Prawo konstytucyjne. Pytania i odpowiedzi. Mirosław Granat SERIA AKADEMICKA 8. WYDANIE

Transkrypt

1 Prawo konstytucyjne Pytania i odpowiedzi Mirosław Granat SERIA AKADEMICKA 8. WYDANIE

2 Prawo konstytucyjne Pytania i odpowiedzi Mirosław Granat Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA 8. WYDANIE WARSZAWA 2018

3 Stan prawny na 15 października 2017 r. Wydawca Agata Jędrasik Redaktor prowadzący Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne Katarzyna Paterak-Kondek Łamanie Andytex Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2018 ISBN wydanie Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Od Autora Rozdział I Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego Co to jest prawo konstytucyjne? Pojęcie prawa konstytucyjnego Geneza i rozwój prawa konstytucyjnego Przedmiot prawa konstytucyjnego Rozdział II Ogólna charakterystyka konstytucji Co to jest konstytucja? Pojęcie konstytucji Główne poglądy na istotę konstytucji Geneza konstytucji Uchwalenie konstytucji Materia konstytucji Czym charakteryzuje się konstytucja jako akt prawny? Najwyższa moc prawna przepisów konstytucji A. Zasada konstytucjonalizmu B. Zasada bezpośredniego stosowania konstytucji Wykładnia konstytucji Budowa konstytucji Zmiana konstytucji

5 6 Spis treści Rozdział III Zasady prawa Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Jak rozumiemy konstytucyjne zasady prawa? Pojęcie konstytucyjnych zasad prawa Struktura zasad Kolizja zasad Wartości konstytucyjne Analiza wybranych konstytucyjnych zasad prawa. Jakie są ich treść i znaczenie? Zasada republikańskiej formy państwa Zasada dobra wspólnego Zasada demokratycznego państwa prawnego Zasada suwerenności narodu A. Klasyczne prawo konstytucyjne B. Integracja europejska Zasada przedstawicielstwa politycznego Zasada podziału i równowagi władzy Zasada pomocniczości Zasada rządów parlamentarnych Rozdział IV Wolności i prawa człowieka i obywatela Jakie są koncepcje i generacje wolności i praw człowieka i obywatela? Koncepcje praw człowieka Generacje praw człowieka Jakie są ponadnarodowe systemy regulacji praw człowieka? System ONZ System Rady Europy Regulacja praw człowieka w Unii Europejskiej Jakie są zasady ogólne wolności i praw człowieka i obywatela w Konstytucji? Godność Wolność Równość

6 Spis treści 7 4. Jak są uregulowane wolności i prawa człowieka i obywatela w Konstytucji? Podstawowe pojęcia Podmioty wolności i praw Horyzontalne działanie praw człowieka Wolności i prawa osobiste Wolności i prawa polityczne Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne Ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela Jakie są środki ochrony wolności i praw człowieka i obywatela? Odpowiedzialność odszkodowawcza organu władzy publicznej Prawo do sądu Skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Jakie są obowiązki obywatelskie? Rozdział V Źródła prawa Jakie są podstawy konstytucyjnego systemu źródeł prawa? Pojęcie źródeł prawa Cechy systemu źródeł prawa Jakie wyróżniamy akty prawne powszechnie i wewnętrznie obowiązujące? Konstytucja Ustawa Rozporządzenia wykonawcze Prawo miejscowe Akty prawne wewnętrznie obowiązujące Jakie jest miejsce prawa międzynarodowego i prawa unijnego w systemie źródeł prawa? Ratyfikacja umów międzynarodowych Umowy międzynarodowe w systemie źródeł prawa Miejsce prawa Unii Europejskiej w systemie źródeł prawa

7 8 Spis treści Rozdział VI Prawo wyborcze Co należy rozumieć przez pojęcie prawo wyborcze? Jakie są zasady prawa wyborczego? Zasada powszechności Zasada bezpośredniości A. Głosowanie przez pełnomocnika B. Głosowanie korespondencyjne Zasada równości Zasada proporcjonalności Zasada wyborów większościowych Zasada tajności aktu głosowania Jaka jest organizacja wyborów i jak one przebiegają? Zarządzanie wyborów Zasady tworzenia okręgów wyborczych i obwodów głosowania Zadania komisji wyborczych Zgłaszanie kandydatów Zasady prowadzenia kampanii wyborczej Zasady głosowania Zasady ustalania wyników głosowania i wyników wyborów Stwierdzanie ważności wyborów Uzupełnianie składu Sejmu i Senatu Jakie są zasady prawa wyborczego do organów samorządu terytorialnego? Organy stanowiące Organy wykonawcze Rozdział VII Referenda i obywatelska inicjatywa ustawodawcza Jakie są główne formy demokracji bezpośredniej? Jakie są rodzaje referendum ogólnokrajowego? Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej

8 Spis treści 9 3. Referendum w sprawie zatwierdzenia zmian Konstytucji Jak zorganizowane jest referendum ogólnokrajowe i kiedy jego wynik jest wiążący i rozstrzygający? Jakie są zasady przeprowadzania referendum lokalnego? Na czym polega obywatelska inicjatywa ustawodawcza? Rozdział VIII Parlament Jaka jest struktura parlamentu? Zasada dwuizbowości parlamentu Status Zgromadzenia Narodowego Organy Sejmu i Senatu Jakie są tryb i zasady funkcjonowania Sejmu i Senatu? Zasada autonomii parlamentu Znaczenie prawne regulaminu parlamentarnego Kadencja parlamentu System permanencji prac parlamentu Zasada dyskontynuacji prac parlamentu Jaki jest status prawny posłów i senatorów? Pojęcie mandatu przedstawicielskiego Konstytucyjna regulacja mandatu posła Prawa i obowiązki posła i senatora Immunitety parlamentarne A. Immunitet materialny B. Immunitet formalny Nietykalność osobista Zasady tworzenia klubów i kół Jakie są funkcje parlamentu? Pojęcie funkcji parlamentu Funkcje parlamentu po wejściu Polski do Unii Europejskiej Na czym polega funkcja ustawodawcza Sejmu? Procedury ustawodawcze Etapy drogi ustawodawczej

9 10 Spis treści 3. Prawo inicjatywy ustawodawczej Praca w Sejmie nad projektem ustawy Udział Senatu w procesie ustawodawczym Znaczenie podpisania ustawy przez Prezydenta RP Ogłoszenie ustawy Szczególne procedury ustawodawcze Na czym polega funkcja kontrolna Sejmu? Środki kontroli przysługujące posłom Środki kontroli przysługujące komisjom Sejmowa komisja śledcza Środki kontroli przysługujące Sejmowi Kontrola wykonania ustawy budżetowej Na czym polega funkcja kreacyjna parlamentu? Rozdział IX Władza wykonawcza. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Jaka jest pozycja ustrojowa Prezydenta RP? Jakie są zasady wyboru i sprawowania urzędu Prezydenta RP? Na czym polegają kontrasygnata i prerogatywy? Jakie są kompetencje Prezydenta RP? Jakie są formy odpowiedzialności Prezydenta RP? Rozdział X Władza wykonawcza. Rada Ministrów i administracja rządowa Jakie są tryb powoływania Rady Ministrów i zasady ponoszenia jej odpowiedzialności? Jaki jest skład Rady Ministrów? Jakie są kompetencje Rady Ministrów? Jaki jest ustrój administracji rządowej? Jaki jest ustrój prokuratury? Rozdział XI Samorząd terytorialny Jaka jest konstrukcja prawna samorządu terytorialnego? Podstawy prawne samorządu terytorialnego

10 Spis treści Konstrukcja prawna jednostek samorządu terytorialnego Kompetencje jednostek samorządu terytorialnego Mienie jednostek samorządu terytorialnego Nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego Jak jest sprawowana władza w samorządzie terytorialnym? Organy stanowiące i wykonawcze samorządu A. Organy stanowiące B. Organy wykonawcze Mandat radnego Akty prawa miejscowego Rozdział XII Władza sądownicza. Wymiar sprawiedliwości Co to jest władza sądownicza i wymiar sprawiedliwości? Pojęcie władzy sądowniczej Pojęcie wymiaru sprawiedliwości Jakie są konstytucyjne zasady ustroju i działania wymiaru sprawiedliwości? Jednolitość sądów Niezależność sądów Niezawisłość sędziów Nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości Dwuinstancyjność postępowania sądowego Sądowa kontrola działalności administracji publicznej Jaki jest ustrój sądów? Sąd Najwyższy Sądy powszechne Sądy szczególne Jaka jest pozycja i jaki jest skład Krajowej Rady Sądownictwa?

11 12 Spis treści Rozdział XIII Władza sądownicza. Trybunał Konstytucyjny Co to jest kontrola konstytucyjności prawa? Pojęcie kontroli konstytucyjności prawa Kształtowanie się kontroli konstytucyjności prawa Kontrola konstytucyjności prawa w Polsce Rodzaje kontroli konstytucyjności prawa Jaka jest pozycja Trybunału Konstytucyjnego i jakie są jego kompetencje? Pozycja Trybunału Konstytucyjnego we władzy sądowniczej i jego wewnętrzna organizacja Wybór sędziów i ich status Jakie są kompetencje Trybunału Konstytucyjnego? Kontrola na wniosek Pytanie prawne Skarga konstytucyjna A. Przesłanki materialne B. Przesłanki formalne Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych Stwierdzanie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP Funkcja sygnalizacyjna Jaka jest procedura działania Trybunału Konstytucyjnego? Jak dzielą się orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i jakie są ich skutki? Rodzaje orzeczeń A. Wyroki B. Postanowienia Skutki orzeczeń Rozdział XIV Władza sądownicza. Trybunał Stanu Na czym polega odpowiedzialność konstytucyjna? Jakie są skład i organizacja Trybunału Stanu?

12 Spis treści Jaka jest procedura ponoszenia odpowiedzialności konstytucyjnej? Jak działa normatywny model odpowiedzialności konstytucyjnej w praktyce? Rozdział XV Organy kontroli państwowej i ochrony prawa Jaka jest pozycja Najwyższej Izby Kontroli? Pojęcie kontroli państwowej Kształtowanie się kontroli państwowej Pozycja NIK i jej organizacja Właściwość kontrolna i kryteria kontroli Postępowanie kontrolne Jaka jest pozycja ustrojowa Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka? Utworzenie urzędu RPO i jego pozycja Powoływanie i odwoływanie RPO Zakres i formy działania RPO Rzecznik Praw Dziecka Jaka jest pozycja ustrojowa Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji? Utworzenie KRRiT Skład KRRiT Zadania i tryb działania KRRiT Rozdział XVI Finanse publiczne Jakie są zasady konstytucyjne finansów publicznych? Jakie są odrębności uchwalenia, wykonania i treści ustawy budżetowej? Jaka jest pozycja Narodowego Banku Polskiego? Rozdział XVII Stany nadzwyczajne Jakie są konstytucyjne zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych? Jakie są rodzaje stanów nadzwyczajnych?

13 14 Spis treści 1. Stan wojenny Stan wyjątkowy Stan klęski żywiołowej Jakie są ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w stanach nadzwyczajnych?

14 WYKAZ SKRÓTÓW Wykaz skrótów Akty prawne marcowa Konstytucja PRL Konstytucja Mała Konstytucja pr. prok. EKPCz Europejska Konwencja Praw Człowieka (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) sporządzona w Rzymie dnia r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) k.c. ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 2017 r. poz. 459 ze zm.) k.k. ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. z 2016 r. poz ze zm.) k.p.k. ustawa z r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1904) k.wyb. ustawa z r. Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2017 r. poz. 15 ze zm.) Konstytucja kwietniowa ustawa konstytucyjna z r. (Dz.U. Nr 30, poz. 227) Konstytucja ustawa z r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 44, poz. 267 ze zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 ze zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) ustawa konstytucyjna z r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. Nr 84, poz. 426 ze zm.) ustawa z r. Prawo o prokuraturze (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.)

15 16 Wykaz skrótów regulamin uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z r. Sejmu Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 2012 r. poz. 32 ze zm.) regulamin uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z r. Senatu Regulamin Senatu (M.P. z 2016 r. poz. 824 ze zm.) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana (Dz.Urz. UE 2016 C 202, s. 47) TUE Traktat o Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana (Dz.Urz. UE 2016 C 202, s. 13) u.s.k.ś. ustawa z r. o sejmowej komisji śledczej (Dz.U. z 2016 r. poz. 1024) u.s.k.ż. ustawa z r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. z 2014 r. poz. 333 ze zm.) u.nbp ustawa z r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. z 2017 r. poz. 1373) u.p.p. ustawa z r. o partiach politycznych (Dz.U. z 2017 r. poz. 876 ze zm.) u.r.l. ustawa z r. o referendum lokalnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 400 ze zm.) u.r.o. ustawa z r. o referendum ogólnokrajowym (Dz.U. z 2015 r. poz. 318 ze zm.) u.rm ustawa z r. o Radzie Ministrów (Dz.U. z 2012 r. poz. 392 ze zm.) u.rpo ustawa z r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2017 r. poz. 958) u.s.g. ustawa z r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1875) u.s.p. ustawa z r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1868) u.s.w. ustawa z r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2016 r. poz. 486 ze zm.) u.st.woj. ustawa z r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2016 r. poz. 851 ze zm.) u.st.wyj. ustawa z r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. z 2016 r. poz. 886 ze zm.) u.tk ustawa z r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. poz ze zm.) u.o.p.tk ustawa z r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. poz. 2072)

16 Wykaz skrótów 17 u.s.s.tk ustawa z r. o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego (Dz.U. poz. 2073) p.u.s.p. ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2016 r. poz ze zm.) p.w.u.tk ustawa z r. Przepisy wprowadzające ustawę o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz ustawę o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego (Dz.U. poz. 2074) u.ts ustawa z r. o Trybunale Stanu (Dz.U. z 2016 r. poz. 2050) u.w.i.u.o. ustawa z r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz.U. Nr 62, poz. 688 ze zm.) u.w.m.p.s. ustawa z r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. z 2016 r. poz ze zm.) u.w.rm ustawa z r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz.U. Nr 213, poz. 1395) Organy i instytucje ETPCz KRRiT KRS MOP NBP NIK NSA PE PKW RE RM RPD RPO SN SO TK TS UE WSA ZN ZO Europejski Trybunał Praw Człowieka Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Krajowa Rada Sądownictwa Międzynarodowa Organizacja Pracy Narodowy Bank Polski Najwyższa Izba Kontroli Naczelny Sąd Administracyjny Parlament Europejski Państwowa Komisja Wyborcza Rada Europy Rada Ministrów Rzecznik Praw Dziecka Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy sąd okręgowy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Stanu Unia Europejska wojewódzki sąd administracyjny Zgromadzenie Narodowe Zgromadzenie Ogólne

17 18 Wykaz skrótów Organy promulgacyjne Dz.U. M.P. Dziennik Ustaw (od 2012 r. tylko z podaniem pozycji) Monitor Polski (od 2012 r. tylko z podaniem pozycji) Oficjalne wydawnictwa z orzecznictwem OSNAPiUS OSNKW OTK OTK-A Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy, Seria A Numery artykułów powoływane bez dodatkowych objaśnień oznaczają artykuły Konstytucji RP.

18 Od Autora OD AUTORA Od poprzedniego wydania podręcznika, w październiku 2016 r., w prawie konstytucyjnym pojawiły się poważne napięcia, które zagroziły zasadzie konstytucjonalizmu. Uchwalone w lipcu 2017 r. ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa i o Sądzie Najwyższym podważyły bowiem zasady trójpodziału władzy, niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Ustawy te zostały zawetowane przez Prezydenta RP. I chociaż nie weszły one w życie, to fakt uchwalenia ustaw tak radykalnie kwestionujących główne zasady Konstytucji nie pozostaje bez wpływu na myśl konstytucyjną. Konstytucja jest z definicji najwyższym prawem, ale okazuje się krucha i dość bezradna w obliczu prób jej naruszenia. Deklarując nawet przestrzeganie jej przepisów i dobrą wiarę co do zmian prawa, prawodawca może za pomocą ustaw ingerować w porządek konstytucyjny. Wcześniej, w latach , uchwalił on serię ustaw dotyczących Trybunału Konstytucyjnego, które pokazały, że ustawy mogą rządzić Konstytucją. Przejawem naruszenia zasady podziału i równowagi władzy była także odmowa publikowania wskazanych przez władzę wykonawczą wyroków Trybunału Konstytucyjnego. Prawo konstytucyjne, jako z kolei gałąź prawa, było dotąd ważną, ale nieco poboczną dyscypliną wiedzy prawniczej. Z tej racji, że rozważaliśmy w niej niekiedy odległe spory, wydawała się ona bardzo akademicka. Wspomniane zmiany w obowiązującym prawie uświadamiają nam jednak wagę materii konstytucyjnej. Pokazują, jak cennym prawem jest Konstytucja. Wielu Polaków zdało sobie sprawę, że jest ona ważna dla narodu i państwa. Stosownie do tego prawo

19 20 Od Autora konstytucyjne stało się przedmiotem dużego zainteresowania i niekiedy nawet w domach rozmawia się o Konstytucji. Sprawy Konstytucji, sądownictwa i praw obywateli otwierają witryny internetowe, są na czołówkach gazet i w programach telewizyjnych, a jeszcze niedawno dyskutowali nad nimi tylko specjaliści. Przechodzimy przyspieszony kurs prawa konstytucyjnego, coś, czego nie doświadczaliśmy od początku lat 90. ubiegłego wieku. Wielu prawników stało się konstytucjonalistami, co wbrew pozorom może tylko cieszyć. W tym uzupełnianiu się ról istotne jest to, aby konstytucjonaliści pozostawali prawnikami. Oddźwięk, jaki sprawy konstytucyjne wywołują w Polsce, dopingował mnie do pogłębienia fundamentów, a więc przyjrzenia się istocie Konstytucji i jej podstawowym zasadom. Stąd najwięcej zmian w ósmym wydaniu podręcznika dotyczy pojmowania konstytucjonalizmu, trójpodziału władzy lub relacji między władzą sądowniczą a władzą wykonawczą. Część instytucjonalna prawa konstytucyjnego wyrasta z tych fundamentów i rozwija je. Znajomość ogólnego prawa konstytucyjnego jest z pewnością podglebiem, które może wzmocnić konstytucjonalizm. Dobrze byłoby więc, aby zainteresowanie konstytucją szło w parze ze znajomością tego prawa. Książka odwołuje się do wykładów z prawa konstytucyjnego, które prowadzę na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jestem wdzięczny Koleżankom i Kolegom z Katedry Prawa Konstytucyjnego: dr Ewelinie Gierach, dr Aleksandrze Syryt i dr. Piotrowi Chybalskiemu, za uwagi zgłoszone do podręcznika, ponieważ ułatwiły mi przygotowanie lepszej edycji książki. Mirosław Granat

20 Rozdział 1. Co to jest I. Pojęcie prawo i konstytucyjne? przedmiot prawa konstytucyjnego Rozdział I POJĘCIE I PRZEDMIOT PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 1. Co to jest prawo konstytucyjne? 1. Pojęcie prawa konstytucyjnego Prawem konstytucyjnym nazywamy zespół norm prawnych, które regulują podstawy ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Są to normy zawarte nie tylko w konstytucji, ale nawet w ustawach zwykłych i w innych aktach prawnych, o ile odnoszą się do ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Jest to właś ciwe (szerokie) okreś lenie prawa konstytucyjnego. A. W przeszłości, na przełomie XIX i XX w., posługiwano się pojęciem prawa konstytucyjnego ograniczającym się tylko do konstytucji. Prawo konstytucyjne sprowadzało się do prawa konstytucji. Wąskie rozumienie prawa konstytucyjnego wyróżnione w związku ze szczególną treścią i formą konstytucji współcześnie byłoby niewystarczające. Ustrój państwa regulują także inne przepisy, np. zawarte w ustawach lub przepisy prawa europejskiego. Prawo konstytucji funkcjonowało we Francji w okresie IV Republiki ( ). Jeśli ktoś mówił wówczas we Francji o prawie konstytucyjnym, to miał na myśli przepisy o systemie organów państwowych zawarte w konstytucji z października 1946 r. Rozróżnianie prawa konsty-

21 22 Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego tucji i prawa konstytucyjnego nie było także obce nauce anglosaskiej. Obecnie traktowanie prawa konstytucyjnego tylko jako zespołu przepisów zawartych wyłącznie w konstytucji, względnie w ustawach o randze konstytucyjnej, ma znaczenie historyczne. Będziemy więc posługiwać się szerokim rozumieniem prawa konstytucyjnego. Nazwa prawo konstytucyjne, stosowana na oznaczenie zespołu norm prawnych dotyczących podstaw ustroju państwa, jest przyjęta w większości państw europejskich (np. constitutional law, droit constitutionelle, diritto costituzionale). Charakterystyczne jest to, że nawet w Rosji używa się obecnie okreś lenia prawo konstytucyjne (zamiast prawa państwowego ), które było tradycyjne dla tamtejszej doktryny. Przy prawie państwowym, któremu odpowiada Öffentliches Recht, pozostaje jednak nauka niemiecka, w której przedmiot tego prawa, stosownie do nazwy, jest ujęty w szeroki sposób. B. Terminem prawo konstytucyjne posługujemy się także w innym znaczeniu, a mianowicie na okreś lenie dyscypliny wiedzy prawniczej, która wykorzystuje okreś lone metody badawcze. Sens tego terminu właś ciwie oddają studenci, mówiąc idę na prawo konstytucyjne lub zdałem prawo konstytucyjne. Chodzi więc o naukę prawa konstytucyjnego, czyli o uprawianie i nauczanie pewnej dyscypliny wiedzy. Jest to gałąź wiedzy zajmująca się prawem konstytucyjnym. Mamy w tej dziedzinie swoje tradycje. Pierwsza polska katedra prawa politycznego (jak w przeszłości nazywano prawo konstytucyjne) została utworzona we Lwowie, w 1889 r., pod kierunkiem prof. Stanisława Starzyńskiego. W Polsce i w Europie, na oznaczenie prawa konstytucyjnego, używano jeszcze innych nazw, a mianowicie prawo państwowe i prawo polityczne. Pod tymi nazwami krył się w istocie spór, o którym wspominałem wyżej, tj. o zakres prawa konstytucyjnego oraz o charakter jego norm. Nazwę prawo państwowe stosowano w Polsce zarówno w okresie międzywojennym ( ), jak i po II wojnie światowej. W Polsce międzywojennej kategorię prawo państwowe upowszechniał Z. Cybichowski. W okresie po II wojnie światowej terminem prawo państwowe posługiwali się między in-

22 1. Co to jest prawo konstytucyjne? 23 nymi K. Grzybowski, S. Rozmaryn i A. Burda. Autorzy ci przyjmowali, że prawo państwowe jest częścią prawa obowiązującego w państwie, która dotyczy podstaw ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Przedmiot prawa państwowego sensu stricto był w istocie podobny do przedmiotu prawa konstytucyjnego, jakim posługujemy się obecnie. W znaczeniu szerokim pojęcie prawa państwowego było typowe dla podejścia marksistowskiego. Oznaczało bowiem całość norm prawnych obowiązujących w danym państwie. Było więc tożsame z porządkiem prawnym. Pojęcie to było odpowiednie w zasadzie dla każdej gałęzi prawa, gdyż każda z nich była państwowa. Nazwą historyczną na oznaczenie prawa konstytucyjnego jest także prawo polityczne. Nazwę tę wywodzono od podtytułu dzieła J.J. Rousseau Umowa społeczna (1762), który brzmiał: Zasady prawa politycznego. Używano jej w Europie w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. W Polsce W. Komarnicki uważał ten termin za właś ciwy do analizy ustroju politycznego państwa, dlatego że miał wyrażać specyficzne właś ciwości norm konstytucji (ich nasycenie polityką). Przedmiotem prawa konstytucyjnego było okreś lenie ustroju państwa. W istocie, termin ten był powiązany z rozumieniem polityki jako całości wiedzy o państwie. Z. Cybichowski odrzucał z kolei termin prawo polityczne, gdyż utrudniał on odróżnienie prawa od polityki i sprawiał wrażenie, jakoby prawo miało specjalny kontakt z polityką. Terminy prawo państwowe i prawo polityczne na oznaczenie norm prawa konstytucyjnego, z dzisiejszej perspektywy, wydają się archaiczne. Przypominam je jednak dlatego, że, po pierwsze, ułatwiają wyjaśnienie, jak obecnie rozumiemy prawo konstytucyjne. Po drugie, polscy konstytucjonaliści, w okresie międzywojennym, jak i po II wojnie światowej, przeszli w istocie tę samą drogę w wytyczaniu granic prawa konstytucyjnego, tj. od jego wąskiego rozumienia (jako prawo konstytucji) do ujęcia prawa konstytucyjnego jako przepisów okreś lających podstawy ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Po trzecie, spór o wąskie lub szerokie ujęcie prawa konstytucyjnego zarówno dotyczył przedmiotu tego prawa, jak i odbijał się w sporach o jego nazwy.

23 Mirosław Granat profesor doktor habilitowany nauk prawnych, pracownik Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; sędzia Trybunału Konstytucyjnego w latach ; specjalizuje się w zakresie zasad Konstytucji RP, sądowej kontroli konstytucyjności prawa oraz prawa parlamentarnego. Publikacja powstała na podstawie wykładów z przedmiotu prawo konstytucyjne prowadzonych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jej ósme wydanie uwzględnia najnowsze problemy w stosowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to podręcznik praktyka, który pokazuje działanie prawa konstytucyjnego w realiach ustrojowych. Zrozumienie narastających konfliktów o przestrzeganie Konstytucji wymaga głębokiej analizy podstawowych zasad konstytucyjnych. Książka łączy zatem rozważania na temat niezmiennych fundamentów prawa konstytucyjnego z wyjaśnianiem zmian instytucjonalnych. Autor wykorzystuje w tym zakresie doświadczenie wykładowcy prawa konstytucyjnego i niedawną praktykę sędziego Trybunału Konstytucyjnego. Podręcznik m.in. ze względu na przejrzysty układ treści pozwoli usystematyzować problematykę prawa konstytucyjnego studentom, aplikantom oraz wszystkim zainteresowanym. Formuła pytań i odpowiedzi ułatwi uczenie się i przyswojenie poszczególnych zagadnień z tej dziedziny. zamówienia: infolinia , fax zamowienia@wolterskluwer.pl CENA 69 ZŁ (W TYM 5% VAT)