MORALNY WYMIAR RÓWNOŚCI SZANS W ŚWIETLE DOKUMENTÓW UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 Unia Europejska. Integracja - Konkurencyjność - Rozwój, K. A. Kłosiński (red.), Wyd. KUL, Lublin 2007 s Tomasz Kwarciński MORALNY WYMIAR RÓWNOŚCI SZANS W ŚWIETLE DOKUMENTÓW UNII EUROPEJSKIEJ 1. Rok równych szans Z inicjatywy Komisji Europejskiej rok 2007 został ogłoszony Europejskim Rokiem na rzecz Równych Szans dla Wszystkich 1. Przedsięwzięcie to ma na celu promowanie równych szans we wszystkich dziedzinach codziennego życia, w których może dochodzić do dyskryminacji, nierównego lub niesprawiedliwego traktowania, czyli w środowisku pracy, szkole, służbie zdrowia itp. Równość szans została uznana za sprawę tak istotną, że w 2007 r. pod tym hasłem odbywać się będą w krajach całej Unii Europejskiej liczne badania społeczne, konferencje, kampanie informacyjne itp. 2. Warto zatem przyjrzeć się temu, czym jest sama idea równości szans, w jaki sposób ta idea jest rozumiana w najważniejszych w tym kontekście dokumentach Unii Europejskiej oraz jaki jest moralny wymiar tak rozumianej równości szans. Nie można bowiem dokładnie zrozumieć znaczenia i roli przypisywanej tej idei przez Europejczyków, jeśli pominięte zostaną odniesienia do moralności. Przyjmijmy wyjściowe założenie, że równość szans jest sama z siebie moralnie neutralna, to znaczy sytuacja, w której dwie osoby mają takie same szanse realizacji swoich zamierzeń może być zarówno moralnie dobra, jak i moralnie naganna. Problem od czego zależy to, który z członów tej alternatywy będzie zachodził i pod jakimi warunkami, stanie się przedmiotem naszych dociekań. Analizy koncentrują się na płaszczyźnie teoretycznej, dotyczą zatem koncepcji równości szans, którą można zrekonstruować na podstawie dokumentów Unii Europejskiej. Pominięte zostają natomiast kwestie praktycznej realizacji wspomnianej koncepcji. Już bowiem na płaszczyźnie teoretycznych rozważań można w stosunku do idei równości szans podnieść uzasadnione wątpliwości natury moralnej. Zacznijmy jednak od przyjrzenia się temu, czym jest sama idea równości szans. 1 Decyzja nr 771/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. ustanawiająca Europejski Rok na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007) w Kierunku Sprawiedliwego Społeczeństwa. 2 W dniach 30, 31 stycznia 2007 r. odbył się w Berlinie pierwszy w historii Szczyt Równości, na którym oficjalnie zainaugurowano Europejski Rok Równych Szans. 1

2 2. Idea równości szans Dobrym sposobem charakterystyki równości szans jest próba wyodrębnienia tej idei spośród innych zagadnień, które zwykło się z nią w sposób nieuprawniony utożsamiać. Po pierwsze, równość szans nie polega wyłącznie na zaprzestaniu traktowania pewnej grupy ludzi gorzej od innych ze względu na posiadanie przez jej członków jakichś szczególnych cech, np.: koloru skóry, wyznania religijnego, przynależności rasowej. Równość szans nie sprowadza się zatem do zaprzestania dyskryminacji. Po drugie, równość szans nie sprowadza się do eliminowania wszelkich różnic między ludźmi. Po trzecie, równość szans nie zawsze polega na tym, że wszystkich ludzi w każdej sytuacji traktujemy w jednakowy sposób. Może się bowiem zdarzyć, że ustanowienie równości szans wręcz wymaga szczególnego potraktowania niektórych osób. Nie można jej zatem utożsamić z zasadą równego traktowania. Wreszcie po czwarte, równość szans nie jest wyłącznie przekonaniem przeciwstawiającym się takim poglądom jak: szowinizm, homofobia, rasizm, antysemityzm itp. Równość szans nie sprowadza się zatem ani do jakiegoś rodzaju działania (zaprzestanie dyskryminacji, eliminacja różnic między ludźmi), ani do zasady rekomendującej dane działanie (zasada równości), ani do przekonania przeciwstawiającego się pewnym poglądom (rasizm, homofobia). Czym zatem jest równość szans? Najogólniej mówiąc, równość szans jest sytuacją, w której ludzie posiadający takie same uzdolnienia i ambicje mają takie same możliwości ich realizacji. Odróżniając wyraźnie sytuację równości szans od walki z dyskryminacją i poglądami rasistowskimi, zasady równości oraz eliminacji różnic między ludźmi nie chcemy przez to powiedzieć, że te zjawiska nie mogą współwystępować. W rzeczywistości zdarzyć się może na przykład, że rasistowskie przekonania pracodawcy prowadzą do dyskryminacji czarnoskórych pracowników, co z kolei pozbawia tych ostatnich równych szans na rynku pracy. Nie mniej jednak między sytuacją równości szans a pozostałymi zjawiskami nie ma logicznej zależności, to znaczy można sobie równie dobrze wyobrazić sytuację naruszenia równości szans przez pracodawcę, który nie żywi poglądów rasistowskich, bądź też żywiąc takie poglądy z jakichś powodów (np. ekonomicznych) nie dyskryminuje czarnoskórych pracowników. Spróbujmy nieco bardziej szczegółowo scharakteryzować sytuację równości szans. W sytuacji określanej przez nas mianem równości szans możemy mieć do czynienia z trzema przypadkami, gdy wszyscy ludzie posiadający takie same uzdolnienia i ambicje mają: (1) równy dostęp do pożądanych dóbr, (2) mogą rzeczywiście w takim samym stopniu osiągnąć pożądane dobra oraz (3) mają jednakowe warunki początkowe umożliwiające im 2

3 ubieganie się o pożądane dobra. Pierwszy z wymienionych przypadków nazwiemy równością dostępu, przypadek drugi autentyczną równością szans, zaś przypadek trzeci określimy mianem równego startu 3. Odpowiednio do tego sądy postulujące zaistnienie którejś z wymienionych sytuacji nazwiemy koncepcją równości szans jako równości dostępu, bądź koncepcją autentycznej równości szans, bądź też koncepcją równego startu. Pytanie brzmi, jakiego rodzaju koncepcję równości szans da się zrekonstruować na podstawie dokumentów Unii Europejskiej? 3. Dokumenty Unii Europejskiej w sprawie równości szans i antydyskryminacji Parlament Europejski ustanawiając Europejski Rok na rzecz Równych Szans dla Wszystkich powołał się w szczególności na następujące dokumenty: Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską 4, Dyrektywę o równości rasowej (2000/43/EC), Dyrektywę o równości w zatrudnieniu (2000/78/EC), Dyrektywę o równym dostępie do towarów i usług (2004/113/WE) oraz Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej 5. W Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską występuje zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową (art. 12) oraz płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (art. 13, ust. 1). Kwestia równouprawnienia płci jest regulowana odrębnymi zapisami (art. 3, ust. 2; art. 141, ust. 1, 2), które wskazują na zasadę równości szans i zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w tym zasadę równości wynagrodzeń (art. 141, ust. 3). Traktat przewiduje również możliwość podjęcia przez Państwa Członkowskie specjalnych działań na rzecz grup dyskryminowanych (art. 141, ust. 4). Opierając się na art. 13 Traktatu Rada Unii Europejskiej wprowadziła trzy dyrektywy antydyskryminacyjne: Dyrektywę o równości rasowej, Dyrektywę o równości w zatrudnieniu oraz Dyrektywę o równym dostępie do towarów i usług. Dyrektywy te mają na celu dążenie do wyeliminowania wszelkich nierówności oraz popieranie równość między mężczyznami i kobietami (ust. 14 Preambuły Dyrektywy o równości rasowej, ust. 3 Preambuły Dyrektywy o równości w zatrudnieniu). Ponadto podkreśla się, że dyskryminacja może stanąć na przeszkodzie osiągnięciu celów Traktu o Unii Europejskiej, w szczególności osiągnięciu wysokiego poziomu zatrudnienia i opieki społecznej, podniesieniu standardu i jakości życia, a także osiągnięciu spójności i solidarności ekonomicznej i społecznej. Może także zagrozić 3 W literaturze przedmiotu dwa pierwsze z wymienionych rodzajów równości szans określa się odpowiednio mianem formalnej i materialnej równości szans. R. Arneson, Equality of Opportunity. 4 Odwołujemy się do wersji skonsolidowanej, uwzględniającej zmiany wprowadzone Traktatem z Nicei (Dziennik Urzędowy UE C 325 z 24 grudnia 2002 r.). 5 Przyjęta na szczycie w Nicei 7 grudnia 2000 roku. 3

4 rozwojowi Unii Europejskiej jako obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (ust. 9 Preambuły Dyrektywy o równości rasowej oraz ust. 11 Preambuły Dyrektywy o równości w zatrudnieniu). Dlatego też dyrektywy dotyczą najważniejszych czynników, które mają wpływ na realizację wspomnianych celów, czyli przeciwdziałaniu rasizmowi, dyskryminacji w zakresie zatrudnienia oraz dostępu do dóbr i usług. Zatrudnienie i praca są kluczowymi elementami zagwarantowania równych szans dla wszystkich i mają duży wpływ na pełne uczestnictwo obywateli w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym oraz na realizowanie ich potencjału (ust. 9 Preambuły Dyrektywy o równości w zatrudnieniu). Wymienione Dyrektywy zawierają m.in. definicję zasady równego traktowania, zgodnie z którą zasada równego traktowania oznacza wykluczenie możliwości zaistnienia bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji o podłożu rasowym lub etnicznym (art. 2 ust. 1 Dyrektywy o równości rasowej), a także wykluczenie wszelkiej dyskryminacji ze względu na religię lub wyznanie, niepełnosprawność, wiek lub orientacje seksualną (art. 2 ust. 1 Dyrektywy o równości w zatrudnieniu) czy płeć (art. 4 ust. 1 Dyrektywy o równym dostępie do towarów i usług). Dyrektywy definiują również poszczególne rodzaje dyskryminacji, w szczególności dyskryminacja bezpośrednia oznacza sytuację, w której dana osoba jest traktowana mniej korzystnie niż inna osoba jest, była lub byłaby traktowana w porównywalnej sytuacji z powodu swego pochodzenia rasowego lub etnicznego, natomiast dyskryminacja pośrednia oznacza sytuację, w której pozornie neutralne postanowienie, kryterium lub praktyka stawia osoby o odmiennym pochodzeniu rasowym lub etnicznym w szczególnie niekorzystnej sytuacji w porównaniu z innymi osobami, chyba że takie postanowienie, kryterium lub praktyka są usprawiedliwione słusznym celem, oraz że środki do osiągnięcia takiego celu są właściwe i konieczne (art. 2 ust. 2 Dyrektywy o równości rasowej). Pozostałe dwie dyrektywy rozszerzają te definicje na inne charakterystyki, które mogą stanowić podstawę dyskryminacji, takie jak: wyznanie, niepełnosprawność lub wiek. Jako dyskryminację wymienia się również szykanowanie, molestowanie seksualne oraz samo polecenie komuś innemu dyskryminacji osób trzecich (art. 2 ust. 3 Dyrektywy o równości rasowej; art. 2 Dyrektywy o równym dostępie do towarów i usług). Określając zakres stosowania wymienionych dyrektyw podkreśla się, że dotyczą one wszystkich osób, zarówno w odniesieniu do sektora publicznego, jak i prywatnego włączając w to instytucje publiczne w odniesieniu do: warunków dostępu do zatrudnienia, pracy, poradnictwa, szkolenia i doskonalenia zawodowego oraz przekwalifikowania, zatrudnienia i warunków pracy, członkostwa i udziału w organizacjach pracowników lub pracodawców, 4

5 ochrony społecznej, korzyści społecznych, edukacji, dostępności dóbr i usług dostępnych publicznie (art. 3 Dyrektywy o równości rasowej oraz Dyrektywy o równości w zatrudnieniu). Możliwe są jednak wyjątki od zakazu dyskryminacji zawartego w każdej z Dyrektyw, co sugerowała już przytoczona definicja dyskryminacji pośredniej, powołująca się na słuszny cel jako usprawiedliwienie odmiennego traktowania niektórych ludzi. Wyjątki te dotyczą zasadniczo trzech przypadków dopuszczenia dyskryminacji: (1) ze względu na obywatelstwo (różnie traktowani są obywatele spoza Państw Członkowskich, chociaż wszystkim osobom przysługuje na terytorium Unii Europejskiej taki sam stopień ochrony przed dyskryminacją ze względu na rasę, płeć, wyznanie, itp.), (2) ze względu na istotne i determinujące wymagania zawodowe (dopuszczenie odmiennego traktowania spowodowanego rodzajem działalności zawodowej lub warunkami jej wykonywania) oraz (3) spowodowanej szczególnym traktowaniem niektórych grup ludności dotychczas defaworyzowanych (dotyczy działań pozytywnych polegających na pokonaniu i zrekompensowaniu niedogodności z jakimi spotyka się dana grupa) 6. Kolejnym istotnym dokumentem Unii Europejskiej dotyczącym równości szans jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Karta Praw wymienia pośród fundamentalnych wartości Unii Europejskiej takich jak: godność osoby ludzkiej, wolność, solidarność, sprawiedliwość także wartość równości. Rozdział trzeci Karty Praw zatytułowany jest Równość i dotyczy równości wobec prawa (art. 20) zakazu dyskryminacji (art. 21), równości mężczyzn i kobiet (art. 23), praw dziecka (art. 24), praw osób w podeszłym wieku (art. 25) oraz integracji osób niepełnosprawnych (art. 26). Dla dopełnienia obrazu zagadnienia równości szans zawartego w dokumentach Unii Europejskiej wspomnijmy o praktycznej realizacji zamieszczonych tam zapisów antydyskryminacyjnych. Przede wszystkim przywołane dyrektywy podlegają transpozycji na prawodawstwo każdego z Państw Członkowski. Zadania zawarte w dyrektywach realizowane są m.in. przez Program Działania Wspólnoty w zakresie zwalczania dyskryminacji w latach , Inicjatywę Wspólnotową EQUAL, Kampanię zatytułowaną Za różnorodnością. Przeciw dyskryminacji. Natomiast od roku 2007 Program Działania Wspólnoty na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej pod nazwą ROGRESS ( ) połączy działania na rzecz zwalczania dyskryminacji z działaniami w zakresie równości płci, integracji społecznej, zatrudnienia i warunków pracy. 6 Wykonanie przepisów dyrektywy rasowej WE, w: Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące równego traktowania bez względu na rasę, jako instrument zmiany prawa polskiego, Wyd. LIBER sp. z o.o., Warszawa 2004, s. 31, 32. 5

6 Po dokonaniu powyższego przeglądu treści najważniejszych dokumentów Unii Europejskiej dotyczących problematyki równych szans spróbujemy zrekonstruować zawartą tam koncepcję równości szans. 4. Koncepcja równości szans w dokumentach Unii Europejskiej Przypomnijmy, że rozważamy trzy warianty koncepcji równości szans: równość dostępu (każdy równie uzdolniony i ambitny ma taki sam dostęp do pożądanych dóbr), autentyczną równość szans (każdy równie uzdolniony i ambitny może rzeczywiście w równym stopniu osiągnąć pożądane dobra) oraz równy start (każdy ma taką samą sytuacje wyjściową, żeby starać się o pożądane dobra). Która z tych koncepcji wydaje się uzasadniona w świetle przytoczonych w poprzednim punkcie dokumentów Unii Europejskiej? W przywoływanych dokumentach nie znajdziemy bezpośredniej odpowiedzi na tak sformułowane pytanie, przede wszystkim z tego powodu, że rzadko pojawia się tam samo sformułowanie równość szans. Kluczowym pojęciem występującym we wszystkich trzech Dyrektywach jest natomiast dyskryminacja oraz definiowana za jego pomocą zasada równego traktowania. Dyskryminacja jest rozumiana zarówno jako sytuacja, w której znajduje się dana osoba, gdy jest traktowana mniej korzystnie niż inni ludzie w podobnych okolicznościach (dyskryminacja jako stan rzeczy), jak i samo mniej korzystne traktowanie tej osoby (dyskryminacja jako działanie). Dyskryminację rozumianą jako stan rzeczy można uznać za w pewnym sensie odwrotność sytuacji równości szans. W warunkach równości szans, każdy człowiek mający takie same talenty i ambicje ma równy dostęp lub w rzeczywistości może osiągnąć takie same pożądane dobra. Nikt nie jest wówczas traktowany mniej korzystnie od kogokolwiek innego. Zakaz sytuacji dyskryminacyjnej stanowi zatem dążenie do ustanowienia stanu równości szans. Czy jest to jednak równość dostępu, autentyczna równość szans, czy wyłącznie równość startu? W treści przywołanych dokumentów Unii Europejskiej można znaleźć uzasadnienie dla każdego z wymienionych przypadków równości szans, każdy z nich ma jednak pewne wady. Dyrektywy postulują równy dostęp do zatrudnienia, pracy, poradnictwa, szkolenia i doskonalenia zawodowego, członkostwa i udziału w organizacjach pracowników lub pracodawców, ochrony społecznej, edukacji, dóbr i usług itp. Równość szans jest zatem rozumiana jako równość dostępu. Głównym problemem koncepcji równości szans, postulującej równy dostęp do określonych dóbr i usług jest zbytnia formalność tego podejścia. Można sobie wyobrazić, że wszyscy posiadają równy dostęp do pożądanych dóbr i usług, a 6

7 mimo to, ze względu na wcześniejszą marginalizację danej grupy ludzi, dobra te pozostają rzeczywiście w zasięgu tylko niektórych osób 7. W Dyrektywach znajduje się również klauzula stwierdzająca, że dyskryminacją nie jest szczególnie korzystne traktowanie pewnych grup ludności uprzednio defaworyzowanych, które to traktowanie ma na celu rekompensatę doznanych krzywd i przywrócenie rzeczywistej równości szans. Stanowisko to można traktować jako argument na rzecz autentycznej równości szans, która wymaga by Państwa Członkowskie nie tylko likwidowały bariery w dostępie do dóbr i usług, ale również angażowały się aktywnie po stronie jednostek gorzej sytuowanych, by rzeczywiście szanse wszystkich zostały wyrównane. Problem z tą koncepcją polega na tym, że nie wiadomo kto i dlaczego powinien ponosić koszty takich rekompensat 8. Ponadto można postawić pytanie, czy za krzywdy określonej grupy ludzi (np. czarnoskórych), doznane w przeszłości ponoszą odpowiedzialność żyjący współcześnie ludzie, a w związku z tym zobligowani są do rekompensat na rzecz potomków pokrzywdzonych (sprawiedliwość międzypokoleniowa). Nacisk położony w dokumentach Unii Europejskiej na edukację, szkolenia, doskonalenie zawodowe itp. można także interpretować jako preferowanie sytuacji, w której wszystkie jednostki mają w miarę równy życiowy start. Społeczeństwo w równym stopniu stara się rozbudzać ambicje swoich członków i wyposażać ich w narzędzia umożliwiające realizację zamierzonych celów, uwzględniając oczywiście indywidualne czynniki wrodzone (naturalne talenty). Czynić to może poprzez rozpowszechnianie edukacji, szkoleń oraz podnoszenie kwalifikacji zawodowych ludności. Główną wadą tego podejścia jest to, że nie da się całkowicie wyrównać warunków, w jakich rozpoczynają dorosłe życie poszczególne osoby (warunków startu). Zbyt wiele czynników ma bowiem wpływ na tę sytuację. Przede wszystkim zróżnicowanie naturalnych talentów, inteligencji itp. sprawia, że niektórzy mają na starcie bardziej korzystną pozycję 9. Jeśli nawet pominiemy czynniki naturalne i ograniczymy 7 Bernard Williams przywołuje interesujący przykład społeczeństwa, w którym najbardziej prestiżową funkcją społeczną jest bycie wojownikiem. W tym społeczeństwie przez całe lata wojownicy rekrutowali się wyłącznie spośród bogatych rodzin. Ostatnio wprowadzono jednak reformę, dzięki której wszyscy mogą starać się o to, by dołączyć do grona wojowników, muszą jedynie zaliczyć test sprawnościowy, który jest taki sam dla wszystkich chętnych. Ponieważ, kandydaci pochodzący z bogatych rodzin są lepiej odżywieni i bardziej sprawni fizycznie od kandydatów wywodzących się z innych warstw społecznych, zatem ciągle wojownikiem może zostać tylko bogaty obywatel. Reforma bazująca na formalnej równości (takie same testy sprawnościowe dla wszystkich) nie wprowadziła żadnych zmian w dostępie do funkcji wojownika. B. Williams, The Idea of Equality, w: B. Williams, Problems of the Self, Cambridge University Press, Cambridge 1973, s R. Nozick, Anarchia, państwo, utopia, tłum. P. Maciejko, M. Szczubiałka, Aletheia, Warszawa 1999, s Jednym z zadań Johna Rawlsa teorii sprawiedliwości jako bezstronności jest takie urządzenie podstawowych instytucji społecznych, by zwycięzcy naturalnej loterii, czyli ludzie uzyskujący niezasłużone korzyści z tytułu 7

8 się wyłącznie do czynników społecznych, to również w tym przypadku wyrównany start okazuje się prawie niemożliwy. Przykładowo, wykształcenie zależy nie tylko od jakości i dostępności szkół (to można by zagwarantować), ale również od kultury domu rodzinnego i nastawieniu na zdobywanie wiedzy. Każda z trzech przytoczonych koncepcji równości szans (równość dostępu, rzeczywista równość szans oraz równość startu) znajduje pewne uzasadnienie w dokumentach Unii Europejskiej. Najbardziej wymagająca w stosunku do Państw Członkowskich jest niewątpliwie autentyczna równość szans, wymaga ona bowiem nie tylko zniesienia barier w dostępie do dóbr i usług dla różnych grup ludności, nie tylko początkowego wyrównania sytuacji poszczególnych osób, ale ciągłego wsparcia i rekompensat dla jednostek defaworyzowanych. W dalszych rozważaniach na temat moralnego wymiaru równości szans skoncentrujemy się zatem na najbardziej ambitnej formie tej koncepcji, czyli autentycznej równości szans. Rozwiązanie problemu czy równość szans, ujęta w świetle dokumentów Unii Europejskiej, posiada wartość moralną, zależy w dużej mierze od tego czy jest ona rozumiana jako cel sam w sobie czy też jedynie jako środek służący realizacji innych wartości. 5. Równość szans jako cel Unii Europejskiej Przypomnijmy, że celem Dyrektyw jest dążenie do wyeliminowania wszelkich nierówności oraz promowanie równouprawnienia między mężczyznami i kobietami. Wspierać to zadanie mają Państwa Członkowskie poprzez działania pozytywne, polegające na szczególnie korzystnym traktowaniu grup defaworyzowanych. Można w związku z tym wyrobić sobie przekonanie, że eliminacja nierówności w aspekcie posiadanych perspektyw życiowych (równości szans) jest celem samym w sobie, a nie wyłącznie środkiem do osiągnięcia innych dóbr. W takim przypadku zasada równego traktowania, zdefiniowana za pomocą pojęcia dyskryminacji, wydaje się być nieprzekraczalnym nakazem (wymogiem deontologicznym). Przyjrzyjmy się bliżej tej interpretacji. Załóżmy, że równość szans jest celem samym w sobie, celem do którego należy za wszelką cenę dążyć. Pytanie czy tak rozumiana równość szans jest moralnie wartościowa, czyli prowadzi do pomnażania dobra człowieka właśnie jako człowieka. Wątpliwości, co do tego nasuwają się, gdy uświadomimy sobie sposób w jaki równość szans może zostać osiągnięta. Z jednej strony można dążyć do wyrównywania szans jednostek znajdujących się w niekorzystnym położeniu, z drugiej natomiast można nakładać dodatkowe ciężary na osoby swojej inteligencji, zdolności itp. działali na korzyć również mniej uprzywilejowanych. J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A, Romaniuk, PWN, Warszawa 1994, s

9 lepiej sytuowane. Przykłady tego drugiego sposobu wyrównywania szans znajdujemy czasem w biznesie, gdzie stosuje się czasem praktykę zwaną handicap, polegającą na nakładaniu dodatkowych ciężarów (np. opłat) na silniejsze podmioty gospodarcze 10. Dochodzenie do sytuacji równości szans poprzez działania na rzecz obniżanie szans lepiej sytuowanych jednostek nie wydaje się praktyką moralnie wartościową. Niektórzy utrzymują, że wolny rynek sam doprowadzi do sytuacji autentycznej równości szans. Koszty dyskryminacji są bowiem tak istotne, że wcześniej czy później przedsiębiorstwa, które nie zatrudniają np. czarnoskórych zaczną przynosić straty i albo zmienią swoją politykę kadrową, albo będą musiały wypaść z rynku. Rzecz jednak w tym, że koszty dyskryminacji zależą od rodzaju branży (np. właściciel drużyny koszykarskiej nie może zignorować czarnoskórych zawodników, zaś właściciel firmy budowlanej może pozwolić sobie na większy stopień dyskryminacji), a także są uwarunkowane kulturowo (jeśli większość społeczeństwa podziela słuszność dyskryminacji wówczas postąpienie wbrew tym przekonaniom zwiększa koszty) 11. Pogląd, że wolny rynek sam z siebie doprowadzi do pożądanego stanu równości szans nie wydaje się zatem przekonujący. Jednak nawet gdyby tak było, to również wówczas nie można się zgodzić, że równość szans zyskuje dodatnią kwalifikację moralną. Funkcjonowanie rynku nie podlega bowiem kwalifikacji moralnej (nie można powiedzieć, że rynek funkcjonuje moralnie dobrze lub źle) zatem i skutek wywołany przez mechanizm rynkowy takiej kwalifikacji nie podlega. Przyjmijmy, że autentyczną równość szans, która jest stanem rzeczy pożądanym jako cel, a nie tylko jako środek, da się uzyskać dzięki poprawianiu sytuacji ludzi znajdujących się dotychczas w niekorzystnym położeniu, a więc za pomocą moralnie godziwych środków. Pozostaje jednak problem bezwarunkowości żądania osiągnięcia równości szans (wymóg deontologiczny). W takim przypadku należy bowiem zmierzać do pożądanego stanu rzeczy nie dopuszczając żadnych wyjątków. Co jednak z innymi wartościami, o których możemy sądzić, że przeważają żądanie osiągnięcia równości szans. Zazwyczaj wymienia się w tym kontekście takie wartości, jak własność czy efektywność. Poprawienie szans jednych osób wymaga zwykle uzyskania środków od innych ludzi (np. przez opodatkowanie). Zwolennicy skrajnego liberalizmu, tacy jak Robert Nozick, głoszą że dobra nie biorą się znikąd, zawsze są czyjąś własnością, a w związku z tym wspomaganie innych osób, mające na celu np. uzyskanie równości szans jest dopuszczalne wyłącznie w 10 E. Sternberg, Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, tłum. P. Łuków, PWN, Warszawa 1998, s Sowell T., Ekonomia Stosowana czyli co robić, żeby nie psuć gospodarki, tłum. J. M. Fijor, Fijor Publishing, Chicago, Warszawa 2004, s

10 granicach działań filantropijnych. W żadnym razie państwo nie powinno podejmować systematycznych działań na rzecz wyrównywania szans (np. rekompensat, transferów od osób zamożnych do ludzi ubogich). Tego typu działania naruszają bowiem własność dóbr, która jest w hierarchii wartości wyżej niż równość szans 12. Równość szans może wchodzić w konflikt również z taką wartością, jak efektywność. Uznaje się na ogół za trafne przekonanie, że pewien stopień nierówności działa na ludzi motywująco i zachęca ich do cięższej, bardziej efektywnej pracy. Dążenie za wszelką cenę do wyrównywania szans może w konsekwencji przyczynić się do obniżenie efektywności gospodarki. Może tak się stać również z tego powodu, że polityka wyrównywania szans niesie ze sobą zagrożenie obsadzania kluczowych (prestiżowych) stanowisk w państwie nie według klucza kompetencji, lecz zgodnie z polityczną poprawnością (zachowując parytety antydyskryminacyjne) 13. W tym przypadku również przy założeniu, że efektywność jest wartością moralną stojącą wyżej niż równość szans, trudno jest obstawać przy zasadzie równego traktowania rozumianej jako wymóg deontologiczny. Może zatem warto rozważyć przypadek, w którym równość szans jest jedynie środkiem do realizacji innych wartościowych celów. 6. Równość szans jako środek Unii Europejskiej Podkreślane w preambułach Dyrektyw cele Unii Europejskiej to m.in. dążenie do wysokiego poziomu zatrudnienia, pełnego uczestnictwa ludzi w życiu społecznym i gospodarczym, zapewnienia opieki społecznej, podniesienia jakości życia, osiągnięcia spójności i solidarności ekonomicznej oraz społecznej, a także wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Również Karta Praw umieszcza równość pośród innych wartości, którymi są: godność osoby ludzkiej, wolność, solidarność, sprawiedliwość. Przekonanie, że równość szans ma służyć realizacji innych wartości jest uzasadnione również przez dopuszenie wyjątków od zasady równego traktowania, jednym z takich wyjątków są działania pozytywne na rzecz grup defaworyzowanych. Czy równość szans jako środek do realizacji innych pożądanych społecznie celów zyskuje wymiar moralnie pozytywny? Odpowiedź na to pytanie zależy od tego, czy owe cele mają charakter moralny, czy pozamoralny. 12 R. Nozick, Anarchia, państwo, utopia, s Amartya Sen przywołuje dwa argumenty na rzecz dopuszczenia pewnego stopnia nierówności: (1) argument z motywacji, głoszący że należy dostarczyć ludziom motywu, by realizując swe własne cele zmierzali zarazem do realizacji celów ogólnych oraz (2) argument z operacyjnej asymetrii, który głosi, że przy realizacji celów społecznych należy zwracać uwagę na zróżnicowane kwalifikacje i umiejętności osób odpowiedzialnych za ich realizację. Sen A., Nierówności. Dalsze rozważania, tłum. I. Topińska, Znak, Kraków 2000, s

11 Jeśli dążenie do uzyskania sytuacji równości szans ma na celu zwiększenie zatrudnienia lub przeciwdziałanie kryzysowi gospodarczemu spowodowanemu spadkiem przyrostu naturalnego (brak rąk do pracy), wówczas zarówno cel jak i środek do niego wiodący mają charakter pozamoralny. Zwiększenie zatrudnienia czy przeciwdziałanie kryzysowi gospodarczemu same w sobie nie mają bowiem wartości moralnie pozytywnej, chociaż ułatwiając realizację takich wartości jak wolność czy sprawiedliwość posiadają moralną doniosłość. Autentyczna równość szans zyskuje zatem wymiar sensu stricto moralny tylko wówczas, gdy jest środkiem realizacji moralnie wartościowych celów, w innych przypadkach zyskuje kwalifikację moralnie pozytywną tylko pośrednio, o tyle o ile przyczynia się do realizacji celów moralnie doniosłych. Podsumowując, próba zrozumienia moralnego wymiaru równości szans wymaga nie tylko odróżnienia jej od zjawisk do niej zbliżonych (dyskryminacja, przekonania szowinistyczne itp.), nie tylko uświadomienia sobie słabości poszczególnych rodzajów równości szans (np.: równy dostęp, autentyczna równość szans, równy start), ale konieczne jest również umieszczenie tej idei pośród innych wartości europejskich, takich jak wolność czy sprawiedliwość Bibliografia a. Literatura Arneson R., Equality of Opportunity, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2002 Edition), Edward N. Zalta (red.), URL = < Kuniński M., Europejskość Europy z aksjologicznego punktu widzenia, w: Chrześcijaństwo a jedność Europy, E. Cyran, A. Czaja, P. Gutowski (red.), Wyd. KUL, Lublin 2006, s Nozick R., Anarchia, państwo, utopia, tłum. P. Maciejko, M. Szczubiałka, Aletheia, Warszawa 1999, J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A, Romaniuk, PWN, Warszawa Sen A., Nierówności. Dalsze rozważania, tłum. I. Topińska, Znak, Kraków M. Kuniński, Europejskość Europy z aksjologicznego punktu widzenia, w: Chrześcijaństwo a jedność Europy, E. Cyran, A. Czaja, P. Gutowski (red.), Wyd. KUL, Lublin 2006, s ; R. Arneson, Equality of Opportunity. 11

12 Sowell T., Ekonomia Stosowana czyli co robić, żeby nie psuć gospodarki, tłum. J. M. Fijor, Fijor Publishing, Chicago, Warszawa Sternberg E., Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, tłum. P. Łuków, PWN, Warszawa 1998 Wykonanie przepisów dyrektywy rasowej WE, w: Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące równego traktowania bez względu na rasę, jako instrument zmiany prawa polskiego, Wyd. LIBER sp. z o.o., Warszawa 2004, s Williams B., The Idea of Equality, w: B. Williams, Problems of the Self, Cambridge University Press, Cambridge b. Dokumenty Unii Europejskiej Decyzja nr 771/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. ustanawiająca Europejski Rok na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007) w Kierunku Sprawiedliwego Społeczeństwa. Dyrektywa 2000/43/EC Rady Unii Europejskiej Wprowadzająca Zasadę Równego Traktowania Osób Bez Względu Na Rasę i Pochodzenie Etniczne (z dnia 29 czerwca 2000 r.). Dyrektywa 2000/78/EC Rady Unii Europejskiej W Sprawie Ustanowienia Ogólnych Ram Równego Traktowania Przy Zatrudnieniu i Wykonywaniu Zawodu (z dnia 27 listopada 2000 r.). Dyrektywa 2004/113/WE Rady Unii Europejskiej Wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług (z dnia 13 grudnia 2004 r.). Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Warszawa (przyjęta na szczycie w Nicei 7 grudnia 2000 roku.). Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską uwzględniający zmiany wprowadzone Traktatem z Nicei (Dziennik Urzędowy UE C 325 z dnia 24 grudnia 2002 r.). 12