Transkrypt

1 MONITORING KULTUROWEJ POWIERZCHNI ZIEMI KS ZTA Ł TOWA NIE KRA JOB RA ZU PRZEZ CZŁ OWIEKA OD NA JD A WNIEJS ZY CH CZA S Ó W Henryk Stawicki Stawicki H., 2003: M o n ito rin g k u l tu ro wej o wierzc h n i ziemi k ształto wan ie k raj o b razu rzez c zło wiek a o d n aj dawn iej szyc h c zasó w ( M onit or ing of t h e c u l t u r al ear t h su r f ac e f or m at ion of c u l t u r al l andsc a es sinc e t h e m ost anc ient t im es), R eg io n al n y M o n ito rin g Ś ro do wisk a P rzyro dn ic zeg o n r 4, s , K iel ec k ie T o warzystwo N au k o we, K iel c e. Z ar y s tr e ś ci: W rac y rzedstawio n o mo ż l iwo ś c i wyk o rzystan ia mo n ito rin g u, a tak ż e ro zwó j widzen ia i ś wiado mo ś c i wzro k o wej o d c zasu al eo l itu i n eo l itu, w tym ro zwó j rysu n k u k o n tu ro weg o w g ro tac h i n a sk ałac h, do c zasu ws ó łc zesn eg o w c el u k ształto wan ia rzyj azn eg o dl a ś ro do wisk a ro zwo j u k u l tu ry l u dzk iej. O mó wio n o też ro zwó j ś wiado mo ś c i wzro k o wej w E g i c ie, a tak ż e ó wc zesn eg o k amien iarstwa w D o l in ie N il u. P iszą c o k u l tywac j i o ddawan iu c zc i i rek u l tywac j i n ie o min ię to G rec j i i ro zwo j u tam rzeź b y i arc h itek tu ry o raz wystę u j ą c yc h tam ó ź n iej szyc h zj awisk. C iek awym rzyk ładem wyk o rzystan ia reh i- sto rii w c zasac h ws ó łc zesn yc h b yły wyn ik i o g ó l n o o l sk ieg o k o n k u rsu ( ) arc h itek to n ic zn o -u rb an istyc z- n eg o w są siedztwie teren u wyk o al isk al eo n to l o g ic zn yc h w wo j ewó dztwie o o l sk im, g dzie j eden z u c zestn ik ó w za ro j ek to wał o ryg in al n ą meto dę rek u l tywac j i o raz trasę zwiedzan ia n azwan ą Ś c ież k ą c zasu. O mó - wio n o też ws ó łc zesn e o zytywn e i n eg atywn e rzyk łady i ro o zyc j e rek u l tywac j i złó ż k o al in sk al n yc h i min eral n yc h w P o l sc e o raz w in n yc h k raj ac h. H enr y k S t awic k i, T o warzystwo U rb an istó w P o l sk ic h K iel c e, u l. G ag arin a 8/ 2 9, K iel c e r m m y. O k u k t u u u c j b f m m y c h t c j t Naszego widzenia nie ot zy al iś w ost ac i got owej i niezm iennej o nasze szt ał ował o się w wy nik dł - giej ewol i iol ogic znej od or niej dosk onał do ego o est er az Władysław Strzemińsk i, wstę do T eo rii widzen ia, Ł ó dź Wrowadzenie W edług P rogram u P aństwowego M onitoringu Ś rodowisk a na lata w P olsce do odstawowych zadań aństwowego m onitoringu ś rodowisk a należ y: wyk onywanie badań, wsk aź nik ów charak teryzujących oszczególne k om onenty ś rodowisk a, rowadzenie w terenie obserwacji badań rzyrody, analiza danych oznawczych i wynik ów obserwacji, grom adzenie danych em isyjnych, ok reś lenie owiązań wystę ujących om iędzy rzyczynam i i sk utk am i, k k f k m ś W P M Ś m W Z M Ś P ( Z M Ś P ) k N ( J K ) m P Z M Ś P M A k Ś K T m k W N T ( ) o racowanie ra ortów zintegrowanych i jedno- om onentowych om unik atów oraz innych orm enetracji om unik acji, rozwój technik odelowania w ocenie stanu rodowisk a. system ie nie ujęty jest onitoring o- wierzchni ziem i. ydaje się, iż rogram tak i owinien być realizowany w stacjach bazowych integrowanego onitoringu rodowisk a rzyrodniczego, na obszarze tórych rowadzona jest ek s loatacja górnicza i sk ładowanie od adów. ależ y rzyjąć óź wiak, owalk owsk i, iż jeszcze za ało jest w olsce stacji tak ich jak na rzyk ład stacja onitoringu adem ii więtok rzysk iej w ielcach. rudno bowiem ówić o rawidłowej strategii zrównoważ onego rozwoju nie ogarniając jego wszyst- ich elem entów. ciąż ak tualne jest zawołanie ie szk odzić ziem i rzek azane rzez aylora

2 M ć P m ( m K P ż ś ś S ż B ( ) ś P ( k W k S ś K T N ( S ) N k P k k m G Ś k N M U O P ( N C ) ( t i n r C v i T h r L d t b y t h I U C N G A b i n B u A i r C K Z K ż m k im o u ływu wierci wiek u jest ono nadal ak tualne, szczególnie w olsce, gdzie im o wysiłk ów nielicznych głównie łodzież y) s rząta się co rok u również raj. owszechnie wiadom o, iż ochrona o- wierzchni ziem i a tak e rek ultywacja jej zniszczonych obszarów jest ciś le związana z ochroną rodowisk a człowiek a. zczególnie, e zdaniem rowera 19 75, najwyż ej 1/ 10 terenów na całym wiecie nie uległa jeszcze inwazji ludzk iej. oruszając ten tem at należ y stwierdzić, iż nie są rowadzone jeś li, to w niewielk im zak resie) syste- atyczne badania zniszczeń rajobrazu wywołane ek s loatacją górniczą. nieduż ym sto niu wyk orzystuje się jeszcze om ysły grona architek tów geologów, rzyrodnik ów zajm ujących się zagadnieniam i rek ultywacji i ształtowania. zersza ublik acja o i- sująca te roblem y na rzyk ładzie województwa więtok rzysk iego została wydana rzez ieleck ie owarzystwo auk owe tawick i. iniejszą ublik ację odając nowe rzyk łady trak tuję jak o oszerzenie tych waż nych roblem ów ochrony ulturowej owierzchni ziem i. oruszając roblem ultywacji i rek ultywacji oraz ształtowania nie s osób było om inąć historycznego as ek tu tego zagadnienia. Ins iracją do rojek tów rek ultywacji ogą być óry więtok rzysk ie, gdzie widoczne są odsłonięcia wszystk ich warstw geologicznych od am bru do czwartorzędu. ależ y zwrócić uwagę również na zainteresowanie tym i s rawam i iędzynarodowej nii chrony rzyrody IU oraz odjętej rzez nią rezolucji Resolu on on ser at on of eat en ed an sc a- es ad o ed e en er al ssem ly en os es) w s rawie o racowania zerwonej sięgi agroż onych rajobrazów, a tak e oż liwoś ci udziału naszego raju w tych działaniach. m 2. K u lt y wac j a, rek u lt y wac j a i k s zt ał t owanie wy rob is k zł ó ż w as ek c ie h is t ory c zny m W S łownik u wyrazów obcych K o alińsk iego wydanym w r. rzez W iedzę P owszechną słowo k ultywować wywodzące się z łac. c u lt i v ar e oznacza u rawiać, rozwijać coś z zam iłowaniem, otaczać dbałoś cią, trosk ą. N atom iast słowo rek ultywacja w N owej encyk lo edii owszechnej ( r.) oznacza rzywracanie zdewastowanym działalnoś cią człowiek a ś rodowisk om ( wody, lasy, gleby) ich f unk cji biologicznej. T u warto zaznaczyć, iż działalnoś ć k ś N k m ś J k T U P K k k k J k k f ś k T k k W m k k k k k ż f k m W k k ( Z ) ( m W ż E K k O k k k m k k k k k człowiek a była związana, chociaż nie zawsze, z rze- ształceniem rodowisk a rzyrodniczego, gdzie duż ą negatywną rolę, szczególnie w ostatnim stuleciu, odgrywał rzem ysł wydobywczo- rzetwórczy. atom iast słowo ulturowy zawarte w tytule racy jest związane z całok ształtem dorobk u aterialnego i duchowego ludzk oś ci, należ y do niej też warstwa ziem i zawierająca lady i dowody ludzk iej działalnoś ci i twórczoś ci. uż w r. na ogólno olsk iej onf erencji, organizowanej rzez owarzystwo rbanistów olsk ich w ielcach, dysk utowano nad s osobam i rek ultywacji i ształtowania ek s loatowanych złóż o alin stanowiących w niek tórych rzy adk ach sz ecący elem ent rajobrazu. ednym z waż niejszych wniosk ów ieleck iej on- erencji z r. było zalecenie o racowania studiów ochrony rodowisk a i rajobrazu najle iej rzed roz- oczęciem, a naj óź niej w trak cie ek s loatacji. ak i rogram owinien rzewidywać ierunk i i zasięg ek s loatacji oraz s osoby rek ultywacji i ształtowania złóż wraz z zagos odarowaniem z nich od adów. racając do roz oczętej tem atyk i, zastanawiający jest roblem, gdzie szuk ać oczątk ów yś lenia i działania, tóre rowadzi w ońcowym ef ek cie o rzez ultywację do rek ultywacji i ształtowania ek s loatowanych złóż o alin, a tak e do tworzenia ciek a- wych orm architek tonicznych i rzeź biarsk ich w a- ieniu. ok resie iedy ształtowały się ierwsze s ołecznoś ci oraz ludzk a cywilizacja in o- wstawały od osłoną ieczar i sk ał ierwsze galerie wystawy), a wiele z nich oż na do dzisiaj odziwiać. ok resie neolitu owstawały tak e na wielu obszarach uro y a najwięk sze w rzem ionk ach. strowca o alnie odziem nego wydobycia rzem ienia, tóre ozwoliły tworzyć anuf ak tury roduk ujące rzez ówczesnego człowiek a z am ienia rzem iennego sie- iery i inne narzędzia, rzyczyniające się w onse- wencji do rozwoju naszej cywilizacji Świadomość wzrokowa, znaki i symbole P owróć m y do galerii ludzk iej k ultury. W tam - tym ok resie w grotach e ok i neolitu m oż na rześ ledzić u ówczesnych artystów rozwój ś wiadom oś ci wzrok owej, k tóry rzejawia się rozwojem widzenia k onturowego ( S trzem ińsk i ). N a tym oziom ie człowiek uś wiadam iał sobie rzedm iot rzy om ocy jednej linii k onturowej ( ryc. 1). T en ty widzenia rozwija się w aleolicie ( ryc. 2 ), a zauważ yć go m oż - na też ws ółcześ nie, n. w rysunk u dzieck a ( ryc. 3). 118

3 D o zagadnień tych owróci się jeszcze w nastę nych rozdziałach. Ilustracją k ultywacji m ogą być om nik i, k tórym oddawano cześ ć, otaczano k ultem, n.: słynne ś wiątynie R am zesa II ( X IX dynastia) i jego m ałż onk i w A bu S im bel, wyk ute całk owicie w iask owej sk ale ( ryc. 4 ). Ryc. 1. A r t yś ci j as k i n i owi r ys un ek k on t ur owy m am ut ów, wg P i er r e J ob er t ( wyd. C zas y P r eh i s t or yczn e) Fig. 1. Cave artists a c o n to u r ic tu re o f m am m o th s, ac c o rdin g to P ierre J o b ert, E dit. P reh isto ric T im es Ryc. 4. F as ada ś wi ą t yn i k r óla Ram zes a I I w A b u S i m b el r zyk ł ad k ult ywacj i Fig. 4. Faç ade o f th e Ram zes I I tem l e in A b u S im b el an ex am l e o f c u l tivatio n Ryc. 2. Ryt n a s k ale w F on t -de-g aum e aleoli t ( S t r zem i ń s k i ) Fig. 2. Ro c k en gravin g in Fo n t-de-g au m e, P al aeo l ith ic (S trzem iń sk i ) W dalszej ewolucji nastę uje drugie stadium widzenia. W nętrze rzedm iotu zostaje wy ełnione rysunk iem linearnym. J est to niewąt liwie rozwój w ram ach tej sam ej k ategorii widzenia k onturowego ( ryc. 5 ). Ryc. 3. Rys un ek dzi eci ( S t r zem i ń s k i ) Fig. 3. A ic tu re o f c h il dren (S trzem iń sk i ) Ryc. 5. Ryt ( S t r zem Fig. 5. S to n (S trzem n a k am i en iń s k i e en gravin iń sk i ) i u, aleoli t k on t ur w k on t ur ze ) g, P al aeo l ith ic c o n to u r in an o th er c o n to u r 119

4 2.2. E g i t P m E g i t u m ś k W k S ( 6 ) rzejdź y teraz rzez wiek i do, gdzie oż na rześ ledzić rozwój wiadom oś ci wzrok owej, tóry rzejawia się w rzeź bie. arto też dodać, iż rawie cała historyczna rzeź ba egi sk a ształtowała się według trzem ińsk iego w nawiązaniu do ceram ik i ryc.. D osk onale zachowane k am ieniołom y w D olinie N ilu dostarczają nauce najbogatszych inf orm acji na tem at historii ówczesnego k am ieniarstwa ( L i ińsk a, K osińsk i ). N igdzie na ś wiecie zabytk owe k a- m ieniołom y m.in. granitu, k warcytu, alabastru, łu k u czy iask owca nie zachowały się w tak dosk onałym stanie ozwalającym rześ ledzić szczegóły technologiczne wyłam ywania i obróbk i k am ienia, w czasach o rzedzających w rowadzenie ż elaznych narzędzi ( ryc. 7). Ilustracją roblem u jest załączony schem at wyłam ywania blok ów w k am ieniołom ach ( ryc. 8 ). W arto też ws om nieć, ż e E gi cjanie znani z recyzji i dok ładnoś ci rzed rzystą ieniem do ek s loatacji już w X II wiek u rzed naszą erą wyk onywali m a y geologiczne, k tóre były waż ną inf orm acją dla nastę - nych ok oleń k a łanów, inż ynierów. Z achowana została m a a terenu k am ieniołom u w rejonie W adi H am m am at utrwalona na a irusie w ok resie X X dynastii, co jest rewelacją do dnia dzisiejszego ( ryc. 9 ). Ryc. 6. Rzeź b a z wa i en i a i k olum n a a i r us owa E g i t, I I t ys i ą cleci e.n.e. Fig. 6. A sc u l tu re in th e l im e sto n e an d a a y ru s c o l u m n E gy t, th e 2 nd m il l en n iu m B.C. T e związk i z ceram ik ą trwają cały ok res historyczny. N awet wówczas, gdy o rócz architek tury iram id zjawia się architek tura ś wiątyń k olum nowych, rzeź ba egi sk a zachowuje swoje charak terystyczne k ształty uwarunk owane w duż ej m ierze rzez ceram ik ę. S ądzę, ż e warto teraz wsk azać inne elem enty zbliż ające nas do odstawowego tem atu, tzn. k ultywacji i rek ultywacji. Ryc. 8. S ch em at wył am ywan i a b lok ów w k am i en i oł om ach Fig. 8. A sc h em e o f ro c k -b l o c k b reak in g in sto n e its Ryc. 7. D i ag r am r ac r zy ob eli s k u za i s an y n a ś ci an i e s k aln ej k am i en i oł om u w A s uan i e Fig. 7. A diagram o f wo rk o n th e o b el isk en graved o n th e ro c k - wal l in th e A su an sto n e it Ryc. 9. M a a t er en u k am i en i oł om u w r ej on i e W adi H am m am at ut r walon a n a a i r us i e w ok r es i e X X dyn as t i i Fig. 9. A m a o f th e sto n e it area in th e vic in ity o f W adi t h H am m am at drawn o n th e a y ru s in th e erio d o f th e 2 0 dy n asty 2.3. G rec j a S m k G k K A E v ( 0 0 k m K m N ś zuk ając dalej znak ów i sym boli owinniś y, chociaż na rótk o, zatrzym ać się w staroż ytnej recji i na rozwijającej się tam o neolicie ulturze e ok i brązu i odk rytej na recie rzez angielsk iego archeologa rthura ansa ) ulturze inojsk iej. ultura ta architek tura, rzeź ba, rysunek i alarstwo rozwijała się od do 10 r..n.e. a ocalonych rzyk ładach widać jak gwałtownie rozwijała się wia- 12 0

5 dom oś ć wzrok owa i rozwój widzenia, tym rozwój ws aniałej sztuk i m inojsk iej. sam ym realizm sztuk i greck iej, jednocześ nie jej ięk no i harm onia. W rzeź bie ojawia się s ecyf iczna linia, k tóra obrysowuje k aż dy k ształt w sztuce greck iej. T a linia wk rada się do innych rzeź b ( ryc. 11), wystę uje w wazach i innych drobnych ozdobach. T ą linią jest odcinek s irali sam lub też rzechodzący w inną linię s iralną, k tóra zarysowuje ś lad rzuconego k am ienia lub ocisk u. J est to więc linia narastającego wysiłk u ludzk iego zwana też linią ż ycia ( ryc. 12 ). Ryc A r ch i t ek t on i k a dor yck a i j oń s k a ( S t r zem i ń s k i ) Fig. 10. Do ric an d J o n ic arc h itec tu re (S trzem iń sk i ) Ryc Rzeź b a P ar t en on, V wi ek.n.e. Fig. 11. A sc u l tu re P arten o n, 5 t h c en tu ry B.C. Ryc L i n i a ż yci a ( S t r zem i ń s k i ) Fig. 12. T h e l if e l in e (S trzem iń sk i ) W racając do rzeź by greck iej charak terystyczne jest, iż rzeź ba greck a częś ciowo zatraca swój charak ter architek toniczny, dąż y do wydobycia swojego ięk na i f orm y nie związanych z architek turą. N a rzyk ład w rzeź bie jońsk iej widoczna jest w liniach k onturowych m ięk k oś ć ( ryc. 10 ), ale ź ródłem dalszych rzem ian twórczych ( artystycznych) widoczna jest zm iana ś wiadom oś ci wzrok owej. R ozwija się Ryc F ot og r af i a r zeź b y N i k e r ozwi ą zuj ą ca s an dał, zazn aczon a li n i a ż yci a ( S t awi ck i ) Fig. 13. A h o to gra h o f th e sc u l tu re N ik e u n l ac in g a san dal, th e l if e l in e m ark ed (S tawic k i) S otyk am y tę linię w rof ilowaniu wazy, w liniach ornam entu i w liniach ciała ludzk iego. A by to s rawdzić wystarczy rzyłoż yć k alk ę do f otograf ii rzeź by, n. N ik e rozwiązująca sandał ( ryc. 13), obrysować niek tóre k ontury i uk aż e się om awiana linia. 12 1

6 2.4. I t alia W tej częś ci osłuż ę się tym, co na isał G iorgio V asari ( r., tłum aczenie olsk ie r.). N ie od rzeczy będzie się tak ż e za oznać jak im k am ieniem o erowano w tym czasie w Italii. O rozm aitych rodzajach k am ieni służ ącym architek tom rzeź biarzom, czyli o orf irze, o granicie, aragonie, alabastrze. S ą też białe m arm ury i k olorowe, cy oliny, trawertyn, łu ek e eryn, iask owiec, wa ień k redowy z Istri, wa ień iaszczysty. D zięk i o isowi V asariego widać jak ie rodzaje k am ieni znano wtedy w Italii ( warto dodać, ż e w P olsce istnieje od dawna rozeznanie w rodzaju k am ienia, k tóry u nas wystę uje). W ok resie tym rozwijała się rzeź ba i m alarstwo u coraz liczniejszej rzeszy artystów a tak ż e odbiorców ich dzieł m ecenasów ( rozwój ś wiadom oś ci wzrok owej). zatrzym ywał się M ichał A nioł, gdy rzyjeż dż ał wybierać w k am ieniołom ach m arm ur na swoje rzeź by. Ryc Rzeź b a w O ś r odk u P r acy T wór czej Rzeź b i ar zy n a W i et r zn i ( f ot. S t ar ach ows k i ) Fig. 15. A sc u l tu re in th e Creative W o rk Cen tre f o r S c u l to rs in W ietrzn ia (P h o to A. S tarac h o wsk i ) Ryc C ar r ar a k am i en i oł om b i ał eg o m ar m ur u ( P W N ) Fig. 14. Carrara a wh ite m arb l e q u arry (P W N ) W górach C arrary ( ryc. 14 ), w regionie T oscani na ółnoc od P izy od staroż ytnoś ci były ek s loatowane rozm aite m arm ury ( jest tam ok oło k am ieniołom ów). S ą tam, jak isze V asari m arm ury czarne, szare, inne znów m ieszane z czerwienią, ale naj ięk niejsze i najbardziej znane są m arm ury białe. W k am ieniołom ach C arrary racowali najznak om itsi staroż ytni m istrzowie. T e zaś k am ienie, k tórych uż ywali do rzeź bienia f igur, wyk orzystywali racując ciągle i niezm ordowanie do wyk onywania szk iców ostaci w złom ach jeszcze w k am ieniołom ie. D o dzisiaj widać tego ozostałoś ci w owym m iejscu. W C arrarze na P iazza del D uom o istnieje tak ż e dom, w k tórym 12 2 W edług E streichera ( ) w k am ieniołom ach C arrary widzi się wiele rzeź b, f igur, k olum n, szk iców k am iennych roz oczętych często rzed k ilk uset laty. S ą one nie tylk o ciek awą atrak cją dla zwiedzających, ale również swoistą inf orm acją dla nastę nych ok oleń. P ewne odobieństwo tak iego ws ółczesnego działania, tzn. roz oczętych szk iców ostaci rzeź b m oż na zobaczyć w O ś rodk u P racy T wórczej R zeź biarzy w k am ieniołom ie W ietrznia w K ielcach ( ryc. 15 ). W arto też oznać ięk no zawarte w wielu innych k am ieniołom ach, n. K am ieniołom czerwonego iask owca w T um linie ( ryc. 16.) 3. Z nak i i s y m b ole, lu dzie i zwierzę t a na s k ał ac h W iele setek lat m inęło od rozwoju widzenia i ś wiadom oś ci wzrok owej naszych rzodk ów, k tórzy o erowali rysunk iem k onturowym w ok resie neolitu i aleolitu głównie w jask iniach a tak ż e na sk ałach. T eraz znów wracam y do odobnych zagadnień rysunk u k onturowego, ale już w czasach i m iejscach nam bliż szych wg P rzeglądu R eaders D igest ( ).

7 u am iętnienia m iejscowego dziedzica, k tóry dbał o utrzym anie ołoż onego w oblisk ich sk ałach istniejącego labiryntu ( ryc. 18 ). Ryc L ab i r yn t n ag r ob n y w A lk b or oug h ( Reader s D i g es t ) Fig. 18. S e u l c h ral l ab y rin th in th e A l k b o ro u gh (Readers Digest ) Ryc K am i en i oł om T um li n -G r ód ( f ot. S i udows k i ) Fig. 16. A sto n e q u arry T u m l in -G ró d (P h o to J. S iu do wsk i ) W S tarej A nglii ( V I V II w.) w obliż u T itangel w K ornwalii ozostały na sk ałach dwa sy m b ole lab i r y n t ó w, a k aż dy z nich liczy 7 ierś cieni ( ryc. 17). J ak ą inf orm ację m iały rzek azać nie wiadom o. Ryc Ś ci eż k a Ż w C h ar t r es z X Fig. 19. T h e L if e P Ch artres Cath Ryc S ym b ole lab i r yn t ów n a s k ał ach w ob li ż u T i t an g el ( K or n wali a) ( Reader s D i g es t ) Fig. 17. L ab y rin th sy m b o l s o n ro c k s n ear T itan gel (Co rn wal l ) (Readers Digest ) Innym rzyk ładem jest L ab i r y n t N ag r ob n y znajdujący się na cm entarzu w angielsk iej wiosce A lk borough. C o ciek awe, labirynt wyrzeź biony został dla yci a m ozai k a w n awi e g ł ówn ej k at edr y I I -X I V w. ( Reader s D i g es t ) ath th e m o saic in th e m ain n ave o f th e edral, t h c en tu ries (Readers Digest ) J eszcze innym ciek awym rysunk iem labiryntu z tej serii jest tzw. Ś c i eż k a Ż y c i a, m ozaik a z X II-X IV w. znajdująca się w nawie głównej k atedry C hartres, sym bolizująca chrześ cijańsk ą drogę do B oga ( ryc. 19 ). B yć m oż e, ż e chciano tu rzek azać jeszcze inną inf orm ację. C iek awe natom iast jest, ż e zbliż oną nazwę Ś cież k a czasu i odobne idee zastosował w rok u m łody architek t w rojek cie k onk ursowym 12 3

8 rek ultywacji starej k o alni w P olsce, sąsiadującej z terenem badań aleontologicznych, o czym będzie m owa w nastę nych rozdziałach. B i ał y K oń z W est b u r y jego sylwetk a wyryta została na zboczu k rawędzi łask owyż u z W iltshire. P ochodzi z rok u 1778 i jest w istocie rzetworzeniem duż o wcześ niejszego rysunk u k redowego ( ryc. 2 0 ). stać olbrzym a m a 5 5 m wysok oś ci. M ała głowa a rawa ręk a zlewa się z otęż ną sęk atą m aczugą o długoś ci 37 m, k tóra wraz z duż ym f allusem dom inuje nad całą ostacią. W arto tu dodać, ż e m iejscowa ludnoś ć od oczątk u X V III w. co 7 lat odnawiała zarys i wy ełniała bruzdę ś wież ą k redą ( ryc. 2 2 ). Ryc B i ał y K oń z W es t b ur y r awdo odob n i e z r ok u ( Reader s D i g es t ) Fig T h e W h ite H o rse f ro m W estb u ry, c reated ro b ab l y in (Readers Digest ) B i ał y K oń z U f f i n g t on m a 12 0 m etrów długoś ci, a widoczny jest z ok olicznych wzgórz z odległoś ci ok. 2 5 k m. T wierdzi się jednak tak ż e, ż e jest to głowa sm ok a, a nie k onia. W tym m iejscu ś w. J erzy m iał zgładzić sm ok a, a istnieją też inne legendy ( ryc. 2 1). Ryc O lb r zym z C er n e A b b as ows t ał r awdo odob n i e w ok r es i e ś r edn i owi ecza ( Reader s D i g es t ) Fig T h e G ian t f ro m Cern e A b b as c reated ro b ab l y in th e M edieval s (Readers Digest ) Ryc B i ał y K oń z U f f i n g t on, r awdo odob n i e r. r zed n as zą er ą ( Reader s D i g es t ) Fig T h e W h ite H o rse f o rm U f f in gto n, c reated ro b ab l y 10 0 y ears B.C. (Readers Digest ) J eszcze bardziej tajem nicze i zadziwiające są sylwetk i ludzi. J ednym z zachowanych jest Olb r z y m z C er n e A b b as. W yryty na wzgórzu D orset ( rysunek k onturowy) na ołudniu W ielk iej B rytanii. N aga o12 4 Innym ciek awym rysunk iem na wzgórzach jest sylwetk a D ł u g i eg o C z ł ow i ek a. J ego ostać o wysok oś ci 70 m wyryta jest w k redowej sk ale zbocza na wschodnim k rańcu N iziny P ołudniowej ( rysunek k onturowy). J est to jedno z najwięk szych wyobraż eń ludzk iej ostaci na ś wiecie. P owstała na oczątk u naszej ery. U znawano ją za obraz rzym sk iego ż ołnierza, za ś w. P awła, a nawet, ze względu na dwa ręty, za rehistorycznego geodetę lub ówczesnego lanistę rzestrzennego ( ryc. 2 3).

9 T ab. 1. G r un t y zdewas t owan e wym ag aj ą ce r ek ult ywacj i ( w h a-1) ( G U S ) T ab l e 1. Devastated gro u n ds th at req u ire rec u l tivatio n, ac c o rdin g to G U S P ols k a W oj ewództ wo ś wi ę t ok r zys k i e O g ó łe m T otal Z d e w a s t ow a ne D evas tated Z d e g ra d ow a ne D eg r aded Z re k u l t y w ow a ne Recultivated O g ó łe m T otal R ol nic z e A g r icultur al L e ś ne F or es t h a I nne Oth er wyk onywane rzed zak ończeniem ek s loatacji, a nawet rzed jej roz oczęciem. W niosk i i nacisk i wielu organizacji s ołecznych do ówczesnych władz m iejsk ich i wojewódzk ich zaowocowały o racowaniem rzez G łównego G eologa W ojewództwa K ieleck iego już w r. W ytycznych do o racowania studiów ochrony ś rodowisk a i k rajobrazu dla zak ładów górnictwa odk rywk owego. P odstawowym i elem entam i wytycznych były: ochrona ś rodowisk a i k rajobrazu wraz z zak ładowym rogram em ochrony ś rodowisk a, rogram ochrony terenu górniczego dla zak ładów odlegających rze isom rawa górniczego, rogram zagos odarowania stref ochronnych i rek ultywacji terenów oek s loatacyjnych z uwzględnieniem wartoś ci k rajobrazowych, oceny w ływu ek s loatacji na warunk i wodne ( wody odziem ne). Ryc S ylwet k r awdo odob Fig A L o n g M aro u n d a D ł ug i eg o C zł owi ek a z W i lm i n g t on. P ows t ał a n i e lat t em u ( Reader s D i g es t ) an f igu re f ro m W il m in gto n. Created ro b ab l y y ears ago (Readers Digest ) 4. K s zt ał t owanie k raj ob razu wy rob is k oek s loat ac y j ny c h w g ó rnic t wie s k alny m P o k rótk im om ówieniu ok resu neolitu, aleolitu, doś wiadczeń egi sk ich i greck ich oraz nam ws ółczesnych, dla utrzym ania ewnego ciągu m yś lowego odaje się w sk rócie rzyk łady zawarte w k siąż ce A rchitek tura k rajobrazu złóż k o alin sk alnych ( S tawick i ). N ie od rzeczy będzie tu ws om nieć, iż odane rzyk łady z województwa ś więtok rzysk iego wsk azują, ż e dobre ef ek ty dawały studia ochrony ś rodowisk a i k rajobrazu złóż k o alin sk alnych i m ineralnych 5. P os zu k iwanie ró ż ny c h rozwią zań rek u lt y wac j i W wielu ś rodowisk ach P olsk i re rezentujących lanowanie rzestrzenne, architek turę i geologię, jak : K rak ów, K ielce O gólno olsk a K onf erencja T U P w r., czy też W rocław i W arszawa już doś ć dawno odejm owano wysiłk i i race dotyczące m oż liwoś ci rzywrócenia terenom oek s loatacyjnym walorów rzyrodniczych i k ulturowych. O becnie znowu wracam y do tej roblem atyk i, czego wyrazem był K onk urs S A R P w r. na zagos odarowanie terenu wyrobisk a k am ieniołom u W ietrznia w K ielcach, o czym będzie jeszcze m owa w dalszej częś ci. Z atrzym am się też na O gólno olsk iej K onf erencji N auk owej t. P ers ek tywy rozwoju regionu w ś wietle badań k rajobrazowych zorganizowanej w dniach r. rzez A k adem ię Ś więtok rzysk ą w K ielcach oraz P olsk ą A socjację E k ologii K rajobrazu. 12 5

10 T ab. 2. G r un t y zdewas t owan e i zdeg r adowan e wym ag aj ą ce r ek ult ywacj i ( w h a-1) ( G U S ) T ab l e 2. Devastated an d degraded gro u n ds th at req u ire rec u l tivatio n (in h a-1) (G U S ) P ols k a og ół em W oj ewództ wo ś wi ę t ok r zys k i e en er g et yczn ych en ergy ro w ro du c ts W ś ród 30 bardzo ciek awych ref eratów znalazło się k ilk a związanych z interesującą nas roblem atyk ą. M am tu na m yś li ref eraty B arcick iego W s ó ł c z esn e z m i an y w k r aj ob r az i e ob sz ar ó w g i sow y c h N i ec k i N i d z i ań sk i ej, N owak owsk iego P er s ek t y w y r oz w oj u r eg i on u w k on t ek ś c i e r ek u lt y w ac j i ob sz ar ó w o r z em y sł ow y c h, jak również W rony i H arabina P r z ek sz t ał c en i a ś r od ow i sk a r z y r od n i c z eg o w d oli n i e K ł od n i c y w g r an i c ac h w oj ew ó d z t w a ś lą sk i eg o. S ądzę, ż e warto byłoby teraz od owiedzieć na roblem gruntów zdewastowanych wym agających rek ultywacji w o arciu o dane statystyczne G U S -u z r. ( tab. 1). N atom iast nieco inaczej rozk łada się odział gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wym agających rek ultywacji, według olsk iej k lasyf ik acji działalnoś ci województw ( tab. 2 ). G ór n i ct wo i k o aln i ct wo s ur owców M in in g an d ex trac tio n o f ozos t ał e o th ers I wreszcie to, co nas najbardziej owinno interesować, tj. rek ultywacja i zagos odarowanie gruntów rzek ształconych działalnoś cią górniczą ( tab. 3). M am y ogólnie ha zniszczonych gruntów, z tego zrek ultywowano wg G U S -u do rok u ha, tzn. ok. 3,4 %. A w gruntach rzek ształconych działalnoś cią górniczą ( ogółem ha), w tym w gru ie węgiel brunatny na ha zrek ultywowano ha, w gru ie siark a na ha zrek ultywowano w rok u 9 5 ha ( co wydaje się liczbą m ocno zaniż oną), zaś w gru ie surowce sk alne na ha zrek ultywowano ha. P odane liczby owierzchni gruntów zdegradowanych i m inim alna iloś ć zrek ultywowanych wyk azują jak waż ny jest to roblem w sk ali k raju. Ryc O ś wi dok owa W i et r zn i a-k adzi eln i a-k ar czówk a w K i elcach ( S t awi ck i ) Fig A an o ram a ax is W ietrzn ia-k adziel n ia-k arc zó wk a in K iel c e (S tawic k i ) 12 6 i n n ych n i ż en er g et yczn ych o th er th an en ergy ro w ro du c ts

11 K K i 5.1. P rzykł ady reku lt ywac j i i kszt ał t owania zł ó ż ko alin P rzyk łady odano na odstawie k siąż k i A rchitek tura k rajobrazu w roblem atyce zrównoważ onego rozwoju na wybranych obszarach ok o alnianych K ielc oraz innych regionów ( S tawick i ). K amienioł om K adzielnia. P lan zagos odarowania wzgórza wraz z am f iteatrem o racowany w r. oraz lan realizacyjny ( r.) uratował rzed zniszczeniem rezerwat sk alny zwany S k ałk ą G eologów. P lan realizacyjny zak ończony w r. A m f iteatr rzek azano do uż ytk u w r. A utorzy lanu zagos odarowania z r., k tóry był odstawą uchwały władz m iejsk ich o lik widacji ek s loatacji: arch. H. S tawick i, arch. S. G odzic, inż. W. U rbańsk i. A utor lanu realizacyjnego: arch. J. Ż ak. K W K k u r S A w r. W Z m 5 0 m S t u d i u m h r y ś r i i k r r u k i n i u W i r z n i P m k k k A H S T L ( ) 2 4 P ż W Ś K k u r S A w r. k k D M K E K W A B amienioł om iet rznia on s RP I nagroda arch.. abłock i, jego o racowanie zawiera.in. rojek t hali widowisk owo-s ortowej na 70 iejsc. oc on od ow sk a aj ob az am e- oł om et a. odstawowy ateriał do re- ultywacji i ształtowania wnętrza am ieniołom u. rch.. tawick i, ws ół raca rogram owa. u- beck a ryc.. rzedstawia się zało- enie osi widok owej ietrznia-k adzielnia-k arczówk a i lichowice-k arczówk a. on s RP na once cje zagos odarowania terenu wok ół am ieniołom u. ruga nagroda zes ół: arch.. otowsk i. III nagroda zes ół: arch.. ubala. yróż nienie zes ół: arch.. ojarowicz. Interesującym elem entem tego o racowania jest k once cja organizacji i rogram f unk cjonowania centrum geoeduk acji w K ielcach ( W róblewsk i T., ). A utor zwrócił uwagę ( odobnie jak S tawick i w o racowaniu z r.) na rzestrzeń wok ół rezerwatu, k k m D W Ś K N K K k J ó U S ś k R M ( K W U K S ś k M S A D P W P M Z ł Z S ś k O m m k ( N L K A H S J Ż m S B ( 8 Z ł g L D N P m k N L K A S F ( k A A L ( K L A K K D K W K L P m f k k m P m tóra ulega zniek ształceniu zacierając sto niowo rajobrazowo-geologiczne walory tego iejsca. odam jeszcze w o arciu o swoje dawne o racowania o o- trzebie uwzględnienia nie tylk o ietrzni, ale i lichowic oraz adzielni w zes ole geoeduk acji. ależ y wyjaś nić, iż lan zagos odarowania adzielni od strony trasy rak ów W arszawa tak od względem rzestrzennym, jak i rajobrazowym dotychczas nie jest w ełni zrealizowany. amienioł om zef ka. sytuowany na granicy obszaru chronionego. tudium ochrony rodowisk a i rajobrazu wyk onał arch.. achnick i r.). amienioł om iśnió wka. sytuowany rzy drodze rak ów K ielce W arszawa. tudium ochrony rodowisk a i rajobrazu wyk onano w r. rof. arch.. ik orsk i; arch.. ra ella-h erm ansdorf er, rof. r; arch. dr inż.. ichalak. oż e marmu ró w awada tudium ochrony rodowisk a i rajobrazu. ówienie etody o racowania nie rzek raczalnej linii rajobrazowej ek s loatacji). rch.. tawick i, arch.. ak, geolog gr t. aran 19 1 r). oż e i su eszc ze w olinie idy. rzedstawiono etodę wyznaczenia nie rzek raczalnej linii rajobrazowej ek s loatacji. rch t. udala z zes ołem r). amienioł omy Ślą skie rzyk łady nowoczesnego wyk orzystania am ieniołom ów również dla celów gos odarczych. rch.. ubiatowsk i r.). amienioł om ibana race Instytutu rchitek - tury rajobrazu w rak owie. r. arch.. ielgus, student. i ińsk a. ok azane rzyk łady wsk azują oż liwoś ci jak ie daje ws ół raca wielu s ecjalnoś ci dla tworzenia uż ytk owych orm w architek turze rajobrazu złóż o alin sk alnych i ineralnych. rzedstawia się też jeszcze inne oż liwoś ci ochrony biologicznie czynnej owierzchni ziem i. T ab. 3. Rek ult ywacj a i zag os odar owan i e g r un t ów r zek s zt ał con ych dzi ał aln oś ci ą g ór n i czą. S t an n a r. ( G U S , z zas t r zeż en i am co do odan ych wi elk oś ci owi er zch n i n i ek t ór ych t er en ów zr ek ult ywowan ych ) T ab l e 3. Rec u l tivatio n an d devel o m en ts o n gro u n ds c h an ged b y th e m in in g ac tivity. T h e state f ro m th e y ear (G U S ) G r un t y w ci ą g u r ok u w h a -1 G ro u n ds in th e y ear Z r ek ult ywowan e Rec u l tivated Z ag os odar owan e Devel o ed G r un t y zr ek ult ywowan e i zag os odar owan e, r zek azan e i n n ym uż yt k own i k om w h a -1 Rec u l tivated an d devel o ed gro u n ds tran sf erred to o th er l an dh o l ders P ols k a og ół em W ę g i el k am i en n y W ę g i el b r un at n y S i ar k a S ur owce s k aln e

12 6. P os zu k iwanie nowy c h f u nk c j i dla wy rob is k Z ag adnienie k raj ob razowe s k u t k ó w ek s loat ac j i jak wiadom o, jest odwiedzana rzez licznych turystów z całej P olsk i Śc ież ka c zasu Interesujące są wynik i jednej z rac k onk ursowych z r. ( atrz też rozdział Z nak i i sym bole ) dotyczącej zagos odarowania terenu obok wyk o alisk aleontologicznych w m iejscowoś ci K rasiejów w województwie o olsk im ( ryc. 2 5 ). A utor arch. J arosław W ilk rócz obiek tów m uzealnych ( ozn. 1 na lanie zagos odarowania) za rojek tował niebanalny s osób rek ultywacji i k ształtowania obszarów k o alni surowca ilastego ołoż onej obok terenu wyk o alisk aleontologicznych ( 4 ). W wyrobisk u usytuował 9 k o ców, k tóre m iały obrazować i objaś niać ( z m oż liwoś cią urządzenia ek s ozycji we wnętrzu k o ca) róż ne e ok i geologiczne ( 3). C ałoś ć otoczona byłaby rzejś ciem ieszym ( lub ś cież k ą rowerową) nazwanym Ś c i eż k ą C z asu ( ryc. 2 6 ). P rócz tego stanowisk a wyk o alisk aleontologicznych ( 4 ) również obszar rek ultywacji m ógłby być obserwowany rzez zwiedzających z tarasu widok owego ( 5 ). D odam jeszcze, ż e zwiedzający k o alnie m ogliby za oznać się w s osób rzystę ny i jak sądzę interesujący z głównym i ok resam i ( E ram i) geologicznym i. W E RZ E P A L E OZ OI C Z N E J m oż na by zwiedzić wnętrze k o ca obrazującego e ok i S yluru czy D ewonu ( m ln lat). W szędzie tam we wnętrzach owinny się znaleź ć m ak iety rysunk ów, ś lady m aterialne obrazujące daną e ok ę. D alej o rzez E RĘ M E Z OZ OI C Z N Ą o rzez T rias, J urę, k tóra jest od nas odległa tylk o ok oło m ln lat rzechodzi się do E RY K E N OZ OI C Z N E J. T am w k o cu owinno być wystarczająco m iejsca na duż ą ek s ozycję. B owiem w ok resie trzecio- i czwartorzędu ojawia i rozwija się człowiek. D wadzieś cia tysięcy lat tem u człowiek z C ro-m agnon, czyli hom o sa iens już rzeź bi w k am ieniu, f orm uje w glinie, a na ś cianach grot, w k tórych rzebywa m aluje lub rzeź bi sylwetk i bizonów i m am utów. T am m oż na by zilustrować zasady teorii widzenia ( atrz rozdział K ultywacja i rek ultywacja ) oraz rozwój ś wiadom oś ci wzrok owej. T en rozwój swoim rym itywnym a jednocześ nie artystycznym rysunk iem k onturowym o rzez owe odziem ne sk alne galerie sztuk i rowadził do rozwoju k ultury. W arto się zastanowić czy om ysł zawarty w Ś cież ce C zasu nie m oż naby wyk orzystać na K adzielni w K ielcach od strony trasy z K rak owa, bowiem K adzielnia, 12 8 Ryc P wyk o Fig A al aeo r oj ek t ali s k devel o n th o l o zag os odar owan i a t er en u w s ą s i edzt wi e aleon t olog i czn ych ( W i lk ) m en t ro j ec t o f th e area n eigh b o u rin g th e gic ex c avatio n s (W il k ) Ryc T r as a zwi edzan i a n azwan a Ś ci eż k ą C zas u ( W i lk ) Fig A visito r ro u te c al l ed T h e T im e P ath (W il k ) 6.2. Z ł oż a siarki T arnobrzesk i O k ręg S iark owy ( T O S ) owstał w r. ( siark ę w tym rejonie odk ryto w r.). W ydobyciem i rzerobem zajm owały się zak łady rzetwórcze S iark o ol. O k ręg obejm uje k o alnie M achów, k tóra z uwagi na duż e zniszczenia ś rodowisk a i k rajobrazu jest w lik widacji od r. D ziałała rów-

13 nież k o alnia otworowa J eziork o, a w óź niejszym ok resie G rzybów i O siek, gdzie w rowadzono m etodę odziem nego wyta iania. W arto zaznaczyć, iż w orównaniu do rok u wydobycie s adło wielok rotnie. Istotne jest, ż e również lik widacja k o alni odk rywk owej niesie za sobą duż e zagroż enia. Istnieje bowiem k oniecznoś ć ciągłej k ontroli, aż do usy ania na dnie wyrobisk a warstwy nie rze uszczalnego gruntu neutralizującego siark ę. Ryc F r ag m en t lan u r ozm i es zczen i a ot wor ów wi er t n i czych n a olu s i ar k owym r ej on G ack i -S i elec Fig A art o f th e l an o f th e b o re h o l e arran gem en t in th e su l h u r f iel d th e area o f G ac k i-s iel ec Ryc P ozos t ał oś ci uk ł adu t ech n olog i czn eg o, wi doczn y f r ag m en t r ur y dla r zeg r zan ej wody ( f ot. T r acz ) Fig Rem ain s af ter a tec h n o l o gic al u n it. A art o f th e h o t water i e visib l e (P h o to T rac z ) Innym równie trudnym roblem em jest rek ultywacja k o alni otworowej, gdzie w rowadzono m etodę odziem nego wyta iania. W sk rócie roces wydobycia olega na zainstalowaniu gęstej siatk i otworów rur w uszczanych w ziem ię usytuowanych ok m od siebie ( ryc. 2 7). R uram i otworam i technologicznym i jest wtłaczana z centralnej k otłowni rzegrzana woda, a roz uszczona siark a wy ływa na wierzch. J ednym ale nie jedynym negatywnym czynnik iem tak iego działania jest swoiste zniek ształcenie i obniż enie gruntu, niek iedy o 10 m. R ek ultywacja tak iego terenu jest bardzo trudna, bowiem rury te, często sk orodowane, należ ałoby usuwać ( ryc. 2 8 ), aby m oż na rowadzić dalsze race rek ultywacyjne. Ryc D r og a t ech n olog i czn a o r ek ult ywacj i uż ywan a b ę dzi e j ak o dr og a leś n a ( f ot. T r acz ) Fig A ro c essin g read; af ter rec u l tivatio n it wil l b e u sed as a f o rest ro ad (P h o to T rac z ) P onadto sk utk i tak iej ek s loatacji będą jeszcze rzez długi czas odczuwalne dla całego ś rodowisk a rzyrodniczego i k rajobrazu. O becnie k o alnia G rzybów jest w lik widacji, trwają race rek ultywacyjne w k ierunk u leś nym ( ryc. 2 9 ). P od k ierunk iem arch. R. K ozak iewicza-o ałk a z udziałem m gr inż. A. T racza o racowany jest m iejscowy lan zagos odarowania rzestrzennego. W aż nym elem entem tego lanu są: O racowanie E k of izjograf iczne oraz P rognoza sk utk ów w ływu ustaleń m..z.. na ś rodowisk o rzyrodnicze terenu byłej k o alni siark i. T rwają również od k ierunk iem arch. R. K ozak iewicz-o ałk a race nad o racowaniem lanu zagos odarowania rzestrzennego dla czynnej jeszcze k o alni siark i O siek, gdzie, równolegle do rzenoszenia się ól ek s loatacyjnych, trwają race rek ultywacyjne w k ierunk u leś nym. 12 9

14 6.3. R eku lt ywac j a t erenó w g ó rskic h J amaj ka k ich wsi ( ryc. 30 ), s owodowało k oniecznoś ć szybk iego działania. P o rze rowadzeniu rac nad k ształtowaniem terenu I eta rek ultywacji rzystą iono od f achowym k ierunk iem s ecjalistów ( ryc. 31) z O grodu B otanicznego ( C inchone B otanical G arden) do obsadzenia tego obszaru szybk o rosnącym i drzewam i i k rzewam i. W racach tych duż ą om ocą ok azały się dzieci z oblisk ich szk ół P roblemy wydobyc ia i reku lt ywac j i wyrobiska zł ó ż wę g la bru nat neg o w B eł c h at owie Ryc B ef or e t er en g ór s k i n a J am aj ce r zed r ek ult ywacj ą Fig B ef o re a m o u n tain o u s area in J am aic a b ef o re rec u l tivatio n P o wstę nym ok resie ek s loatacji w B ełchatowie roz oczęto ełne race rzygotowawcze, a w r. ełną ek s loatację złóż węgla brunatnego. W ciągu 2 5 lat zdjęto m ln m 3 nadk ładu i wydobyto 5 11 m ln ton węgla. G łębok oś ć wyrobisk a sięgała m. P owierzchnia wyrobisk a m a wynieś ć docelowo onad 2 7 k m 2 ( ha), zasoby węgla liczy się na ok oło m ln ton, elek trownia B ełchatów osiada m oc onad M W ( ryc. 32 ). Ryc W i dok n a odk r ywk ę i elek t r own i ę. N a i er ws zym zes ół os adn i czy, za n i m t er en ods ł on i ę t y r zyg ot owan ek s loat acj i ( f ot. S t ę i eń ) Fig A view o n th e o u tc ro an d o wer l an t. Fo regro u n settl em en t u n it, in th e b ac k gro u n d th e o en area re f o r ex l o itatio n. (P h o to S tę ień ) Ryc A f t er k oń cowa f aza r ek ult ywacj i Fig A f ter a f in al stage o f rec u l tivatio n Interesującym rzyk ładem rek ultywacji wyk onanej od aus icjam i M iędzynarodowej U nii O chrony P rzyrody ( IU C N ) była rek ultywacja terenów górsk ich na J am ajce. N iewłaś ciwa ek s loatacja złóż, zniszczenie terenu, obsuwanie się zboczy, zagroż enie oblis130 lan i e y do d a ared W yczer anie zasobów m a nastą ić ok oło r., a więc niedługo! J est to najwięk sza k o alnia węgla brunatnego w P olsce ( ryc. 33). W ok resie intensywnego wydobycia na terenie Z agłębia nastą iły duż e zm iany w ś rodowisk u geograf icznym, m iędzy innym i rozległy obszar zalewany rzez wody, odwadniany jest rzez system k anałów i zbiornik i retencyjne. W sum ie na tym obszarze wy om owano onad 4,3 k m 3 wody ( N owak owsk i ). O becnie rowadzone race rek ultywacyjne w B ełchatowie wyk onywane są schem atycznie i odnosi się

15 wraż enie, ż e olegają głównie na wy ełnieniu wyrobisk a, rawdo odobnie nadk ładem i częś ciowym zalesianiu. W ydaje się, iż brak jest k once cji f unk cjonalno- rzestrzennej zagos odarowania tych terenów, a rzede wszystk im brak jest studiów ochrony ś rodowisk a i k rajobrazu, k tóre w sum ie dałyby szansę stworzenia nowych rozwiązań rozwoju regionu. Ryc W i dok w k i er un k u ob s zar u owydob ywczeg o w t r ak ci e r oces u r ek ult ywacj i ( f ot. N owak ows k i ) Fig A view to wards a o st m in in g area u n der th e rec u l tivatio n ro c ess (P h o to N o wak o wsk i ) P rzedstawia się również o racowanie studialne ( zrealizowane) dla obszarów wydobycia węgla brunatnego na zachód od K olonii ( K ö ln) ( ryc. 34 ), a tak ż e f ragm ent szczegółowy zagos odarowania ołudniowych terenów rejon B rü hl ( ryc. 35 ). Ryc P wydob Fig A b ro wn lan r ek ult ywacj i i k s zt ał t owan i a k r aj ob r azu ob s zar ów yci a wę g la b r un at n eg o w r ej on i e K ö ln r. l an o f rec u l tivatio n an d l an dsc a e sh a in g in areas o f c o al m in in g, th e vic in ity o f K ö l n, Ryc F r ag m en t zag os odar owan i a t er en u w r ej on i e B r ü h l n a oł udn i owy zach ód od K olon i i Fig A f ragm en t o f th e site devel o m en t in th e area o f B rü h l, so u th -west f ro m K ö l n 6.5. C zerwona księ g a zag roż onyc h kraj obrazó w N a zak ończenie należ y rzy om nieć o inicjatywie IU C N, k tóra odjęła uchwałą nr o racowania C zerwonej K sięgi zagroż onych wartoś ci k rajobrazowych ( Resolu t i on C on ser v at i on of T h r eat en ed L an d sc a es ad o t ed b y t h e I U C N G en er al A ssem b ly i n B u en os A i r es). W rezolucji tej zwrócono uwagę na waż ną rolę ochrony k rajobrazu k ulturowego, w tym tak ż e na rozm iar zniszczeń wywołanych działalnoś cią rzem ysłu wydobywczo- rzetwórczego. W dysk usjach o rzedzających uchwałę odk reś lano otrzebę analizy więk szych terenów rzek ształceń, rodzaj k o alin oraz ich usytuowanie, jak również za ro onowanych ś rodk ów zaradczych, n. rek ultywacja i k ształtowanie terenu. N ie było rzedstawionej ro ozycji jednej m etody o racowania, bo to owinno być rolą organizacji ozarządowych ( N G O ) danego aństwa. U nas w P olsce m am y doś ć duż o o racowań, k tóre byłyby rzydatne do rozwiązania tej roblem atyk i. M am tu na m yś li m.in. race S tanisława L eszczyck iego rzedstawiającego m.in. M a ę rzek ształceń owierzchni ziem i na rzyk ładzie Ś ląsk a. J est tak ż e wielu innych ws ółczesnych nam autorów, k tórzy o racowali te zagadnienia według nowszych danych. P ro ozycje bardzo blisk ie roblem atyce C zerwonej k sięgi zagroż onych k rajobrazów zam ieszczone są 131

16 T T ( A ś m C m m K ś f P 2 8 k m k m ( ) S ż m m f C k k C N ż w racy ruszk owsk iej i ok arsk iego 19 77). utorzy odk reś lają, iż coraz więk szą wagę należ y rzywiązywać do bież ącej obserwacji stanu rodowisk a rzyrodniczego, jego onitoringu i rzek ształceń zachodzących od w ływem gos odarczej działalnoś ci człowiek a, o czym isałem we wstę ie artyk ułu. ałe to interesujące o racowanie, oż liwe do wyk onania jak twierdzą autorzy etodą elek troniczną, służ y do o racowania artotek i danych o rodowisk u geogra- icznym. olsk a w racy tej została odzielona na ól, tóre ieszczą w sobie ola odstawowe o o- wierzchni ok I, II i III rzędu ryc. 36. ądzę, e etoda ta z r. ogłaby być wyk orzystana, o uzysk aniu niezbędnych unduszy n. unijnych, rzy ewentualnym o racowaniu zerwonej sięgi zagroż onych wartoś ci rajobrazowych IU z zaznaczeniem zagro- eń wywołanych rzez rzem ysł wydobywczo- rzetwórczy. Ryc P odzi ał t er en u P ols k i n a ola do k ar t ot ek i dan ych o ś r odowi s k u g eog r af i czn ym ( T r us zk ows k a, T ok ar s k i ) Fig Divisio n o f P o l an d in to researc h l o ts f o r th e geo gra h ic al en viro n m en t data b ase (T ru szk o wsk a, T o k arsk i ) 7. Z ak oń c zenie R ozwój ochrony rzyrody wsk azuje tak ż e na o- trzebę ochrony k rajobrazu k ulturowego. Z bliż am y się więc do nieco za om nianej roblem atyk i j ed n oś c i oc h r on y r z y r od n i c z eg o i k u lt u r ow eg o k r aj ob r az u. J est to zagadnienie m ało znane i niestety u nas nie rozwijane, ale waż ne i sądzę, ż e warto do niego o- wrócić. W r. om iędzy m inistram i k ultury i sztuk i a ochrony ś rodowisk a i zasobów naturalnych zostało zawarte orozum ienie o ws ół racy w zak resie ochrony k rajobrazu k ulturowego oraz innych rzyrodniczych obszarów chronionych. I co jest bardzo waż ne, w orozum ieniu tym m inistrowie o owiedzieli się za jednoś cią ochrony dziedzictwa k ulturowego oraz za odejm owaniem od owiednich rzedsięwzięć w tym zak resie. C iek awe, iż tem at ten odchwyciła M iędzynarodowa U nia O chrony P rzyrody ( IU C N ) odając liczne rzyk łady od tytułem C ultural L andsca e w swoich B iuletynach. W niniejszym o racowaniu udowadnia się, ż e k once cje jednoś ci ochrony ś rodowisk a k ulturowego i rzyrodniczego należ ałoby rozwijać. 8. L it erat u ra W s ó ł n z m y k r r s z ó g s N N s k K e j a N a u k a K l c e I U N C l l e t G l d J ó ź w K o w w s A y m r g ś r k r z y r K T N 3 / 0 2 K l c e K o g K A E N I A : K b t b u d l a K a m b u d K k ó w K o z ł o w s S j s j e n A R o g s J R u b o w s Z W n A Ż C z : S m k W a z a w a L e s z y S : P r y r y ś r k ł W y d P A N L s J K o s s W : C y m k m P W N W a z a w a n u m e n t y Ś w : W y d a w t w K R O N I K A W a z a w a N o w w s R P s r r k ś r s z ó r z y s ł K e j a N a u k a K l c e N z w y e m j s N z w y e y G z e w z g ó P e g l ą d R e a d e D e s t W a z a w a N o v ă Z g d o w s J Ł u y ń s z d : A r K r r P W N W a z a w a k ó w O l h t : A n n y Ś M u z a S W a z a w a P l z o s o d w w z g ó K z l n w K l A h e k t u 5 / 6 P l o n o s o g u S K n s A t e P g P s t w o w e g o n o g u Ś d o w n l : B l e k a M u Ś k a W a z a w a Barcicki M., 2002: cz es e ian w aj ob az ie ob ar w i owy ch ieck i idz iań iej. onf re nc ow, ie. Bu in an. iak M., al ko ki., 2002: Reg ion aln on ito- in odowis a odn icz eg o., ie. at al MI, om ina ow ny -. ra. ki., Mo ie ko., al iń ki., in - ki., ro a., ak., ur owce in er aln e woj ewó dz twa ieleck ieg o. rs. cz cki., ob lem och on odowis a cz o- wiek a... i iń ka., iń ki., wiliz acj a iedz i i a- ien ia., rs. Mo iat a, nic o, rs. ako ki., 2002: er ek ty wy oz woj u eg ion u w on tek cie ek ulty wacj i ob ar w o em owy ch. onf re nc ow, ie. ie kł ie ca. ie kł krain, ig an ci rz. rz rs ig, rs. k., Bo an ki., cz ki-bru a M., ch itek tur a aj ob az u., rs K ra. i an M., ty cz wiat..a., rs. an ag aro an ia rz a ad ie ia ie cach, 2: rc it ra. at -Ł iad., os os ny. ro ram ań Mo it rin ro is ka a at a , 2003 ib iot onit oring rod ow is, rs. 132

17 M R o g s J S ł o w Z : W ł y s z ł ó ż k m y n ś r k k r r k W : M a t e ł y ó l s k j k e j T U P K l c e S o w N : A y W y d a w t w a A y s t y c z F m e W a z a w a S o w w s : D z r z y r n r z y k ł r z n y m n W : P l e m y h e s t e d e c z c h S y S u f g a ń c a E K u c z y k d K T N K l c e S t H : P r n s y r y k r b r y r z z n z k r r z y m r z r y s ą g ó r n ą Z e s z y t y A h e k t u P s k j 6 9 ) W a z a w a S t H C s S y A T C y P n g K g E d e d b y t h e I U C N S t H A r k r r r z r ó r n b r y r z y k ł y K n y r ó K T N K l c e S t H Ż J : Z y s m r z k r k r j n y n r z y k ł g ó r z K K M a t e ł y T U P S t e g R o z w o j u W o j e w ó d z t w Ś w t o y s g o U ą d M a z a ł k s k W e w ó d z t w a K l c e S t e m s W ł : T W y d a w t w L e c k K k ó w T l o R : K s g P r z n P Z W L W a z a w a h e D s d a y B G T a y l T s z w s R T o R : K y ś r k g r n y m s k r z r g r j y C z ł k Ś k I t y t u t K s z t a ł t a Ś k a 1 W a z a w a V G : I Ż y n s ł s z y m z y r z b z y P W N ł u m a c z y ł K E s t h e W n A H Z P r z s z ś r k r z y r K ł K e j a N a u k a K l c e W b l e w s T ó k g r g r f k C G K K l c e Z W : K ś z K a t a l k a m K b t k a m b u d l a g K a m b u d K k ó w al iń ki., io k., w ek loatacj i o alin in er aln ch a odowis o i aj ob az w woj e- wó dz twie ieleck im. ria og no ol ie onf - re nc i, ie. id ro a., ten, nic rt ne i il ow, rs. ie re cka-n ako ka B., iedz ictwo odn i- cz o-k ultur owe a adz ie dolin ecz ch ias ta dz iewię tn as towiecz eg o rob oc rony rz - rz ni ol in rz ny il nic i ra,. - (re.),, ie. aw icki., ak ty cz e os ob och on aj o- az u, cz li eciwdz iał an ie is cz en iom w aj ob a- ie wy woł an ez odk wk ową ek loatacj i- cz. rc it ry ol ie (1, rs. aw icki., 0: Reg ion al on er vation tr ateg an d its lication in own an d oun tr lan in in ielce Re- ion. it. aw icki., 2002: ch itek tur a aj ob az u w ob lem a- ty ce wn oważ on eg o oz woj u a wy an ch a- dach ok o aln ian ch ielc or az in ch eg ion w., ie. aw icki., ak., ar etody o acowan ia lan u ag os odar owan ia am ien ioł om u dla celó w e- eacy ch a adz ie wz a adz ieln ia w ielcach. ria. rat ia a ię krz kie, 2000: rz rs ow i oj ie. rz iń ki., eor ia widz en ia. nic o it ra ie, ra. ay r., ię a ez acz en ia., rs (T oom ook ord on or). ru ko ka., kars ki., ar totek a dan ch o odowis u eog af icz w ali eg lą dowej i o- am ej uż tk owan ia. ow ie i rod ow is o. ns ow nia rod ow is nr, rs. as ari io rg io, talia, woty aj awn iej - ch alar, eź iar i ar ch itek tó w. (t -. re ic r). ro a., arab in., 2002: ek tał cen ia odowis a odn icz eg o w dolin ie odn icy. onf re nc - ow, ie. ró ki., 2000: Og ln a on ce cj a or an iz acj i i o- am u un cj on owan ia en tr um eoeduk acj i w ielcach. ie. in., am ień w wiatowej ar ch itek tur e. og ie nia. om ina ie nia ow ne o, ra. O N I T O R I N G O F T H E C U LT U R A L E A R T H S U R F A C E F O R M A T I O N O F C U LT U R A L LA N D S C A P E S S I N C E T H E M O S T A N C I E N T T I M E S P S E M H m S m f m f m E B ( ) m E m D ( T m f N P ( S 5 8 ) f m ( S ) E T m ( ) ; v T T P P K R f m J P m B Ł T W C U ( C N ) U ( R N 0 ) A Summary In oland the basic task s of the tate nv ironm ental onitoring include the research on the dynam ics of each elem ent of the env ironm ent. owev er, in this system there was not included the onitoring of chosen land areas which hold signs of cultural changes. uch onitoring should be carried out in areas of dif erent activ ities of the an. It is dif icult to discuss the strategy of sustainable dev elo ent which does not include all env ironm ental elem ents. s ecially, that according to rower no ore than 1/ 10 of the arth areas rem ains univ aded by the an. iscussing the roblem of the cultiv ation cultiv are) and the recultiv ation the author did not av oid the historic as ect of this roblem. his was the reason why in the ublication num erous ex am les of dev elo ent of the hum an env ironm ent conce t rom the tim e of the eolithic and of the alaeolith until the resent day were discussed trzem ińsk i, 19. In addition, ex am les of reclam ation and orm ations of ex loitation areas of ineral de osits were resented tawick i,. In the a er the author discuss this roblem resenting new ex am les of the rotection of the biologically activ e surf ace of the arth eg.: he all-p olish com etition on the anagem ent of alaeontological ex cav ations areas year one of the artici ants rojected an original route along arious geological sightseeing sites called he im e ath, roblem s of ex loitation and reclam ation of sul- hurs de osits in the ielce region, eclam ation and orm ation of ountainous areas am aica, roblem s of ining and reclam ation of lignite de osits in ełchatów the ódź region. he author turned also the attention to the orld onserv ation nion IU which becam e interested in these issues and to resolutions ado ted by the nion esolution o dditionally, ossibility of artici ation of our country in described roblem solv ing was resented. 133

18 134