PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE RYZYKA UBEZPIECZENIOWEGO A EFEKTYWNOŚĆ UBEZPIECZEŃ NA ŻYCIE Autor: Adam Śliwiński,

Transkrypt

1 PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE RYZYKA UBEZPIECZENIOWEGO A EFEKTYWNOŚĆ UBEZPIECZEŃ NA ŻYCIE Autor: Adam Śliwiński, Wstęp Zadania badawcze wyznaczają strukturę pracy. Składa się ona z ośmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy dotyczy pojęcia ryzyka w ubezpieczeniach. Podjęto w nim dyskusję i próbę uporządkowania definicji ryzyka ubezpieczeniowego. Opisano pojęcie i podstawy definiowania ryzyka. Następnie przedstawiono istotę ryzyka ubezpieczeniowego oraz dokonano jego klasyfikacji. W rozdziale tym zaprezentowano także filozofię ubezpieczeń w aspekcie niejednoznaczności funkcjonujących definicji ryzyka ubezpieczeniowego i pojęć z nim związanych, takich jak niepewność, czynniki ryzyka, pomiar ryzyka czy stopień jego realizacji. W rozdziale drugim skoncentrowano się na zagadnieniu ryzyka w ubezpieczeniach na życie. Opisano model statystyczny ryzyka śmierci. Przedstawiono pojęcie prawdopodobieństwa zgonu, jako miary ryzyka śmierci. Dokonano także opisu i prezentacji podstawowego narzędzia wykorzystywanego w ubezpieczeniach na życie, a mianowicie tablic trwania życia. Przedstawiono konstrukcję tablic trwania życia, ich rodzaje oraz historię powstania. Rozdział ten zawiera także przedstawienie najważniejszych hipotez i praw dotyczących rozkładu trwania życia. Na końcu rozdziału zamieszczono opis tendencji demograficznych, które mogą mieć wpływ na kierunek rozwoju sektora ubezpieczeń na życie. Rozdział trzeci poświęcony jest ubezpieczeniom na życie. Skupiono się w nim na opisaniu istoty i funkcjonujących definicji ubezpieczeń na życie. Dokonano charakterystyki podstawowych ubezpieczeń na życie, w tym tzw. klasycznych ubezpieczeń na życie, ubezpieczeń posagowych oraz ubezpieczeń powiązanych z funduszem kapitałowym. Należy tu wyraźnie zaznaczyć, że w monografii rozróżniono typy (modele) ubezpieczeń życiowych oraz produkty ubezpieczeń na życie. Rozróżnienie to ma na celu zachowanie przejrzystości wywodów. Badania empiryczne związane z różnicowaniem poziomu składek dotyczą podstawowych modeli ubezpieczeń na życie, czyli: ubezpieczenia na całe życie, ubezpieczenia na dożycie oraz ubezpieczenia mieszanego. W rozdziale tym dokonano także analizy rozwoju rynku ubezpieczeń na życie w Polsce, realizując trzecie zadanie badawcze. Przed analizą rozwoju rynku w Polsce opisano historię ubezpieczeń. Poznanie historii ubezpieczeń pozwala zrozumieć istotę tej usługi oraz potrzebę korzystania z ubezpieczeń przez narażone na realizację ryzyka jednostki. Rozdział czwarty koncentruje się na przedstawieniu metod kalkulacji składek w ubezpieczeniach na życie. Opisane metody wykorzystano w procesie kalkulacji składek zróżnicowanych regionalnie i stąd wynika konieczność włączenia tego rozdziału. Dodatkowo opisano pojęcie efektywności ekonomicznej oraz wskazano na składkę ubezpieczeniową jako podstawowy jej czynnik.

2 W rozdziale piątym skupiono się na przedstawieniu determinant popytu na ubezpieczenia na życie uwzględnianych w dotychczasowych badaniach tego popytu realizowanych na arenie międzynarodowej. Przedstawiono założenia i wyniki najważniejszych badań oraz opisano modele popytu na ubezpieczenia na życie, np. model Lewisa czy badania prowadzone przez Outreville'a lub Mantisa i Farmera oraz Browne'a i Kima. W rozdziale tym dokonano przeglądu czynników uwzględnianych w badaniach nad popytem na ubezpieczenia na życie. Następnie opisano podejście Moffeta, który wykazał, że efektywna stopa zwrotu z kontraktu ubezpieczeniowego zależy od prawdopodobieństwa przeżycia. Rozdział ten kończy się wnioskami, w których omówiono wpływ czynników najczęściej uwzględnianych w badaniach popytu na ubezpieczenia na życie oraz wskazano na brak publikacji dotyczących takich badań w Europie Wschodniej, w tym także i w Polsce. Kolejne rozdziały zawierają opis przeprowadzonych badań empirycznych oraz otrzymanych wyników. Rozdział szósty koncentruje się na analizie popytu na ubezpieczenia na życie na rynku polskim. W rozdziale tym podjęto próbę weryfikacji empirycznej prawa popytu i jego działania na przykładzie polskiego rynku ubezpieczeń na życie. Rozdział siódmy dotyczy analizy przestrzennej ryzyka śmierci. W rozdziale tym opisano proces wydzielenia tzw. regionów opłacalności. Regiony stworzono na podstawie porównania województw Polski pod względem wybranych cech opisujących poziom ryzyka śmierci w danym województwie. Rozdział kończy się propozycją stworzenia regionów, względem których zakłady ubezpieczeń na życie będą mogły różnicować składki ubezpieczeniowe. W rozdziale ósmym podjęto próbę wykazania wpływu proponowanego podejścia, polegającego na przestrzennym różnicowaniu składek w podstawowych modelach ubezpieczeń na życie, na efektywność ubezpieczeń na życie. Przed przystąpieniem do prezentacji otrzymanych wyników dokonano analizy zjawiska migracji w Polsce. Zjawisko to może bowiem zniekształcać wyniki związane z implementacją proponowanego podejścia. Rozdział ten kończy się wnioskami, które pozwalają na przyjęcie tezy głównej pracy. Etapy badań wyznacza proces dążenia do weryfikacji tezy głównej pracy. Badania składają się z trzech etapów głównych. Każdy etap główny jest podzielony na kilka podetapów. Etapy główne badań są następujące: 1. Etap I - analiza popytu na ubezpieczenia na życie na przykładzie rynku polskiego. 2. Etap II - przestrzenna analiza ryzyka śmierci oraz stworzenie regionów opłacalności. 3. Etap III - przestrzenne zróżnicowanie składek i ocena zmian efektywności ubezpieczeń na życie po implementacji proponowanego podejścia. W ramach pierwszego etapu głównego można wyróżnić dwa podetapy. Przed przystąpieniem do badań wpływu określonych czynników na wielkość sprzedaży ubezpieczeń na życie w Polsce wykonano szczegółową analizę literatury związanej z tym tematem. W ramach analizy dokonano przeglądu publikacji zawierających wyniki badań nad popytem na ubezpieczenia na życie. Zbadano kilkadziesiąt publikacji o zasięgu światowym. Efektem końcowym tego podetapu jest ustalenie zbioru cech wstępnych przyjętych do oceny zmian popytu na ubezpieczenia na życie na przykładzie rynku polskiego. Badania literaturowe pokazują

3 jednocześnie, że ten temat nie był dotychczas podejmowany w literaturze polskiej. W publikacjach światowych również nie uwzględniano Polski ani nawet krajów regionu Europy Środkowej i Wschodniej. Fakt ten wpływa na walory poznawcze niniejszej monografii, gdyż z pełną odpowiedzialnością można stwierdzić, że jest ona pierwszą pracą podejmującą ten niezwykle ważny i ciekawy temat. Następnie po zastosowaniu odpowiednich metod w ramach analizy czynnikowej cechy wstępne zostały pogrupowane w czynniki niezależnie oddzia łujące na popyt na ubezpieczenia na życie. Otrzymane czynniki stanowią podstawę do analizy regresji. Analiza regresji została wykorzystana w celu oceny kierunku i stopnia wpływu otrzymanych czynników na popyt na ubezpieczenia na życie. Jako zmienną reprezentującą popyt na ubezpieczenia na życie przyjęto poziom składki przypisanej brutto w dziale ubezpieczeń na życie. Zmienne niezależne reprezentowane są przez czynniki wynikające z grupowania cech wstępnych. W pierwszym etapie głównym badań dąży się do zrealizowania zadania badawczego polegającego na weryfikacji empirycznej prawa popytu na ubezpieczenia na życie i jego działania na przykładzie polskiego rynku ubezpieczeń na życie. Ukazanie wpływu zmiany ceny usługi ubezpieczeniowej na zmianę poziomu sprzedaży tej usługi uzasadnia podjęcie badań nad sposobami dywersy fikacji poziomu składek ubezpieczeniowych adekwatnych do ryzyka śmierci w danych regionach Polski. Warunkiem różnicowania regionalnego poziomu składek jest występowanie różnic w poziomie ryzyka śmierci w poszczególnych regionach Polski. Część regionów może się charakteryzować podobnym rozkładem ryzyka śmierci. Oczywiście chodzi tu o podobieństwo ze względu na przyjęte do porównań cechy. Dlatego w celu redukcji kosztów realizacji proponowanego sposobu różnicowania składek w praktyce ubezpieczeniowej postanowiono pogrupować regiony wstępne w większe obszary. Jako obszary wstępne przyjęto województwa. Wynika to przede wszystkim z dostępności danych demograficznych dotyczących zarówno liczby ludności zamieszkującej dane województwo, jak i liczby osób zmarłych według wieku oddzielnie dla poszczególnych województw. Obszary powstałe po grupowaniu nazwano regionami opłacalności. Postuluje się, aby zakłady ubezpieczeń na życie kalkulowały składki oddzielnie dla otrzymanych regionów opłacalności. Zakończenie tego etapu badań pozwala na realizację zadania badawczego polegającego na przestrzennej analizie ryzyka śmierci w regionach Polski oraz kolejnego, polegającego na wydzieleniu regionów opłacalności poprzez porównanie cech opisujących poziom ryzyka śmierci w regionach (województwach). Wyznaczenie składek zróżnicowanych regionalnie oraz ocena wpływu proponowanego podejścia na efektywność ubezpieczeń na życie stanowi przedmiot trzeciego głównego etapu badawczego. Etap ten składa się z dwóch podetapów. W pierwszym dokonano wyliczenia składek zróżnicowanych regionalnie. Składki obliczono oddzielnie dla otrzymanych regionów opłacalności. W tym celu wykorzystano wyniki przestrzennej analizy ryzyka śmierci. Następnie w podetapie drugim wykazano wpływ proponowanego podejścia na efektywność ubezpieczeń na życie. W tym celu wykorzystano opisany wcześniej tok rozumowania Moffeta (patrz podrozdział 5.3) oraz oszacowano wartość funduszu pozostałego po ubezpieczeniu na przykładzie ubezpieczenia na wypadek śmierci i na dożycie. Zakończenie tego etapu pozwala na realizację dwóch ostatnich zadań badawczych polegających na kalkulacji składek zróżnicowanych regionalnie oraz ocenie zmian efektywności ubezpieczeń na życie po zastosowaniu przestrzennego różnicowania ryzyka śmierci. Badania mają charakter empiryczny. Do ich zrealizowania wykorzystano bazę danych stworzoną przez autora. Ze względu na ograniczenie objętości pracy oraz dla zachowania

4 przejrzystego układu rozprawy postanowiono nie prezentować wszystkich danych. W poszczególnych rozdziałach empirycznych zaprezentowano jedynie dane kluczowe dla przeprowadzenia badań. Tworząc bazę danych, wykorzystano obiektywne i wiarygodne źródła, takie jak publikacje Głównego Urzędu Statystycznego, Narodowego Banku Polskiego, Komisji Nadzoru Finansowego i Polskiej Izby Ubezpieczeń. Recenzja Problematyka ubezpieczeń na życie stanowi jedno z kluczowych zagadnień teorii i praktyki ubezpieczeń. Ubezpieczenia na życie wpływają na lepsze zabezpieczenie stabilności finansowej gospodarstw domowych, sprzyjają kreowaniu dodatkowych oszczędności na poczet ich przyszłych potrzeb finansowych, przyczyniają się do rozwoju innych instytucji rynku finansowego. Ponadto ubezpieczenia życiowe istotnie oddziałują na proces akumulacji kapitału w gospodarce, a instytucje ubezpieczeniowe odgrywają szczególną rolę jako jeden z czołowych inwestorów w gospodarce. Podjęcie problematyki zasad funkcjonowania ubezpieczeń życiowych, kształtowania na nie popytu, a także struktury przestrzennej obejmowanego ryzyka jest zatem w pełni zasadne. Praca wyróżnia się w polskiej literaturze ubezpieczeniowej ze względu na szerokie i dogłębne rozwinięcie zagadnienia charakteru ubezpieczeń życiowych, empiryczną weryfikację metodą analizy czynnikowej determinantów popytu na ubezpieczenia życiowe oraz nowatorskie zastosowanie przestrzennego zróżnicowania umieralności do kalkulacji składek ubezpieczeniowych. Autor wykazał się dobrym przygotowaniem literaturowym i warsztatowym - rozprawa zawiera wnikliwą analizę poruszanych zagadnień i oparta jest na bogatej literaturze krajowej oraz zagranicznej anglojęzycznej. Autor wykazał się właściwą wiedzą ubezpieczeniową oraz dużą sprawnością w wykorzystaniu metod analizy ubezpieczeniowej. Praca ta stanowi niewątpliwy wkład do teorii ubezpieczeń. na podstawie recenzji dr. hab. prof. Politechniki Radomskiej Kazimierza Ortyńskiego

5 Recenzowana praca stanowi podsumowanie badań prowadzonych przez Autora w zakresie ubezpieczeń na życie. Zastosowano w niej ciekawe metody analizy czynnikowej, regresji i analizy skupień do problematyki ubezpieczeniowej. Niewątpliwym walorem pracy jest zaprezentowanie analizy popytu na ubezpieczenia na życie. na podstawie recenzji dr. hab. prof. SGH Wojciecha Bijaka Spis treści Wstęp 1. Ryzyko w ubezpieczeniach - aspekty teoretyczne 1.1. Pojęcie, istota oraz podstawy definiowania ryzyka 1.2. Istota ryzyka ubezpieczeniowego Specyfika ryzyka ubezpieczeniowego Podstawowe definicje ryzyka ubezpieczeniowego Rodzaje ryzyka w działalności ubezpieczeniowej i procesyje generujące 1.3. Klasyfikacja ryzyka 2. Ryzyko w ubezpieczeniach na życie 2.1. Wprowadzenie 2.2. Czas trwania życia ludzkiego w świetle badań statystycznych Model statystyczny ryzyka śmierci Prawdopodobieństwo zgonu jako miara ryzyka śmierci Intensywność umieralności

6 2.3. Tablice trwania życia Konstrukcja tablic trwania życia Tablice trwania życia - rys historyczny Rodzaje tablic trwania życia 2.4. Hipotezy rozkładu trwania życia 2.5. Tendencje demograficzne a kierunki zmian w działalności ubezpieczeniowej 3. Ubezpieczenia na życie 3.1. Istota i definicje ubezpieczeń na życie 3.2. Klasyczne typy ubezpieczeń na życie 3.3. Ubezpieczenia posagowe 3.4. Ubezpieczenie uniwersalne i powiązane z funduszem kapitałowym 3.5. Rozwój rynku ubezpieczeń Rys historyczny ubezpieczeń Rozwój ubezpieczeń w Polsce Rynek ubezpieczeń na życie w Polsce - rozwój w latach Metody kalkulacji składek w ubezpieczeniach na życie 4.1. Zasady kalkulacji składek w ubezpieczeniach na życie - składka netto i składka brutto 4.2. Metody wyznaczania jednorazowej składki netto w podstawowych typach ubezpieczeń na życie Rachunek rent - podstawy Składka netto w ubezpieczeniu na całe życie Składka netto w ubezpieczeniu na dożycie Składka netto w ubezpieczeniu na wypadek śmierci i dożycie

7 4.3. Zmiana wartości polisy w czasie - rezerwa matematyczna 4.4. Składka jako czynnik efektywności działalności ubezpieczeniowej Efektywność ekonomiczna Składka jako czynnik rentowności zakładu ubezpieczeń 5. Popyt na ubezpieczenia na życie - przegląd badań światowych 5.1. Determinanty popytu na ubezpieczenia na życie Badania popytu na ubezpieczenia na życie Badania Mantisa i Farmera Model Lewisa Badania Browne'a i Kima Badania Outreville'a 5.2. Grupy czynników i kierunek ich oddziaływania na popyt 5.3. Efektywna stopa zwrotu kontraktu ubezpieczeniowego - podejście Moffeta 5.4. Wnioski 6. Popyt na ubezpieczenia na życie w Polsce - badania empiryczne 6.1. Identyfikacja zmiennych determinujących popyt na ubezpieczenia na życie 6.2. Popyt na ubezpieczenie na życie - analiza czynnikowa Model i założenia analizy czynnikowej Metody estymacji macierzy ładunków i rotacja osi czynnikowych 6.3. Analiza czynnikowa popytu - wydzielenie czynników i określenie siły wpływu 6.4. Popyt na ubezpieczenia na życie - analiza regresji 6.5. Wnioski

8 7. Analiza przestrzenna ryzyka śmierci - regiony opłacalności Wprowadzenie 7.2. Podejście zastosowane w procesie grupowania regionów 7.3. Wartości cech opisujących poziom ryzyka śmierci w poszczególnych Średni wiek populacji zamieszkującej regiony Częstości zgonów w poszczególnych regionach Parametry funkcji Gompertza dla badanych regionów Udział mężczyzn w wieku średnim 7.4. Wydzielenie regionów opłacalności na przykładzie województw Polski 7.5. Wnioski 8. Przestrzenne zróżnicowanie ryzyka śmierci a efektywność ubezpieczeń na życie 8.1. Wprowadzenie 8.2. Zjawisko migracji w Polsce - czasy obecne i prognoza 8.3. Zróżnicowanie regionalne jako podstawa strategii cenowych zakładu ubezpieczeń na życie Porównanie wielkości składek w podstawowych typach ubezpieczeń na życie 8.4. Analiza przestrzenna ryzyka śmierci a efektywność ubezpieczeń na życie Efektywna stopa zwrotu z kontraktu ubezpieczeniowego Optymalizacja wyniku finansowego zakładu ubezpieczeń na życie 8.5. Wnioski Zakończenie Bibliografia

9 Spis tabel Spis rysunków Załącznik. Obliczenia komputerowe kolejnych modeli regresji krokowej