DZIECKO NADPOBUDLIWE W SZKOLE

Transkrypt

1 DZIECKO NADPOBUDLIWE W SZKOLE Podstawowe założenia w pracy z dzieckiem z ADHD 1. Objawy ADHD nie są winą dziecka. Nie są też winą rodziców ani nauczycieli. Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej potrzebuje pomocy w tych sferach życia, które są zaburzone przez trudności w koncentracji, nadruchliwość czy nadmierną impulsywność, ADHD nie jest wymówką - dziecko nadpobudliwe ma osiągać te same cele, co jego rówieśnicy, ale przy większym nakładzie pracy swojej, rodziców i nauczycieli, zastosowane interwencje mogą znacznie ułatwić funkcjonowanie dziecka. 2. Nie można żadnymi terapeutycznymi metodami doprowadzić do całkowitego zniknięcia objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, a jedynie do lepszego funkcjonowania dziecka pomimo ich obecności. Z dzieckiem z ADHD nie da się pracować na zapas - można tylko tu i teraz. W związku z tym rodzice mają ograniczony wpływ na objawy pojawiające sie w szkole, a nauczyciele na problemy w domu; Objawy, z którymi dobrze poradzono sobie dzisiaj, mogą wystąpić w każdym kolejnym dniu- ze stosowanej strategii radzenia sobie z objawami można zrezygnować dopiero wtedy, gdy dziecko jest w stanie samo poradzić sobie z danym rodzajem zadania. 3. Dziecku nadpobudliwemu trudniej, niż rówieśnikom, jest sprostać wymaganiom szkolnym i społecznym. W optymalnych warunkach może ono jednak osiągnąć wiele. 4. Najbardziej efektywnymi interwencjami w szkole jest stworzenie spójnego systemu zasad, konsekwencji i systematyczna praca z dzieckiem. Bardzo ważna jest stała współpraca rodziców i nauczycieli w opracowywaniu strategii radzenia sobie z pojawiającymi się problemami. 5. Pomocą dla dziecka jest tworzenie mu zewnętrznej struktury - potrzebuje ono spójnych reguł, dokładnego planowania tego, co ma robić, jasno sprecyzowanych oczekiwań ze strony dorosłych a także ustalonych konsekwencji swoich zachowań- nagród, pochwał i konsekwencji złamania reguł. Złoty standard wyjścia dziecka z klasy: W przypadku dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej jednym z podstawowych zadań nauczyciela jest dopilnowanie, by dziecko wyszło z klasy z: 1

2 całą notatką (jeśli nie jest w stanie jej zapisać, może ona być skrócona z założenia), wyraźnie zapisaną informacją o pracy domowej: pisemnej i ustnej. Jeśli nic nie jest zadane, również powinno być to zaznaczone ( nic nie jest zadane ), wyraźnie zapisaną informacją o wszelkich nietypowych sytuacjach (wycieczka, dodatkowe przybory itp), wyraźnie zapisaną informacją, kiedy jest sprawdzian i z jakiego zakresu materiału. Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym Pracując z dzieckiem nadpobudliwym warto: poświęcać mu dużo uwagi wzmacniać wszelkie przejawy pożądanego zachowania stosować zrozumiałe dla dziecka reguły być konsekwentnym przekazywać treści w sposób jasny, prosty, krótki; wszelkie konsekwencje (pozytywne i negatywne) powinny być natychmiastowe pomóc nadpobudliwemu dziecku zorganizować świat wokół siebie (plan dnia, algorytmy postępowania) stosować zrozumiały dla dziecka system kar i nagród. Charakterystyka objawów nadpobudliwości psychoruchowej co może zrobić nauczyciel? I. Zaburzenia uwagi - uczeń: - nie potrafi na długo skupić sie w czasie pracy, bardzo szybko się rozprasza; - nie słyszy i nie odpowiada na polecenia, zapomina polecenia; - nudzi się szybko; - nie potrafi dokończyć wielu czynności; - często czyta bez zrozumienia; - wraca do początku, gdy przerwą pracę; - charakteryzuje go chaos odpowiedzi i natłok myśli; - ma trudności z zorganizowaniem sobie pracy; - unika zadań wymagających wysiłku umysłowego; - gubi rzeczy potrzebne do pracy; - zapomina co było zadane; - ma kłopoty z zapamiętaniem przyswajanego materiału. 2

3 Co może zrobić nauczyciel? 1. Skracać zadanie poprzez dzielenie go na mniejsze zadania cząstkowe. 2. Zadawać mniej materiału na raz. 3. Natychmiast sprawdzać poprawność wykonania zadania. 4. Przeplatać mniej interesujące zadania ciekawszymi. 5. Starać się zaskoczyć ucznia- nowe i oryginalne zadania są dla ucznia bardziej zajmujące i pozwalają się lepiej skoncentrować. 6. Korzystać z materiałów, które można dotknąć, manipulować; ilustrować materiał schematami, obrazkami, podawać dzieciom różne mnemotechniki, wierszyki (np. uje się nie kreskuje ), pisać słowa kluczowe na tablicy. 7. Proponować zadania, które wymagają czynnej aktywności ucznia, czynnej dyskusji. 8. Dawać bardzo krótkie komunikaty, formułowane pozytywnie (co uczeń ma zrobić, a nie: czego nie powinien): np. Teraz otwórz zeszyt, Spójrz w zeszyt, Usiądź prosto, Spakuj rzeczy, Śmieci!. 9. Powtarzać instrukcję tak często, jak to potrzebne, poprosić o powtórzenie instrukcji. 10. Zapisać polecenie. 11. Sprawdzić, czy uczeń rzeczywiście wykonał pierwsze polecenie (np. otworzył zeszyt), a dopiero potem wydać następne (np. otwórz książkę na stronie..., następnie: Przeczytaj zadanie pierwsze, następnie: Rozwiąż to zadanie, zamiast: Otwórzcie książki na stronie... i zróbcie zadanie pierwsze ). 12. Zwracać uwagę hasłowo: Spójrz na mnie!, Halo!, Uwaga!, To jest ważne! - i zatrzymać wzrok na dziecku. 13.Stanąć przy dziecku, poklepać po ramieniu, kucnąć i popatrzyć mu w oczy, prosić o powtórzenie jego słów- utrzymać kontakt wzrokowy. 14.Pracować z zegarkiem, kuchennym minutnikiem (zadaniem dziecka jest wykonanie pracy przed upływem wyznaczonego czasu), używać dzwoneczka, gwizdka by przyciągnąć uwagę dzieci. 15.Zrobić krótką przerwę. II. Nadmierna ruchliwość - uczeń: - ma nerwowe ruchy rąk i stóp; - często wstaje z miejsca, chodzi po klasie; - jest nadmiernie hałaśliwy, ma trudności ze spokojnym bawieniem się; - ciągle się wierci, stale jest w ruchu; - obgryza paznokcie, gryzie ołówki, długopisy, bawi się przedmiotami. Co może zrobić nauczyciel? 1. Prosić ucznia o wykonanie drobnych czynności, np.: powieszenie mapy, zmoczenie 3

4 gąbki, zmycie tablicy, rozdanie innym dzieciom pomocy, itp. 2. Zrobić krótką przerwę wypełnioną aktywnością ruchową. 3. Jeśli to konieczne, pozwolić uczniowi na manipulowanie drobnym przedmiotem (np. gumowa piłeczka) lub na wstawanie z krzesła, jeśli już nie może wytrzymać bez ruchu (taki uczeń powinien wtedy siedzieć raczej z tyłu klasy, by nie przyciągać uwagi innych dzieci). 4. Dostrzegać i wzmacniać (chwalić, nagradzać) momenty, w których uczeń siedzi spokojnie. III. Nadmierna impulsywność - uczeń: odpowiada, zanim nauczyciel skończy zadawać pytanie; najpierw działa, potem myśli; nie potrafi czekać na swoją kolej, stać w szeregu; przerywa, przeszkadza innym; jest nadmiernie gadatliwy; nie przewiduje konsekwencji swoich działań; reaguje nieproporcjonalnie do bodźców; zna reguły, ale nie potrafi ich zastosować; przypadkowo, nieumyślnie niszczy różne przedmioty; nie potrafi zaplanować swojej pracy; nie potrafi zrobić czegoś w określonej kolejności Co może zrobić nauczyciel? 1. Wprowadzić zestaw jasnych i zrozumiałych reguł zachowania (np. znaki w widocznych miejscach przypominające o zachowaniu ciszy, itp.) 2. Dzień po dniu przypominać o zasadach. 3. Starać się przewidywać sytuacje, w których zachowanie impulsywne może wystąpić (np. wybiegnięcie po dzwonku z klasy), powstrzymać dziecko przed reakcją, przypomnieć o zasadach i konsekwencjach. 4. Natychmiast wyciągać konsekwencje zachowań ucznia (zarówno pozytywne, jak i negatywne: na nagrody uczeń również nie powinien czekać długo!). 5. Wzmacniać wszelkie momenty, w których uczeń zachował sie zgodnie z ustalonymi regułami. 6. Wprowadzać i stosować plan dnia, plan zajęć. 7. W przypadku wybuchu: odwrócić uwagę dziecka Chodź pomożesz mi przy. ; wykorzystać Kartkę Bezpieczeństwa : zgnieć ją, podrzyj, podeptaj, wyrzuć, itp. 4

5 Ławka nadpobudliwego dziecka powinna być usytuowana: - w pobliżu nauczyciela (blisko jego biurka lub tablicy), plecami do reszty kolegów, w towarzystwie dobrych, spokojnych uczniów (ale nie najlepszych przyjaciół), z dala od łatwo rozpraszających elementów środowiska (np. okno, drzwi), Niektóre dzieci potrzebują dużo przestrzeni - dla nich odpowiednie może być posadzenie z tyłu klasy. W takiej sytuacji jednak nauczyciel co 5 minut podchodzi do ucznia i sprawdza jego postępy w pracy. Ważne jest oznaczenie granic- zachowania i przestrzeni należącej do ucznia (ławka dziecka, przestrzeń, gdzie może się poruszać, wyznaczenia jasnych reguł zachowania w konkretnych sytuacjach)- dzieci z ADHD mają tendencję do zagarniania przestrzeni innych, mogą też potrzebować więcej przestrzeni. Etapy skutecznego wydawania polecenia: 1. Wybierz polecenie, na którym Ci zależy i które jesteś gotowy wyegzekwować. 2. Podejdź do dziecka. 3. Zdobądź jego uwagę (dotknij go, spójrz w oczy, zawołaj po imieniu). 4. Wydaj jednoznaczne polecenie w dwóch- trzech słowach. 5. Powtórz polecenie tyle razy, ile trzeba, poproś dziecko, aby je powtórzyło. 6. Dopilnuj jego wykonania. Nie wypowiadaj polecenia, kiedy nie jesteś w stanie go wyegzekwować! Wielu dorosłych wydaje dzieciom zbyt wiele poleceń, nie zważając na to, czy są one potem rzeczywiście przestrzegane- dziecko uczy się, że poleceń nie trzeba traktować bardzo poważnie. Nie wolno nakazywać niczego, gdy nie jest się gotowym lub nie jest się w stanie tego wyegzekwować. Zanim wypowie się polecenie, warto się zastanowić, jakie pozytywne i negatywne konsekwencje mogą wyniknąć w przypadku, gdy dziecko zastosuje sie do nakazu bądź go zignoruje. W jednej chwili możesz wydać tylko jedno polecenie! Dziecku nadpobudliwemu łatwiej jest coś zrobić, niż nie zrobić, należy więc ograniczyć liczbę zakazów do minimum. Polecenia należy wypowiadać zdecydowanie (nie w formie próśb), spokojnym, neutralnym głosem. Dla dziecka powinno być jasne, że nie przysługuje mu żadna dowolność w stosowaniu się do poleceń. 5

6 Praca nad zachowaniami niepożądanymi Definiowanie niepożądanego zachowania dziecka. Rozpoczynając pracę nad trudnymi zachowaniami trzeba je dokładnie zdefiniować. Nie można pracować nad stwierdzeniem, że dziecko jest złośliwe, czy: uczeń jest niegrzeczny. Trzeba zadać sobie konkretne pytania dotyczące niepożądanego zachowania: o jakiej porze dnia występuje?, w jakiej sytuacji? czy uczeń przebywa wtedy w określonej grupie rówieśników? czy pojawia się ono w odpowiedzi na konkretne polecenie? Kiedy uczeń jest przeładowany nadmiarem bodźców, znudzony, zmęczony? Warto jest określić, co się dzieje, jeśli niepożądane zachowanie się pojawi- mogą być zdarzenia, które podtrzymują występowanie problemowego zachowania. Czy poprzez swoje zachowanie uczeń: unika wykonania jakiejś pracy?, koncentruje uwagę nauczyciela bądź rówieśników (zarówno pozytywną jak i negatywną), stawia na swoim?, zmusza inna osobę do wykonania pracy sprawiającej mu trudność?, zauważa, że wyprowadził Cię z równowagi itp.? Rozpoczynając pracę nad zmianą zachowań warto określić, jakie zachowanie jest zachowaniem poprawnym i możliwym do wykonania przez ucznia. Przykłady typowych zachowań pożądanych: Słucha poleceń: wypełnia polecenia nauczyciela w rozsądnym czasie; Zachowuje się zgodnie z zasadami obowiązującymi w klasie: siedzi spokojnie na swoim miejscu do momentu, kiedy nie otrzyma pozwolenia na jego opuszczenie; rozmawia tylko wtedy, gdy otrzyma zgodę nauczyciela; Odnosi się przyjaźnie do rówieśników: nie przezywa i nie bije się z nimi. Rozpoczynając pracę nad zmianą zachowań warto zacząć od jednego zachowania niepożądanego. Jeśli jednak wykorzystywany jest system żetonowy, można zacząć od trzech, czterech pozycji. Należy zaczynać od pracy nad zachowaniem pożądanym, które jest stosunkowo łatwe do osiągnięcia. Zarówno nauczyciel, jak i uczeń potrzebuje sukcesów szczególnie na początkowym etapie pracy nad modyfikacją zachowań. Można rozpocząć od pracy nad problemami tylko przez ograniczony czas, np. przez dwie pierwsze lekcje. Z reguły łatwiej jest nagradzać pojawienie się zachowania pożądanego, niż brak 6

7 zachowania niepożądanego. Np. jeśli trudnym zachowaniem jest wyrywanie się do odpowiedzi, lepiej jest nagradzać każdorazowe podniesienie ręki przez ucznia, niż brak wyrywania się z odpowiedzią- w tym drugim przypadku wbrew naszej woli uczeń może przestać w ogóle udzielać się na lekcji. Warto włączyć ucznia do określania i wyznaczania celów, nad jakimi chce pracować. Im bardziej uczniowie są zaangażowani w wyznaczanie sobie celów w pracy, tym bardziej jest prawdopodobne, że będą nad nimi pracować. Konieczne jest wyznaczenie zachowania pożądanego na osiągalnym dla ucznia poziomie tzn. o takim stopniu trudności, jakiemu uczeń jest w stanie sprostać. Zaczynając, dobrze jest wyznaczyć poprzeczkę maksymalnie oczekując, że uczeń zrobi o 20 % więcej niż początkowo. Np. jeśli uczeń przeszkadza i zwracana jest mu 15 razy w ciągu lekcji uwaga, sukcesem będzie redukcja takiego zachowania do 10 razy. Jeśli uczeń poprawia sie, wtedy cel i poprzeczka powinny być podwyższone. Najważniejsza jest jednak koncentracja na procesie poprawy, a nie osiągnięcie doskonałości. ABC zachowania Po bliższej analizie można spostrzec, że niewłaściwe zachowanie dziecka składa się z trzech kolejnych faz: A. Zdarzenie poprzedzające, czyli to, co wystąpiło bezpośrednio przed nieakceptowanym przez nauczycieli zdarzeniem (np.: dziecko wchodzi do klasy). B. Właściwe trudne zachowanie (np. dziecko rzuca plecak, nie wyjmuje rzeczy i mówi, że nie będzie dzisiaj pracować. Nie reaguje na polecenia nauczyciela). C. Następstwa, czyli reakcje nauczyciela na negatywne zachowanie(np. nauczyciel początkowo prosi dziecko, by wyjęło zeszyty i książki i zaczęło pracować. Gdy nie posłuchało, wysyła je do pedagoga szkolnego lub nie pozwala mu pracować na lekcji). Zdarzenie poprzedzające: Najczęściej trudno jest przewidzieć, kiedy wystąpi trudne do zaakceptowania zachowanie dziecka. Czasami jednak problemowe sytuacje powtarzają się w takich samych okolicznościach. Należy się zastanowić, kiedy trudne zachowanie powtarza się- może występuje zawsze w tej samej sytuacji lub z udziałem tych samych osób? Być może uda się zapobiec problemowemu zachowaniu, zanim wystąpi, usuwając jego przyczyny (np. jeśli zwykle dochodzi do przepychanki podczas wychodzenia z klasy, warto przytrzymać ucznia, zanim zacznie biec do wyjścia). Następstwa: Reakcje nauczyciela na zachowanie dzieci, zarówno to pozytywne, jak i negatywne, mogą być bardzo różne. Nauczyciel może zrobić coś, co dla dziecka będzie stanowić nagrodę (np. pochwała, zwrócenie uwagi na dziecko- czasem nawet tej 7

8 negatywnej) lub też nie dostarczyć żadnych wzmocnień. W przypadku, gdy reakcja nauczyciela na zachowanie dziecka jest dla ucznia pożądana, przyjemna (wzmacniająca), zwiększa się prawdopodobieństwo, że dziecko powtórzy dana zachowanie w przyszłości. Jeśli dziecko zrobi coś i w rezultacie nauczyciel nie reaguje, to zmniejsza się prawdopodobieństwo, że uczeń powtórzy to samo zachowanie w przyszłości. Zachowanie dziecka jest wygaszane. Np. jeśli dziecko po spokojnym zajęciu miejsca w ławce i zapisaniu notatki nie zostanie pochwalone- nie spotka się z pozytywną reakcją nauczyciela- to następnym razem nie zrobi tego tak bardzo chętnie. I podobnie- jeśli nauczyciel nie reaguje na wymawiane pod nosem komentarze ucznia obliczone na zdenerwowanie dorosłego, prawdopodobieństwo wystąpienia podobnych zachowań dziecka w przyszłości zmniejszy się. zachowanie pożądane + wzmocnienie = więcej zachowań pożądanych zachowanie pożądane + brak wzmocnienia (wygaszanie) = mniej zachowań pożądanych zachowanie niepożądane + brak wzmocnienia (wygaszanie) = mniej zachowań niepożądanych zachowanie niepożądane + wzmocnienie = więcej zachowań niepożądanych Dostrzeganie zachowań pożądanych Wielu nadpobudliwych uczniów spotyka się przede wszystkim z negatywnymi uwagami ze strony otoczenia. Wydaje im się, ze nauczyciele są z nich ciągle niezadowoleni i że zawiedli oni ich oczekiwania. Uwaga nauczycieli i dzieci jest kierowana przede wszystkim na złe doświadczenia, a pozytywne wydarzenia- mimo, iż ciągle mają miejsce- są coraz mniej wyraźne. Dlatego głównym celem pracy jest doprowadzenie do sytuacji, w której nauczyciele i dzieci będą umieli świadomie kierować swoją uwagę na najdrobniejsze nawet sukcesy i akcentować je. Przy czym nie powinno się ani bagatelizować problemów ani upiększać sytuacji. Reguła 1: Pomyślcie o dobrych cechach dziecka i o jego uzdolnieniach (np. jest lubiane przez kolegów z klasy, jest wysportowane, umie dobrze liczyć, jest wrażliwy na problemy innych, itp.). Reguła 2: Zwracajcie uwagę na drobiazgi i rzeczy z pozoru oczywiste (np. mówi dzień dobry po wejściu do klasy, jest spokojny przez dwie pierwsze lekcje). 8

9 Reguła 3: Zwróćcie uwagę na trudne zazwyczaj sytuacje. Jeśli przebiegają mniej problematycznie, niż do tej pory - doceńcie to (np. uczeń szybciej, niż zazwyczaj wyjmuje zeszyt, jest spokojniejszy w trakcie przerwy). Reguła 4: Kiedy znajdziecie coś pozytywnego, podzielcie się tym ze swoim uczniem. Nie chodzi o to, żeby przy każdym drobiazgu śpiewać hymny pochwalne - wystarczy zachęcające skinienie, uśmiech, słowo pochwały, np. dobrze. Kiedy dziecku udaje się poprawić swoje zachowanie w jakiejś sytuacji, należy powiedzieć mu z uznaniem, że teraz jest lepiej, niż było wcześniej. Aby dziecko miało motywację do zmiany, ilość pochwał powinna być większa, niż liczba uwag negatywnych kierowanych pod jego adresem. Reguła 5: Notujcie codziennie po skończonych lekcjach dobre wydarzenia minionego dnia: w jakiej sytuacji sprawiające trudności dziecko zachowało się dobrze/ lepiej, niż zazwyczaj? Czy okazaliście dziecku, że jesteście z niego zadowoleni i że się ucieszyliście? Reguła 6: Rozmawiajcie z dzieckiem o pozytywnych zdarzeniach z minionego dnia. Uważajcie jednak, by nie rozpoczynać od wymieniania negatywnych wydarzeń i nie mieszać ich z pozytywnymi. Odmianą tej metody może być przekazywanie rodzicom w specjalnym zeszycie informacji o tym, co dziecko danego dnia zrobiło dobrze. Reguła 7: Nie oczekujcie cudów. W przypadku stosowania się do wymienionych reguł atmosfera w klasie czy na przerwie często poprawia się. Nie należy jednak oczekiwać, że dzięki tym środkom zaradczym problemy ulegną wstrząsającej poprawie. Są one jednak bardzo ważne z tego względu, że stanowią bardzo dobrą podstawę dalszej terapii. Pochwały Pochwała powinna być: 1. natychmiastowa; 2. opisowa (opisz, co widzisz); 3. może podsumowywać sytuację ( to się nazywa dokładność ); 4. może być informacją, że rodzice/ nauczyciel cieszą się z takiego zachowania; 5. powinna dotyczyć zachowania dziecka, bez porównywania do innych dzieci; 6. nie powinna zawierać zwrotu tak..., ale... ; 7. powinna być prosta, jasna, jednoznaczna; 8. jeżeli nie ma za co chwalić, należy stworzyć taką sytuację. 9

10 Pochwała jest ważnym sposobem wpływania na zachowanie. Zachowanie, któremu poświęcamy uwagę jest wzmacniane, to znaczy, że będzie miało tendencję do powtarzania się. Ganiąc, krytykując jakieś niewłaściwe zachowanie dziecka też zwracamy na nie uwagę, a więc powodujemy, że będzie się powtarzało. Zamiast więc bezskutecznie walczyć z jakimś zachowaniem, lepiej jest znajdować takie sytuacje, kiedy dziecko zachowuje się tak, jak tego oczekujemy i wtedy pochwalić je. Jak skutecznie chwalić? Bądź dokładny w opisie zachowania, które Ci się podoba- opisz, co widzisz ( Wszystkie książki stoją na półce- to sie nazywa porządek ); Powiedz np.: Podoba mi się, jak wykonujesz moje polecenia, zamiast Dziękuję ; Pochwal natychmiast, jak zauważysz właściwe zachowanie; Zauważ i pochwal wszelkie, nawet niewielkie oznaki poprawy. Dla ucznia nadpobudliwego ważna jest pochwała za rzeczy, które innym dzieciom przychodzą bez większego wysiłku; Staraj się, aby w Twojej pochwale nie było ani odrobiny krytyki; Unikaj nawiązania do poprzednich złych zachowań (zamiast wreszcie zapamiętałeś, co było zadane - bardzo mi się podoba, że pamiętałeś o dzisiejszej pracy domowej ); Unikaj zwrotu Dobrze zrobiłeś, ale... ; Bądź szczery i spontaniczny. Stosuj pochwały szczegółowe. Zauważaj publicznie zachowania dziecka, chyba, ze wprawia to je w zakłopotanie; Chwal często (np. ok. 5 do 10 razy na godzinę). Utrzymuj przeważającą liczbę pochwał w stosunku do konsekwencji negatywnych; Chwaląc dziecko nadpobudliwe, nie możesz zapomnieć o reszcie klasy. Zasady Stosowanie zasad i konsekwencji Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo potrzebuje jasnych, konkretnych informacji, jak się powinno zachować. zasady powinny być sformułowane jak najkrócej; zasady formułujemy pozytywnie pozytywnie- są wtedy wskazówkami i nie pokazują innych możliwości (np. Obiad jemy siedząc przy stole); Dziecko nie przyswaja na raz więcej, niż 2-3 zasady. Maksymalnie pamięta o ok. dziesięciu; System zasad musi być dopasowywany do zmieniającej się rzeczywistości; Zasad muszą przestrzegać wszyscy i zawsze- nawet, jeśli w danej chwili jest to 10

11 niewygodne dla dorosłego- inaczej dziecko nie traktuje ich na serio; Zasady przypominamy tak często, jak to potrzebne; Konsekwencje Kary a konsekwencje Kara jest zrobieniem przykrości, żeby uniknąć pewnej sytuacji w przyszłości. Karzemy wtedy, gdy czujemy się źli i bezsilni; aby udowodnić, kto tu rządzi i kto jest górą. Kara może być skuteczna, ale rodzi gniew, strach, chęć odwetu. To nie są uczucia, które chcemy wzbudzać w naszych dzieciach. Kara jest czasem trudniejsza dla dorosłych. Może także wzmocnić pewne zachowania. Zmniejsza poczucie odpowiedzialności za zachowanie u dzieci. Konsekwencje różnią się od kar przede wszystkim tym, że nie są formą zemsty, odreagowania. Nie są zależne od naszego humoru, a od zachowania dziecka. Są stałym elementem porządkującym domowe i szkolne życie. Wielu dorosłych ma problem z odpowiednim reagowaniem na dużą ilość sytuacji, w których dziecko nie wypełnia poleceń lub łamie zasady- reakcja jest często zależna od tego, jak bardzo się zdenerwowali i rozzłościli, a nie od stałej i realizowanej konsekwentnie zasady ( np. dorośli czasami nie wyciągają żadnych konsekwencji z problematycznego zachowania a innym razem przy podobnym zachowaniu dziecka reagują bardzo surowo). Jak wprowadzać spójny system norm i zasad oraz konsekwencji 1. Utwórz listę poleceń i zasad, których dzieci powinny przestrzegać- opisz je możliwie jak najdokładniej. 2. Zastanów się, które polecenia i reguły są dla ciebie naprawdę ważne. Rozważ, dlaczego w klasie obowiązuje właśnie taka zasada, czy jest rzeczywiście sensowna i konieczna? Co sie stanie, jeśli uczniowie zignorują tą zasadę/ polecenie? 3. Pochwal dziecko, jeśli wykonał polecenie i nie zapomniał o zasadach. Jeśli na nieodpowiednie zachowanie dziecka reagujesz wyciąganiem negatywnych konsekwencji, nie wolno ci zapomnieć, aby w przypadku odpowiedniego zachowania wprowadzić pozytywne konsekwencje. Tylko wówczas właściwe zachowanie może się utrwalić. 4. Nie odwlekaj wyciągania negatywnych konsekwencji. Konsekwencje są tym skuteczniejsze, im krótszy czas dzieli je od zachowania. W przypadku, gdy nie możesz zastosować konsekwencji natychmiast (np. musisz prowadzić lekcję), powinieneś 11

12 bezpośrednio po zachowaniu zapowiedzieć je uczniowi i zastosować tak szybko, jak to możliwe. 5. Należy zapowiadać tylko takie konsekwencje, które są możliwe do zrealizowania. 6. Negatywne konsekwencje muszą być stałe! Tylko dzięki regularnym i ciągłym konsekwencjom dziecko może nauczyć się, że jego nieodpowiednie zachowanie nie jest dopuszczalne. 7. Wypracuj dla każdej reguły i polecenia naturalne konsekwencje, które nastąpią, gdy dziecko nie będzie się do nich stosować. Naturalne konsekwencje, to takie, które wynikają bezpośrednio z zachowania dziecka. Mogą mieć one różną formę: naprawienie szkód (np. posprzątanie), wyłączenie z sytuacji ( np. nie słucha sie odpowiedzi, gdy uczeń nie podniósł ręki; opuszczenie pomieszczenia- jest to skuteczne jedynie wtedy, gdy wyłączenie z sytuacji dziecko odbiera jako nieprzyjemne, np. jest odesłane do cichego, nudnego miejsca), zmniejszenie wzmocnień pozytywnych i odebranie przywilejów (np. kolega nie może przyjść w odwiedziny, dopóki lekcje nie zostaną odrobione), ograniczenie swobody działania (w przypadku młodszych dzieci- fizyczne nakierowanie na pożądane działanie). 8. Wyciągaj konsekwencje jak najspokojniej- agresja zawsze budzi agresję. 9. Nie dyskutuj z dzieckiem na temat sensowności ustalonych reguł wtedy, gdy właśnie wyciągasz konsekwencje ich nieprzestrzegania. Konsekwencja powinna być: Szybka- powinna nastąpić natychmiast po przewinieniu. Skuteczna- doprowadzona do końca. Sprawiedliwa- odpowiednia do przewinienia i stała. Słuszna- związana z rzeczywistym przewinieniem dziecka. Sympatyczna- nie należy odbierać dziecku sympatii ani szacunku. Stanowcza- dorosły ma możliwości i środki by wyegzekwować ustalone wcześniej zasady. Słowna- kara cielesna nie może być środkiem wychowawczym! Systemy żetonowe Systemy żetonowe są pomocne w nagradzaniu za właściwe zachowania i wyciąganiu negatywnych konsekwencji w przypadku łamania zasad. Najogólniej: polegają na zdobywaniu punktów- warunkiem zdobycia punktów przez dziecko jest właściwe zachowanie. Dziecko może być nagradzane punktem (uśmiechniętą buźką, nalepką, żetonem) za każdym razem, gdy zachowuje się zgodnie z ustaleniami. Można mu też przyznać pewną pulę wyjściowych punktów, które traci za każdym razem, gdy zachowa się niewłaściwie. Odpowiednią ilość zebranych punktów dziecko może wymienić na ustalone wcześniej nagrody/ przywileje. 12

13 Rozpoczynając pracę z systemem żetonowym warto zacząć od przyznawania dziecku punktów za konkretne pożądane zachowania/ przestrzeganie zasady. Na początku lepiej też nie odbierać punktów za niewłaściwe zachowania (tą zasadę można wprowadzić wtedy, gdy dziecko wdrożyło się już do systemu żetonowego i odnosi w nim sukcesy). 1. Ustal listę kilku zachowań, na których występowaniu u dziecka szczególnie ci zależy (np. zapisanie całej pracy domowej, siedzenie w ławce przez określony czas). 2. Ustal liczbę punktów, którą dziecko zdobędzie za każdym, gdy zachowa się w pożądany sposób. 3. Dokładnie wytłumacz dziecku zasady gry. Wspólnie z dzieckiem i rodzicami ustalcie listę nagród, na które dziecko będzie mogło wymieniać swoje punkty. Ważne, by na liście znalazły się zarówno większe nagrody, które kosztują wiele punktów, jak i te drobne, które można zdobyć już po zebraniu niewielkiej ilości punktów. Konieczne jest szczegółowe ustalenie z dzieckiem, za jakie zachowanie można stracić bądź zdobyć punkt. Jeśli pracujesz nad zachowaniami niepożądanymi, na początek wprowadź do systemu punktowania najwyżej jedno- dwa zachowania, które są najbardziej uciążliwe. Zasady otrzymywania punktów powinny być umieszczone w widocznym miejscu (np. na ścianie). Przyznawaj punkty natychmiast, gdy dziecko zachowa się zgodnie z oczekiwaniami. Nie wolno odbierać raz przyznanych punktów. Nie można stawiać dziecku zbyt wysokich wymagań- stawiaj dziecku taką poprzeczkę, by mogło osiągnąć sukces. System żetonowy można rozciągnąć na dom- w szkole dziecko otrzymuje punkty a w domu zdobyte nagrody wypłaca rodzic. Dziecko może wybrać, na co przeznacza swoje punkty- na mniejszą, czy większą nagrodę. Ważnym elementem systemu jest fakt, że dziecko zyskuje nagrodę zaraz, jak tylko uzyska określoną liczbę punktów. Ważne jest, by dziecko brało udział w określaniu nagród. Należy też co jakiś czas zmieniać nagrody. Turniej uśmiechniętych twarzy 1. Wybierz jedno powtarzające się niewłaściwe zachowanie, które chciałbyś zmienić. Opisz je jak najdokładniej, w sposób konkretny, z uwzględnieniem sytuacji, w jakich najczęściej problem występuje. Do modyfikacji w Turnieju uśmiechniętych twarzy nadają się szczególnie te zachowania, które trwają krótko i w pojedynczych przypadkach nie są bardzo obciążające, ale występują bardzo często (np. częste przeklinanie, wstawanie z ławki). 2. Dokładnie ustal, jak musi wyglądać niewłaściwe zachowanie dziecka sprawiające, że 13

14 traci ono w turnieju punkt. 3. Określ porę rozpoczęcia i zakończenia Turnieju uśmiechniętych twarzy. Każdy turniej będziecie rozgrywać w przeciągu określonego czasu gry (np. lekcje można podzielić na trzy kwadranse). Przed jego rozpoczęciem macie do dyspozycji określoną ilość buziek, których nastrój (wesoły- punkt dla dziecka, smutny- utrata punktu przez dziecko) zależy od zachowania dziecka i będzie ustalony w trakcie turnieju. Ogólna zasada gry: na początku buźki nie należą do nikogo; w przypadku, gdy dziecko zachowa się niestosownie, nauczyciel bierze z puli jedną twarz i dorysowuje jej smutną minę. Te twarze, które po upływie czasu gry pozostaną w puli należą do dziecka. Zabawa musi być zorganizowana tak, aby dziecko miało szansę zdobyć punkty: zastanów się, jak często problematyczne zachowanie występuje w danej sytuacji- ilość punków wyjściowych powinna być nieco większa, niż początkowa zakładana liczba niepożądanych zachowań. 4. Wytłumacz dziecku zasady uczestnictwa w Turnieju uśmiechniętych twarzy. Zaproponuj rozegranie turnieju pomiędzy Tobą a dzieckiem. Objaśniając zasady turnieju w szczególny sposób podkreśl to, że na początku punkty nie należą do nikogo. Smutne twarze możesz umieszczać na arkuszu pracy tylko wówczas, gdy dziecko złamie zasadę obowiązująca w danej sytuacji. Natomiast te twarze, które pozostaną w puli po zakończeniu gry, pozwól dziecku ozdobić uśmiechami. 5. Załóż wspólnie z dzieckiem i rodzicami listę oczekiwanych nagród specjalnych. Powinny się znaleźć na niej nie tylko rzeczy materialne, ale również przywileje, ulubione aktywności dziecka. Opracowała: Bożena Wilczewska PPP nr 1w Gdańsku Na podstawie: Faber A., Mazlish E., Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Poznań 1993, Media Rodzina of Poznań; Pentecost D., Wychować dziecko z ADD i ADHD, 2005, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna Skotnicka M., Wolańczyk T., Kołakowski A., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin 1999, BiFolium; Skotnicka M., Wolańczyk T., Kołakowski A., Pisula A., Dziecko nadpobudliwe w szkole. Objawy i system pomocy, Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli Centrum CBT. 14