MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI. Program Operacyjny Rozwój Obszarów Wiejskich na lata PO ROW

Transkrypt

1 MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich Program Operacyjny Rozwój Obszarów Wiejskich na lata PO ROW Wstępny projekt W-02/IX/05 Warszawa, wrzesień 2005 r.

2 SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ DIAGNOZA STANU I INSTRUMENTY ROZWOJU ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH TERYTORIUM, GEOGRAFIA I KLIMAT INFORMACJE O ROLNICTWIE I OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE MIEJSCE I ROLA SEKTORA ROLNEGO W GOSPODARCE POLSKI ORAZ CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ W POLSCE POZIOM WYKSZTAŁCENIA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ STAN WIEDZY ROLNIKÓW AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ BEZROBOCIE NA OBSZARACH WIEJSKICH SYTUACJA DOCHODOWA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ...9 ROZDZIAŁ CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE STRUKTURA GOSPODARSTW ROLNYCH CHARAKTERYSTYKA STRUKTURY OBSZAROWEJ GOSPODARSTW ROLNYCH CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW O RÓŻNYCH UWARUNKOWANIACH ROZWOJU GOSPODARSTWA BEZ PRODUKCJI ROLNICZEJ GOSPODARSTWA PRODUKUJĄCE WYŁĄCZNIE NA SWOJE POTRZEBY GOSPODARSTWA PRODUKUJĄCE GŁÓWNIE NA WŁASNE POTRZEBY GOSPODARSTWA PRODUKUJĄCE GŁÓWNIE NA RYNEK...14 ROZDZIAŁ INFRASTRUKTURA W ROLNICTWIE I NA OBSZARACH WIEJSKICH INFRASTRUKTURA TECHNICZNA INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA...17 ROZDZIAŁ CHARAKTERYSTYKA PRODUKCJI ROLNEJ I PRZETWÓRSTWA ARTYKUŁÓW ROLNYCH I LEŚNYCH PRODUKCJA ROŚLINNA PRODUKCJA ZWIERZĘCA PRZETWÓRSTWO ARTYKUŁÓW ROLNYCH W POLSCE BEZPIECZEŃSTWO I JAKOŚĆ ARTYKUŁÓW ROLNO-SPOŻYWCZYCH ORAZ DOSTOSOWANIE DO STANDARDÓW UE WYKSZTAŁCENIE ZAWODOWE I INNOWACYJNOŚĆ TECHNOLOGICZNA W PRZEDSIĘBIORSTWACH PRZETWÓRSTWA ROLNO-SPOŻYWCZEGO ROLNICTWO EKOLOGICZNE...23 ROZDZIAŁ ZASOBY I STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ORAZ KULTUROWEGO OBSZARY ROLNICZE O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA WARUNKI PRODUKCJI ROLNEJ POZIOM PRODUKCJI A STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNAI NA OBSZARACH WIEJSKICH I W ROLNICTWIE FORMY OCHRONY PRZYRODY SIEĆ NATURA WALORY KULTUROWE OBSZARÓW WIEJSKICH...35 ROZDZIAŁ WPŁYW ROLNICTWA NA ŚRODOWISKO SKAŻENIE METALAMI CIĘŻKIMI ZAKWASZENIE GLEB EROZJA GLEB STAN WÓD I GOSPODARKA WODNA OCHRONA POWIETRZA I ZMIANY KLIMATYCZNE...39 ROZDZIAŁ

3 7. LASY I GOSPODARKA LEŚNA W POLSCE STRUKTURA LASÓW W POLSCE ZASOBY LASÓW PRYWATNYCH POTRZEBY ZALESIENIOWE KRAJU USŁUGI W LEŚNICTWIE...44 ROZDZIAŁ MOCNE I SŁABE STRONY ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH...45 ROZDZIAŁ POMOC UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH PROGRAMY PRZEDAKCESYJNE PROGRAM PHARE W ROLNICTWIE W LATACH PROGRAM OPERACYJNY SAPARD PROGRAMY ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH W LATACH PLAN ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH NA LATA (PROW)...55 INFORMACJE OGÓLNE SEKTOROWY PROGRAM OPERACYJNY RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH NA LATA ROZDZIAŁ PROGRAM OPERACYJNY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH ZAŁOŻENIA DO PROGRAMU UZASADNIENIE WYBORU CELÓW I PRIORYTETÓW CEL 1- POPRAWA KONKURENCYJNOŚCI W SEKTORZE ROLNYM I LEŚNYM Cel 2- Poprawa stanu środowiska i krajobrazu Cel 3- Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich i dywersyfikacja ekonomiczna obszarów wiejskich...68 ROZDZIAŁ OSIE ORAZ PROPONOWANE DZIAŁANIA W ODNIESIENIU DO KAŻDEJ OSI WRAZ Z OPISEM Oś 1 (gospodarcza) - Wsparcie konkurencyjności sektora rolnego i leśnego Oś 2 (środowiskowa): poprawa stanu środowiska i krajobrazu Oś 3 (społeczna): podniesienie jakości życia na obszarach wiejskich i dywersyfikacja ekonomiczna obszarów wiejskich Oś 4: Leader: wzmocnienie inicjatywy oddolnej, wymiany najlepszych praktyk i aktywizacji społeczności obszarów wiejskich...90 ROZDZIAŁ POMOC PAŃSTWA DLA ROLNICTWA...96 ROZDZIAŁ KOMPLEMENTARNOŚĆ ZE ŚRODKAMI FINANSOWANYMI PRZEZ INNE INSTRUMENTY WPR, W RAMACH POLITYKI SPÓJNOŚCI, ORAZ PRZEZ EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBOŁÓWSTWA ROZDZIAŁ ZARZĄDZANIE PROGRAMEM ZARZĄDZANIE I KONTROLA Organ Zarządzający (managing authority - MA) Akredytowana agencja płatnicza Jednostka certyfikująca OPIS SYSTEMÓW MONITOROWANIA I OCENY ORAZ SKŁAD KOMITETU MONITORUJĄCEGO Komitet Monitorujący Procedury monitorowania Wskaźniki monitorowania Sprawozdanie z rocznego postępu prac System Oceny Programu INFORMACJA I PROMOCJA PROGRAMU PROCES KONSULTACJI PROGRAMU OPERACYJNEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

4 Rozdział 1 1. DIAGNOZA STANU I INSTRUMENTY ROZWOJU ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH 1.1. TERYTORIUM, GEOGRAFIA I KLIMAT Powierzchnia Polski wynosi km 2 i jest zamieszkała przez 38,19 mln 1 osób, co stanowi 10,4% ogółu ludności obecnej Unii Europejskiej. Obszary wiejskie 2, które decydują o współczesnym krajobrazie Polski, zajmują 93,4% powierzchni kraju, w tym 54,0% stanowią użytki rolne i 28,6% lasy. Trwałe użytki zielone zajmują 11,4% powierzchni kraju (w tym łąki 8,1%, pastwiska 3,3%), stanowiąc 21,1% powierzchni użytków rolnych. Polska jest krajem nizinnym. Ponad 96% terytorium położone jest poniżej 350 m n.p.m. a tylko 2,9% - powyżej 500 m n.p.m. Ze względu na geograficzne warunki występowania siedlisk przyrodniczych i gatunków wyróżniono na terenie Polski dwa regiony biogeograficzne: alpejski, obejmujący pasmo Karpat, (4 % powierzchni kraju) i kontynentalny (96%). Polska leży w strefie ścierania się wpływów klimatu kontynentalnego europejskiego (dość suche lata i zimne zimy) i umiarkowanego z wpływami klimatu atlantyckiego, tworzących mało stabilne warunki dla produkcji rolniczej. Średnia roczna temperatura waha się od 6.0 o C do 8.8 o C. Średni roczny opad wynosi mm na nizinach i mm na wyżynach i w górach INFORMACJE O ROLNICTWIE I OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Polski oraz charakterystyka gospodarstw rolnych W Polsce sektor rolny ma większe niż w krajach Zachodniej Europy znaczenie społeczne i gospodarcze. Wciąż istnieją regiony, w których rolnictwo pełni rolę jednej z głównych gałęzi gospodarki, wpływającą na poziom ich rozwoju i standard życia mieszkańców. Udział rolnictwa w wytworzonym Produkcie Krajowym Brutto (łącznie z łowiectwem i leśnictwem) w 2002 r. wynosił poniżej 2,7% i wykazywał tendencję spadkową (w 1989 r. było to 12,9%, w 1990 r. 8,3%, w 1995 r. 6,0%, w 2001r. 3,3%). Generalnie rolnictwo polskie zachowało tradycyjny charakter. Gospodarstwa rolne w większości prowadzą produkcję wielokierunkową, stosując metody ekstensywne. W 1998 r. wydajność pracy w rolnictwie stanowiła niespełna 25% średniej wydajności w gospodarce narodowej. Zużycie nawozów mineralnych pod zbiory w 2004 roku wyniosło 91,9 kg NPK na 1 ha (od 138,0 kg NPK na 1 ha użytków rolnych w woj. pomorskim do 55,2 kg w woj. podkarpackim). Pestycydów zużywa się w Polsce kilkakrotnie mniej niż w krajach UE-15 tj. 0,55 kg/ha gruntów ornych i sadów. Produkcja 1 Dane według Małego Rocznika Statystycznego 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Obszar wiejski, według Głównego Urzędu Statystycznego, oznacza terytorium pozostające poza granicami administracyjnymi miast, odmiennie niż w Unii Europejskiej i OECD, w których o podziale decyduje gęstość zaludnienia. 4

5 zwierzęca jest ekstensywna i opiera się głównie na własnej bazie paszowej. Ze względu na niską intensywność produkcji, rolnictwo nie wpłynęło znacząco na przekształcenie środowiska i krajobrazu. Walory przyrodnicze obszarów wiejskich, w połączeniu z dużymi zasobami siły roboczej, tworzą warunki do rozwoju pracochłonnych kierunków produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego Aktywność zawodowa ludności wiejskiej w Polsce Liczba ludności Polski w 2003 r. wynosiła 38,19 mln osób. Na obszarach wiejskich mieszkało 38,4% ogółu ludności, to jest tys. osób, w tym tys. mężczyzn i tys. kobiet. Miejscowości wiejskie są bardzo zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców: 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców; 66% od 100 do 500 mieszkańców; 13% od 500 do 1000 mieszkańców; tylko 6% powyżej 1000 mieszkańców. Udział ludności wiejskiej zróżnicowany jest regionalnie: od 20,9% w województwie śląskim do 59,5% w województwie podkarpackim. Tradycyjna rodzina wiejska żyje zwykle w strukturach wielopokoleniowych. Gospodarstwa domowe składające się z 5 lub więcej osób, stanowią 24,5% wszystkich gospodarstw domowych na wsi, natomiast w miastach stanowią jedynie 9,0%. W porównaniu z miastami, obszary wiejskie charakteryzują się większym odsetkiem dzieci i młodzieży. W tej sytuacji, zapewnienie odpowiedniego systemu oświaty oraz tworzenie nowych miejsc pracy na wsi są szczególnie istotne. Należy również zaznaczyć, iż 40% mieszkańców wsi stanowi ludność w wieku powyżej 40 lat. Ze względu na niższy stopień mobilności grupa ta prawdopodobnie pozostanie na obszarach wiejskich. Tabela 1. Ludność Polski stan na 31 XII 2002 roku. Wyszczególnienie Ludność Ogółem w tys. Na 1 km 2 Na obszarach wiejskich jako % ludności ogółem POLSKA województwa , ,3 Dolnośląskie 2 904, ,7 Kujawsko-Pomorskie 2 069, ,9 Lubelskie 2 197, ,4 Lubuskie 1 008, ,5 Łódzkie 2 607, ,1 Małopolskie 3 237, ,8 Mazowieckie 5 128, ,4 5

6 Opolskie 1 061, ,5 Podkarpackie 2 105, ,5 Podlaskie 1 207, ,1 Pomorskie 2 183, ,0 Śląskie 4 731, ,0 Świętokrzyskie 1 295, ,2 Warmińsko-Mazurskie 1 428, ,8 Wielkopolskie 3 355, ,3 Zachodniopomorskie 1 697, ,6 Źródło: "Rocznik Statystyczny Województw", Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Poziom wykształcenia ludności wiejskiej W zakresie wykształcenia w ciągu ostatniej dekady nastąpiła znacząca poprawa, jednak nadal wykształcenie pracujących w rolnictwie pozostaje na bardzo niskim poziomie ogólnym i fachowym (tabela 2). Pozytywną tendencją jest stały wzrost odsetka osób z wykształceniem ponadpodstawowym (z 39% w 1988 roku do 54% w 2002 roku, w tym z wykształceniem wyższym z niecałych 2% do ponad 4%). W tym samym czasie ponad dwukrotnie zmniejszył się udział osób z wykształceniem podstawowym nieukończonym i bez wykształcenia szkolnego (z ponad 11% w 1988 roku do 5,9 % w 2002 roku). Jednak w porównaniu do poziomu wykształcenia mieszkańców miast wykształcenie ludności wiejskiej nadal wypada niekorzystnie. Mieszkańcy miast charakteryzują się zdecydowanie wyższym odsetkiem osób z wykształceniem ponadpodstawowym i blisko trzykrotnie niższym odsetkiem osób bez wykształcenia. Niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, obok niekorzystnego wpływu na tempo modernizacji rolnictwa, zmniejsza możliwość szerszego rozwinięcia pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi jako alternatywnego zatrudnienia dla występujących nadwyżek siły roboczej. Tabela 2. Struktura wykształcenia ludności powyżej 15 roku życia w latach 1988 i Poziom wykształcenia 1988 r r. Ogółem Miasta Wieś Ogółem Miasta Wieś % % % % % % Wyższe 6,5 9,4 1,8 10,2 13,2 4,3 Średnie i policealne 24,7 31,8 13,1 32,7 37,4 21,5 Zasadnicze zawodowe 23,6 23,2 24,1 24,1 20,4 28,0 Podstawowe ukończone 38,8 32,3 49,2 28,1 23,9 39,7 Podstawowe nieukończone i bez wykształcenia szkolnego 6,5 2,9 11,2 2,8 2,3 5,9 Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa

7 Stan wiedzy rolników Reforma WPR wprowadza nowe wymagania, od spełnienia których będzie zależało uzyskanie przez rolników płatności obszarowej. Podjęcie dodatkowych działań (np. rolnośrodowiskowych) umożliwi z kolei rolnikom uzyskanie podwyższonych płatności. Efektywne wykorzystywanie funduszy unijnych będzie w dużym stopniu zależało od poziomu wiedzy rolników na temat funkcjonowania w sytuacji członkostwa Polski w UE, w tym zwłaszcza przestrzegania standardów środowiskowych. Pomimo pierwszych doświadczeń z pozyskiwaniem płatności unijnych (SAPARD, PROW, SPO-ROL, płatności bezpośrednie) ogólny stan wiedzy rolników w tym zakresie jest nadal niski. Istnieje pilna potrzeba pomocy rolnikom w pozyskaniu nowej specjalistycznej wiedzy, a także w pozyskaniu środków finansowych poprzez doradztwo rolnicze i leśne oraz szkolenia. Z badań wynika, że edukacja zajmuje w strategiach życiowych rolników coraz bardziej znaczące miejsce, a inwestycje w edukację konkurują z inwestowaniem w gospodarstwo Aktywność zawodowa ludności wiejskiej W Polsce notuje się znacznie wyższą niż w UE-15 liczbę pracujących w rolnictwie. W części wynika to z różnic metodologicznych w liczeniu osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w Polsce do pracujących zalicza się również osoby produkujące na własne potrzeby oraz pracujących na działkach rolnych o powierzchni od 0,1 ha do 1,0 ha użytków rolnych. Według badań aktywności ekonomicznej ludności w 2002 r. w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie pracowało 18% ogółu pracujących. W układzie województw najwięcej pracujących w rolnictwie na obszarach wiejskich odnotowano w województwie podlaskim (31,9%), a najmniej w śląskim (9,3%). Średnio w krajach UE udział pracujących w rolnictwie do ogółu pracujących wynosi 4,5% (najwyższy w Grecji 17%, najniższy w Wielkiej Brytanii 1,6%). Poziom zatrudnienia w rolnictwie, mierzony liczbą osób zatrudnionych/100 ha użytków rolnych jest najwyższy w województwach południowej Polski, tj. w województwach: małopolskim 53,9, podkarpackim 47,0, świętokrzyskim 39,5, śląskim 34,0. Mimo, że w województwie śląskim jest najmniej osób zatrudnionych w rolnictwie w skali kraju, to w stosunku do niewielkiej powierzchni użytków rolnych w tym województwie ( ha) daje wysoki wskaźnik zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych. Najmniej zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych odnotowano w województwach: zachodniopomorskim (7,1), warmińsko - mazurskim (9,0), lubuskim (9,9) i pomorskim (11,9). Województwa te charakteryzują się niskim poziomem zatrudnienia w stosunku do powierzchni użytków rolnych. 3 Diagnoza wiedzy rolników na temat pozyskiwania funduszy pomocowych skierowanych na obszary wiejskie oraz ich strategii funkcjonowania w ramach członkostwa Polski w UE, Opinia Agencji Badania Rynku, UKIE

8 Wykres1. Liczba zatrudnionych w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych w województwach. Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w województwach 60 53, ,0 39, , ,5 27,5 24,4 18, ,8 16,9 18,0 11,9 9,0 18,1 10 9,9 7,1 0 Dolnośląskie Kujawsko - Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko - Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa 2001 Udział pracujących w rolnictwie maleje w wolnym tempie, głównie z powodu braku miejsc pracy poza rolnictwem. Należy podkreślić, że przy ogólnie wysokim poziomie zatrudnienia w rolnictwie, w niektórych regionach (głównie na wschodzie Polski) występuje problem braku następców w gospodarstwach i wyludniania się terenów wiejskich Bezrobocie na obszarach wiejskich Bezrobocie w Polsce w końcu grudnia 2004r. wynosiło prawie 3 mln osób, tj. 19,1% czynnych zawodowo. W wyniku zmian i przekształceń strukturalnych w Polsce obszary wiejskie zostały dotknięte problemem bezrobocia. Według Głównego Urzędu Statystycznego w grudniu 2004 r. 41,4% ogółu bezrobotnych stanowili mieszkańcy wsi w Polsce). W Polsce właściciele i posiadacze gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych nie mogą rejestrować się jako bezrobotni według szacunków w rolnictwie indywidualnym ok. 1 mln osób nie 8

9 znajduje zatrudnienia i stanowi tzw. bezrobocie ukryte, zaś blisko 70% osób pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy. Od początku wprowadzania reform, rolnictwo kumuluje nadwyżki zbędnej siły roboczej powstające w gospodarce, co w połączeniu z rozdrobnioną strukturą obszarową gospodarstw, stanowi o przeludnieniu agrarnym i narastaniu ukrytego bezrobocia. Wskaźnik bezrobocia na wsi zróżnicowany jest regionalnie. Największą stopą bezrobocia charakteryzuje się województwo warmińsko mazurskie (29,2%) oraz zachodniopomorskie (27,4%), najmniejszą województwo małopolskie (15%). Jedną z przyczyn takiej regionalizacji, jest fakt, iż na terenach Ziem Północnych i Zachodnich o wiele bardziej rozwinięte było rolnictwo skolektywizowane (państwowe i spółdzielcze gospodarstwa rolne), które zostały zlikwidowane w latach 90-tych. Cechą bezrobocia na obszarach wiejskich jest również długi okres pozostawania bez pracy, a proces dopasowania się do nowych wymagań rynku pracy jest powolny. Do negatywnych zjawisk można również zaliczyć rosnącą liczbę osób bezrobotnych bez prawa do zasiłku Sytuacja dochodowa ludności wiejskiej Sytuacja dochodowa ludności zamieszkałej na obszarach wiejskich jest gorsza w zestawieniu z pozostałymi grupami. W 2003 roku dochód rozporządzalny przeciętnej rodziny wiejskiej był podobnie jak w 2002 r. o 30.3% niższy od dochodu rodziny miejskiej. W omawianym roku średnie miesięczne dochody na osobę w gospodarstwie domowym, na podstawie badań GUS na próbie reprezentatywnej osiągnęły 680,5 PLN (168,02 EUR 4 ), w tym 729,87 PLN (180,21 EUR) w miastach i 521,28 PLN (128,70 EUR) na obszarach wiejskich. Tabela 3. Ludność związana z indywidualnymi gospodarstwami rolnymi według źródła utrzymania (bez ludności, dla której nie zbierano informacji o źródle utrzymania) Wyłączne lub główne źródło utrzymania OGÓŁEM (w tys.) % Liczba ludności 7498,7 100,0 Praca we własnym gospodarstwie rolnym 1385,1 18,6 Praca poza swoim gospodarstwem rolnym najemna 1216,6 16,3 Praca poza swoim gospodarstwem rolnym na własny rachunek 189,3 2,5 Emerytura 917,3 12,3 Renta inwalidzka 512,4 6,9 Inne niezarobkowe źródło 316,4 4,2 Na utrzymaniu, w tym: dzieci w wieku 0-14 lat. Źródło: Narodowy Spis Powszechny 2002 r. 2893,8 1565,8 38,8 21,0 4 Przelicznik PLN/EUR wg średniego kursu Europejskiego Banku Centralnego z r. 1 EUR=4,0501zł 9

10 Rozdział 2 2. CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE 2.1. STRUKTURA GOSPODARSTW ROLNYCH Charakterystyka struktury obszarowej gospodarstw rolnych Według danych Spisu Rolnego z 2002 r. w Polsce było 1956,1 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, z tego 1954,9 tys. gospodarstw rolnych należało do sektora prywatnego, 1,2 tys. do sektora publicznego. W latach ubyło 90,7 tys. gospodarstw. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego powyżej 1 ha użytków rolnych w 2002r. wynosiła 9,6 ha, w tym 8,4 ha stanowiły użytki rolne. Tabela 4. Liczba gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych oraz użytkowanie gruntów według grup obszarowych w latach 1996 i Grupy obszarowe użytków rolnych (w ha) Liczba gospodarstw ogółem (w tys.) Powierzchnia rolnych (w tys. ha) użytków Razem , , , , , , , , ,9 50 i więcej ,7 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003 Zmiany w powierzchni użytków rolnych 1996=100 Polska posiada duże zasoby ziemi rolniczej, jednakże struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce wykazuje duże zróżnicowanie. W strukturze gospodarstw rolnych w 2002 roku dominują liczebnie gospodarstwa małe, o powierzchni 1 5 ha; stanowią one ponad połowę (58,7% - wzrost o 3,4 pkt. procentowe w stosunku do 1996 r.) ogólnej liczby gospodarstw i użytkują ok. 19,1% użytków rolnych. Gospodarstwa największe (powyżej 20 ha użytków rolnych) stanowią zaledwie 5,8% (4,1% w 1996 r.), ale w ich użytkowaniu pozostaje 34,7% ogólnej powierzchni użytków rolnych. 10

11 Udział gospodarstw średnich (od 5 do 20 ha użytków rolnych) uległ zmniejszeniu w stosunku do 1996 r. (o 4,9 pkt. procentowego) i wyniósł 35,5%. Gospodarstwa te użytkują 46,2% użytków rolnych. Wykres nr 2. Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w województwach w ha w 2002 r. Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych prowadzacych działalność rolniczą ,65 17, , ,35 10,74 5,55 11,57 6,4 2,56 7,39 9,52 2,83 11,28 3,17 4,37 10, Zachodniopomorskie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Warmińskomazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Dolnośląskie Średnia wielkość gospodarstwa w Polsce wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. Największe rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych występuje w województwach południowych, w których średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach wynosi: 2,56 ha w małopolskim i 2,83 ha w podkarpackim. Największą średnią powierzchnią charakteryzują się gospodarstwa w województwach północnych, gdzie 1 gospodarstwo indywidualne powyżej 1 ha użytków rolnych użytkuje średnio w warmińsko mazurskim 16,65 ha, zachodniopomorskim 17,57 ha i pomorskim 12,9 ha). Większość gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych posiada grunty w tzw. szachownicy, z czego 18,1% w 6 i więcej działkach. Odległość działek od siedziby gospodarstwa wynosi w niektórych przypadkach nawet powyżej 10 km (w 4,6% gospodarstw). Tabela 5. Rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych w Polsce w 2002r. Liczba działek składających się na gospodarstwo Udział procentowy w liczbie gospodarstw w powierzchni użytków rolnych 1 24,9 14, ,5 29, ,5 21,4 11

12 6-9 12,2 19,7 10 i więcej 5,9 15,0 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Charakterystyka gospodarstw o różnych uwarunkowaniach rozwoju Według danych Spisu Rolnego z 1996 i 2002 r. spośród 1952 tys. (1996 r tys.) gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych: 334,0 tys. tj. 17,1%, (2,4% r.) gospodarstw nie prowadziło stale lub czasowo produkcji rolnej; 206,2 tys. tj.10,6%, (12,7% r.) produkowało wyłącznie na własne potrzeby; 496,8 tys. tj. 25,5%, (37,4% r.) produkowało głównie na własne potrzeby, a nadwyżki sprzedawało na rynku; 914,7 tys. tj. 46,8%, (47,4% r.) produkowało głównie na rynek podmioty te będą stanowiły podstawową grupę docelową w zakresie inwestycji w gospodarstwach rolnych. Pomimo, że przemiany agrarne w rolnictwie są procesem powolnym, w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby najmniejszych i największych gospodarstw, co świadczy o tendencji do realokacji zasobów ziemi do gospodarstw większych i bardziej efektywnych z jednej strony oraz o wzroście liczby gospodarstw nietowarowych z drugiej strony. W latach , opisane grupy gospodarstw wyraźnie zmieniają się w kierunku modelu dwubiegunowego, w którym zaczynają wyodrębniać się dwie grupy gospodarstw: I grupa obejmuje gospodarstwa nietowarowe, nieprowadzące działalności rolniczej i produkujące wyłącznie lub głównie na samozaopatrzenie; II grupa obejmuje gospodarstwa towarowe, produkujące głównie na rynek. Ewoluowała struktura dochodów gospodarstw produkujących głównie na rynek, tj. czerpiących ponad 50% swych dochodów z własnego gospodarstwa. W 2002 r. udział tych gospodarstw wyniósł 55% i zmniejszył się o 17 punktów procentowych w stosunku do 1996 r., wskazując na ograniczanie aktywności gospodarczej producentów rolnych. Tabela 6. Charakterystyka gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych według rodzaju kontaktu z rynkiem w 2002 r Gospodarstwa: Produkujące: Razem/ nieprowadzące Kryteria średnia produkcji wyłącznie na głównie na głównie na rolnej własne własne rynek potrzeby potrzeby Udział w ogólnej liczbie gospodarstw (%) 100,0 17,1 10,6 25,5 46,8 Udział w ogólnym obszarze użytków rolnych (%) 100,0 8,1 4,0 11,5 76,4 Udział użytkowników gospodarstw w wieku do 44 lat 44,6 37,5 34,5 39,7 52,1 (%) Udział użytkowników gospodarstw z wykształceniem 65,1 68,7 58,7 60,2 68,0 średnim, policealnym lub wyższym (%) Obszar użytków rolnych gospodarstwa (ha) 7,4 3,2 2,8 3,3 12,1 Udział powierzchni nieobsianej w obszarze gruntów 15,01 100,0 41,9 21,8 3,8 ornych (%) % udział gospodarstw według źródeł dochodu, które przekraczają 50% dochodu ogółem: 12

13 Z produkcji rolniczej 30,0-8,2 10,2 56,5 Z emerytury lub renty 24,9 32,3 39,9 37,3 12,0 Z pracy najemnej 23,6 35,0 30,6 31,5 13,6 Z pozarolniczej działalności gospodarczej 5,6 12,2 5,6 5,7 3,2 Z innych źródeł 15,9 20,5 15,7 15,3 14,7 Źródło: IERGŻ na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego Gospodarstwa bez produkcji rolniczej Liczba tej grupy gospodarstw ostatnio powiększa się. W efekcie w 2002 r., blisko co szóste gospodarstwo spełniało kryteria tego wydzielenia. Gospodarstwa nieangażujące się w produkcję rolniczą mają w posiadaniu mały areał użytków rolnych o niskiej jakości. Użytkownicy tych gospodarstw odznaczają się największym wśród wyodrębnionych grup udziałem osób (około 18%) z wykształceniem średnim, policealnym i wyższym, które uzasadnia znaczna aktywność zawodowa tej grupy w poszukiwaniu pozarolniczych źródeł dochodów. Głównym źródłem dochodów 47% dysponentów tej grupy gospodarstw była praca zarobkowa i prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej Gospodarstwa produkujące wyłącznie na swoje potrzeby Liczba gospodarstw prowadzących produkcję rolniczą wyłącznie na samozaopatrzenie stanowi około 11% gospodarstw w kraju i wykazuje tendencję malejącą. W latach ubyło około 36 tys. gospodarstw. Gospodarstwa zaliczone do tej grupy posiadają gospodarstwa małe o średniej powierzchni 2,8 ha użytków rolnych, na których utrzymują produkcję roślinną i zwierzęcą na poziomie potrzeb konsumpcyjnych swoich rodzin. Dochód z produkcji rolniczej na samozaopatrzenie był głównym źródłem utrzymania tylko dla 8% rodzin producentów rolnych. Natomiast główną podstawą egzystencji dla 40% gospodarstw były emerytury lub renty osób pozostających z producentem rolnym w jednym gospodarstwie. Należy założyć, że poziom życia i aktywność ekonomiczna 50% rolników zaliczonych do tej grupy jest na bardzo niskim poziomie. W dłuższej perspektywie czasu, w tej grupie gospodarstw jest największy potencjał użytków rolnych, które będą wspierać proces koncentracji ziemi i restrukturyzacji gospodarstw towarowych Gospodarstwa produkujące głównie na własne potrzeby Grupa gospodarstw rolnych produkujących na samozaopatrzenie i sprzedających swoje nadwyżki produkcji rolnej w 2002 r. jest grupy obejmującą 26% gospodarstw. Są to na ogół gospodarstwa niewyspecjalizowane i mało efektywne. Liczba tych gospodarstw ulega zmniejszaniu, rocznie o 33,5 tys. gospodarstw, powiększając głównie grupę gospodarstw nieprowadzących produkcji rolniczej. Średnio jedno gospodarstwo utrzymywało w 2002 r. 0,8 sztuki bydła, 1 sztukę trzody chlewnej, 0,1 sztuki owiec lub kóz, 16,5 sztuk drobiu. Wskazuje to na bardzo ograniczone nadwyżki żywca bądź produktów pochodzenia zwierzęcego, które mogą być sprzedawane na rynku lokalnym bądź w obrocie miedzysąsiedzkim. Pod względem cech charakteryzujących użytkowników i potencjał produkcyjny ta grupa nie różni się od opisanej wyżej grupy gospodarstw produkujących wyłącznie na potrzeby własne. Niewielka część gospodarstw podejmowała wysiłek inwestycyjny w celu dostosowania do wymagań rynku po wejściu do UE, wskazuje to na brak możliwości kumulowania kapitału niezbędnego do podejmowania inwestycji. 13

14 Gospodarstwa produkujące głównie na rynek Gospodarstwa towarowe, produkujące głównie na rynek i ewentualnie częściowo na samozaopatrzenie, tworzą największą i najbardziej stabilną grupę polskich gospodarstw. Nie jest to jednak grupa homogeniczna, jednakże przeważają w jej charakterystyce cechy wskazujące na duży potencjał rozwojowy dotyczący około 50% tych gospodarstw. W ramach tej grupy, w latach , rosła szybko liczba gospodarstw o obszarze hektarów, co świadczy, że o dążeniu do poprawy żywotności ekonomicznej gospodarstw i dostosowaniu ich do ostrzejszych warunków konkurencji na wspólnotowym rynku rolnym. Sprzyja temu fakt, że duża cześć użytkowników gospodarstw ma młody wiek i wysoki poziom wykształcenia. W 2002 r. około 51% gospodarstw realizowało inwestycje. 14

15 Rozdział 3 3. INFRASTRUKTURA W ROLNICTWIE I NA OBSZARACH WIEJSKICH 3.1 Infrastruktura techniczna Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna na wsi stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich. Średnio, na obszarach wiejskich, na 100 km przypada 47,4 km dróg wojewódzkich o nawierzchni twardej. W zakresie zagęszczenia wiejskich dróg dojazdowych w 2001 r., najwyższy wskaźnik posiadało województwo dolnośląskie ponad 160 km/100 km 2 powierzchni, najniższy kujawsko pomorskie tylko około 33 km/100 km 2. Natomiast w kategorii wiejskich dróg gminnych najwyższym wskaźnikiem charakteryzowało się województwo małopolskie 89 km/100 km 2 powierzchni, najniższym zachodniopomorskie 20 km/100 km 2. W latach nastąpił przyspieszony rozwój infrastruktury wsi, szczególnie w zakresie zbiorowego zaopatrzenia wsi w wodę, telefonizacji wsi oraz gazyfikacji wsi. Jednakże nadal występują duże dysproporcje między inwestycjami dotyczącymi wodociągów a inwestycjami mającymi na celu zagospodarowanie ścieków. W 2002 r ,3 tys. gospodarstw posiadało dostęp do bieżącej wody, a 2690,4 tys. gospodarstw posiadało dostęp do ciepłej bieżącej wody. Zasadniczym problemem na wsi w Polsce jest również niedostateczny rozwój sieci kanalizacyjnej, ponieważ przeciętny stopień wyposażenia mieszkań wiejskich w infrastrukturę kanalizacyjną wynosi zaledwie 4,5%. Na obszarach wiejskich żadnych instalacji nie posiadało aż 10% gospodarstw domowych na wsi. W 2000 r. na obszarach wiejskich przypadało 173,2 abonentów telefonicznych na 1000 osób, podczas gdy w kraju średnio 277,9. W państwach UE-15 wskaźnik ten wynosił 470. Według danych z 2002 r., 1/3 mieszkań w kraju znajdowała się na obszarach wiejskich. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań na wsi wynosiła 85 m 2 i była przeciętnie o 15 m 2 większa niż w miastach. Jednak na wsi w warunkach przeludnienia (tzn. na jedna izbę przypada 2 lub więcej osób) mieszka 14% ludności, podczas gdy w mieście 9%. Ponad jedna czwarta zamieszkanych mieszkań znajdujących się na wsi została wybudowana przed 1945 r. Tabela 7. Wyposażenia gospodarstw domowych w instalacje w zakresie infrastruktury technicznej (% ogólnej liczby gospodarstw domowych, stan w 2002 r.) Elementy infrastruktury Obszary wiejskie technicznej w % Obszary miejskie Wodociągi 89,2 98,7 WC 74,3 94,6 Łazienka 76,0 92,3 Sieć gazowa 17,4 75,0 Centralne ogrzewanie 64,3 84,3 15

16 Źródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa W 1999 r. na obszarach wiejskich działały 1704 oczyszczalnie ścieków. W samym 1999 r. uruchomiono 229 nowych oczyszczalni ścieków, w tym 51 w województwie podkarpackim. Inwestycje o podobnym charakterze będą kontynuowane w celu osiągnięcia standardów Unii Europejskiej w tym zakresie. Na wsi istnieje około 1118 zorganizowanych wysypisk śmieci o łącznej powierzchni około 2183,3 ha, w tym 842 wysypiska z ekranami izolującymi i możliwością zbierania wód odciekowych, o łącznej powierzchni 1008 ha. Z wysypisk korzysta tylko 34,5% wiejskich gospodarstw domowych. Stan ilościowy technicznej infrastruktury produkcyjnej użytkowanej w polskim rolnictwie, systematycznie zwiększa się. W 2002 r. w gospodarstwach rolnych było 1364,3 tys. ciągników, 123 tys. kombajnów zbożowych, 81,2 tys. kombajnów ziemniaczanych oraz 32,2 tys. kombajnów buraczanych. Jednak w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych lub powierzchni uprawy, wskaźniki wyposażenia znacznie odbiegają od takich wskaźników w państwach UE-15. Liczba ciągników w przeliczeniu na 100 gospodarstw jest w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii od 2 do 3 razy większa niż w Polsce. Zgodnie z opinią IBMER ilościowe wyposażenie rolnictwa w środki trwałe mechanizacji rolnictwa jest dostateczne Niepokój budzi jednak ich wiek i stopień zużycia oraz związana z tym luka techniczno-technologiczna dzieląca polskie rolnictwo od rolnictwa przodujących w tym zakresie krajów UE-15. W konsekwencji należy brać pod uwagę niebezpieczeństwo, iż w perspektywie do 10 lat wiele gospodarstw rolniczych w Polsce może zostać pozbawiona maszyn i ciągników rolniczych.. Wynika to z drastycznego zużycia podstawowych środków produkcji. Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. wskazują, że 2199,7 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce dysponowało budynkami inwentarskimi i gospodarczymi w liczbie 5373,6 tys., w tym 1659,1 tys. budynków inwentarskich i 3714,5 tys. budynków gospodarskich. Budynki wielofunkcyjne znajdowały się w 32,4% gospodarstw rolnych największy ich udział (45-60%) zarejestrowano w gospodarstwach rolnych o powierzchni 300 ha lub większej. Stan techniczny i standard tych budynków na ogół jest niski. Prawie połowa z nich została wybudowana przed 1960 r., tj. 46% obór, 50% chlewni, 44% stodół. Do 1996 r. zmodernizowano zaledwie 15% budynków inwentarskich i gospodarczych. Średnia kubatura nowego budynku inwentarskiego wynosi blisko 1200 m 3, w tym w budownictwie indywidualnym 1000 m 3. Jednakże od kilku lat utrzymuje się tendencja wzrostowa w ilości oddawanych do użytku budynków produkcyjnych w rolnictwie, głównie obiektów inwentarskich, co obrazuje poniższa tabela. Tabela 8. Budynki i budowle w latach 1996 i 2002 Wyszczególnienie 1996 r r. w tys. sztuk Obory 842,3 919,6 Chlewnie 264,0 345,8 16

17 Kurniki 273,8 393,7 Stodoły 1145,6 1197,4 Garaże 527,2 837,4 Budynki wielofunkcyjne 987,3 1019,6 Źródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Infrastruktura społeczna Infrastruktura społeczna na obszarach wiejskich wykazuje cechy niedoinwestowania i niedostosowania do istniejących potrzeb. Niedostateczny rozwój dotyczy szczególnie placówek kulturalnych, turystycznych, ale też szkół i placówek służby zdrowia. W zakresie dostępu do służby zdrowia, obszary wiejskie również wykazują duże zapóźnienia w stosunku do miast. W 1999 r. liczba porad udzielanych w ambulatoriach oraz liczba porad stomatologicznych na 1 mieszkańca była trzykrotnie wyższa w miastach niż na wsi. Liczba ludności przypadającej na jedną przychodnię i ośrodek zdrowia, była na obszarach wiejskich najwyższa w województwie wielkopolskim (9433 osób), a najniższa w województwie podlaskim (3960) i opolskim (3756). Warunki nauki na wsi są zdecydowanie gorsze niż w mieście, także przeciętny poziom nauczania na wsi jest z reguły niższy. Na mniej korzystne możliwości edukacyjne dzieci wiejskich składa się szereg barier związanych z funkcjonowaniem systemu oświaty na wsi, np.: ograniczony dostęp do przedszkoli, gorzej kwalifikowani nauczyciele, gorsza oferta edukacyjna szkolnictwa ponadpodstawowego oraz sytuacja materialna rodzin wiejskich. Wybór szkoły ponadpodstawowej jest uzależniony od sieci szkół w najbliższej okolicy, możliwości dojazdu do szkoły lub zamieszkania w internacie, kosztów dojazdów lub mieszkania poza domem. Na obszarach wiejskich występują znaczące rozbieżności regionalne w zakresie infrastruktury społecznej, przy czym najniższy poziom rozwoju odnotowuje się w województwach północno-wschodnich. 17

18 Rozdział 4 4. CHARAKTERYSTYKA PRODUKCJI ROLNEJ I PRZETWÓRSTWA ARTYKUŁÓW ROLNYCH I LEŚNYCH 4.1 Produkcja roślinna W produkcji zbóż specjalizują się przede wszystkim regiony Polski centralnej, północno-wschodniej i północno-zachodniej. Uprawa ziemniaka jest domeną województw pasa centralnego i południowowschodniego. Rośliny oleiste to przede wszystkim obszar Polski północno-zachodniej, rośliny przemysłowe np. tytoń uprawiane są w pasie południowym. Dzięki sprzyjającym warunkom glebowoklimatycznym i ekonomicznym Polska jest obecnie największym producentem ziemniaków i jednym z czterech największych producentów rzepaku na rynku europejskim. Równocześnie znaczący udział w uprawach tradycyjnie związanych z rolnictwem polskim zajmuje burak cukrowy. Głównymi obszarami produkcji tej rośliny są południowo-wschodnie i północno-wschodnie regiony Polski. Produkcja owoców i warzyw ze względu na warunki glebowe i klimatyczne jest umiejscowiona przede wszystkim w pasie centralnym i południowo-wschodnim. Owoce i warzywa W 2004 r. zbiory owoców ogółem wyniosły ok. 3,4 mln ton, a warzyw gruntowych ponad 4,7 mln ton. W 2004 r. produkcją owoców zajmowało się ponad 300 tys. gospodarstw, natomiast warzyw gruntowych ponad 600 tys. gospodarstw, a warzyw pod osłonami ok. 40 tys. gospodarstw. Jedynie około 15-20% gospodarstw (około tys.) produkowało na rynek. Pozostałe gospodarstwa produkowały na własne potrzeby. Przetwórstwo owoców i warzyw jest bardzo rozproszone. Zajmuje się nim obecnie ok zakładów. Około 90% ogólnej liczby przetwórni to zakłady małe zatrudniające od 1 do 50 osób. Firmy duże stanowią ok. 5% ogólnej liczby przetwórni. Udział w rynku nowo powstałych małych zakładów szacowany jest na 80-90%. W 2004 r. przetworzono w zakładach około 70% (2,5 mln ton) zbiorów owoców oraz około 23% (1,1 mln ton) zbiorów warzyw. Dla większości zakładów przetwórczych problemem jest brak stabilnej bazy surowcowej, znaczne rozdrobnienie obszarowe upraw oraz niejednolita jakość surowca. Dużemu rozdrobnieniu produkcji towarzyszy niski poziom wyposażenia technicznego gospodarstw, głównie w chłodnie, których posiadanie jest niezbędne do zachowania odpowiedniej jakości produktu i zabezpieczenia ciągłości dostaw. Obecnie w sektorze zarejestrowanych jest około 200 grup producentów, które mogłyby spełniać wymogi dotyczące organizacji producentów zawarte w rozporządzeniu Rady (WE) nr 2200/99. Obserwuje się wzrost ilości grup jak i zwiększenie ich produkcji towarowej. Na rynku krajowym przetworzonych owoców (głównie soków i przetworów tradycyjnych) rośnie w ostatnich latach przewaga podaży nad popytem. Konkurencja pomiędzy producentami powoduje procesy koncentracji w tej branży. W produkcji soków pitnych i napojów 9 firm ma ponad 80% udział w podaży, a w produkcji wyrobów skrzepłych 4 firmy mają 60% udziału w podaży na rynku. 18

19 Zboża Zaczynają wygasać tendencje spadkowe w spożyciu przetworów zbożowych. W sezonie 2003/2004 spożycie wynosiło 22,1% krajowego zużycia zbóż, a 4,3% zużyto przemysłowo. Od kilku lat przemysłowe przetwórstwo wykazuje powolną tendencję wzrostową. W dużych i średnich firmach w 2003 r. w porównaniu z rokiem poprzednim zwiększyła się produkcja mąk pszennych (7,2%), pieczywa cukierniczego (7,2%), a niewiele obniżyła się produkcja kasz (0,2%), makaronów (0,8%) i mąki żytniej (0,4%). Kontynuowany jest powolny proces uprzemysławiania przemiałów zbóż. Restrukturyzacja przedsiębiorstw prowadzi do wzrostu wydajności pracy i rentowności. Rentowność netto przetwórstwa zbóż w ostatnich latach wahała się w granicach 2-2,5%, natomiast w I półroczu 2004r. wzrosła ponad dwukrotnie do poziomu 6,3% przychodów netto. Najwyższą rentownością netto charakteryzowało się młynarstwo (6,9%) i piekarnictwo (5,4%). Od 2002 r. w przetwórstwie zbóż, zarówno pierwotnym jak i wtórnym, trwa ożywienie inwestycyjne. Nakłady na rozwój i modernizację tego sektora w 2003 r. wyniosły 600 mln zł i były o ponad 30% wyższe niż w 2002 r. 4.2 Produkcja zwierzęca Produkcja i przetwórstwo mleka w Polsce W 2004 r. produkcja mleka w Polsce wyniosła mln litrów, z czego produkcja towarowa stanowiła mln (w tym udział klasy ekstra 93%). Chowem krów mlecznych zajmuje się 874 tys. gospodarstw, z których ponad 50% produkuje mleko wyłącznie na własne potrzeby, sprzedając jedynie sezonowe nadwyżki sąsiadom lub na lokalnych rynkach. Ponad 93% gospodarstw zajmujących się produkcją mleka posiada stada liczące do 9 krów. W gospodarstwach tych utrzymywane jest ponad 64% krajowego pogłowia krów mlecznych. Zaledwie 6,4% gospodarstw utrzymuje stada liczące 10 i więcej krów mlecznych, z czego 0,1% gospodarstw można uznać za wielkostadne, tj. utrzymujące stada liczące więcej niż 50 krów mlecznych. W stadach liczących 10 i więcej krów utrzymywane jest ok. 35% krajowego pogłowia krów. Przeciętne stado krów w Polsce liczy około trzy sztuki i jest prawie 10-krotnie mniejsze niż w krajach dotychczasowej UE (UE-15). W pogłowiu krów mlecznych obserwowana jest tendencja spadkowa. Spowodowane jest to między innymi zmianami w strukturze gospodarstw, odchodzeniem od produkcji mleka w gospodarstwach małych, utrzymujących od jednej do trzech krów, a także wprowadzaniem wyższych wymagań jakościowych, jakie muszą zostać spełnione przy produkcji mleka. Należy jednak zauważyć, że spadkowi pogłowia towarzyszy poprawa jakości genetycznej bydła mlecznego i wzrost średniej wydajności mlecznej. Mimo spadku pogłowia produkcja mleka w Polsce utrzymuje się na zbliżonym poziomie i zapewnia samowystarczalność kraju w mleko i produkty mleczarskie z zachowaniem dodatniego salda handlu zagranicznego. Według danych, publikowanych przez IERiGŻ, średnia wydajność mleczna w 2004 r. wyniosła 4120 kg na sztukę, natomiast zgodnie z danymi Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt średnia wydajność mleczna krów w stadach objętych oceną użytkowości wyniosła 6152 kg mleka na sztukę. Jest to poziom zbliżony do średniej wydajności mlecznej uzyskiwanej w UE

20 Szacuje się, że produkcja mleka w kraju w 2005r. wyniesie ok mln litrów, z czego ok mln litrów trafi do zakładów mleczarskich (w 2004 r. do zakładów mleczarskich trafiło ok mln litrów). W sektorze przetwórstwa mleka w Polsce działa obecnie 358 zakładów przetwórstwa mleka. Ponad połowa z nich (204) spełnia wymagania sanitarno weterynaryjne UE, a 154 otrzymało okresy przejściowe na dostosowanie do wymogów sanitarno weterynaryjnych UE do końca 2006 r. Produkty polskiego przemysłu mleczarskiego są dystrybuowane zarówno w kraju, jak i na świecie. Eksport produktów mlecznych w III kwartałach 2004r. wyniósł 0,41 mld euro i był aż o 87% wyższy od eksportu w analogicznym okresie 2003 r. Eksport produktów mlecznych stanowił po III kwartałach 2004 r. 11,5% łącznej wartości eksportu rolno-spożywczego. W roku 2003 krajowy przemysł mleczarski zatrudniał ok. 50 tys. pracowników. Produkcja i przetwórstwo mięsa w Polsce W 2004 r. produkcja żywca wieprzowego wyniosła ok tys. ton, zaś wołowego 610 tys. ton. Chowem bydła zajmuje się w Polsce ponad 900 tys. gospodarstw rolnych, przy czym tylko 67% prowadzi produkcje towarową. Chowem trzody zajmuje się ok. 800 tys. gospodarstw, z których 75% z nich prowadzi produkcję towarową. Produkcja i przetwórstwo mięsa czerwonego jest jednym z największych działów polskiej gospodarki. Zakupy mięsa stanowią ok. 10% ogółu wydatków ludności (ok. 30% wydatków na żywność). Produkcja mięsa wieprzowego i wołowego stanowi 33% produkcji towarowej rolnictwa, a sektor zapewnia rynek pracy dla ponad 100 tys. osób w przemyśle i rzemiośle oraz dla około 1 mln osób w rolnictwie. Obecna struktura branży mięsnej, jest bardzo zróżnicowana i rozdrobniona w wyniku prywatnych inwestycji oraz prywatyzacji zakładów państwowych, charakteryzująca się niskim poziomem koncentracji i specjalizacji produkcji. Cechą polskiego przemysłu mięsnego jest niski poziom wykorzystania zdolności produkcyjnych, średnio nie przekracza 62%. Poziom technologiczny przemysłu jest bardzo zróżnicowany. Zakłady o dużej zdolności produkcyjnej prowadzące produkcję produktów mięsnych z reguły mają bardziej rozwiniętą bazę strukturalną i technologiczną w zakładzie niż rzeźnie czy też zakłady rozbioru mięsa o małych mocach przerobowych. Według danych Głównego Inspektoratu Weterynaryjnego w kraju działa obecnie 3157 zakładów zajmujących się ubojem, przetwórstwem i rozbiorem mięsa czerwonego, spośród których 1647 to rzeźnie. Najwyższy standard, potwierdzony uprawnieniami eksportowymi do Unii Europejskiej, posiada 377 zakładów.. Grupa zakładów z przyznanymi okresami przejściowymi do końca grudnia 2007 roku stanowi 413 zakładów.. Dostosowanie zakładów przetwórstwa mięsnego do standardów UE wymagało znaczących wydatków inwestycyjnych. W 2003r. wydatki na inwestycje zwiększyły się o 60% osiągając kwotę 300 mln USD. W 2004r. nastąpił dalszy wzrost ubojów przemysłowych i wydatków inwestycyjnych (na inwestycje przeznaczono ponad 400 mln USD), stabilizacja produkcji produktów mięsnych oraz utrzymanie wyników i stanu finansowego firm na poziomie podobnym jak w 2003 r. 20

21 4.3 Przetwórstwo artykułów rolnych w Polsce Przemysł spożywczy zalicza się w Polsce do najważniejszych dziedzin gospodarki, odnosi się to zarówno do rozmiarów produkcji sprzedanej (ponad 20% wartości sprzedaży całego polskiego przemysłu), jak i ilości zakładów (ok. 30 tys.) oraz zatrudnienia (411 tys. osób, tj. 8,4% ogółem zatrudnionych w gospodarce, a około 16% zatrudnionych ogółem w przemyśle). Jego udział w produkcji przemysłu ogółem wynosi blisko 24% i jest o około 9 pkt procentowych wyższy niż w krajach dotychczasowej UE (UE -15), gdzie wynosi średnio 15%. Wśród krajów UE wyższy niż w Polsce udział przemysłu spożywczego posiada tylko Dania (28%) i Grecja (27%). Wytworzona przez polski przemysł (wraz z przemysłem napojów i przemysłem tytoniowym) wartość dodana brutto wynosi ok. 6 mld USD, co stanowi ponad 4% wartości dodanej brutto wytworzonej w całej gospodarce narodowej i około 6% PKB. Polski rynek żywności ma wciąż duży potencjał wzrostu. Korzystnym zjawiskom w przetwórstwie w Polsce tj. systematycznemu wzrostowi produkcji, poprawie technologii i jakości produkcji towarzyszą jednakże istotne problemy, z których najistotniejsze to: niedobory kapitału rodzimego; działanie wielu zakładów w warunkach nieustabilizowanej bazy surowcowej (słabe powiązania kontraktacyjne z dostawcami surowca); brak silnych ugrupowań przetwórców. Akcesja Polski do Unii Europejskiej wymusiła konieczność modernizacji sektora przetwórstwa artykułów rolnych w zakresie standardów weterynaryjnych, higienicznych i ochrony środowiska. Dotyczyło w szczególności sektora mleczarskiego, mięsnego i utylizacyjnego, a także drobiarskiego. Zakłady mające uprawnienia eksportowe UE stanowią mały odsetek ogólnej liczby zakładów produkujących mięso oraz zakładów produkujących produkty mleczne, choć ich udział w ogólnym potencjale produkcyjnym poszczególnych branż jest znaczący. W przemyśle mięsnym reprezentują one ok. 30% ubojów i 25% produkcji przetworów, w mleczarskim ok. 40%, a w drobiarskim ponad 70%. W przetwórstwie artykułów rolno-spożywczych w 2004r. trwało duże ożywienie inwestycyjne. W dużych i średnich przedsiębiorstwach wartość inwestycji w produkcji żywności i napojów w okresie styczeń-wrzesień 2004r. była o 1/3 wyższa niż w analogicznym okresie 2003r. Ożywienie inwestycyjne było silnie zróżnicowane. Utrzymało się na bardzo wysokim poziomie w tzw. sektorach wrażliwych, dostosowujących się do standardów UE i korzystających ze wsparcia środków z SAPARD-u. Ponad dwukrotny był wzrost inwestycji w przetwórstwie ziemniaków, owoców i warzyw oraz przemyśle cukrowniczym. Dostosowywanie zakładów przetwórstwa produktów zwierzęcych do standardów UE może zmienić strukturę podmiotową tej części przemysłu spożywczego, gdyż prowadzić musi do koncentracji produkcji, szczególnie ubojów zwierząt rzeźnych. Będzie to czynnik poprawy efektywności produkcji. 21

22 4.4 Bezpieczeństwo i jakość artykułów rolno-spożywczych oraz dostosowanie do standardów UE Dynamika eksportu polskich produktów oraz duże zainteresowanie polskimi artykułami rolnospożywczymi w UE świadczy o konkurencyjności polskich firm na rynkach o wysokich wymaganiach jakościowych. Dobra ocena jakości polskiej żywności, a także znaczenie świadectw jakości i znaków jakości potwierdzających unikalne cechy polskich produktów żywnościowych oraz wykorzystanie możliwości i potencjału produkcyjnego zakładów przetwórstwa rolnego, stworzy optymalne warunki ich rozwoju na krajowym i europejskim rynku produktów żywnościowych. Zagwarantowanie bezpieczeństwa żywności produkowanej przez polski przemysł rolno-spożywczy jest kolejnym zagadnieniem wymagającym dostosowania do standardów Unii Europejskiej. Większość dużych przedsiębiorstw produkcyjnych i przetwórczych w Polsce przygotowana jest do konkurowania na wspólnym rynku. Zakłady opracowały i wprowadziły procedury kontroli wewnętrznej (Systemy Zarządzania Jakością, HACCP, Dobrej Praktyki produkcyjnej - GMP i Dobrej Praktyki Higienicznej - GHP), a poczynione procesy restrukturyzacyjne i modernizacyjne zapewniają właściwą jakość produkcji. Nadal jednak szczególnej uwagi wymaga konieczność przeprowadzania akcji informacyjnych i edukacyjnych wśród przedsiębiorców (głównie małe i średnie firmy), dotyczących regulacji i zasad obowiązujących na Jednolitym Rynku UE. Dla wielu przedsiębiorców nowe przepisy krajowe i unijne nie są znane, co wpływa na obniżenie jakości produktów, a tym samym zdolności konkurowania na wspólnym rynku. Braki widoczne są w zakresie np. znakowania produktów oraz braki odpowiedniego sprzętu oraz szkoleń dla specjalistów w danych dziedzinach. Dążenie do poprawy konkurencyjności produkcji wpłynęło na wprowadzanie przez zakłady przetwórstwa rolno spożywczego dobrowolnych systemów jakości, stanowiących dla konsumentów dodatkową gwarancję jakości. Dlatego konieczne jest wspieranie dalszych działań modernizacyjnych w tych zakładach, które rokują nadzieję na spełnienie standardów Unii Europejskiej i prowadzenie rentownej działalności na Jednolitym Rynku Unii Europejskiej. Mimo poczynionych licznych inwestycji nadal polski przemysł rolno-spożywczy jest niewystarczająco dostosowany do wymagań Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska. W zależności od branży, odpady w przemyśle rolno-spożywczym (łącznie z osadami ściekowymi) stanowią od 3 do 90% surowca. Największe ilości odpadów powstają w przetwórstwie mięsa, ziemniaków i cukru. Z uwagi na dużą ilość odpadów i niedoinwestowanie technologiczne problemem jest oczyszczanie ścieków w średnich i mniejszych zakładach przetwórstwa mięsnego, co wymaga prawidłowego zagospodarowania odpadów poubojowych, wyposażenia w oczyszczalnie lub przedoczyszczalnie ścieków. 22