(12) OPIS PATENTOWY (19)PL (11) (13)B1

Transkrypt

1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19)PL (11) (13)B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (2 1 ) Numer zgłoszenia: (22) Data zgłoszenia: (51) IntCl6: C06B 31/18 (54) Uwodniony środek wybuchowy (30) Pierwszeństwo: (73) Uprawniony z patentu: ,ZA, Dantex Explosives (Proprietary) Limited, Roodepoort, ZA (43) Zgłoszenie ogłoszono: BUP 16/92 (72) Twórca wynalazku: Marie V. M. Hall, Randburg, ZA (45) O udzieleniu patentu ogłoszono: WUP 02/96 (74) Pełnomocnik: Muszyński Andrzej, PHZ POLSERVICE (5 7 ) 1. Uwodniony środek wybuchowy zawierający pęcherzyki gazu wytworzone na drodze chemicznej, znamienny tym, że zawiera niezdenaturowane białko w ilości stabilizującej pęcherzyki gazu poprzez zapobieganie ich migracji i skupianiu się. PL B1

2 Uwodniony środek wybuchowy Zastrzeżenia patentowe 1. Uwodniony środek wybuchowy zawierający pęcherzyki gazu wytworzone na drodze chemicznej, znamienny tym, że zawiera niezdenaturowane białko w ilości stabilizującej pęcherzyki gazu poprzez zapobieganie ich migracji i skupianiu się. 2. Środek według zastrz. 1, znamienny tym, że jako niezdenaturowane białko zawiera niezdenaturowane białko roślinne. 3. Uwodniony środek wybuchowy w postaci żelu, znamienny tym, że zawiera jedną lub więcej soli utleniających, co najmniej częściowo rozpuszczalnych w wodzie, paliwo, środek zagęszczający, pęcherzyki gazu wytworzone na drodze chemicznej i 0,03-0,5% wagowych, w stosunku do całości środka, niezdenaturowanego białka stabilizującego pęcherzyki gazu poprzez zapobieganie ich migracji i skupianiu się. 4. Środek według zastrz. 3, znamienny tym, że jako niezdenaturowane białko zawiera niezdenaturowane białko roślinne. 5. Środek według zastrz. 3, znamienny tym, że jako środek zagęszczający zawiera żywicę z roślin strączkowych, a jako białko zawiera białko roślin strączkowych. 6. Środek według zastrz. 5, znamienny tym, że jako żywicę z roślin strączkowych zawiera gumę guar, a jako białko roślin strączkowych zawiera białko guar. 7. Uwodniony środek wybuchowy w postaci żelu, znamienny tym, że zawiera jedną lub więcej soli utleniających co najmniej częściowo rozpuszczalnych w wodzie, co najmniej 12% wagowych w stosunku do całości środka azotanu monometyloamoniowego lub innego paliwa, środek zagęszczający, azotyn sodowy jako środek nagazowujący na drodze chemicznej do wytworzenia pęcherzyków gazu, tiomocznik jako katalizator dla azotynu sodowego i 0,03-0,5% wagowych, w stosunku do całości środka, niezdenaturowanego białka. 8. Środek według zastrz. 7, znamienny tym, że zawiera co najmniej 15% wagowych, w stosunku do całości środka, azotanu monometyloamoniowego. 9. Środek według zastrz. 7, znamienny tym, że jako niezdenaturowane białko zawiera niezdenaturowane białko roślinne. 10. Środek według zastrz. 7, znamienny tym, że jako środek zagęszczający zawiera żywicę z roślin strączkowych, a jako białko zawiera białko roślin strączkowych. 11. Środek według zastrz. 10, znamienny tym, że jako żywicę z roślin strączkowych zawiera gumę guar, a jako białko roślin strączkowych zawiera białko guar. * * * Przedmiotem wynalazku jest uwodniony środek wybuchowy zawierający pęcherzyki gazu wytworzone na drodze chemicznej oraz białko w ilości stabilizującej pęcherzyki gazu poprzez zapobieganie ich migracji i skupianiu się. W wielu uwodnionych środkach wybuchowych muszą występować wolne przestrzenie zapewniające wrażliwość środka wybuchowego na detonację za pomocą spłonek lub pobudzaczy dodatkowych. Od lat stosuje się wiele układów zapewniających niezbędne puste przestrzenie w produkcie finalnym. Istnieje wiele takich rozwiązań środków wybuchowych począwszy od nagazowywania na drodze chemicznej lub mechanicznego wprowadzania gazu aż do dodawania do mieszaniny cząstek zawierających puste przestrzenie. Przykład tych ostatnich środków stanowi perlit oraz mikropęcherzyki szklane lub z tworzywa sztucznego. Gdy stosuje się nagazowywanie na drodze chemicznej lub mechaniczne wprowadzanie powietrza, koalescencja bardzo małych pęcherzyków w większe powoduje znaczny spadek wrażliwości, tak że przy dotychczasowym wykorzystywaniu takiego sposobu przeprowadzano częściowe lub całkowite zestalanie masy tuż po nagazowaniu w celu zminimalizowania migracji i skupiania się pęche-

3 rzyków gazu. Szczególnie interesującą grupę stanowią materiały wybuchowe w postaci uwodnionych żeli, w przypadku których pożądane jest zastosowanie środków stabilizujących pęcherzyki gazu przez zapobieganie ich migracji i skupianiu się. Następujące opisy patentowe wykazują istotne znaczenie obecności małych pęcherzyków gazu w środkach wybuchowych. W opisie patentowym Stanów Zjedn. Amer. nr ujawniono uwodniony środek wybuchowy zawierający nieorganiczną sól utleniającą, paliwo, środek zagęszczający i wodę, oraz materiał białkowy rozpuszczalny w uwodnionym środku wybuchowym przy ph 3-10, a korzystnie ulegający także w nim spienieniu. Środek wybuchowy zawierający taki materiał białkowy jest miękki i giętki i w związku z tym jest wrażliwy na detonowanie za pomocą spłonki w niskich temperaturach. Korzystne jest, jeśli materiał białkowy jest również spienialny, tak że uzyskuje się wprowadzenie małych pęcherzyków gazu do struktury żelowej w wyniku odpowiedniego mieszania kompozycji, dzięki czemu zwiększa się wrażliwość środka wybuchowego. Stwierdzono, że materiałem białkowym jest dowolne białko lub pochodna białka uzyskana np. w wyniku hydrolizy, amidowania, acylowania lub innej obróbki chemicznej białka. Do przykładowych materiałów białkowych, które można stosować w środku wybuchowym należą białka, białka złożone oraz pochodne białkowe, np. białka pochodne, a konkretnie produkty uzyskane w wyniku obróbki cieplnej lub innej obróbki fizycznej albo w wyniku działania środków hydrolitycznych, takie jak białka zdenaturowane lub peptydy. Do korzystnych białek należą albuminy takie jak owalbumina i laktalbumina, globuliny takie jak owoglobulina i laktoglobulina, białka złożone takie mucyna glikoproteinowa, pochodne białkowe takie jak częściowo hydrolizowane białko z mleka oraz pochodne ekstrahowanego kolagenu. W opisie patentowym Stanów Zjedn. Amer. nr ujawniono przepuszczanie zawierającego białko uwodnionego materiału kruszącego przez szereg otworków pod ciśnieniem około 0,28-1,12 MPa w celu wytworzenia podciśnienia w obszarze, w którym środek kruszący wychodzi z otworków, wprowadzenie powietrza lub innego gazu do materiału kruszącego, a następnie zmniejszenie prędkości materiału kruszącego, co powoduje spienienie produktu. Materiałem białkowym stosowanym w środku wybuchowym jest dowolne z białek lub pochodnych białkowych ujawnionych w opisie patentowym Stanów. Zjedn. Amer. nr Ilość materiału białkowego w wytwarzanym materiale kruszącym może zmieniać się w szerokim zakresie, tak że zawartość materiału białkowego wynosi zazwyczaj około 0,01-10% wagowych. W opisie patentowym Stanów Zjedn. Amer. nr ujawniono zastosowanie środka ułatwiającego spienianie w zawiesinie do wytwarzania kruszącego materiału wybuchowego, skutecznie powodującego uwięzienie i zachowanie drobnych pęcherzyków gazu wytworzonych w wyniku dokładnego mieszania ciekłego roztworu gazem. Środek ułatwiający spienianie zawarty w materiale wybuchowym może stanowić niewielka ilość środka zagęszczającego powodującego powstanie żelu, środek spieniający wodę w postaci soli lub żywica naturalna ułatwiająca spienianie taka jak guma guar, do której wprowadzono w wyniku specjalnej obróbki grupy hydroksylowe. W opisie patentowym Stanów Zjedn. Amer. nr ujawniono materiał kruszący typu uwodnionego żelu lub zawiesiny, zawierający azotynowy środek nagazowujący oraz sól utleniającą, paliwo, wodę i środek zagęszczający, a także tiomocznik, który stosowany jest jako przyspieszacz rozkładu azotynowego środka nagazowującego, a równocześnie stabilizujący działanie zagęszczające galaktomannanowego środka zagęszczającego. Pożądane jest, aby uwodnione żelowe materiały wybuchowe zawierały równomiernie rozmieszczone pęcherzyki gazu o przeciętnej wielkości (średnicy) w zakresie 10-40µ m oraz aby były to pęcherzyki o względnie równomiernej wielkości. Stwierdzono, że mechaniczne wprowadzanie powietrza nie zapewnia uzyskania pożądanej drobnopęcherzykowej struktury, wymaganej dla uzyskania optymalnej wrażliwości. Optymalną wielkość pęcherzyków i pożądany rozrzut wielkości uzyskać można natomiast dobierając odpowiednie ph oraz zawartość katalizatora, dzięki czemu regulować można szybkość reakcji nagazowania na drodze chemicznej. Po utworzeniu pęcherzyków o optymalnej wielkości należy je stabilizować w celu zapobiegania ich migracji lub skupianiu się. Często konieczne jest odpowiednie stabilizowanie

4 pęcherzyków gazu, tak aby w wyniku przedłużonego mieszania materiału wybuchowego lub długotrwałego jego przechowywania przed usieciowaniem nie nastąpiło pogorszenie optymalnego rozproszenia pęcherzyków. Konkretne wymagania odnośnie agregatów pęcherzyków zmienia się w zależności od składu materiału wybuchowego oraz od wymaganego działania i przeznaczenia tego materiału. Całkowita zawartość pęcherzyków jest odwrotnie proporcjonalna do gęstości konkretnego materiału wybuchowego. Wymaganie odnośnie większej wrażliwości na detonację jest zazwyczaj spełniane w przypadku kompozycji o mniejszej gęstości. Jednakże bez odpowiedniego stabilizowania mała gęstość (to znaczy większa ilość pęcherzyków gazu) przyspiesza zazwyczaj niepożądane skupianie się pęcherzyków na skutek tego, że znajdują się one blisko siebie, co w efekcie prowadzi do spadku wrażliwości. W związku z tym w celu zapewnienia optymalnej wrażliwości niezbędna jest skuteczna stabilizacja. Należy zwrócić uwagę, że zastosowanie azotanu monometyloamoniowego (MMAN) zwiększa skłonność do migracji i skupiania się pęcherzyków gazu. Wykorzystanie materiału białkowego w środkach wybuchowych zawierających MMAN bez użycia środka nagazowującego umożliwia wprowadzenie bardzo drobnych pęcherzyków gazu, z tym że wykorzystanie zwykłego mieszadła turbinowego nie powoduje wprowadzenia gazu w ilości zapewniającej wrażliwości na zadziałanie na otwartej przestrzeni spłonki o małej średnicy oraz w niskich temperaturach. Natomiast zastosowanie azotynowego środka nagazowującego bez użycia materiału białkowego zapewnia wprowadzenie odpowiedniej ilości gazu, a nawet może zapewnić uzyskanie odpowiedniej gęstości, z tym że nie zapobiega się w ten sposób skupianiu się migracji pęcherzyków, tak że nie uzyskuje się pożądanej wrażliwości; na dodatek gęstość rośnie z czasem pomimo natychmiastowego sieciowania kompozycji, co również powoduje spadek wrażliwości w czasie. Zastosowanie modyfikowanej gumy guar z grupami hydroksylowymi, zarówno w obecności jak i bez azotynowego środka nagazowującego umożliwia wprowadzenie odpowiedniej ilości gazu i uzyskanie pożądanej gęstości, z tym że nie zapobiega to skupianiu się i migracji pęcherzyków w czasie, co uniemożliwia uzyskanie wrażliwości na zadziałanie spłonki w wymaganych warunkach. W podsumowaniu można stwierdzić, że zgodnie ze znanymi rozwiązaniami uwodniony środek wybuchowy zawierać może środek ułatwiający spienianie lub materiał białkowy powodujący uwięzienie i zatrzymanie pęcherzyków gazu wprowadzonych w wyniku mieszania lub homogenizacji środka wybuchowego lub jego roztworu. Znane rozwiązanie obejmuje ponadto zastosowanie azotynowego środka nagazowującego oraz tiomocznika w celu nagazowania zawiesiny kruszącej. Celem wynalazku jest dostarczenie uwodnionego środka wybuchowego zawierającego środek nagazowujący na drodze chemicznej oraz odpowiednią ilość białka stabilizującego pęcherzyki gazu powstałe ze środka nagazowującego na drodze chemicznej poprzez zapobieganie ich migracji i skupianiu się. Istotą uwodnionego środka wybuchowego według pierwszego wykonania wynalazku, zawierającego pęcherzyki gazu wytworzone na drodze chemicznej, jest to, że zawiera niezdenaturowane białko w ilości stabilizującej pęcherzyki gazu poprzez zapobieganie ich migracji i skupianiu się, przy czym jako niezdenaturowane białko zawiera korzystnie niezdenaturowane białko roślinne. Zgodnie z drugim wykonaniem wynalazku, środek wybuchowy ma postać żelu i zawiera jedną lub więcej soli utleniających, co najmniej częściowo rozpuszczalnych w wodzie, paliwo, środek zagęszczający, pęcherzyki gazu wytworzone na drodze chemicznej i 0,03-0,5% wagowych, w stosunku do całości środka, niezdenaturowanego białka stabilizującego pęcherzyki gazu poprzez zapobieganie ich migracji i skupianiu się. Korzystnie jest, gdy środek według drugiego wykonania wynalazku, jako niezdenaturowane białko zawiera niezdenaturowane białko roślinne oraz jako środek zagęszczający zawiera żywicę z roślin strączkowych, a jako białko zawiera białko roślin strączkowych, przy czym jako żywicę z roślin strączkowych zawiera gumę guar, a jako białko roślin strączkowych zawiera białko guar.

5 Zgodnie z trzecim wykonaniem wynalazku, środek wybuchowy ma postać żelu i zawiera jedną lub więcej soli utleniających, co najmniej częściowo rozpuszczalnych w wodzie, co najmniej 12% wagowych, w stosunku do całości środka, azotanu monometyloamoniowego lub innego paliwa, środek zagęszczający, azotyn sodowy jako środek nagazowujący na drodze chemicznej do wytwarzania pęcherzyków gazu, tiom ocznik jako katalizator dla azotynu sodowego i 0,03-0,5% wagowych, w stosunku do całości środka, niezdenaturow anego białka. Korzystne jest, gdy środek według trzeciego wykonania wynalazku zawiera co najmniej 15% wagowych, w stosunku do całości środka, azotanu monometyloamoniowego, jako niezdenaturowane białko zawiera niezdenaturowane białko roślinne, jako środek zagęszczający zawiera żywicę z roślin strączkowych, a jako białko zawiera białko roślin strączkowych, przy czym jako żywicę z roślin strączkowych zawiera gumę guar, a jako białko roślin strączkowych zawiera białko guar. Solą lub solami utleniającymi stanowiącymi zazwyczaj około 30-90% wagowych całości środka mogą być dowolne stosowane zazwyczaj w uwodnionych środkach wybuchowych w postaci żelu, takie jako azotany lub nadchlorany metali alkalicznych, metali ziem alkalicznych lub amonowe, albo mieszaniny dwóch lub więcej takich soli. Z kolei paliwo mogą stanowić na przykład sole w postaci azotanów lub nadchloranów amin. Inne przykłady stanowią alkohole, glikole, gliceryny itp. Ponadto uwodniony środek wybuchowy może zawierać także dodatkowe składniki takie jak metale, na przykład pył aluminiowy lub pigmentowe płatkowe aluminium, halogenek, węglowodany, mieloną gumę, pył węglowy itp. Uwodniony środek wybuchowy w postaci żelu może również zawierać środek sieciujący. Obecność niezdenaturowanego białka w uwodnionym środku wybuchowym według wynalazku stabilizuje pęcherzyki gazu zapobiegając ich migracji i skupianiu się w stopniu zapewniającym zachowanie przez środek wrażliwości na detonowanie w otwartej przestrzeni przez standardowy detonator (o mocy nr 6) o średnicy zaledwie 15 mm, w temperaturze wynoszącej zaledwie 0 C. Środek wykazuje takie właściwości pomimo tego, że zastosowanie azotanu monometyloamoniowego zwiększa skłonność pęcherzyków gazu do migracji i skupiania się. Jeśli zastosuje się zarówno środek nagazowujący na drodze chemicznej jak i niezdenaturowane białko, nie tylko wielka liczba bardzo drobnych pęcherzyków gazu zostanie uwięziona w uwodnionym środku wybuchowym w postaci żelu, ale pęcherzyki te będą stabilizowane w takim stopniu, że środek wybuchowy zachowa swą wrażliwość nawet wówczas, gdy pozostawi się go w stanie nieusieciowanym przez dłuższy okres czasu, nawet przez ponad 24 godziny. W celu zapewnienia wrażliwości nie ma potrzeby stosowania specjalnych technik lub urządzeń mieszających, tak że zastosować można dowolny mieszalnik zapewniający odpowiednie połączenie reagentów, taki jak zwykły mieszalnik turbinowy. Uwodniony środek wybuchowy w postaci żelu wytwarzać można w następujący sposób: Jedną lub więcej soli utleniających oraz jakiekolwiek rozpuszczalne paliwo częściowo lub całkowicie rozpuszcza się w wodzie i załadowuje się do odpowiedniego mieszalnika. Do mieszalnika dodaje się katalizator reakcji nagazowania na drodze chemicznej oraz inne dodatkowe składniki, na przykład inne paliwa, po czym całość miesza się. Do mieszaniny dodaje się środek zagęszczający i niezdenaturowane białko a uzyskaną masę pozostawia się do uzyskania przez nią odpowiedniej lepkości. W razie potrzeby na tym etapie do mieszaniny dodać można dodatkowe składniki takie jak pigmentowe płatkowe aluminium i/lub halogenek. Z kolei dodaje się do mieszaniny środek nagazowujący lub jego roztwór w celu wytworzenia pęcherzyków gazu in situ, a na koniec dodaje się środek sieciujący. Wytworzono różne środki wybuchowe zawierające składniki wymienione w poniższych tabelach 1 i 2.

6 Tabela 1 Kompozycja nr Azotan amonowy 46,51 50,47 53,25 39,89 41,76 Azotan sodowy 6, 0 7,35 4,8 10,1 13,0 Azotan monometyloamoniowy 28,95 24,18 22,46 23,62 27,3 Pył aluminiowy 2,84 1,7 3,2 0, 0 0, 0 Pigmentowe płatkowe aluminium 0, 0 0,7 0,7 1,5 0, 0 Mielona guma 0, 0 0,91 1,0 0, 8 1,4 Kwas adypinowy 0, 2 0, 1 0, 1 0, 2 0, 2 Tiomocznik 0, 1 2 0, 1 2 0, 1 2 0, 1 2 0, 1 2 Guma guar 1, 2 1, 0 1, , 2 Białko guar 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06 Chlorek potasowy 0, 0 0, 0 0, 0 1 2, 0 0, 0 Chlorek sodowy 0, 0 0, 0 0, 0 0, 0 3,0 Azotyn sodowy 0, 0 0 0,04 0,04 0,04 0,04 Kwas stearynowy 0, 0 0 0,04 0,04 0,04 0, 0 0 Woda 14,06 13,38 13,28 1 0, , 8 8 Gęstość (kg/m3) Krytyczna średnica Tabela 2 Kompozycja nr Azotan amonowy 24,00 53,00 59,23 43,6 48,7 Azotan sodowy 26,9 7,20 7,0 1 0, 0 6,4 Azotan monometyloamoniowy 26,60 23,51 17,85 23,51 24,92 Pył aluminiowy 1 0, 0 0 1, 0 2, 0 2 0, 0 3,0 Pigmentowe płatkowe aluminium 0, 0 0,7 0, 0 1,5 1,5 Mielona guma 0, 0 1, 2 0 2,09 1, 0 0, 0 Kwas adypinowy 0, 2 0, 1 0,15 0, 2 0, 2 Tiomocznik 0,13 0,13 0,13 0,13 0,13 Guma guar 1, 0 1, 0 0,7 1, 0 1, 0 Białko guar 0,06 0,06 0,04 0,06 0,06 Węglan wapniowy 0,36 0,36 0,36 0,36 0,36 Chlorek sodowy 0, 0 0, 0 0, 0 7,0 0, 0 Azotyn sodowy 0, 0 2 0, 0 2 0,04 0,03 0,09 Kwas stearynowy 0, 0 0 0,04 0, 0 0 0,04 0,04 Woda 10,69 11,57 10,35 11,51 13,6 Gęstość (kg/m3) Krytyczna średnica Krytyczna średnica oznacza krytyczną średnicę detonacji w mm w temperaturze 0 C za pomocą detonatora nr 6. Wszystkie kompozycje zawierają 0,01% wagowych, w stosunku do całości kompozycji, środka sieciującego, którego składnikiem aktywnym jest piroantymonian potasowy. Kompozycje wytworzono w sposób następujący: Do mieszalnika turbinowego załadowano azotan amonowy i azotan monometyloamoniowy, obydwa składniki w postaci roztworu. Dodano tiomocznik i kwas stearynowy (jeśli był stosowany) i całą masę wymieszano z chłodzeniem. W odpowiedniej temperaturze dodano gumę guar, białko guar i kwas adypinowy wstępnie wymieszany z azotanem sodowym lub ze stałym azotanem amonowym. Po pozostawieniu kompozycji na okres czasu niezbędny do

7 jej zagęszczenia przez gumę guar dodano pigment aluminiowy i azotyn sodowy, a następnie mieloną gumę i pył aluminiowy. W tym samym etapie dodawano chlorek sodowy (jeśli był stosowany). Z kolei dodawano węglan wapniowy (jeśli był stosowany), a następnie środek sieciujący (piroantymonian potasowy). Po dokładnym wymieszaniu wszystkich składników produkt pakowano w plastikowe rurki. Przedstawione powyżej kompozycje nr 1-10 zawierały białko guar jako materiał białkowy. Wytworzono także różne środki wybuchowe zawierające białka innego rodzaju, przy czym składniki tych środków podano poniżej w tabelach 3 i 4. Tabela 3 Kompozycja nr Azotan amonowy 46,51 46,51 Azotan sodowy 6,0 6,0 Azotan monometyloamoniowy 28,95 28,95 Pył aluminiowy 2,84 2,84 Pigmentowe płatkowe aluminium 0,0 0,0 Mielona guma 0,0 0,0 Kwas adypinowy 0,2 0,2 Tiomocznik 0,12 0,12 Guma guar 1,2 1,2 Białko jajka 0,2 0,2 Chlorek potasowy 0,0 0,0 Chlorek sodowy 0,0 0,0 Azotyn sodowy 0,06 0,06 Woda 14,06 14,06 Gęstość (kg/m3) Krytyczna średnica Kompozycja nr Tabela 4 Azotan amonowy 48,5 39,0 Azotan sodowy 5,5 10,0 Azotan monometyloamoniowy 28,63 34,8 Pył aluminiowy 1,8 0,0 Pigmentowe płatkowe aluminium 0,0 0,0 Mielona guma 0,0 0,0 Kwas adypinowy 0,2 0,3 Tiomocznik 0,12 0,12 Guma guar 1,2 0,4 Białko jajka 0,2 0,25 Poliakrylamid 0,0 0,6 Węglan wapniowy 0,0 0,0 Azotyn sodowy 0,06 0,03 Woda 13,79 14,50 Gęstość (kg/m3) Krytyczna średnica 25 32

8 Kompozycje 11, 13 i 14 zawierały sproszkowane białko z jajka lub albuminę, a kompozycja 12 zawierała białko ze świeżego jajka. Wszystkie kompozycje zawierały 0,01% wagowych, w stosunku do całości kompozycji, środka sieciującego, którego składnikiem aktywnym był piroantymonian potasowy. Kompozycje wytworzono w sposób opisany powyżej. Należy podkreślić, że wszystkie kompozycje od 1 do 14 można było pozostawić w stanie nieusieciowanym na ponad 24 godziny bez zaobserwowania jakiejkolwiek migracji pęcherzyków gazu. Potwierdził to fakt zachowania przez kompozycje wymaganej gęstości i wrażliwości. Departament Wydawnictw UP RP. Nakład 90 egz. Cena 1,50 zł