Materiały dydaktyczne 27. Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi

Transkrypt

1 Materiały dydaktyczne 27 Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi KATOWICE 2015

2

3 asp. szt. Grzegorz Filarski st. asp. Robert Bereszko Zakład Służby Kryminalnej Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi Katowice 2015

4 Redakcja: mł. insp. Jacek Słobosz Redakcja techniczna i korekta: Paweł Mięsiak Szkoła Policji w Katowicach, Katowice Pewne prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja w całości stanowi materiał dydaktyczny Szkoły Policji w Katowicach. Publikacja dostępna jest na licencji: Creative Commons Uznanie autorstwa Użycie niekomercyjne Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC-BY-NC-ND) 3.0. Polska. Postanowienia licencji są dostępne pod adresem:

5 Spis treści Wstęp Ustawowe znamiona przestępstwa z art. 310 k.k Przedmiot ochrony Przedmioty wykonawcze przestępstwa z art. 310 k.k Pieniądze Inne środki płatnicze Dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej Dokument zawierający obowiązek wypłaty kapitału Dokument zawierający obowiązek wypłaty odsetek Dokument zawierający obowiązek wypłaty udziału w zyskach Strona przedmiotowa Czynności sprawcze przestępstwa z art k.k Czynności sprawcze przestępstwa z art k.k Wypadek mniejszej wagi Przygotowanie Zagrożenie karą Podmiot przestępstwa Strona podmiotowa. Formy winy Ustawowe znamiona przestępstwa z art. 312 k.k Przedmiot ochrony Strona przedmiotowa Podmiot przestępstwa Strona podmiotowa...33 Zakończenie...34 Literatura...35

6 Wstęp Zgodnie z Programem Szkolenia Zawodowego Podstawowego słuchacze podczas zajęć dydaktycznych z jednostki modułowej 01 dotyczącej ustalenia okoliczności zdarzeń i zabezpieczenia ich miejsca w ramach jednostki szkolnej 03 część szczególna prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń, mają przyswoić sobie wiedzę o ustawowych znamionach wybranych przestępstw przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. Przepisy Rozdziału XXXVII, a w szczególności normy prawne wskazane w art. 310 i 312 k.k., chronią obrót pieniędzmi i papierami wartościowymi a więc mają na celu zabezpieczenie podmiotów uczestniczących w obrocie gospodarczym przed szkodami poniesionymi w związku z możliwością fałszerstwa instrumentów będących podstawą tegoż obrotu. Historia pieniądza w formie monetarnej sięga drugiej połowy VII w. p.n.e. kiedy to w zachodniej części Azji Mniejszej pojawiły się pierwsze, wybite w stopie złota i srebra, zwanym elektronem, znaki pieniężne zbliżone do znanych nam monet. Domniemywać należy, iż wkrótce potem, wraz z coraz szerszym upowszechnianiem się tego «wynalazku» i wzrostem jego znaczenia gospodarczego pojawiły się przypadki fałszerstwa 1. W czasach najnowszych jednak szczególnie wyraziście zaznacza się szkodliwość takich praktyk, oddziałują one bowiem wyjątkowo negatywnie na stosunki gospodarcze państwa, podważają zaufanie społeczeństwa do obiegowego środka płatniczego, utrudniają wewnętrzną stabilizację 2. Pomimo wprowadzania nowych instrumentów i rozwiązań, w szczególności w konsekwencji pojawienia się pieniądza elektronicznego i niewątpliwej wygody w korzystaniu z niego, nadal większe zaufanie budzą tradycyjne znaki pieniężne w postaci banknotów i monet. 1 B. Hołyst: Kryminalistyka, wyd. X, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2004, s K. Sławik: Fałszerstwa krajowych i obcych znaków pieniężnych w Polsce w latach , Warszawa: Departament Szkolenia i Doskonalenia zawodowego MSW, 1979, s Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

7 Rozdział 1. Ustawowe znamiona przestępstwa z art. 310 k.k. Art Kto podrabia albo przerabia polski albo obcy pieniądz, inny środek płatniczy albo dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce lub z pieniędzy, innego środka płatniczego albo z takiego dokumentu usuwa oznakę umorzenia, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. 2. Kto pieniądz, inny środek płatniczy lub dokument określony w 1 puszcza w obieg albo go w takim celu przyjmuje, przechowuje, przewozi, przenosi, przesyła albo pomaga do jego zbycia lub ukrycia, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat W wypadku mniejszej wagi sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. 4. Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w 1 lub 2, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat Przedmiot ochrony Przedmiotem ochrony powyższego przepisu jest szeroko pojęte społeczne zaufanie do autentyczności pieniądza i innych środków płatniczych oraz wybranych papierów wartościowych a co za tym idzie bezpieczeństwo stron biorących udział w ich obrocie. Zaufanie to ma fundamentalne znaczenie dla gospodarki naszego kraju oraz innych państw. Najłatwiej wytłumaczyć to na przykładzie pieniądza, który jest emitowany 3 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U z późn. zm). Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 5

8 przez dane państwo. W przypadku banknotu mamy przecież do czynienia z prostokątem wykonanym z papieru, bawełny lub innego materiału coraz częściej syntetycznego, którego koszt wyprodukowania stanowi zaledwie ułamek procenta dóbr materialnych jakie możemy uzyskać w zamian za przekazanie sprzedającemu powyższego pieniądza. Jeśli więc gospodarka działa prawidłowo, określona waluta powiązana z tą gospodarką cieszy się zaufaniem nie tylko obywateli państwa, które ją emituje, ale również innych osób. Tak więc mamy do czynienia z procesem polegającym na tym, że waluta ta staje się pewnym sposobem lokowania nadwyżek w postaci oszczędności oraz jest chętnie nabywana poza granicami, co dodatkowo wzmacnia właściwą gospodarkę, gdyż wymieniana jest nie na dobro wyprodukowane w kraju lecz pochodzące z zagranicy. Najbardziej skrajnym przykładem jest Czarnogóra, kraj leżący w południowej części Europy, która nie będąc państwem członkowskim Unii Europejskiej przyjęła jako walutę obowiązującą euro. W tym kontekście podważanie zaufania do autentyczności danej waluty jest działaniem uderzającym bezpośrednio w gospodarkę, a więc niezwykle groźnym dla bytu państwa. Stąd też tak wysokie zagrożenie karą za przestępstwa skierowane przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi Przedmioty wykonawcze przestępstwa z art. 310 k.k Pieniądze Pojęcie pieniądza jest bardzo szerokie, ponieważ ogólnie oznacza występujące w obrocie gospodarczym środki płatnicze, przy czym należy zwrócić uwagę na fakt, iż znak pieniężny jest materialnym przejawem jednostki pieniężnej, będącej przyjętym przez dane państwo środkiem płatniczym. Opierając się na przykładzie naszego kraju, jednostka pieniężna polski nowy złoty (PLN) w obrocie gospodarczym jest wyrażona przez odpowiedni znak pieniężny. Zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U t.j.) znakami pieniężnymi Rzeczpospolitej Polskiej są banknoty i monety opiewające na złote i grosze. Natomiast pojęcie obcego pieniądza należy interpretować w oparciu o przepis art. 2 ust. 1 pkt. 10 ustawy z dnia 27 lipca 6 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

9 Fot. 1. Wzór awersu banknotu o nominale 100 zł nowego typu (źródło: NBP) Fot. 2. Wzór rewersu banknotu o nominale 100 zł nowego typu (źródło: NBP) 2002 r. Prawo dewizowe (Dz.U z późn. zm.) zgodnie z którym walutami obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie. Pieniądzem są znaki pieniężne w postaci monet i banknotów pozostających w obiegu. Przy czym przedmiotem wykonawczym omawianego przepisu nie mogą być znaki pieniężne wycofane z obiegu, gdyż zgodnie z art. 33 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Prezes NBP może wycofywać z obiegu Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 7

10 Fot. 3. Wzory monet i banknotów euro (źródło: 8 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

11 określone znaki pieniężne. Po upływie terminu określonego przez Prezesa NBP znaki te przestają być prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej i podlegają wymianie w wyznaczonych przez Prezesa NBP bankach Skoro więc po upływie wyznaczonego terminu waluta wycofana z obiegu, choć nadal podlegająca wymianie, przestaje być środkiem płatniczym, nie może więc stanowić przedmiotu wykonawczego przepisu z art. 310 i 312 k.k. 4. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż w literaturze równolegle z pojęciem pieniądza gotówkowego funkcjonuje również pojęcie pieniądza bezgotówkowego, który jednakże nie spełnia ustawowej definicji znaku pieniężnego. Pieniądz bezgotówkowy, mimo że nie jest prawnym środkiem płatniczym, jest powszechnie wykorzystywany do rozliczeń między podmiotami gospodarki rynkowej, gdzie do realizacji płatności dochodzi za pomocą przekazu, weksla czy też czeku. Pomimo że zobowiązanie zostaje w ten sposób spełnione, to jednak nie zostały w tym celu użyte znaki pieniężne 5. Nie znaczy to jednak, że pieniądz bezgotówkowy nie jest objęty ochroną omawianego przepisu gdyż może on być traktowany jako inny środek płatniczy. Przykładem pieniądza bezgotówkowego jest pieniądz elektroniczny, którego wydawanie, wykup i zasady świadczenia usług płatniczych określają przepisy ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz.U j.t.) Obok pieniądza gotówkowego funkcjonuje w obrocie także pieniądz elektroniczny, jako wartość stanowiąca elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji (art. 4 pkt 5 ustawy Prawo bankowe). Elektroniczny znak pieniężny stanowi zarazem nośnik sumy pieniężnej [ ]. Pieniądz elektroniczny jest przedmiotem rozliczeń bezgotówkowych, które przeprowadza się również przy użyciu elektronicznych nośników informacji, w tym kartą płatniczą (art. 63 ust. 1 i 3 ustawy Prawo bankowe) 6. 4 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1997r., I KZP 9/97, OSNKW 1997, nr 7-8, poz J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, wyd. 2 Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2007, s Wyrok SN z 7 października 2003r. V KK 39/03, OSNKW 2003, nr 11-12, poz.101. Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 9

12 Inne środki płatnicze Przepis art. 2 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 27 lipca 2002 r. Prawo dewizowe (Dz.U j.t.) stanowi, że krajowymi środkami płatniczymi są waluta polska oraz papiery wartościowe i inne dokumenty, pełniące funkcję środka płatniczego, wystawione w walucie polskiej. To właśnie funkcja płatnicza, jaką może pełnić dany przedmiot, a więc możliwość posługiwania się nim w obrocie zamiast pieniędzy, decyduje o tym, czy należy go traktować jako inny środek płatniczy. Zgodnie z linią orzecznictwa Sądu Najwyższego do środków płatniczych zalicza się także karty płatnicze 7 oraz karty bankomatowo-płatnicze i karty bankomatowe 8. Również białe karty magnetyczne będące nielegalnymi kopiami oryginalnych kart stanowią inne środki płatnicze w rozumieniu omawianego przepisu 9. Fot. 4. Wzór karty płatniczej (źródło: Z uwagi na przyjęte kryterium funkcji płatniczej nie stanowią innych środków płatniczych karty zniżkowe, konsumenckie, bony rabatowe i tym podobne, które uprawniają do uzyskania określonego upustu cenowego przy zakupie towarów lub 7 Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 7 października 2003r., V KK 39/03 OSNKW 2003, nr 11-12, poz Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 kwietnia 2014r., II AKa 15/14 LEX nr Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 11 lipca 2008r., II AKa 143/08, KZS 2009, z. 6, poz Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

13 usług. Ponadto do środków płatniczych nie zalicza się bonów towarowych uprawniających do nabycia towarów, ponieważ nie zastępują one pieniędzy w obrocie handlowym, a są jedynie potwierdzeniem wcześniejszego opłacenia możliwości nabycia bliżej niesprecyzowanych towarów od określonego sprzedawcy 10. Do innych środków płatniczych nie zalicza się również magnetycznej karty telefonicznej 11. Powyższe nie oznacza jednak bynajmniej, że wymienione powyżej dokumenty nie są objęte ochroną prawną wynikającą z innych przepisów. Pamiętać bowiem należy, że przepis art k.k. jest przepisem szczególnym, lex specialis w stosunku do regulacji zawartej w art. 270 k.k Dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej Przykładem takiego dokumentu jest czek, a więc dokument, który zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (Dz.U ) musi zawierać w swej treści nazwę czek w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono, polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata), oznaczenie miejsca płatności, oznaczenie daty i miejsca wystawienia czeku, podpis wystawcy czeku. Czek może być przedmiotem przestępstwa określonego w art i 2 jako środek płatniczy lub dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej, w zależności od nadanej mu treści i funkcji (zob. uchwałę SN z dnia 30 września 1998 r., I KZP 3/98, OSNKW 1998, nr 9-10, poz. 41 z glosą aprobującą J. Skorupki, PS 1999, nr 5, poz. 122). Wypełnienie przez sprawcę cudzego blankietu czekowego przez wpisanie tam siebie lub osoby trzeciej jako remitenta i podpisanie nazwiskiem wystawcy wypełnia znamiona art , a w razie puszczenia w obieg art (wyrok SN z dnia 11 października 2000 r., III KKN 600/99, OSP 2001, z. 9, poz. 125) 12. Kolejnym przykładem 10 Uchwała SN z dnia 26 listopada 2003 r., I KZP 21/03 [online] Sąd Najwyższy [dostęp , orzeczeń.aspx?sygnatura= 2IKZP/03 ]. 11 Uchwała SN z dnia 23 października 2002 r., I KZP 31/02, OSNKW 2002, nr 11-12, poz A. Marek Komentarz do art. 310 kk [online] LEX 2010 [dostęp , http: wolterskluwer.pl/wkplonline]. Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 11

14 dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej jest weksel, a więc pisemne zobowiązanie osoby wystawiającej ten dokument do wypłacenia określonej w nim kwoty na rzecz wskazanej osoby lub okaziciela w podanym miejscu i czasie. Rodzajem weksla budzącym największe rozbieżności interpretacyjne jest weksel niezupełny w chwili wystawienia (art. 10 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe, (Dz. U z późn. zm.), powszechnie określany jako weksel in blanco, używany zwyczajowo przez pracodawców w celu zabezpieczenia przyszłych roszczeń wynikających z odpowiedzialności materialnej pracownika za powierzone mu mienie. Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi na powyższe zagadnienie prawne dokonując wykładni zasadniczej w uchwale z dnia 21 marca 2007 r., sygn. akt IKZP 2/07, OSNKW 2007 nr 4 poz. 31, stwierdzając że weksel niezupełny (in blanco) może stanowić dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej, o którym mowa w art k.k. Fot. 5. Wzór czeku (źródło: 12 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

15 Fot. 6. Wzór weksla (źródło: Dokument zawierający obowiązek wypłaty kapitału Dokument zawierający obowiązek wypłaty kapitału, a więc potwierdzający uprawnienie posiadacza do wypłaty kapitału po uprzednim zainwestowaniu środków w jego nabycie. Przykładem takiego dokumentu jest certyfikat inwestycyjny wyemitowany jako papier wartościowy przez zamknięty fundusz inwestycyjny, który może być imienny lub na okaziciela i nieść ze sobą różne prawa majątkowe. Ich liczba jest stała dla danego funduszu i może być zwiększona jedynie w wyniku nowej emisji. W przypadku certyfikatów inwestycyjnych na okaziciela mogą one być notowane na giełdzie papierów wartościowych. Nie jest natomiast takim dokumentem jednostka uczestnictwa w otwartym funduszu inwestycyjnym, ponieważ nie spełnia kryteriów papieru wartościowego. Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 13

16 Fot. 7. Wzór certyfikatu (źródło: 14 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

17 Dokument zawierający obowiązek wypłaty odsetek Przykładem dokumentu stwierdzającego obowiązek wypłaty odsetek jest obligacja. Zgodnie z art. 4 ust. 1 i 1 a ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz.U j.t.): Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Przez papiery wartościowe emitowane w serii rozumie się papiery wartościowe reprezentujące prawa majątkowe podzielone na określoną liczbę równych jednostek. Tak więc z chwilą nabycia obligacji udzielamy kredytu dla jej emitenta, a jednocześnie nabywamy prawo do wypłaty odsetek. Obligacje wydawane są w celu pokrycia wydatków przekraczających budżet, a ich emitentem mogą być przedsiębiorstwa, związki samorządowe, a nawet państwo. Innym przykładem takiego dokumentu jest list zastawny zdefiniowany przez art. 3 ust 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz.U j.t.) poprzez wskazanie że: 1. Hipoteczny list zastawny jest papierem wartościowym imiennym lub na okaziciela, którego podstawę emisji stanowią wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipotekami, w którym to liście bank hipoteczny zobowiązuje się wobec uprawnionego do spełnienia określonych świadczeń pieniężnych. 2. Publiczny list zastawny jest papierem wartościowym imiennym lub na okaziciela, którego podstawę emisji stanowią wierzytelności banku hipotecznego z tytułu: 1) kredytów w części zabezpieczonej wraz z należnymi odsetkami, gwarancją lub poręczeniem Narodowego Banku Polskiego, Europejskiego Banku Centralnego, rządów lub banków centralnych państw członkowskich Unii Europejskiej, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyłączeniem państw, które restrukturyzują lub restrukturyzowały swoje zadłużenie zagraniczne w ciągu ostatnich 5 lat oraz gwarancją lub poręczeniem Skarbu Państwa zgodnie z przepisami odrębnych ustaw, albo 2) kredytów udzielonych podmiotom wymienionym w punkcie 1, Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 15

18 albo 3) kredytów w części zabezpieczonej wraz z należnymi odsetkami, gwarancją lub poręczeniem jednostek samorządu terytorialnego oraz kredytów udzielonych jednostkom samorządu terytorialnego. Fot. 8. Przykładowa obligacja (źródło: Dokument zawierający obowiązek wypłaty udziału w zyskach Dokumentem zawierającym obowiązek wypłaty udziału w zyskach jest akcja, w wyniku nabycia której uzyskujemy prawo do udziału w majątku spółki będącej jej emitentem, w tym poza prawem do podejmowania decyzji zyskujemy również prawo o charakterze majątkowym wynikające z art kodeksu spółek handlowych 13, gdzie ustanowiono, że akcjonariusze mają prawo do udziału w zysku wykazanym w sprawozdaniu finansowym, zbadanym przez biegłego rewidenta, który został przeznaczony przez walne zgromadzenie do wypłaty akcjonariuszom. Innym przykładem takiego dokumentu jest świadectwo tymczasowe wskazane w art kodeksu spółek handlowych 14 będące imiennym potwierdzeniem dokonania częściowej wpłaty tytułem nabycia akcji na okaziciela, które nie mogą 13 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U j.t.). 14 Tamże. 16 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

19 zostać przekazane przed dokonaniem pełnej wpłaty. Świadectwo tymczasowe niesie w sobie takie same uprawnienia jak akcja, a więc również obowiązek wypłaty udziału w zyskach. Kolejnym przykładem może być świadectwo użytkowe zdefiniowane w art kodeksu spółek handlowych 15 wydawane w zamian za akcje umorzone, ponieważ spośród wszystkich praw udziałowych właścicielowi przysługuje prawo do udziału w dywidendzie, a więc zyskach uzgodnionych przez akcjonariuszy do podziału. Fot. 9. Przykładowa akcja (źródło: 15 Tamże. Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 17

20 Dokument stwierdzający uczestnictwo w spółce Natomiast zarówno wspomniane powyżej akcje w tym imienne, na okaziciela, zwykłe, uprzywilejowane, gotówkowe, aportowe, jak też świadectwa tymczasowe czy świadectwa użytkowe, są dokumentami stwierdzającymi uczestnictwo w spółce. Ponadto do takich dokumentów należy również zaliczyć imienne zaświadczenie o prawie uczestnictwa w walnym zgromadzeniu spółki publicznej, wydawane akcjonariuszowi posiadającemu akcje zdematerializowane. Do dokumentów objętych ochroną prawną z omawianego przepisu nie zalicza się natomiast tzw. polecenie przelewu 16, imienna książeczka oszczędnościowa, stanowiąca dowód zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego, która podobnie jak inne papiery wartościowe imienne, nie stanowi przedmiotu czynności wykonawczej przestępstwa określonego w art k.k Strona przedmiotowa Zarówno czyn zabroniony wskazany w 1 jak i w 2 ww. przepisu, ma charakter formalny, gdyż dla jego bytu nie jest wymagane wystąpienie jakichkolwiek skutków Czynności sprawcze przestępstwa z art k.k. Podrabianie Podrobieniem jest nielegalne wykonanie od podstaw przedmiotu wykonawczego omawianego przepisu, opierając się o wzorzec już istniejący, z zamiarem nadania rzeczy podrobionej cech oryginału. Przy czym należy zaznaczyć, że czynność ta podejmowana jest wobec materialnych nośników, przy użyciu których wartości pieniężne krążą w obrocie Wyrok SA w Katowicach z dnia 28 lutego 2002r. II AKa 492/01, KZS 2002, nr 10, poz Uchwała SN z dnia 13 grudnia 2000r. Sygn. Akt I KZP 41/2000 OSNKW 2001, nr 1-2, poz Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 7 października 2003 r., V KK 39/03, OSNKW 2003, nr 11-12, poz Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

21 Wyróżnienie w pojęciu pieniądza jednostki pieniężnej i znaku pieniężnego nakazuje przyjąć, że w razie fałszowania pieniądza czynności sprawcze podrabiania lub przerabiania skierowane są na znak pieniężny będący materialnym nośnikiem jednostek pieniężnych. W przypadku sfałszowania pieniądza obiegowego sprawa jest o tyle prosta, że sprawca wytwarza falsyfikat takiego pieniądza albo ingeruje w jego materialny nośnik. Rzecz wygląda inaczej, gdy mamy do czynienia z pieniądzem bezgotówkowym. W takiej sytuacji jednostki pieniężne pieniądza bezgotówkowego pozbawione są materialnego nośnika w postaci znaku pieniężnego. W przypadku pieniądza bezgotówkowego jednostki pieniężne występują w obrocie za pomocą innych nośników niż znak pieniężny. Zatem w razie fałszowania pieniądza bezgotówkowego czynności sprawcze przestępstwa z art k.k., tj. podrobienie i przerobienie, skierowane są przez sprawcę do materialnych nośników, przy użyciu których jednostki pieniężne krążą w obrocie. ( ) Wobec niematerialnej postaci pieniądza bezgotówkowego karta płatnicza jest nośnikiem tego pieniądza w tym znaczeniu, że umożliwia dostęp do pieniądza bankowego zapisanego na rachunku posiadacza karty, a przez to dokonanie zapłaty i rozliczenie transakcji. Dlatego w razie sfałszowania karty płatniczej zachowanie sprawcy należy oceniać przez pryzmat art. 310 k.k. jako sfałszowanie innego środka płatniczego J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, wyd. 2 Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2007, s Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 19

22 Fot. 10. Podrobione banknoty (źródło: W tym miejscu należy również zaznaczyć, że kryteria jakościowe podrobionej rzeczy objętej ochroną przepisu art. 310 k.k. nie mają istotnego znaczenia dla bytu tego przestępstwa, pod warunkiem, że taki podrobiony pieniądz, inny środek płatniczy lub papier wartościowy może zostać przyjęty przez osobę nawet niedoświadczoną. W przypadku imitacji szczególnie prymitywnych w swojej formie, należy uwzględnić możliwość zakwalifikowania powyższego działania w kategorii usiłowania nieudolnego, biorąc pod uwagę, iż większość osób nie przywiązuje większej uwagi do wyglądu otrzymanych znaków pieniężnych krajowych lub też nie jest zorientowana w autentycznym wyglądzie obcych pieniędzy, przynajmniej do chwili, gdy ich wiarygodność nie zostanie podważona przez inne osoby. Jeżeli jednak osoba stworzy własny, oryginalny i nie naśladujący żadnego innego znak pieniężny lub też wyprodukuje papier wartościowy, który nigdy nie był wyemitowany, wtedy jej postępowanie nie będzie podpadać pod omawiany przepis, gdyż nie mamy wówczas do czynienia ani z podrobieniem ani z przerobieniem. 20 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

23 Biorąc pod uwagę powszechny dostęp do urządzeń i technik informatycznych, nawet osoby nie wykazujące szczególnych uzdolnień w zakresie obsługi komputera są w stanie pozyskać ze środowiska internetowego, lub we własnym zakresie wykonać, skan banknotu. Następnie korzystając ze zwykłej kolorowej drukarki atramentowej, papieru biurowego i nożyczek, podrobić znak pieniężny. Wykorzystując zaś nieuwagę sprzedawcy, wprowadzić do obrotu jednocześnie w tym samym obiekcie handlowym, kilka banknotów nawet o tym samym numerze serii. Uwzględniając z jednej strony stały i szybki postęp technologiczny w tym zakresie, możliwości przeciętnie uzdolnionych osób a z drugiej strony warsztat i umiejętności specjalistów współpracujących z grupami przestępczymi, nie należy oczekiwać w najbliższym czasie zmniejszenia skali tego zjawiska. Przerabianie Drugim elementem strony przedmiotowej omawianego przepisu jest wykorzystanie do przestępstwa istniejącego znaku pieniężnego, innego środka płatniczego albo papieru wartościowego wskazanych w dyspozycji art k.k., a więc wyprodukowaniu falsyfikatu w oparciu o autentyczny przedmiot. W przypadku banknotów najczęściej mamy do czynienia ze zmianami nominału (z oczywistych względów zazwyczaj na nominał wyższy) oraz wykorzystywanie do wyprodukowania banknotu o wyższym nominale bazy w postaci odbarwionego banknotu niższego nominału. Tej technice skutecznie przeciwdziała projektowanie i produkcja banknotów różniących się wymiarami w zależności od nominału, gdzie im wyższy nominał tym większe rozmiary banknotu oraz podejmowane akcje informacyjne mające na celu uświadomienie użytkownikom różnic w wyglądzie oraz wskazanie zabezpieczeń widocznych okiem nieuzbrojonym Folder Europejskiego Banku Centralnego wyd. EUROSYSTEM 2013, Materiał informacyjny wyd. Narodowy Bank Polski, Warszawa Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 21

24 Fot. 11. Skimming nakładka kopiująca kartę (źródło W tym miejscu należy wspomnieć o podrabianiu lub przerabianiu innych środków płatniczych do jakich zaliczamy karty bankomatowe, płatnicze lub bankomatowo-płatnicze. Tą stosunkowo nową kategorię przestępstw zaliczamy do tzw. przestępstw kartowych. W kontekście omawianych przepisów należy zwrócić szczególną uwagę na skimming. Polega on na nielegalnym skopiowaniu danych elektronicznych identyfikujących kartę i jej posiadacza w systemach bankowych i umieszczeniu ich na tzw. białych kartach, które następnie używane są do wypłaty środków w sieci bankomatowej lub w punktach handlowych współpracujących z przestępcami mamy wówczas do czynienia z podrabianiem i puszczaniem w obieg innego środka płatniczego lub też na przeniesieniu tych danych na inną oryginalną kartę w celu używania jej w transakcjach handlowych, co wyczerpuje znamię przerobienia. Do skimmingu kart dochodzi najczęściej podczas operacji w bankomatach, w których przestępcy umieścili urządzenia kopiujące dane i rejestrujące numer PIN oraz w punktach usługowo-handlowych podczas dokonywania płatności za towary lub usługi osobie współpracującej z fałszerzami. W celu zabezpieczenia się przed 22 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

25 pierwszym z wymienionych rodzajów skimmingu, należy zwracać szczególną uwagę na wszelkiego rodzaju podejrzane nakładki na otworach wrzutowych oraz zasłaniać klawiaturę podczas wybierania numeru PIN, przy czym najpierw należy przyjrzeć się samej klawiaturze sprawdzając czy nie mamy do czynienia z nakładką kopiującą wybierany numer. W drugim przypadku należy dokładnie obserwować to, co dzieje się z kartą od chwili jej przekazania sprzedawcy pod żadnym pozorem nie tracąc z nią kontaktu wzrokowego i pamiętając, że wystarczy przesuniecie karty nad określonym punktem na przykład w obrębie blatu lady, aby uzyskać kopię danych. Powszechna dostępność do urządzeń elektronicznych umożliwiających szybkie skopiowanie danych z paska magnetycznego karty oraz uzyskania kodów zabezpieczających PIN-em spowodowała w ostatnich latach lawinowy wzrost tego typu przestępstw. Proces ten został czasowo powstrzymany w wyniku działań banków, polegających na wprowadzeniu na rynek nowego rodzaju kart przechowujących dane we wbudowanym czipie oraz ścisłemu nadzorowi i szybkiej reakcji systemu bankowego na podejrzane transakcje wykonywane przy użyciu kart. Jednakże należy oczekiwać, że przestępcy podejmą skuteczne kroki zmierzające do pokonania tego, stosunkowo nowego, sposobu zabezpieczenia danych umieszczonych na karcie. Również naukowcy, w ramach prowadzonych badań i doświadczeń, wykazują niedoskonałości systemów, przykładem czego jest technika polegająca na umieszczaniu wewnątrz oryginalnej szczeliny na kartę urządzenia umożliwiającego podsłuchiwanie komunikacji między terminalem a centralą, a więc przechwytywanie danych, a nawet wymuszanie niekodowanego przesyłania numeru PIN 21. Aby utrudnić działanie organów ścigania, sprawcy tych przestępstw bardzo często przekazują dane umożliwiające stworzenie kopii karty za granicą, na dużą odległość, gdzie dokonywanych jest w krótkim czasie wiele operacji przy użyciu podrobionej lub przerobionej karty. 21 Heise [online] WP Tech [ dostęp , chipowych,wid, ,wiadomosc.html?ticaid=113c12]. Wybrane przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi 23