Działania na rzecz dzieci świadków w Europie Środkowo Wschodniej

Transkrypt

1 DOROTA GAJEWSKA Fundacja Dzieci Niczyje Działania na rzecz dzieci świadków w Europie Środkowo Wschodniej Artykuł przedstawia inicjatywy podejmowane na rzecz poprawy sytuacji dzieci uczestniczących w procedurach prawnych, podejmowane przez organizacje uczestniczące w programie Dzieciństwo bez krzywdzenia ku lepszemu systemowi ochrony dzieci w Europie Środkowo Wschodniej. Zaprezentowane działania zainspirowane zostały kampanią Dziecko świadek szczególnej troski. Artykuł powstał we współpracy z organizacjami biorącymi udział w programie. Kampania Dziecko świadek szczególnej troski była jedną z czterech kampanii społecznych stworzonych przez Fundację Dzieci Niczyje, a następnie zaadaptowanych w krajach uczestniczących w programie Dzieciństwo bez krzywdzenia ku lepszemu systemowi ochrony dzieci w Europie Środkowo Wschodniej 1, czyli w Bułgarii, Litwie, Łotwie, Mołdawii, Macedonii i Ukrainie. Program, koordynowany przez Fundację Dzieci Niczyje, ma na celu podniesienie kompetencji profesjonalistów pracujących z dziećmi i zmianę postaw społecznych dotyczących różnych aspektów problematyki krzywdzenia dzieci. Rok 2007, trzeci rok realizacji programu, poświęcony został ochronie prawnej dziecka i rodziny. Przeprowadzony wtedy pierwszy etap kampanii, pod hasłem Wysoki Sądzie, boję się, był jedną z pierwszych inicjatyw zwracających uwagę na trudną sytuację dzieci uczestniczących w procedurach prawnych w tej części Europy. U podstaw kampanii leżało założenie, że dzieci występujące w procesach karnych w roli świadków, jak również ich opiekunowie, powinni mieć możliwość korzystania z odpowiedniego wsparcia na każdym etapie procedur prawnych. Ponadto osoby odpowiedzialne za przeprowadzanie procedur powinny pamiętać o specyfice kontaktu z dzieckiem ofiarą przestępstwa. Realizację kampanii w 2007 r. rozpoczęło opracowanie w każdym kraju ekspertyzy dotyczącej przepisów regulujących sytuację dzieci uczestniczących w postępowaniach karnych. Ekspertyzy wskazały kierunki pożądanych zmian, ponadto stanowiły cenne źródło wiedzy dla zainteresowanych profesjonalistów. Przygotowano również materiały promujące przekaz kampanii oraz publikacje: książeczkę dla dzieci Idę do sądu i broszurę gdy dziecko jest świadkiem w sądzie, zaadaptowane na podstawie polskiej edycji kampanii. Profesjonalistów mających kontakt z dziećmi biorącymi udział w procedurach prawnych zaproszono do uczestnictwa w szkoleniach i konferencjach. Organizacje postarały się również o wsparcie kampanii ze strony 1 Więcej informacji na temat programu można znaleźć na stronie Dziecko krzywdzone nr 1 (30) 2010

2 ministerstw sprawiedliwości, komend głównych policji i urzędów prokuratorskich. 2 Rys. 1. Bułgarska adaptacja broszury Będę świadkiem w sądzie. W kolejnych latach podjęto dalsze działania, zróżnicowane zależnie od problemów zidentyfikowanych w każdym z krajów, bieżącego stanu prawnego i poziomu gotowości profesjonalistów i decydentów do wprowadzania zmian w praktyce i regulacjach prawnych. Szczególnie aktywnie w poprawę sytuacji dzieci świadków zaangażowała się organizacja Social Activities and Practices Institute z Bułgarii. Dzięki pozyskanym funduszom w 2008 r. możliwe stało się otwarcie pierwszych w Bułgarii pokoi przesłuchań w Pazardzhik i w Shumen. Pokoje powstały w ramach Ośrodków Pomocy Socjalnej prowadzonych przez SAPI. Instytucje współpracujące z ww. ośrodkami podpisały porozumienia w sprawie użytkowania pokoi i stosowania przyjaznych dziecku procedur w trakcie postępowań karnych. Przeprowadzono w nich do tej pory dwanaście przesłuchań, a dziewięcioro dzieci zostało przygotowanych do uczestniczenia w rozprawach sądowych. Kolejny pokój przesłuchań otwarty został w Sofii, w ramach struktur Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. SAPI udało się powołać koalicję ponad czterdziestu profesjonalistów (m.in. sędziów, prokuratorów, policjantów, pracowników socjalnych, psychologów, przedstawicieli ministerstw i członków parlamentu), którzy zobowiązali się promować ideę przyjaznego przesłuchiwania dzieci. Członkowie koalicji spotkali się wielokrotnie, aby przeanalizować tradycyjny model uczestniczenia dzieci w procedurach prawnych i opracować rekomendacje na rzecz jego ulepszenia, z uwzględnieniem zasad współpracy interdyscyplinarnej. Cennym partnerem SAPI w działaniach na rzecz podniesienia świadomości problemu wśród profesjonalistów oraz wprowadzenia zmian prawnych stało się również Stowarzyszenie Bułgarskich Sędziów. Zagadnienie współpracy interdyscyplinarnej specjalistów pomagających dziecku ofierze lub świadkowi przestępstwa stało się tematem przewodnim międzynarodowej konferencji zorganizowanej w listopadzie 2008 r. W konferencji uczestniczyli zarówno przedstawiciele bułgarskich ministerstw i środowiska prawniczego, jak i wszystkich organizacji uczestniczących w programie Dzieciństwo bez krzywdzenia. Aby dostarczyć wiedzę i narzędzia profesjonalistom i innym zainteresowanym osobom wydano także wiele materiałów dotyczących przesłuchiwania dzieci, m.in. zaadaptowaną na podstawie polskiej wersji broszurę Będę świadkiem w sądzie skiero- 2 Roszkowska G. (2007), Kampanie społeczne realizowane w ramach programu Dzieciństwo bez krzywdzenia w krajach Europy Środkowo Wschodniej, Dziecko krzywdzone, nr 20. Dziecko krzywdzone nr 1 (30)

3 waną do dzieci oraz wytyczne ONZ dotyczące działania wymiaru sprawiedliwości wobec dzieci świadków i ofiar przestępstw. Powstała również strona internetowa źródło informacji dla dzieci, które będą przesłuchiwane, ich opiekunów i specjalistów przesłuchujących dzieci. Kolejnym, zrealizowanym niedawno, przedsięwzięciem mającym na celu uświadomienie trudnej sytuacji dzieci świadków jest film Posłuchaj głosu dziecka, przedstawiający doświadczenia dziecka zaangażowanego w procedury prawne i spotykającego na swojej drodze przedstawicieli różnych instytucji. W ostatnim okresie sukcesem zakończyły się działania lobbingowe podejmowane przez SAPI i Stowarzyszenie Bułgarskich Sędziów. Zaproponowana zmiana w procedurach prawnych pozwalająca na jednorazowe przesłuchanie małoletniego świadka (poniżej 18. r.ż.) aby uniknąć wtórnej wiktymizacji została poddana pod głosowanie w Parlamencie. Rys. 2 i 3. Pokój przesłuchań na Litwie Litewska organizacja partnerska w programie Dzieciństwo bez krzywdzenia Children Support Centre otworzyła w Wilnie Przyjazny Pokój Przesłuchań w kwietniu 2008 r. Pokój włączony został w kompleksowy system pomocy dzieciom ofiarom przestępstw i ich opiekunom wdrażany przez Centrum. Na system ten składa się wsparcie psychologiczne, socjalne i prawne. Otwarcie pokoju spotkało się z dużym zainteresowaniem przedstawicieli ministerstw, sądów i policji, a także lokalnych instytucji samorządowych, którzy wyrazili chęć współpracy w pomaganiu dzieciom krzywdzonym. W ostatnim roku psycholodzy z Centrum przeprowadzili 31 przesłuchań dzieci na potrzeby sądu lub prokuratury. Z inicjatywy Ministerstwa Sprawiedliwości w 2009 r. otwarto 25 Przyjaznych Pokoi Przesłuchań w budynkach sądów. Rozwiązania techniczne zastosowane przez sądy wzorowane były na wyposażeniu pokoju prowadzonego przez Children Support Centre. Oprócz tego na Litwie istnieje 5 pokoi przesłuchań przy komendach policji i 3 pokoje prowadzone przez inne organizacje pozarządowe. Wraz z otwarciem pierwszego pokoju Centrum rozpoczęło regularne szkolenia dla profesjonalistów różnych zawodów zajmujących się pracą z dziećmi uczestniczącymi w procedurach prawnych. W 2009 r. kwalifikacje niezbędne do przesłuchiwania dzieci zdobyło dziewięciu nowych specjalistów. Znaczna zmiana zaszła też w regulacjach Kodeksu postępowania karnego dotyczących dzieci świadków. Od 1 stycznia 2009 r. obowiązuje zapis dający sędziemu prowadzącemu rozprawę wstępną, w któ- 128 Dziecko krzywdzone nr 1 (30) 2010

4 rej uczestniczy świadek lub ofiara poniżej 18. r.ż., możliwość zakazania podejrzanemu lub innej osobie uczestniczącej w procesie (poza psychologiem i przedstawicielem agencji ochrony praw dzieci) przebywania w pokoju, w którym odbywa się przesłuchanie. W takiej sytuacji osoby te mogą śledzić przebieg przesłuchania i zadawać pytania za pomocą sprzętu audiowizualnego i za pośrednictwem sędziego. W latach Children Support Centre brała udział w polsko holendersko litewskim projekcie Posłuchaj mnie. Dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną, dofinansowanym z programu Daphne II. Za cel projektu przyjęto poprawę metodologii rozpoznawania, pierwszej interwencji i przesłuchań w przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci oraz rozwój współpracy zaangażowanych instytucji. Pierwszą z publikacji będących efektem projektu był Europejski przewodnik po procedurach postępowania w przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci, opracowany przez zespoły interdyscyplinarne w każdym z krajów partnerskich oraz konsultowany przez pracowników instytucji, których dotyczyły procedury zawarte w przewodniku. Następnie opracowany został raport Metodologia przesłuchiwania dzieci wykorzystywanych seksualnie. Zawiera on porównanie metod przesłuchań małoletnich świadków i ofiar przemocy seksualnej w trzech krajach uczestniczących w projekcie, z uwzględnieniem praktyki, istniejących pokoi przesłuchań i stosowanych procedur, a przede wszystkim najlepszych rozwiązań w tym zakresie. Na Litwie te cenne publikacje przekazane zostały do każdego sądu, prokuratury i komendy policji, a także do służb zajmujących się ochroną praw dzieci. Na Łotwie najbardziej widocznym efektem jaki udało się osiągnąć w wyniku szkoleń i działań lobbingowych na rzecz ochrony dzieci świadków jest zmiana postaw profesjonalistów, która zaowocowała następnie zmianą praktyki. Obecnie bardzo rzadko zdarza się, żeby dziecko ofiara lub świadek przestępstwa było przesłuchiwane na sali sądowej. Na Łotwie funkcjonuje 5 Przyjaznych Pokoi Przesłuchań spełniających wymagane standardy, jeden z nich prowadzony jest przez organizację Center Against Abuse Dardedze. Od marca Dardedze rozpocznie kolejne szkolenia profesjonalistów cykl przeznaczony dla policjantów pracujących w wydziałach do spraw dzieci i młodzieży na terenie całego kraju i stykających się w swojej pracy z dziećmi uczestniczącymi w procedurach prawnych. Dwie dwunastoosobowe grupy przez cały rok będą stopniowo nabywać umiejętności przesłuchiwania dzieci. Program szkoleń będzie realizowany przez następne trzy lata. Dardedze uczestniczy również w projekcie Rozwój systemu zmiany zachowania osób skazanych za przestępstwa seksualne na Łotwie, prowadzonym przez Krajową Służbę Kuratorską. Celem projektu jest wdrożenie nowych metod resocjalizacji osób skazanych w oparciu o brytyjski model Thames Valley Sex Offender Groupwork Programme. Z drugiej strony organizatorzy będą dążyć do zapewnienia wsparcia ofiarom przestępstw seksualnych, w szczególności dzieciom. Organizacje First Children s Embassy in the Word Megjashi z Macedonii i National Center for Child Abuse Prevention z Mołdawii koncentrują się przede wszystkim na organizacji szkoleń z technik przyjaznego przesłuchiwania dzieci skierowanych do przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości. W Macedonii grupą docelową szkoleń są przede wszystkim sędziowie. Wysiłki First Children s Embassy, prowadzące do nagłaśniania przypadków przestępstw wobec dzieci i luk w systemie ochrony dzieci, przyczyniły się powstania rządowego planu utworzenia Przyjaznego Pokoju Przesłuchań w każdym Centrum Pracy Socjalnej w Ma- Dziecko krzywdzone nr 1 (30)

5 cedonii. Ponadto w 2008 r. wprowadzone zostały zmiany do Kodeksu postępowania karnego, pozwalające w uzasadnionych przy- Rys. 4. Podręcznik przesłuchiwania dzieci (Mołdawia). padkach na przesłuchiwanie małoletnich w oddzielnym pokoju, z psychologiem lub pedagogiem, bez obecności sprawcy. Rys. 5. Jak przesłuchiwać dziecko (Ukraina). W szkoleniach organizowanych przez National Center for Child Abuse Prevention uczestniczą przedstawiciele różnych profesji, m.in. prokuratorzy, oficerzy dochodzeniowi oraz nauczyciele. Organizacja dąży do wyposażenia uczestników w wiedzę na temat międzynarodowych i krajowych regulacji prawnych dotyczących przesłuchiwania dzieci, przejawów przemocy i zaniedbania u dzieci, a także metod przesłuchiwania odpowiednich do wieku i stanu dziecka. Ponadto z myślą o profesjonalistach wydany został niedawno pierwszy w Mołdawii podręcznik przesłuchiwania dzieci. Zostanie on rozdystrybuowany do instytucji wymiaru sprawiedliwości, organizacji pozarządowych i mediów. Pierwszy ukraiński Przyjazny Pokój Przesłuchań otwarty został w maju 2009 r. z inicjatywy organizacji Child Well Being Fund. Umiejscowiony został w siedzibie kijowskiego Ośrodka Pomocy Dzieciom. Psycholodzy pracujący w ośrodku świadczą pomoc dzieciom i rodzinom, a dodatkowo ukończyli szkolenia dotyczące przesłuchiwania dzieci zorganizowane przez Child Well Being Fund. Po otwarciu pokoju stało się jasne, że kolejnym niezbędnym krokiem jest poszerzenie wiedzy i kompetencji profesjonalistów, którzy powinni z niego korzystać podczas wykonywania swojej pracy. Było to bodźcem do wydania podręcznika Jak przesłuchiwać dziecko napisanego przez eksperta z Fundacji Dzieci Niczyje, Alicję 130 Dziecko krzywdzone nr 1 (30) 2010

6 Budzyńską. Książka stanowi adaptację polskich rozwiązań do ukraińskich realiów, przedstawiając jednocześnie polskie regulacje prawne chroniące dzieci biorące udział w procedurach prawnych i wskazując te, które warto przeszczepić na ukraiński grunt. Zatem oprócz dostarczenia praktycznej wiedzy podręcznik posłuży również do rzecznictwa w kierunku zmian prawnych. Aktualna sytuacja na Ukrainie pokazuje, że wciąż niezbędna jest praca z profesjonalistami i dążenie do zmiany ich postaw wobec problemu dzieci ofiar i świadków przestępstw. Według Child Well Being Fund dane statystyczne na temat dzieci ofiar przestępstw są trudno dostępne, a służby nastawione są raczej na pracę z przestępcami niż z ofiarami. Ponadto kolejne przypadki przestępstw wobec dzieci pokazują, że nie należy zaniedbywać podnoszenia świadomości rodziców i opiekunów, często zupełnie nieświadomych ryzyka wtórnej wiktymizacji dzieci uczestniczących w procedurach prawnych i wagi zapewnienia im opieki kompetentnych specjalistów. Przedstawione powyżej efekty pracy na rzecz poprawy sytuacji dzieci świadków mogą wydawać się skromne w porównaniu do standardów przestrzeganych od dawna w innych krajach, w tym również w Polsce. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że zmiany, które zaszły w tak krótkim czasie, mają na ogół charakter pionierski i wprowadzają nową jakość do pracy profesjonalistów i funkcjonowania wielu instytucji. Aby ponownie zwrócić uwagę na sytuację dzieci świadków w każdym z krajów uczestniczących w programie Dzieciństwo bez krzywdzenia niebawem rozpocznie się kolejny etap kampanii Dziecko świadek szczególnej troski pod hasłem Wysoki sądzie, mam prawo się nie bać. W ramach kampanii promowane będą odpowiednio wcześniej zaadaptowane Karty Praw Dziecka Ofiary/Świadka Przestępstwa, zainspirowane Kartą opracowaną niedawno przez Fundację Dzieci Niczyje i Koalicję na rzecz Przyjaznego Przesłuchiwania Dzieci. Co najważniejsze, będzie to okazja do przeszkolenia kolejnych profesjonalistów, lobbowania na rzecz dalszych zmian prawnych, a także upowszechniania osiągniętych rezultatów. The paper focuses on various initiatives aimed at improving the situation of children involved in legal proceedings, and undertaken by organizations participating in the program Childhood without Abuse towards better child protection in Central and Eastern Europe. The activities described in the article were inspired by the campaign entitled: Child witness with special needs. The paper was prepared in cooperation with all organizations taking part in the program. O AUTORZE DOROTA GAJEWSKA jest absolwentką psychologii i stosunków międzynarodowych. Od 2008 r. roku związana jest z Fundacją Dzieci Niczyje, gdzie zajmuje się realizacją programu Dzieciństwo bez krzywdzenia ku lepszemu systemowi ochrony dzieci w Europie Środkowo Wschodniej oraz Programu na rzecz dzieci ofiar handlu i dzieci cudzoziemskich bez opieki. Dziecko krzywdzone nr 1 (30)