkie formalnoœci za³atwia siê w USC w³aœciwym ze wzglêdu na miejsce zamieszkania (pobyt sta³y) jednego z ma³ onków. Ostatecznie formalnoœci w USC nale y za³atwiaæ nie póÿniej ni miesi¹c i nie wczeœniej ni trzy miesi¹ce przed œlubem. /-/