1 marca Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych

Transkrypt

1 1 marca Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych Dla mieszkańców Śląska Cieszyńskiego Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych jest wspomnieniem wielu osób i formacji wojskowych, które działały na tym terenie od końca II wojny światowej, starając się obronić niepodległość Rzeczypospolitej przed podporządkowaniem jej Związkowi Radzieckiemu. Niestety wówczas nie udało się. Przykład jednak poświęcenia się Ojczyźnie i bliźnim, dawany przez żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego, mimo wszystko przetrwał. Mimo wszystko, bo władze komunistyczne robiły wiele, aby o tych, którzy nie godzili się na zależność Polski od agresora z 17 września 1939 r, mówiono źle, albo nie mówiono w ogóle. Stąd wielu z nich nie ma nawet swoich grobów. Stąd też nazwani zostali żołnierzami wyklętymi. Pamięci tych wszystkich bohaterów, którzy w dobrej wierze stanęli w obronie Ojczyzny, społeczeństwo Śląska Cieszyńskiego w dniu 1 marca 2013 r. odsłania w cieszyńskim Ratuszu tablicę z nazwiskami osiemnastu osób, wobec których wydano w Cieszynie w 1946 r. polityczne wyroki śmierci. Oni są reprezentantami całego patriotycznego środowiska. Cieszyn, 1 marca 2013 r. 1

2 OSOBY, WOBEC KTÓRYCH WYDANO I WYKONANO POLITYCZNE WYROKI ŚMIERCI W CIESZYNIE W 1946 R. 1 2 Projekt tablicy, poświęcony pamięci ofiar politycznych wyroków śmierci wydawanych w Cieszynie w 1946 r., autorstwa Urszuli Górnickiej-Hermy 1. BĄCZEK KAROL KARLIK, ur. 5 XI 1920 r., był funkcjonariuszem MO w Jasienicy, członkiem NOW na terenie powiatu cieszyńskiego; skazany 15 VI 1946 r., rozstrzelany 2 VIII 1946 r. prawdopodobnie w Cieszynie. 2. BĄK EDWARD STRZE- MIĘ, ur. 8 II 1918 r., występował też pod nazwiskami: Zając Walenty, Kornas Setnicki, Strzemiński Zygmunt, od czerwca 1945 r. był jednym z organizatorów i dowódcą komendy NOW na terenie powiatu cieszyńskiego, zajmował się werbowaniem Tymczasowy dowód tożsamości Edwarda Bąka. Ze zbiorów Archiwum IPN w Katowicach. nowych członków i organizowaniem oddziałów dywersji bojowej; skazany 15 VI 194 r., rozstrzelany 2 VIII 1946 r. w Cieszynie. 3. BRANDYS BERNARD, ur. 20 VI 1900 r., udzielał schronienia i przechowywał broń członków oddziału KWP Wędrowiec ; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach, pochowany prawdopodobnie na cmentarzu w Katowicach Bogucicach. 4. DZIEDZIC JAN MŚCICIEL 2, ur. 18 II 1907 r., był członkiem Związku Powstańców Śląskich, współtworzył struktury AK na terenie Śląska Cieszyńskiego, pracował jako przymusowy robotnik w Niemczech, od lipca 1945 r. był członkiem NOW w powiecie cieszyńskim, działał na terenie Jasienicy; skazany 15 VI 1946 r., rozstrzelany 2 VIII 1946 r. Jan Dziedzic [z harmonią] na Nrobotach w Niemczech. Ze zbiorów Józefa Dziedzica. 1 Na podstawie: Tomasz Kurpierz: Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach , w: Studia i Materiały Instytutu Pamięci Narodowej. Tom 6, Katowice Notatka biograficzna uzupełniona na podstawie wywiadu przeprowadzonego z Józefem Dziedzicem (synem Jana). 3

3 w Cieszynie, pochowany na cmentarzu komunalnym w Cieszynie. 5. GABZDYL JÓZEF CZARNY, ur. 28 XII 1924 r., był członkiem NOW na terenie powiatu cieszyńskiego w grupie dywersyjnej pod dowództwem Józefa Borkały; współodpowiedzialny za zastrzelenie czterech funkcjonariuszy UB, którzy próbowali zatrzymać partyzantów 10 I 1946 r. na Dolnym Borze w Skoczowie; skazany 24 X 1946 r. w Cieszynie, rozstrzelany 31 XII 1946 r. w Cieszynie. 6. GREŃ WŁADYSŁAW SÓWKA, ur. 3 II 1921 r., żołnierz AK, od lipca 1945 r. ukrywał się przed władzami bezpieczeństwa, w październiku był członkiem NOW w powiecie cieszyńskim; skazany 15 VI 1946 r., rozstrzelany 2 VIII 1946 r. prawdopodobnie w Cieszynie. 7. HECZKO PAWEŁ EDEK, LAMPART, WARYŃSKI, ur. 30 I 1906 r., wiosną 1944 r., po dezercji z Wehrmachtu, przyłączył się do działającego w okolicach Brennej oddziału AK Wędrowiec, od września 1944 r. był jego dowódcą; w kwietniu 1945 r. utworzył posterunek MO w Brennej; latem 1945 r. wszedł w struktury organizowanej na terenie powiatu cieszyńskiego komendy NOW; po rozbiciu w październiku 1945 r. cieszyńskiej NOW oraz próbach przyłączenia się do oddziałów Henryka Flamego Bartka, wszedł z grupą w struktury Okręgu Śląskiego KWP, od marca 1946 r. został mianowany komendantem nowo utworzonej Komendy Powiatowej KWP i oddziału Wędrowiec ; dokonał szeregu akcji zbrojnych na zakłady przemysłowe, spółdzielnie rolnicze oraz funkcjonariuszy UB i członków PPR; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach, pochowany prawdopodobnie na cmentarzu w Katowicach Bogucicach. 8. KOŁODZIEJ ROBERT OJCIEC, ur. 25 V 1902 r., ojciec Zygfryda, był członkiem oddziału Wędrowiec ; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach. 9. KOŁODZIEJ ZYGFRYD JASTRZĄB, ur. 19 IV 1928 r., syn Roberta, w 1946 r. był członkiem oddziałów KWP Wędrowiec oraz KWP Leśniczówka, w maju 1946 r. brał udział w akcji rekwizycyjnej na bank w Gliwicach; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach. 10. KRUŻOŁEK ANNA, ur. 9 VIII 1901 r., w procesie pierwotnie postawiono jej zarzut ukrywania w swoim mieszkaniu na Dolnym 4 Borze w Skoczowie dwóch członków NOW z grupy Józefa Borkały. Ponieważ jednak nie znaleziono odpowiednich na to dowodów, zmieniono kwalifikację na zatajenie informacji. Za ten czyn nie groziła kara śmierci, jednak sędziowie taki wyrok wydali (24 X 1946r.) i chociaż 6 XII 1946 r. NSW wyrok uchylił, to i tak został on 31 XII 1946 w Cieszynie wykonany. 11. MICHNIK EMIL, ur. 24 IV 1919 r., był funkcjonariuszem M O w J as ienicy, od w rześ nia do 17 X r. czło n ekiem N O W w powiecie cieszyńskim; skazany 15 VI 1946 r., rozstrzelany 2 VIII 1946 r. prawdopodobnie w Cieszynie. 12. MŁOTEK TEOFIL SOWA, ur. 24 X 1914 r., był członkiem NOW na terenie powiatu cieszyńskiego w grupie dywersyjnej pod dowództwem Józefa Borkały; skazany 24 X 1946 r. w Cieszynie, rozstrzelany 31 XII 1946 r. w Cieszynie. 13. RUŚNIOK EMIL GUSTLIK, ur. 2 XI 1911 r., po dezercji z niemieckiego wojska od 1944 r. był członkiem oddziału AK Wędrowiec ; od sierpnia 1945 r. kontynuował działalność w nowo utworzonym oddziale Wędrowiec, najpierw jako zastępca, a od kwietnia 1946 r. dowódca; uczestniczył w zamachach na funkcjonariuszy UB, akcjach zbrojnych, rozsyłał pogróżki do członków PPR; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach, pochowany prawdopodobnie na cmentarzu ewangelickim w Katowicach. Emil Ruśniok. Źródło: SOBOCIK BOLESŁAW, ur. 18 III 1910 r., udzielał pomoc członkom oddziału KWP Wędrowiec, dając im schronienie i przechowując ich broń; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach, pochowany prawdopodobnie na cmentarzu w Katowicach Bogucicach. 15. SZMAJDUCH ERYK TARZAN, ur. 29 IX 1914 r., był członkiem oddziału Wędrowiec, brał udział w akcjach zbrojnych na funkcjonariuszy MO, żołnierzy WP i członka PPR; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach. 16. SZWAJNOCH WILHELM PROM, ur. 20 VII 1905 r., był żołnierzem AK, wiosną 1946 r. podjął próbę zorganizowania 5

4 Komendy Powiatowej KWP na terenie powiatu pszczyńskiego, od połowy 1946 r. współpracował z b. inspektoratem rybnickim AK Pa; skazany 17 VIII 1946 r., rozstrzelany 29 VIII 1946 r. w Katowicach. 17. WÓJCIK STEFAN, ur. 28 XII 1922 r., od czerwca do 2 X 1945 r. był członkiem NOW w Skoczowie; skazany 15 VI 1946 r., rozstrzelany 2 VIII 1946 r. prawdopodobnie w Cieszynie. 18. ZONTEK ANTONI, ur. 11 V 1915 r., fu n k cjo n ar iu s z M O w Jasienicy, był członkiem NOW w powiecie cieszyńskim od lipca do zatrzymania, tj. do 10 X 1945 r.; skazany 4 VII 1946 r. w Cieszynie, rozstrzelany: 19 IX 1946 r. w Katowicach, pochowany na cmentarzu w Katowicach Bogucicach. KSZTAŁTOWANIE SIĘ PODZIEMIA ZBROJNEGO NA ZIEMIACH POLSKICH W KONTEKŚCIE SYTUACJI MIĘDZYNARODOWIEJ Od początku okupacji niemieckiej i radzieckiej w 1939 r. Polacy tworzyli organizacje zbrojne. W ciągu dwóch miesięcy powstało ich około 140. Najważniejszą rolę zaczęły odgrywać organizacje podporządkowane Naczelnemu Wodzowi na Uchodźstwie: Związek Walki Zbrojnej przekształcony w lutym 1942 r. w Armię Krajową, a także formacje związane z ruchem narodowym (Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne) i ruchem chłopskim (Bataliony Chłopskie). Podziemne struktury wojskowe przygotowywano do walki z Niemcami w ogólnonarodowym powstaniu oraz do scalenia zróżnicowanych politycznie struktur. Klęski niemieckie na froncie wschodnim w 1943 r. oraz zerwanie przez Sowietów stosunków z Rządem Polskim na Emigracji i wzmożona aktywność środowisk komunistycznych, uzmysłowiły przywódcom państwa podziemnego realne zagrożenie przejęciem przez Związek Radziecki kontroli nad powojenną Polską. Stąd decyzja o realizacji planu Burza m. in. na Wileńszczyźnie, Wołyniu czy w końcu w Warszawie. Klęska Powstania Warszawskiego, a także wzmożona aktywność komunistów i działania NKWD, spowodowały konieczność przebudowy struktur konspiracyjnych podziemia zbrojnego w celu prowadzenia walki z Sowietami i komunistami. W Armii Krajowej powstała zakonspirowana organizacja 6 kadrowa Nie, a w strukturach narodowych zaktywizowały się oddziały Narodowych Sił Zbrojnych i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Od stycznia 1944 r. Armia Radziecka zajmowała wschodnie tereny przedwojennej II RP. W lipcu 1944 r. Stalin powołał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który na przełomie 1944/45 przekształcił się w Rząd Tymczasowy RP, będący następnie, wskutek decyzji jałtańskich, podstawą tworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, uznanego już nie tylko przez Stalina, ale również przez rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Nowa, komunistyczna władza wykorzystywała doświadczenie NKWD i tworzyła własne silne struktury bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej. W styczniu 1945 r. gen. Leopold Okulicki N ied źw iad ek os tatni dow ódca A K rozw iązał tę org an izację, a w marcu NKWD zdradziecko aresztowało przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Nowa sytuacja międzynarodowa oraz niszczenie struktur niepodległościowych przez komunistów skłoniły przywódców organizacji Nie do jej rozwiązania i utworzenia Delegatury Sił Zbrojnych. W czerwcu 1945 r. odbył się proces szesnastu polskich polityków przed radzieckimi sędziami w Moskwie. Proces szesnastu miał charakter procesu pokazowego i stał się wzorem dla podobnych procesów organizowanych przez komunistów w Polsce po wojnie. Gdy mocarstwa zachodnie ostatecznie cofnęły poparcie dla Rządu Polskiego na Uchodźstwie, zdecydowano się zrezygnować z walki zbrojnej i rozwiązano Delegaturę Sił Zbrojnych. We wrześniu 1945 r. utworzony został Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji Wolność i Niezawisłość, struktura podziemia poakowskiego, która prowadziła działalność polityczną, oczekując wybuchu konfliktu mocarstw zachodnich z ZSRR. Krzyż Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Tymczasem aktywność UB prowadziła do rozbicia kolejnych Zarządów Zrzeszenia W i N. 1 marca 1951 r. aresztowano tzw. IV Zarząd W i N i właśnie w rocznicę tego wydarzenia obchodzimy dzisiaj Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Wśród nich, należących do poakowskich oddziałów, warto wymienić przynajmniej niektórych: Józef Kuraś Ogień na Podhalu, Zygmunt Szendzielarz 7

5 Łupaszka walczący m. in. na Wileńszczyźnie, Paweł Heczko Edek w Beskidach. Drugim nurtem w antykomunistycznym był nurt narodowy. Narodowe Siły Zbrojne prowadziły walki z władzą komunistyczną już w roku 1944 r. W początkach roku 1945 starano się dokonać restrukturyzacji, tworząc Narodowe Zjednoczenie Wojskowe. Przykłady działań oddziałów NZW spotykamy Krzyż NSZ jeszcze pod koniec lat czterdziestych, a nawet w początkach lat pięćdziesiątych. Podobnie jak w przypadku struktur poakowskich największe straty odnotowali oni w latach Ze strukturami narodowymi związany był na Podbeskidziu Henryk Flame Bartek. 8 RUCH OPORU NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM W CZASIE II WOJNY ŚWATOWEJ Tereny Śląska Cieszyńskiego i Podbeskidzia znalazły się pod okupacją niemiecką już w pierwszych dniach września. Obszar został włączony administracyjnie do rejencji katowickiej, na której utworzono m. in. powiaty: bielski, cieszyński i żywiecki. Najwcześniej na tym obszarze powstały następujące polskie organizacje podziemne: Tajna Organizacja Konspiracyjna (TOK), Polska Organizacja Partyzancka (POP), Tajna Organizacja Wojskowa (TOW), Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), Organizacja Orła Białego (OOB). Po pewnym czasie uległy one scaleniu w Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), który z kolei został przekształcony w Armię Krajową (AK). W czasie wojny organizacje zbrojne koncentrowały się głównie na działalności dywersyjnej, sabotażu, wydawaniu i kolportowaniu podziemnej prasy (np.: Przeglądu Tygodniowego, O wolną Polskę, W walce o wolną Polskę, Front Polski, Jutrzenka, czy Dobosz ). Ważną częścią działania konspiracji była pomoc osobom pragnących przedostać się na Węgry lub do Francji. W marcu 1940 r. powstał cieszyński obwód bielskiego inspektoratu ZWZ powiązany ze strukturami śląskimi. Struktury cieszyńskie ZWZ zostały osłabione aresztowaniami z przełomu 1940/41 r. Aresztowania były na tyle znaczące, że nie udało się odbudować inspektoratu w Cieszynie. Wówczas Cieszyn włączono jako podinspektorat do inspektoraru rybnickiego. Dalsze osłabienie cieszyńskiego ruchu oporu nastąpiło w marcu 1942 r., gdy hitlerowcy zamordowali polskich patriotów w Parku pod Wałką. Z innej aktywności cieszyniaków należy odnotować ich emigracyjne zaangażowanie w Koło Ślązaków Cieszyńskich w Wielkiej Brytanii. Tam prowadzili m. in. działania zmierzające do zatrzymania Zaolzia w Polsce. Część cieszyniaków współpracowała z konspiracyjnym Stronnictwem Ludowym ROCH. Bardzo słabe były struktury komunistyczne na Śląsku Cieszyńskim, związane początkowo z Kołem Przyjaciół ZSRR, a później PPR. Funkcjonowanie ruchu oporu narażone było na działalność donosicieli. Raport Gestapo z 1943 r. wspomina 27 osób z Cieszyna i okolicznych wiosek, którzy współpracowali z okupantem. Tymczasem w połowie stycznia 1945 r. ruszyło natarcie 4. Frontu Ukraińskiego, którego celem było m. in. zajęcie obszaru Śląska Cieszyńskiego. Trwało ono od lutego aż do 3 maja. Plany ewakuacyjne Niemców przewidywały długą obronę Zagłębia Ostrawsko Karwińskiego i pasma Beskidów. ZDOBYCIE I UTRWALENIE WŁADZY PRZEZ KOMUNISTÓW NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM 3 maja 1945 r. wkroczyli do Cieszyna żołnierze Armii Czerwonej, a wraz z nimi przybyli ci, którzy zaczęli tworzyć w Cieszynie struktury Milicji Obywatelskiej. Dwa dni później pojawili się pełnomocnicy komunistycznego Rządu Tymczasowego RP. Oni objęli urzędy starosty cieszyńskiego i prezydenta Cieszyna. Wraz z nowymi władzami zaczęto tworzyć i rozbudowywać struktury PPR. Bogate tradycje ruchu robotniczego na Śląsku Cieszyńskim pozwoliły na szybkie odbudowanie PPS, ale tylko tych struktur, które były gotowe do współpracy z komunistami. Po wejściu Stanisława Mikołajczyka do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w Cieszynie utworzono również Polskie Stronnictwo Ludowe. Warto zaznaczyć, że rozwój struktur władzy komunistycznej oraz struktur bezpieczeństwa odbywał się głównie w oparciu o aktywistów przybyłych z innych regionów. 9

6 W n o w e j s y t u a c j i p o l i t y c z n e j n a Ś l ą s k u C i e s z y ń s k i m i Podbeskidziu nasilały się również działania zbrojnych oddziałów antykomunistycznych. W styczniu 1945 r. formalnie rozwiązana została Armia Krajowa. Dodatkowo na Śląsku Cieszyńskim w ostatnich latach okupacji podinspektorat cieszyński tej organizacji przeżywał poważne problemy. Dlatego pod koniec 1944 r. o wiele skuteczniejszą okazała się działalność struktur narodowych. Formalnie budowano je w ramach Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, choć na tym terenie często występowało ono jako Narodowa Organizacja Wojskowa. Pomiędzy Bielskiem a Cieszynem struktury te przyjęły kryptonim Burza. Politycznie struktury te podległe były Stronnictwu Narodowemu. Obok nich rozwinął swoją działalność oddział Narodowych Sił Zbrojnych, związany politycznie z Obozem Narodowo Radykalnym. Oddział NSZ znalazł się pod dowództwem Henryka Flamego Bartka, pochodzącego z Zaolzia, byłego uczestnika kampanii wrześniowej, lotnika. W czasie okupacji Bartek związał się z konspiracją AK, a od 1943 NSZ. Po wkroczeniu Armii Czerwonej kierował posterunkiem Milicji Obywatelskiej w Czechowicach. Wiosną 1945 r., gdy groziła mu dekonspiracja, odbudował swój oddział, jako duże, trzystuosobowe zgrupowanie NSZ. Aktywność Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Cieszynie, a szczególnie jego agentów pozwoliła rozbić oddziały NZW (NOW). Oddział Flamego działał nadal. Najbardziej spektakularnym wystąpieniem tej formacji było zajęcie 3 maja 1946 r. miejscowości Wisła, w której przeprowadzono na oczach sterroryzowanych sił bezpieczeństwa władzy ludowej, dwugodzinną defiladę w pełni umundurowanych i uzbrojonych żołnierzy NSZ. Likwidacja Odniu. Ze zbiorów Archiwum IPN Bartek z żołnierzami po ujawniedziału Flamego była efektem operacji w Katowicach. Lawina. Taki pseudonim nosił agent UB, który doprowadził do akcji 10 Bartek ze swoimi żołnierzami. Ze zbiorów Archiwum IPN w Katowicach. przerzucenia oddziału na ziemie zachodnie Polski. Akcja zakończyła się masakrą ponad 160 żołnierzy Bartka. Sam Flame ujawnił się w lutym 1947 r. w czasie amnestii. Został jednak 1 grudnia 1947 r. skrytobójczo zamordowany w Czechowicach, jak wielu twierdzi, na osobiste polecenie Bieruta. Drugi Oddział, który odcisnął swoje piętno na historii Śląska Cieszyńskiego w okresie okupacji i tuż po wojnie to Oddział Armii Krajowej, Wędrowiec. P ow s tał w 1942 r. Został rozbity w lipcu 1946 r., działając już wtedy w strukturach Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Dowódcy Wędrowca z Pawłem Heczką Edkiem na czele zostali skazani na karę śmierci w cieszyńskich procesach pokazowych w 1946 roku. PROCESY POKAZOWE W CIESZYNIE Paweł Heczko. Ze zbiorów Heleny Chraściny. Przejmowanie władzy przez komunistów w Polsce wiązało się z całym szeregiem działań o charakterze zbrojnym, politycznym, a także propagandowym. Społeczeństwo musiało w krótkim czasie uwierzyć, że rewolucja komunistyczna ma charakter nieuchronny, nowa władza dysponuje ogromną siłą, a po jej stronie jest prawo i racje historyczne. Przeciwnik nowej władzy musiał mieć świadomość swojej słabości, beznadziejności swojej sytuacji. Ta część społeczeństwa, która chciałaby stać z boku rewolucyjnych wydarzeń miała się przekonać do nowego porządku, jeśli nie w wyniku zrozumienia logiki dziejów, to ze strachu przed ogromną potęgą. Rozprawa z podziemiem antykomunistycznym po 1944 r. odbywała się w tle bardzo ważnej walki o przejęcie władzy. Referendum ludowe w czerwcu 1946 r. oraz wybory do sejmu w styczniu 1947 r. wzmagały aktywność propagandową komunistów. Pokazowe procesy polityczne żołnierzy wyklętych organizowane były ze szczególnym nasileniem właśnie w roku Procesy na Śląsku organizowane były przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach, który działał w oparciu o bardzo represyjne prawo. Najczęściej wyroki kary śmierci zapadały w oparciu o Kodeks Karny Wojska Polskiego z 1944 r., Dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy 11

7 państwa oraz Dekret o postępowaniu doraźnym (oba z roku 1945). Aby wzmocnić efekt społecznego oddziaływania procesy odbywały się nie tylko w Katowicach, ale również na posiedzeniach wyjazdowych w miastach powiatowych, w tym również w Cieszynie. W latach Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach wydał łącznie 264 wyroki śmierci, z czego wykonano 154. Spośród wykonanych wyroków śmierci 111 z nich orzeczonych było z powodów politycznych. Najwięcej wyroków zapadło w roku 1946 bo 151, z czego wykonano 106, a 80 orzeczonych było z powodów politycznych. Najczęściej skazywano i wykonywano wyroki polityczne wobec żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych (wykonanych 34 w latach ),, dawnych żołnierzy AK (wykonanych 16), Konspiracyjnego Wojska Polskiego (wykonanych 14), Narodowej Organizacji Wojskowej (wykonanych 10). Śląsk Cieszyński był terenem dużej aktywności organizacji antykomunistycznych, szczególnie Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (Narodowej Organizacji Wojskowej) oraz Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Skuteczne akcje sił bezpieczeństwa, podporządkowanych władzy komunistycznej, doprowadziły do aresztowania wielu członków oddziałów zbrojnych i umożliwiły przeprowadzenie procesów pokazowych w Cieszynie. Pierwszy proces pokazowy w cieszyńskim Ratuszu odbył się w dniach 14 i 15 czerwca 1946 roku. Na ławie oskarżonych znalazło się 26 członków Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (Narodowej Organizacji Wojskowej). Z a p a d ł o 7 w y r o k ó w ś m i e r c i, c z e g o 6 wykonano. 2 sierpnia 1946 roku w cieszyńskim więzieniu zostali rozstrzelani: Karol Bączek ps. Karlik (ur. 1920), Edward Bąk ps. Strzemię (ur. 1918), Jan Dziedzic ps. Mściciel (ur. 1907), Władysław Greń ps. Sówka (ur. 1921), Emil Michnik ( u r ) i Stefan Wójcik (ur. 1922). 4 lipca 1946 roku na karę śmierci został skazany inny członek NOW, Antoni Zontek (ur. 1919). Został rozstrzelany 19 września 1946 roku w Katowicach. 17 sierpnia 1946 roku w Cieszynie odbył się proces członków oddziału Armii Krajowej Konspiracyjnego Wojska Polskiego Wędrowiec. Na karę śmierci zostali skazani: Bernard Brandys (ur. 1900), Paweł Heczko ps. Edek (ur. 1906), Robert Kołodziej ps. Ojciec (ur. 1902) i jego syn Zygfryd Kołodziej p s. J a s t r z ą b 12 (ur. 1928), Emil Ruśniok ps. Gustlik (ur. 1911), Bolesław Sobocik (ur. 1910) i Eryk Szmajduch ps. Tarzan (ur. 1914). Zostali rozstrzelani 29 sierpnia 1946 roku w Katowicach. Brandys i Sobocik pomagali członkom podziemia niepodległościowego, ale najprawdopodobniej sami nie byli zaangażowani w jego działalność. 24 października 1946 roku w Cieszynie zostali skazani na karę śmierci dwaj członkowie NOW: Józef Gabzdyl ps. Czarny (ur. 1924) i Teofil Młotek ps. Sowa (ur. 1914) oraz Anna Krużołek (ur. 1901). Tą ostatnią oskarżono o ukrywanie w mieszkaniu na Dolnym Borze koło Skoczowa dwóch członków NOW. Był to czyn zagrożony karą do 5 lat pozbawienia wolności, ale sąd zmienił kwalifikację czynu. 6 grudnia Najwyższy Sąd Wojskowy uchylił wyrok skazujący Krużołkównę i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia. Mimo to, 31 grudnia 1946 roku w Cieszynie została rozstrzelana wraz z pozostałą dwójką. Najwięcej wyroków śmierci w cieszyńskich procesach wydał Julian Giemborek, szef Wojskowego Sądu Rejonowego w Katowicach, radziecki oficer, który nawet nie mówił po polsku. Dopiero w 1954 roku przyjął polskie obywatelstwo. Jako sędziowie orzekali też Mieczysław Fotografia archiwalna budynku dzisiejszego I LO, który po II wojnie światowej wykorzystywany był jako siedziba Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Ze zbiorów Archiwum IPN w Katowicach. Janicki, Wiktor Adamski (Altschüler) i Aleksander Warecki. Występujący w roli asesora Edmund Ronowicz nie miał wykształcenia prawniczego. Ławnikami byli Bogusław Berezowski, Zdzisław Jankowski i Antoni Wójcik. Oskarżenia w cieszyńskich procesach politycznych, w których zapadły wyroki śmierci, przedstawiane były przez Grzegorza Kudyniuka, funkcjonariusza Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Cieszynie (w 10 przypadkach) lub przez Tadeusza Jaszowskiego z Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Katowicach (w 8 przypadkach). Obrońcy z urzędu nie odgrywali żadnej istotnej roli. Cieszyńskie procesy pokazowe z roku 1946 są doskonałym przykładem na sposób funkcjonowania zbrodniczego systemu komunistycznego. 13

8 Ogłoszenie o rozprawie sądowej zaplanowanej w Sali Magistratu w Cieszynie na dni 14 i 15 czerwca 1946 r. 14 Ogłoszenie o skazaniu na karę śmierci. Ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego. 15

9 Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych obchodzony jest jako święto państwowe na podstawie ustawy z 3 lutego 2011 r. Inicjatywę ustawodawczą w tym zakresie przedstawił w 2010 Prezydent RP Lech Kaczyński, a podtrzymał ją Prezydent RP Bronisław Komorowski. W uzasadnieniu dołączonym do projektu ustawy czytamy, że Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych : jest wyrazem hołdu dla żołnierzy drugiej konspiracji za świadectwo męstwa, niezłomnej postawy patriotycznej i przywiązania do tradycji patriotycznych, za krew przelaną w obronie Ojczyzny (...). Narodowy Dzień pamięci Żołnierzy Wyklętych to także wyraz hołdu licznym społecznościom lokalnym, których patriotyzm i stała gotowość ofiar na rzecz idei niepodległościowej pozwoliły na kontynuację oporu na długie lata. Odpowiadając na społeczne zapotrzebowanie, pragnienie przywrócenia właściwego miejsca prawdzie historycznej, a nade wszystko kierując się obowiązkiem przywrócenia pamięci o osobach, które za walkę o niepodległą Rzeczpospolitą poniosły śmierć, Stowarzyszenie Wszechnica w 2011 r. przyjęło na siebie zadanie upamiętnienia osób, wobec których w Cieszynie w 1946 r. zapadały polityczne wyroki śmierci. Podejmując się tego przedsięwzięcia, obok wielu trudności natury formalnej, spotykała nas duża życzliwość lokalnych władz, mediów, instytucji państwowych i osób prywatnych. Wszystkim im składamy podziękowanie. Trwałym efektem naszych wspólnych starań pozostanie tablica pamiątkowa, umieszczona na II. piętrze cieszyńskiego Ratusza, zawierająca nazwiska osiemnastu osób, wobec których zapadły w Cieszynie polityczne wyroki śmierci. Mamy też nadzieję, że dzięki tej inicjatywie pojawią się nowe świadectwa, ilustrujące tamtą rzeczywistość i będę mogły być dalej prowadzone rzetelne badania historyczne. Wszystkich świadków wydarzeń historycznych okresu powojennego prosimy więc o współpracę. Organizator: Patronat medialny: Projekt uzyskał wsparcie finansowe i organizacyjne ze strony: Opracowanie tekstów (poza wstępem, wykazem osób i zakończeniem): Grzegorz Księżyc. Opracowanie wstępu, zakończenia oraz układ broszury: Ryszard Macura. 16