Ocena częstości występowania zespołu zachowań problemowych wśród młodzieży szkolnej w środowisku wielkomiejskim

Transkrypt

1 Probl Skoczylas Hig Epidemiol P i wsp. Ocena 2009, częstości 90(2): występowania zespołu zachowań problemowych wśród młodzieży szkolnej Ocena częstości występowania zespołu zachowań problemowych wśród młodzieży szkolnej w środowisku wielkomiejskim The frequency of problem behaviour syndrome occurrence in school children and teenagers of the metropolitan environment Paweł Skoczylas 1/, Michał R. Żebrowski 2/ 1/ Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi 2/ Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wprowadzenie. Czynniki związane z naruszaniem norm życia społecznego, takie jak: używanie substancji psychoaktywnych, agresja, przemoc, etc. określane są jako eksternalizacyjne wskaźniki zdrowia psychicznego, w odróżnieniu od wskaźników internalizacyjnych, które opisują problemy emocjonalne jednostki. Współwystępowanie obu rodzajów czynników jest opisywane przez niektórych autorów jako tzw. zespół zachowań problemowych. Cele pracy. Ocena częstości występowania składowych zespołu zachowań problemowych wśród dzieci i młodzieży szkolnej w środowisku wielkomiejskim. Materiał i metody. Badania dotyczące alkoholu i innych substancji psychoaktywnych zostały przeprowadzone w latach Ogółem wzięło w nich udział 348 osób: 184 chłopców (53%) i 164 dziewczęta (47%) w wieku 7-16 lat. Badania dotyczące zjawiska agresji i przemocy zostały przeprowadzone w latach Uczestniczyło w nich 273 uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Do wszystkich badań użyte zostały kwestionariusze i kwestionariusze ankiet dostosowane do wieku ankietowanych oraz rodzaju szkoły. Wyniki. Kontakt z alkoholem miało 62,7% uczniów szkół podstawowych i 96,2% uczniów gimnazjów. W czasie ostatniego roku, przetwory konopi używało 18,3% uczniów szkół podstawowych oraz 32,4% uczniów gimnazjów. 90,10% respondentów potwierdziło występowanie w szkole przypadków agresji. 92,7% badanych podało, iż agresorem jest najczęściej uczeń, 4,9%, jako agresora wskazało osobę spoza szkoły, natomiast 2,4% nauczyciela. Wnioski. 1. Alkohol jest najczęściej stosowaną przez dzieci i młodzież substancją psychoaktywną, kolejne miejsce zajmują przetwory konopi. 2. Spośród wszystkich substancji psychoaktywnych, w ostatnich latach najsilniej wzrosły wskaźniki używania narkotyków. 3. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny problem społeczny dotyczy ok. 90% uczniów. Słowa kluczowe: zespół zachowań problemowych, patologie społeczne, rodzina dysfunkcyjna Background. The factors connected with violation of social life norms, such as psychoactive substance use, aggression, violence, etc. are usually described as externalising mental health factors. By comparison, internalising factors are used to describe individual emotional problems. Concurrence of these two factors is sometimes referred to as the so-called problem behaviour syndrome. Aims. The assessment of the occurrence of particular problem behaviour syndrome elements in children and teenagers living in metropolitan areas. Materials and methods. The research concerning the use of alcohol and other psychoactive substances was carried out in between It covered a total number of 348 respondents: 184 boys (53%) and 164 girls (47%) aged 7-16 years. The research concerning aggression and violence was carried out between It covered 273 primary, junior secondary and secondary school pupils. Questionnaires and surveys, adapted to the age of the respondents and the type of school, were used. Results. 62.7% of primary school pupils and 96.2% of junior secondary school pupils had contact with alcohol. During last year, cannabis products were taken by 18.3% of primary school pupils and 32.4% of junior secondary school pupils. 90.1% of the respondents confirmed that aggression was present at school. 92.7% of the respondents said that a pupil was the aggressor, 4.9% indicated that aggression was caused by a person from outside the school, whereas a teacher was pointed out by 2.4%. Conclusions. 1. Alcohol is the most popular psychoactive substance used by children and teenagers. It is followed by cannabis products. 2. Among all psychoactive substances, indicators of drug use increased the most in recent years. 3. Aggression among children and teenagers is an urgent social problem it concerns approximately 90% of pupils. Key words: problem behaviour syndrome, family pathologies, dysfunctional family Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Paweł Skoczylas Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu ul. Piotrkowska 278, Łódź tel.: (42) , fax: (42) p.skoczylas@medyk.edu.pl

2 282 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): Wstęp Czynniki związane z naruszaniem norm życia społecznego, używanie substancji psychoaktywnych, agresja, przemoc, etc. określane są jako eksternalizacyjne wskaźniki (externalizing indicators) zdrowia psychicznego [1,2,3], w odróżnieniu od wskaźników internalizacyjnych (internalizing idicators), które opisują problemy emocjonalne jednostki. Współwystępowanie obu rodzajów czynników jest opisywane przez niektórych autorów jako tzw. zespół zachowań problemowych [1]. Liczne badania poświęcone tej tematyce pokazują, że podstawową składową zespołu jest nadużywanie alkoholu w dzieciństwie i wczesnej młodości, do którego często dołącza stosowanie środków psychoaktywnych i agresja [4, 5, 6]. Obserwacje te potwierdzają tzw. teorię otwartych drzwi (ang.: gateway), zgodnie z którą papierosy i alkohol, a następnie tzw. miękkie narkotyki, otwierają drogę do używania innych substancji psychoaktywnych. W przeprowadzonych w USA badaniach YRBS (Youth Risk Behavior Survey) wykazano, że palenie papierosów i picie alkoholu przez dzieci i młodzież zwiększa prawdopodobieństwo używania marihuany, a używanie marihuany przed 14 rokiem życia zwiększa siedmiokrotnie prawdopodobieństwo używania innych, tzw. twardych narkotyków [7]. Zespół zachowań problemowych u większości badanych przestaje być widoczny wraz z osiągnięciem dojrzałości i gotowości do założenia rodziny [1]. Występowanie zachowań problemowych jest charakterystyczne a zdaniem niektórych autorów wręcz normatywne dla okresu dorastania człowieka [1]. Podkreśla się ich znaczenie dla realizacji zadań rozwojowych [4, 6, 8, 9] pozwalają one na zabezpieczenie istotnych w życiu każdego człowieka potrzeb, np. potrzeby niezależności, akceptacji grupy rówieśniczej, etc. [1]. Z drugiej strony, częste, nasilone zachowania problemowe, mogą powodować wymierne szkody, zarówno dla jednostki, jak i całego społeczeństwa [1]. Z tego powodu część autorów jako symptomatyczne określa nadużywanie alkoholu, a nie jego konsumpcję, która jest obecnie zjawiskiem powszechnym wśród dzieci i młodzieży [10, 11]. Wydaje się, że podobnie należy definiować inne rodzaje zachowań problemowych, jako symptomatyczne traktując zachowania często występujące lub takie, które mogą prowadzić do ewidentnych, negatywnych konsekwencji [1]. Nie ma jednak pod tym względem pełnej zgodności wśród cytowanych autorów. Wynika to zapewne przede wszystkim z trudności zdefiniowania problemu [5, 12, 13]. Młodzież wykazująca zachowania problemowe narażona jest na szereg konsekwencji z tym związanych przerwanie toku nauczania, częste nieobecności w szkole, etc. W związku z tym najczęściej nie jest w ogóle uwzględniana w badaniach populacyjnych, przeprowadzanych na terenie szkół. W celu dotarcia do tej grupy bardziej przydatne są metody jakościowe, które pozwalają nie tylko dotrzeć do respondentów, którzy zwykle wymykają się badaniom ankietowym, ale również dają szansę pogłębienia rozumienia i interpretacji badanego zjawiska [14]. Pozwalają one także na analizę problemu z punktu widzenia tych osób, których dana kwestia bezpośrednio dotyczy. Założenia i cele pracy W roku 2000, w raporcie Biura Regionalnego dla Europy (HBSC) Światowej Organizacji Zdrowia, po raz pierwszy zwrócono uwagę na występowanie wśród polskiej młodzieży składowych zespołu zachowań problemowych. W kolejnych latach przeprowadzano w Polsce szereg badań poświęconych tej tematyce, między innymi badania szkolne ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs) w roku Ich celem był pomiar rozpowszechnienia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych, głównie alkoholu i narkotyków, oraz identyfikacja czynników ryzyka [10]. Prezentowane obecnie wyniki, pochodzą z badań przeprowadzonych na grupie dzieci i młodzieży zagrożonych lub dotkniętych patologiami społecznymi, które oparte są na zasadach zaproponowanych przez ekspertów Rady Europy. Wyniki te mogą być zatem porównywane z wynikami podobnych badań zagranicznych. Materiały i metody Wszystkie dane i informacje niezbędne dla zrealizowania założonych celów badawczych uzyskane zostały w drodze badań kwestionariuszowych. Badania dotyczące używania alkoholu i narkotyków zostały przeprowadzone w latach Ogółem w badaniu tym wzięło udział 348 osób: 184 chłopców (53%) i 164 dziewczęta (47%) w wieku 7-16 lat. Wszyscy uczestnicy byli uczniami szkół podstawowych lub gimnazjów. Badania dotyczące zjawiska agresji i przemocy zostały przeprowadzone w latach Ogółem wzięło w nich udział 273 uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych z terenu Łodzi. Do wszystkich badań użyte zostały kwestionariusze i kwestionariusze ankiet dostosowane do wieku ankietowanych oraz rodzaju szkoły. Informacje od dzieci młodszych, ze szkół podstawowych, zbierane były za pomocą kwestionariuszy, przy pomocy ankieterów, natomiast od dzieci starszych za pomocą kwestionariuszy ankiet do samodzielnego wypełnienia. Wszystkie kwestionariusze wypełniane były anonimowo.

3 Skoczylas P i wsp. Ocena częstości występowania zespołu zachowań problemowych wśród młodzieży szkolnej Wyniki 1. Alkohol W prezentowanym badaniu, kontakt z alkoholem miało 62,7% uczniów szkół podstawowych i 96,2% uczniów gimnazjów. W czasie ostatniego roku napoje alkoholowe spożywało 53,4% uczniów szkół podstawowych i 92,1% uczniów gimnazjów, natomiast w ciągu ostatniego miesiąca 38,7% uczniów szkół podstawowych i 92,6% uczniów gimnazjów. Rozpowszechnienie picia alkoholu przez dzieci i młodzież w prezentowanym badaniu nie było uzależnione od płci respondentów. Najczęściej spożywanym alkoholem, zarówno w grupie uczniów szkół podstawowych, jak i gimnazjów było piwo odpowiednio 67,5% i 62,4%, następnie alkohole wysokoprocentowe 34,5% i 43,2% oraz wino 32,2% i 36,7%. Przekraczanie progu trzeźwości kiedykolwiek, podawało 67,3% chłopców młodszych i 69,2% chłopców starszych, w ciągu ostatnich 12 miesięcy, 58,2% i 61,2%, w ciągu ostatnich 30 dni 26,4% i 38,3%. W grupie dziewcząt, przekraczanie progu trzeźwości kiedykolwiek podawało 49,3% dziewcząt młodszych i 54,2% dziewcząt starszych, w ciągu ostatnich 12 miesięcy 32,4% i 36,2%, w ciągu ostatnich 30 dni 15,8% i 23,6%. Najczęściej kupowanym alkoholem, zarówno w grupie uczniów szkół podstawowych, jak i gimnazjów było piwo 58,3% i 67,2%, następnie wino 54,3% i 52,3%. Najrzadziej kupowana była wódka 12,5% i 18,4%. Zdecydowana większość prób zakupu alkoholu przez dzieci i młodzież kończyła się sukcesem. Odmową sprzedaży ze względu na zbyt młody wiek zakończyło się mniej niż 10% prób zakupu alkoholu. 2. Przetwory konopi (marihuana i haszysz) Za wskaźnik używania przetworów konopi przyjęto stosowanie ich w ciągu ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. W tym czasie przetwory konopi używało 18,3% uczniów szkół podstawowych i 32,4% uczniów gimnazjów. W obu grupach, do używania marihuany i/lub haszyszu częściej przyznawali się chłopcy niż dziewczęta. W grupie uczniów szkół podstawowych udział użytkowników konopi wśród chłopców stanowił 22,2%, zaś wśród dziewcząt 14,4%. Analogiczne odsetki w grupie gimnazjalistów wynosiły 43,5% i 21,3%. Narażenie na propozycję sprzedaży narkotyków wynosiło 83,4 % wśród uczniów szkół podstawowych używających narkotyki i 5,4%, wśród uczniów ich nie używających. W grupie gimnazjalistów, wartości ocenianego wskaźnika były podobne i wynosiły 78,6% i 6,2%. 3. Agresja i przemoc w szkole 90,1% respondentów potwierdziło występowanie w szkole przypadków agresji. 92,7% badanych podało, iż agresorem był najczęściej uczeń, 4,9% jako agresora wskazało osobę spoza szkoły, natomiast 2,4% - nauczyciela. Wszystkie ofiary agresji potwierdziły występowanie w szkole przypadków agresji werbalnej. Najczęstsze jej formy to: używanie przekleństw 60,2%, wyśmiewanie się 5,3%, groźby pobicia 7,7%, kłótnie 26,8%. 56,1% uczniów spotkało się w szkole także z przejawami agresji fizycznej. Najczęstszą jej formę stanowiły: pobicia 53,6%, niszczenie rzeczy 6,5%, wymuszenia 37,7% oraz molestowanie seksualne 2,3%. Według 73,9% badanych przypadki agresji powtarzały się, tzn. występowały więcej niż jeden raz. Zdaniem 26,4% powtarzały się w sposób regularny. Tylko 33,7% uczniów powiadomiło o przypadkach agresji inne osoby. 97,1% badanych zanegowało występowanie przypadków autoagresji wśród uczniów i młodzieży w ich szkołach. Dyskusja Alkohol jest najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród dzieci i młodzieży szkolnej, podobnie jak ma to miejsce w dorosłej części społeczeństwa [1]. W prezentowanym badaniu kontakt z alkoholem deklarowało 62,7% uczniów szkół podstawowych i 96,2% uczniów gimnazjów. Podobne wartości podawane są także przez innych autorów [1, 9, 10, 12]. W czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, napoje alkoholowe spożywało 84,9% uczniów gimnazjów i 93,4% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Jak pokazują wyniki badań prowadzonych wśród nastolatków, spożywanie alkoholu stało się normą, przynajmniej w sensie statystycznym [10]. W prezentowanym badaniu, za wskaźnik względnie częstego używania alkoholu przyjęto spożywanie go w ciągu ostatnich 30 dni. Napoje alkoholowe spożywało w tym czasie 38,7% uczniów szkół podstawowych i 92,6% uczniów gimnazjów. W badaniach ESPAD z roku 2003, napoje alkoholowe w tym czasie piło 65,8% uczniów gimnazjów i 78,9% uczniów szkół ponadgimnazjalnych [10]. Pamiętać jednak należy, że badanie ESPAD było realizowane w maju i czerwcu okres ostatnich 30 dni przypadał zatem na kwiecień i maj, i nie obejmował świąt, karnawału, czy wakacji, które tradycyjnie sprzyjają okazjom do picia alkoholu [10]. Rozpowszechnienie picia alkoholu przez dzieci i młodzież w prezentowanym badaniu nie było uzależnione od płci respondentów.

4 284 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): Wszystkie oceniane wskaźniki spożywania alkoholu, tj. wskaźnik kontaktu z alkoholem, wskaźnik konsumpcji oraz wskaźnik względnie częstego używania alkoholu, w grupie dziewcząt i chłopców były niemal identyczne. W badaniu ESPAD uzyskano wyniki nieco odmienne [10]. Rozpowszechnienie picia alkoholu okazało się zróżnicowane ze względu na płeć. W prezentowanym badaniu najczęściej spożywanym alkoholem, zarówno w grupie uczniów szkół podstawowych jak i gimnazjów, było piwo odpowiednio 67,5% i 62,4%, następnie alkohole wysokoprocentowe głównie wódka 34,5% i 43,2%. Najrzadziej dzieci i młodzież spożywały wino odpowiednio 32,2% i 36,7%. Podobne wyniki uzyskano w badaniu ESPAD w roku 2003 [10]. W młodym pokoleniu, podobnie jak wśród dorosłych, wino i wódka pełnią odmienne funkcje, spożywanie wina ma charakter raczej symboliczny, stąd wystarczają mniejsze jego ilości. Porównanie wyników badania ESPAD, uzyskanych w 2003 r., z wynikami z lat 1999 i 1995, wskazuje na stabilizację, a nawet lekki spadek wskaźników w 2003 r. po wzroście w latach Przekraczanie progu trzeźwości zdarzało się częściej w grupie chłopców niż dziewcząt [10]. Podobne wyniki uzyskano w prezentowanym badaniu. Odsetki upijających się chłopców zarówno w młodszej grupie badanych, jak w grupie starszej przewyższają odsetki upijających się dziewcząt. Najczęściej kupowanym alkoholem zarówno w grupie uczniów szkół podstawowych, jak i gimnazjów było piwo, odpowiednio 58,3% i 67,2%, następnie wino 54,3% i 52,3%. Najrzadziej kupowana była wódka 12,5% i 18,4%. Zdecydowana większość prób zakupu alkoholu przez dzieci i młodzież kończyła się sukcesem. W prezentowanym badaniu odmową sprzedaży ze względu na zbyt młody wiek zakończyło się mniej niż 10% prób zakupu alkoholu. Podobne dane pochodzą z badań ogólnopolskich [10]. Odmową sprzedaży kończy się tylko 10% prób zakupu piwa, 17% wina i 14% wódki [10]. Na baczną uwagę zasługuje niezwykle wysoki poziom dostępności napojów alkoholowych w ocenach respondentów [10]. Wyniki prezentowanego badania potwierdzają, że w Polsce rozpowszechnienie używania przetworów konopi wśród chłopców jest wyższe, niż wśród dziewcząt. Uwagę zwraca bardzo duża dostępność narkotyków w ocenie uczniów. Prezentowane badania przeprowadzone zostały wśród dzieci i młodzieży ze środowisk zagrożonych patologiami społecznymi, lub już nimi dotkniętych. Stąd zapewne wynika fakt, iż wskaźniki dotyczące używania przetworów konopi były nieco wyższe w tej grupie badanych, niż wynika to z badań ogólnopolskich. W maju 2004 r. Skoczylas i Binczycka-Anholcer przeprowadzili badania nad agresją wśród dzieci i młodzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. 86,67% badanych potwierdziło wówczas występowanie w szkołach przypadków agresji [15]. W prezentowanym obecnie badaniu wypadki agresji w szkole odnotowało 246 osób spośród 273 uczestników badania (90,1%). W obu badaniach brane były pod uwagą wyłącznie przypadki agresji skierowanej przeciwko uczniom. Interesujące wydaje się porównanie danych dotyczących osób agresorów w obydwu badaniach. W badaniach dotyczących środowiska wiejskiego, 92,7% respondentów podało, że agresorem jest inny uczeń, często kolega z tej samej klasy, 4,7% jako agresora wskazało osobę spoza szkoły, natomiast 2,6% nauczyciela [15]. W prezentowanym obecnie badaniu, 228 spośród 246 uczniów (92,7%) podało, iż agresorem jest najczęściej uczeń, 12 uczestników badania (4,9%) jako agresora wskazało osobę spoza szkoły, natomiast 6 (2,4%) - nauczyciela. Wszystkie ofiary agresji, w obu badaniach, potwierdziły występowanie w szkołach przypadków agresji werbalnej. Najczęstsze jej formy to w badaniu dotyczącym środowiska wiejskiego: używanie przekleństw 39,90%, wyśmiewanie się 25,70%, groźby pobicia 17,89%, kłótnie 14,45% oraz nieuzasadniona krytyka ze strony nauczycieli 2,06% [15]. W badaniu prowadzonym w środowisku wielkomiejskim, najczęstsze formy agresji werbalnej w szkołach, to: używanie przekleństw 60,17%, wyśmiewanie się 5,28%, groźby pobicia 7,72%, kłótnie 26,83%. Kolejnym elementem, analizowanym podczas obu badań, było występowanie w szkołach przypadków agresji fizycznej przemocy. W środowisku wiejskim, z agresją fizyczną w szkole spotkało się 57,70% badanych. Najczęstszą jej formę stanowiły pobicia 51,04%, niszczenie rzeczy 21,35%, wymuszenia 19,79% oraz kaleczenie, zadawanie bólu, molestowanie seksualne 7,82% [15]. W badaniu łódzkim z agresją fizyczną w szkołach spotkało się 138 uczniów (56,09%). Najczęstszą jej formę stanowiły, podobnie jak w poprzednim badaniu, pobicia 53,63%, następnie niszczenie rzeczy 6,52%, wymuszenia 37,68% oraz molestowanie seksualne 2,17%. Według 65,39% uczestników badania z 2004 r., przypadki agresji w szkole powtarzały się, tzn. występowały więcej niż jeden raz. Natomiast zdaniem 41,18% spośród nich powtarzały się w sposób regularny [15]. Z badań łódzkich wynika, że przypadki agresji powtarzały się w 73,98%, natomiast zdaniem 65 badanych (26,42%) powtarzały się w sposób regularny. W obu porównywanych badaniach nie stwierdzano w zasadzie występowania przypadków autoagresji ze strony uczniów. W badaniu z roku 2004, na 210 respondentów odnotowano tylko 6 takich przypadków (4 samookaleczenia i 2 samozatrucia lekami) [15], natomiast w badaniu łódzkim, na 273 uczestników badania, odnotowano 8 przypadków samookaleczeń.

5 Skoczylas P i wsp. Ocena częstości występowania zespołu zachowań problemowych wśród młodzieży szkolnej Wnioski 1. Alkohol jest najczęściej stosowaną przez dzieci i młodzież substancją psychoaktywną, kolejne miejsce zajmują przetwory konopi. 2. Spośród wszystkich substancji psychoaktywnych, w ostatnich latach najsilniej wzrosły wskaźniki używania narkotyków. 3. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny problem społeczny, zarówno w środowisku wiejskim jak i wielkomiejskim dotyczy ok. 90% uczniów. Piśmiennictwo / References 1. Bobrowski K. Używanie substancji psychoaktywnych i inne zachowania problemowe młodzieży gimnazjalnej. Zmiany pomiędzy 14 a 16 rokiem życia. Alkohol Narkomania 2005, 18, 1-2: Achenbach TM. Challenges and benefits of assessment, diagnosis, and taxonomy for clinical practice and research. Austral N Zealand J Psychiatry 2001, 35: Adlaf E, Paglia A. The Mental Health and Well-Being of Ontario Students. Findings from the OSDUS. Centre for Addiction and Mental Health, Toronto Donovan J, Jessor R, Costa F. Adolescent problem drinking. Stability of psychosocial and behavioral correlates across a generation. J Stud Alcohol 1999, 60: Jessor R, Van Den Bos J, Vanderryn J, Costa F, Turbin M. Protective factors in adolescent problem behavior: moderator effects and developmental change. Develop Psychol 1995, 31: Stępień E. Czynniki ryzyka kontaktów z narkotykami od dorastania do wczesnej dorosłości (badania katamnestyczne). Alkohol Narkomania 2001, 14: Merrill JC, Kleber HD, Shwartz M. Cigarettes, alcohol, marihuana, other risk behaviors, and American youth. Drug Alcohol Depend 1999, 56: Jessor R. Problem-behavior theory, psychosocial development, and adolescent problem drinking. Brit J Addiction 1987, 82: Wójtowicz S. Picie alkoholu przez dorastających w kontekście realizacji zadań rozwojowych. Alkohol Narkomania 1996, 1(22): Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych młodzieży zrealizowanych w 2003 r. Europejski program badań w szkołach ESPAD. IPiN, Warszawa Hawkins J, Catalano R, Miller J. Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention. Psychol Bull 1992, 112: Mazur J. Międzynarodowe badania zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej (HBSC) jako źródło informacji o zachowaniach problemowych dorastających dziewcząt. [w:] Alkohol a zachowania problemowe młodzieży. Opinie i badania. Parpa, Warszawa Fatyga B, Sierosławski J. Uczniowie i nauczyciele o stylach życia młodzieży i narkotykach. Raport z badań jakościowych. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Pope C, Mays N. Qualitative methods in health care research. [in:] Qualitative Research in Health Care. Pope C, Mays N (ed). BMJ Books, London 2000: Skoczylas P, Binczycka-Anholcer M. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej ze środowisk wiejskich [w:] Przemoc i agresja jako problem zdrowia publicznego. Binczycka- Anholcer M (red). Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2005.