erasmus mundus poradnik administratora wspólnych studiów

Transkrypt

1 erasmus mundus poradnik administratora wspólnych studiów

2 Współpraca przy realizacji projektu: Anna Bielecka, Beata Skibińska Zespół Programów Erasmus, Erasmus Mundus, Tempus, Eksperci Bolońscy Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Korekta i redakcja tekstu: Agnieszka Pawłowiec Tłumaczenie: Biuro tłumaczeń Poliglota ; FRSE, Katarzyna Basisty Projekt graficzny: TAKE MEDIA Wydawca: Fundacja Rozwoju Systemy Edukacji ul. Mokotowska Warszawa Copyright by Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2012 Odpowiedzialność za treść niniejszej publikacji ponosi Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. Publikacja sfinansowana z funduszy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Publikacja bezpłatna

3 erasmus mundus poradnik administratora wspólnych studiów

4 dr hab. Daria Lipińska-Nałęcz podsekretarz stanu w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego Umiędzynarodowienie szkolnictwa wyższego staje się na przestrzeni ostatnich lat coraz ważniejszym elementem oceny jego jakości. Uczelnia bez dobrze rozwiniętych kontaktów przekraczających granice państwowe nie może liczyć na sukcesy. Skala tego zjawiska już dawno przekroczyła wymiary jednostkowe. Nie wystarczy zatem wysłać kilku profesorów i przyjąć kilku wybitnych studentów. Unia Europejska wymaga by do 2020 roku 20% jej studentów kształciło się przynajmniej przez semestr poza granicami swego kraju. Powinno to zaowocować bogatszymi doświadczeniami, lepszą znajomością języków obcych, większą tolerancyjnością dla odmiennych kultur, otwartością dla przepływu myśli i ludzi. Ta polityka przekłada się na dobór wskaźników określających skalę powodzenia konkretnej szkoły czy też poziomu uczelni danego kraju. O ile w dotychczasowych prestiżowych rankingach liczyły się przede wszystkim osiągnięcia jej pracowników naukowych, liczba cytowań w światowych periodykach, zdobytych patentów, uzyskanie najwyższych naukowych laurów, pozyskanie prestiżowych grantów, to wraz z pojawieniem się U-Multiranku, który od 2013 r. zacznie zbierać dane, wzrośnie udział wymiany studenckiej, liczba realizowanych międzynarodowych programów kształcenia, w tym studiów wspólnych organizowanych przez kilku partnerów nie pochodzących z jednego kraju. Zatem obok sukcesów naukowych, rzeczywistego wkładu w rozwój nauki światowej, wzrasta rola i charakter oferty dydaktycznej formułowanej przez uczelnie. 4

5 Za tymi nowymi miernikami postępują sposoby finansowania projektów międzynarodowych. Można się spodziewać, iż z form bardzo otwartych i rozmaitych, czasem nawet chaotycznych, podążać będziemy ku modelom preferującym konkretne, wybrane grupy projektów. Wyraźnie daje się obserwować marsz w stronę bardziej uporządkowanych elementów współpracy międzynarodowej, służącej osiąganiu wartości dodanej. Wśród takich projektów z pewnością znajdą się programy wspólne, jako szczególna postać współpracy pozwalająca tworzyć najbardziej ambitne, interdyscyplinarne, nowatorskie ścieżki kształcenia, wybiegające poza ramy zwykłej współpracy, a nawet poza ramy akredytacji. Bowiem cechą wyróżniającą tych właśnie projektów jest tworzenie programów unikalnych, nie dających się zrealizować w jednej uczelni. Każdy z partnerów musi wnieść do projektu jakiś niepowtarzalny, niezbędny dla jego powodzenia element. Mobilność kadr i studentów znajdować musi zatem lepsze uzasadnienie niż tylko chęć zmiany miejsca pracy, czy zdobywania wiedzy. Warto by polskie uczelnie, dotąd w minimalnym tylko zakresie, nigdy w roli koordynatorów, podejmujące wyzwania tworzenia programów wspólnych, bardziej się tą szansą zainteresowały. Bo jest to wyróżnik niewątpliwie jakościowy, nie wyrastający z przypadkowych kontaktów, dowodzący, że współpraca między uczelniami sięga głęboko i jest przemyślana. To z kolei tworzy grunt do efektywnej współpracy naukowej, realizacji wspólnych projektów badawczych. Jeśli szukamy dróg do podniesienia rangi polskich uczelni w świecie, jeśli chcemy by choć kilka z nich znalazło się w środowiskowej elicie i w gronie poszukiwanych przez ambitne kadry i studentów, to sięgnijmy po programy wspólne. O tym, jak te cele osiągać, czym są programy wspólne, jak je zorganizować, informuje poradnik przygotowany przez Fundację Rozwoju Systemu Edukacji. Pozwalam sobie wyrazić nadzieję, że okaże się pomocny w niełatwym, ale obiecującym przedsięwzięciu. 5

6 prof. dr hab. Wiesław Banyś przewodniczący Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich Dążenie do zapewnienia jak najwyższej jakości kształcenia, międzynarodowej współpracy naukowej, zwiększania mobilności studentów oraz kadry, innowacyjność szkolnictwa wyższego, wreszcie umiędzynarodowienie studiów są ze sobą ściśle powiązane i stanowią kierunki rozwoju europejskiego szkolnictwa wyższego. W erze szybko postępującej globalizacji doświadczenia wyniesione z jednego tylko kraju mogą, w wielu przypadkach, okazać się niewystarczające, stąd też świetny pomysł na powstanie niniejszego poradnika dla administratorów prowadzących wspólne studia, w którym znajdziecie Państwo nie tylko polecaną, fachową literaturę, ale również przykładowe wzory dokumentów. Umiędzynarodowienie studiów wyższych i internacjonalizacja uczelni mogą być realizowane na różne sposoby. Wymiana studentów i nauczycieli akademickich, częściowe kształcenie w jednej z zagranicznych uczelni partnerskich, prowadzenie cyklu zajęć dydaktycznych przez uczonych z tych uczelni stanowią sprawdzoną formę współpracy o najdłuższej historii. Tworzenie wspólnych programów studiów i postępująca integracja systemów szkolnictwa wyższego to już kolejny, nowy etap. Osobną kwestią, mającą obecnie bardzo duże znaczenie, jest wspólna organizacja krótkich i intensywnych kursów dydaktycznych przez międzynarodowe konsorcja uczelni. Zajęcia prowadzone przez międzynarodowy zespół wykładowców dla grupy studentów z całego świata uzupełniają i wzbogacają ofertę dydaktyczną uczelni. Coraz większego znaczenia nabiera wykorzystanie nowoczesnych i nowatorskich technik kształcenia, w tym edukacji prowadzonej na odległość, praca metodą 6

7 projektową czy też w grupie. Naturalne i konieczne jest także zacieśnianie współpracy z instytucjami spoza obszaru szkolnictwa wyższego, organizacja praktyk studenckich i stałe dostosowywanie oferty dydaktycznej uczelni do zmieniających się potrzeb rynku pracy. Wszystkim tym działaniom towarzyszą różne formy wymiany doświadczeń i dobrych praktyk. Systemy szkolnictwa, aby móc skutecznie odpowiadać na wyzwania współczesności, muszą stawać się coraz bardziej otwarte i elastyczne. Konsekwencją tych przemian jest rozszerzenie kręgu państw uczestniczących we współpracy i wzmocnienie ponadeuropejskiego charakteru kooperacji. Finalnym efektem oddziaływania tych trendów jest tworzenie i realizacja pełnych, wspólnych studiów przez konsorcja uczelni z różnych państw. Tendencja ta będzie się nasilała w całej Europie. Polskie uczelnie nie mogą pozostać poza tym nurtem. Umiędzynarodowienie szkolnictwa wyższego znajduje swój najpełniejszy wyraz właśnie w tworzeniu i prowadzeniu wspólnych studiów. Znaczenie tej formy kształcenia jest coraz mocniej podkreślane w założeniach programów edukacyjnych Unii Europejskiej i w polityce edukacyjnej Unii, poszczególnych jej państw członkowskich. Idea ta jest intensywnie promowana, a same wspólne studia zyskują coraz większą popularność. Oferta tego rodzaju musi być obecna w naszym kraju i musi być bogata, atrakcyjna, dostępna zarówno dla polskich studentów, jak i obcokrajowców, których oferta wspólnych studiów może przyciągnąć do Polski. Z tej możliwości nie można nie skorzystać. Wspólne studia oferowane studentom z różnych państw to jednocześnie wielkie wyzwanie i szereg rozmaitych zadań do spełnienia oraz problemów do rozwiązania. Poczynając od tworzenia programu kształcenia, podziału odpowiedzialności i kompetencji, finansowania, organizacji rekrutacji studentów, zapewnienia odpowiedniej jakości, poprzez system wsparcia dla studentów i pomoc w adaptacji do nowych, często bardzo odmiennych warunków, kończąc na dostosowaniu procedur oraz mechanizmów współpracy pomiędzy uczelniami do wymogów ustawodawstwa w poszczególnych krajach. Bez wątpienia są to wyzwania poważne i trudne. Największym z nich jest organizacja wspólnych studiów w taki sposób, aby nie ograniczać różnorodności kultur, warunków, charakterów, a także ofert poszczególnych uczelni i krajów, lecz w pełni korzystać z tej wielości, pielęgnować ją w myśl zasady La richesse est dans la diversité bogactwo jest w różnorodności. Nie ma dobrych uczelni bez studentów, doktorantów i kadry z innych krajów, bez istnienia w kontekście międzynarodowym. Życzę Państwu, by ten poradnik pomógł naszym uczelniom stwarzać wspólne, ciekawe i nowoczesne kierunki, wybierane przez studentów z całego świata. 7

8 Mirosław Marczewski dyrektor generalny Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji od wielu lat poprzez wdrażane programy europejskie aktywnie włącza się w działania, których celem jest internacjonalizacja kształcenia w naszym kraju. Współpracujemy w tym zakresie ściśle z władzą krajową, która kreuje politykę w odniesieniu do szkolnictwa wyższego oraz społecznością akademicką z konferencjami rektorów i oczywiście z samymi uczelniami. Jesteśmy również z upoważnienia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego organizatorem lub partnerem przedsięwzięć promujących polskie szkolnictwo wyższe za granicą. Od początku realizacji w naszym kraju programu Erasmus, t.j. od roku 1998, dbaliśmy o to, aby Europa poznawała polskie uczelnie. Od kiedy jesteśmy także biurem krajowym programu Erasmus Mundus, który zakładał rozszerzenie współpracy międzyuczelnianej na cały świat, działania te są intensyfikowane. Program Erasmus Mundus sprawił, że wspólne studia, od dawna już realizowane w europejskich uczelniach, zostały dostrzeżone i uznane za ważny element rozwoju oferty edukacyjnej uczelni zarówno w Europie, jak i na świecie. Naszą rolą jest wspierać uczelnie w tym procesie organizujemy spotkania, przybliżamy zasady, promujemy dobre praktyki, wydajemy publikacje. Chcemy bowiem, aby wspólne studia, jako doskonałe narzędzie internacjonalizacji były w szerszym wymiarze prowadzone przez polskie szkoły wyższe. Mamy więc nadzieję, że oddawany do Państwa rąk Poradnik administratora wspólnych studiów okaże się dobrą formą wsparcia. Ufamy, że polskie 8

9 środowisko akademickie doceni starania Fundacji o upowszechnianie wiedzy na temat tej formy kształcenia, jaką są wspólne studia. W założeniach strategicznych Unii Europejskiej wspólne studia zajmują bowiem istotne miejsce. Trudno się temu dziwić to bardzo naturalna metoda na umiędzynarodowienie kształcenia oraz efektywny sposób realizacji mobilności studentów i pracowników. W interesie środowisk akademickich jest, aby polskie uczelnie częściej pojawiały się w składzie konsorcjów oferujących wspólne studia. To dobry sposób na poprawienie atrakcyjności oferty i jakości kształcenia. Wszyscy obserwujemy, że rok 2012, kiedy wydawany jest niniejszy poradnik, jest czasem trudnym dla Europy i jej obywateli. Szczególnie dla ludzi młodych, kończących studia i wkraczających na skomplikowany zglobalizowany rynek pracy. Ufamy jednak, że edukacja jest ta sfera inwestycji w kapitał społeczny, dzięki której Europa przezwycięży trudności ekonomiczne. Szczególnie istotną częścią procesu edukacji są studia wyższe. Dbanie o ich jakość, międzynarodowy wymiar, aktualność i atrakcyjność oferty, zapewnienie najwyższej jakości wykładowców i profesjonalistów dbających o praktyczny charakter kształcenia to wymóg XXI wieku. Wspólne studia spełniające wymagania programu Erasmus Mundus to studia odpowiadające na potrzeby współczesnych, wysokorozwiniętych społeczeństw. Warto, aby i nasze społeczeństwo było aktywne zarówno w ich tworzeniu, oferowaniu, jak i korzystaniu z ich możliwości. Poradnik administratora wspólnych studiów został napisany z wykorzystaniem doświadczeń polskich uczelni w programie Erasmus Mundus. W okresie przygotowywania opracowania trwały już przygotowania do nowego programu edukacyjnego na lata Erasmus dla wszystkich. Program ten w równym, a może nawet jeszcze większym stopniu, będzie promował i wspierał wspólne studia. Są one bowiem wspaniałym sposobem poprawy stanu umiędzynarodowienia kształcenia w szkołach wyższych. Czytając poszczególne rozdziały proszę pamiętać, że nawet jeżeli w roku 2014 zniknie nazwa Erasmus Mundus jako odrębny program, idea wspólnych studiów będzie kontynuowana. Przyszłość programów wspólnego kształcenia z pewnością będzie czerpać z bogatego dorobku programu Erasmus Mundus. 9

10 Spis treści: Beata Skibińska Wprowadzenie Jak korzystać z poradnika? Dla kogo jest ten poradnik? Definicja wspólnych studiów Dlaczego warto realizować wspólne studia? 17 Beata Skibińska Wspólne studia w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego Teraźniejszość i przyszłość wspólnych studiów Wspólne studia w komunikatach ministrów Wspólne studia w strategiach rozwoju Wspólne studia w przepisach polskich Akredytacja, zapewnianie jakości i uznawalność dyplomów wspólnych studiów Dyplom wspólny czy wielokrotny? 26 dr Sebastian Płóciennik 27 3 Wspólne studia w różnych aspektach Przygotowanie wspólnego programu kształcenia Realizacja wspólnego programu kształcenia Komunikacja ze studentem Umowa ze studentem określająca wzajemne prawa i obowiązki Opieka nad studentem od momentu jego przyjęcia do czasu wydania dyplomu Adaptacja kulturowa studentów Dokumentacja ścieżki studiowania studenta Organizacja egzaminów i zaliczeń przy współpracy z partnerami Monitorowanie i udoskonalanie programu wspólnych studiów 37

11 dr Christoph Sowada, Irmina Jurkiewicz-Świętek Zarządzanie poprzez cele, czyli przepis na udaną organizację wspólnych studiów Proces budowania partnerstwa. Umiejętności potrzebne w budowaniu partnerstwa Podział ról w konsorcjum. Zadania koordynatora a zadania partnera Podstawy współpracy międzyuczelnianej a stosowane metody komunikacji wewnątrz konsorcjum Umowa partnerska oparta na zrozumieniu wzajemnych interesów Sposoby podejmowania decyzji kluczowych dla wspólnego programu Rola promocji i marketingu w realizacji wspólnych studiów Sposoby promocji studiów Budowa strony internetowej programu Aspekt finansowy wspólnych studiów Wspólna polityka w zakresie ustalania czesnego Podział zadań między partnerów i podział środków Zmienna wartość monetarna punktu ECTS Kalkulacja kosztów uczelni 51 Agata Bruska, Justyna Żuk-Błaszczyk 53 5 Wszystko pod kontrolą, czyli metody zapewnienia jakości Stosowane procedury i narzędzia zapewniania jakości Wewnętrzna i zewnętrzna ocena wspólnego programu Dwa wymiary oceny wspólnego programu: zawartość merytoryczna wspólnego programu kształcenia i logistyczna organizacja wspólnych studiów Zaangażowanie studentów i instytucji zewnętrznych w ocenę programu Monitoring kariery absolwentów jako forma oceny wspólnego programu 66 6 Przykładowe wzory dokumentów Umowa o współpracy międzyuczelnianej Umowa ze studentem kategoria A Umowa ze studentem kategoria B Umowa z pracownikiem akademickim Wybrana literatura 108

12 Beata Skibińska 1. Wprowadzenie 1.1. Jak korzystać z poradnika? Dla kogo jest ten poradnik? Termin wspólne studia (joint study programme) pojawił się w dokumentach związanych z europejskim szkolnictwem wyższym w latach siedemdziesiątych 1. Ta forma kształcenia studentów z pewnością miała zastosowanie także wcześniej, ale literatura dotycząca szkolnictwa wyższego w Europie podaje najczęściej rok 1976 jako początek rozwoju wspólnych studiów. Skoro wspólne studia w Europie rozwijają się już ponad 35 lat, czy warto wydawać poradnik dla administratora wspólnych studiów? Czy znajdą się zainteresowani zapoznaniem się z jego treścią? Jako osoba od wielu lat zajmująca się edukacyjnymi programami europejskimi przeznaczonymi dla szkolnictwa wyższego uważam, że wspólne studia powinny być znacznie szerzej, niż dotychczas, realizowane przy współudziale polskich uczelni. Z moich obserwacji wynika, że tematyka wspólnych studiów pojawiła się w sposób zauważalny wraz z uruchomieniem programu Erasmus Mundus, którego celem było (i nadal jest) uatrakcyjnienie i podniesienie jakości studiów oferowanych przez europejskie uczelnie. Wspólne studia planowano wykreować na swego rodzaju doskonały produkt europejskiej edukacji wyższej, stanowiący istotny wyróżnik, specyficzną ofertę dydaktyczną kojarzoną przede wszystkim z Europą. 1 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich nr C 38 z 19 lutego 1976 r., w którym użyto sformułowania joint programmes of study and research between institutions in several Member States. 12

13 Akcja 1 Akcja 1I Akcja 1I1 realizacja wspólnych europejskich studiów magisterskich i doktoranckich (studia II i III stopnia) przygotowanych przez konsorcja uczelni europejskich i (ewentualnie) uczelni z krajów trzecich; finansowanie stypendiów dla studentów z Europy i z państw trzecich na realizację studiów, które posiadają certyfikat programu Erasmus Mundus oraz stypendia dla nauczycieli akademickich na realizację wyjazdów w celu prowadzenia zajęć dydaktycznych w ramach tych studiów tworzenie projektów partnerskich, których celem jest realizacja mobilności studentów na wszystkich poziomach studiów oraz mobilność pracowników uczelni zarówno dydaktycznych, jak i administracyjnych. W ramach tej inicjatywy zawiązywane są partnerstwa między uczelniami europejskimi a uczelniami zlokalizowanymi w wybranych rejonach świata, w ramach których realizowane są wyjazdy zgodnie z zaakceptowanym planem; realizacja projektów promujących program Erasmus Mundus oraz zwiększających atrakcyjność szkolnictwa wyższego w Europie. W ramach tego działania uczelnie i inne instytucje działające w sektorze szkolnictwa wyższego mogą realizować inicjatywy związane z różnorodnymi potrzebami tego sektora, takimi jak: promocja, dostępność do oferty dydaktycznej, zapewnienie jakości oferowanych programów kształcenia, uznawalność akademicka, rozwój programów nauczania, kultura jakości, kultura mobilności. Mimo iż od uruchomienia programu Erasmus Mundus minęło już 8 lat, nie można powiedzieć, że wspólne studia stały się europejskim hallmark. Nie dlatego jednak, że czas ten przespano, czy zmarnowano. Europejskie uczelnie intensywnie pracowały nad udoskonalaniem istniejących i uruchamianiem nowych programów wspólnego kształcenia. Było to możliwe m.in. dzięki wsparciu, jakie ta forma kształcenia otrzymywała poprzez realizację edukacyjnych programów europejskich, a w szczególności właśnie programu Erasmus Mundus. Pozostałe kontynenty także dostrzegły potencjał wspólnych studiów, pracowały i nadal pracują nad ich rozwojem (do czego notabene przyczynił się także program Erasmus Mundus). Polskie uczelnie biorąc pod uwagę ich osiągnięcia w konkursach uruchamianych w programie Erasmus Mundus nie mają zadowalających wyników w realizacji wspólnych studiów. Takiej oferty dydaktycznej jest na polskim rynku edukacyjnym zdecydowanie za mało. Śmiem twierdzić, że idea wspólnych studiów nie jest powszechnie znana w polskim środowisku akademickim, jest też w różny sposób rozumiana (o czym szerzej w kolejnym podrozdziale niniejszego poradnika). Dlatego warto tę ideę wciąż promować, wspierać realizatorów wspólnych studiów i pracować nad eliminowaniem pojawiających się trudności. 13

14 Poradnik administratora wspólnych studiów jest więc skierowany zarówno do tych, którzy wspólnymi studiami dopiero zaczynają się interesować, jak i do tych, którzy od strony koncepcji akademickiej mają pomysł na wspólne studia, ale nie bardzo wiedzą, jak tę koncepcję wdrożyć w życie w sposób gwarantujący powodzenie oraz spójność z przepisami prawa o szkolnictwie wyższym. Rozdziały 1. i 2. stanowią teoretyczne wprowadzenie do tematyki wspólnych studiów. Dlatego też postanowiliśmy, że zostaną one napisane przez osobę związaną z biurem programu, zajmującą się realizacją edukacyjnych programów europejskich. Autorami kolejnych rozdziałów (3.-5.) są natomiast praktycy realizatorzy wspólnych studiów. Uważamy, że poradnikiem mogą zainteresować się także osoby już realizujące programy wspólnego kształcenia. Mamy nadzieję, że lektura poszczególnych rozdziałów stanie się dla nich źródłem refleksji i porównań metod, narzędzi oraz rozwiązań własnych i stosowanych przez autorów poradnika. Wiele inspiracji i przemyśleń odnoszących się do realizacji wspólnych studiów zrodziło się dzięki udziałowi pracowników polskiego biura programu Erasmus Mundus 2 w projekcie o nazwie EMAP 3 (Erasmus Mundus Active Participation), finansowanym w ramach Akcji 3. programu Erasmus Mundus. Dzięki temu przedsięwzięciu przedstawiciele polskich uczelni oraz pracownicy polskiego biura mogli uczestniczyć w seminariach szkoleniowych, których celem było zwiększenie szans na zwycięstwo w konkursach uruchamianych w programie Erasmus Mundus i zdobycie dofinansowania na realizację wspólnych studiów przy współudziale polskich uczelni. Jak korzystać z niniejszego opracowania? Oczywiście wedle zainteresowania oraz potrzeb. Każdy rozdział poradnika stanowi swoistą odrębność opisującą dany aspekt realizacji wspólnych studiów. Pomysłodawcy poradnika oraz autorzy poszczególnych rozdziałów mają nadzieję, że czas poświęcony na przygotowanie niniejszego opracowania zaowocuje i wspólne studia zyskają większą popularność jako kreatywna, pożyteczna i odpowiadająca na potrzeby współczesnej edukacji forma kształcenia. 2 Rolę takiego biura, w terminologii programu Erasmus Mundus nazywanego National Structure, pełni w Polsce Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. 3 Celem projektu było zwiększenie udziału w realizacji wspólnych studiów dofinansowywanych w programie Erasmus Mundus państw, które zostały uznane za słabo lub niedostatecznie dobrze reprezentowane; Polska znalazła się w tym gronie, dzięki czemu przedstawiciele polskich uczelni i biura krajowego byli zapraszani do udziału w szkoleniach przygotowanych przez Kolegów z państw dobrze reprezentowanych. 14

15 1.2 Definicja wspólnych studiów Jak wspomniano wcześniej, wspólne studia (joint study programme/joint programme) zdefiniowano już w 1976 roku jako program kształcenia opracowany i realizowany wspólnie przez kilka uczelni. W kontekście rozwoju współpracy międzynarodowej wspólne studia to program kształcenia prowadzony wspólnie przez uczelnie pochodzące z różnych krajów. Wspólne studia mogą zakończyć się uzyskaniem przez studenta dyplomu jednej uczelni spośród placówek wchodzących w skład grupy (konsorcjum) realizującej wspólny program kształcenia lub uzyskaniem oddzielnych dwóch albo wielu dyplomów uczelni zaangażowanych w program wspólnego kształcenia. Pomyślne zakończenie wspólnych studiów może też, o ile pozwalają na to przepisy prawa o szkolnictwie wyższym w krajach reprezentowanych w konsorcjum uczelni realizujących wspólne studia, doprowadzić do uzyskania jednego wspólnego dyplomu wydanego wspólnie przez uczelnie wchodzące w skład konsorcjum. Stąd też często spotykane wyrażenia: double, multiply, joint degree czy też double, multiply, joint diploma (podwójny, wielokrotny, wspólny dyplom). Nie ma jednej, jedynie słusznej i jedynie obowiązującej definicji, a raczej charakterystyki, wspólnych studiów. Dobre zasady realizacji programów wspólnego kształcenia zostały wypracowane przez Europejskie Stowarzyszenie Uniwersytetów (EUA European University Assosiation) dzięki pracom i badaniom prowadzonym na przełomie lat 90. i pierwszej dekady obecnego stulecia. Można odnieść wrażenie, że wiele wniosków wynikających z analiz, które doprowadziły do zdefiniowania w publikacji EUA 4 tzw. złotych zasad realizacji wspólnych studiów drugiego stopnia, zostało uwzględnionych w pracach nad wspólnymi studiami, zgodnymi z wymaganiami programu Erasmus Mundus. Zdarza się, że wspólne studia są określane jako te, podczas których student dzięki realizacji części swojej nauki w innej partnerskiej uczelni zagranicznej (np. w ramach programu Erasmus) i decyzji podjętej przez odpowiednie władze obydwu uczelni (macierzystej oraz partnerskiej, w której została zrealizowana istotna część programu studiów) o wzajemnym uznaniu efektów uczenia się prowadzących do uzyskania konkretnej kwalifikacji (dyplomu) otrzymuje dyplom ukończenia studiów zarówno uczelni macierzystej, jak i uczelni partnerskiej. Takie rozwiązanie, aczkolwiek bardzo korzystne dla studenta, nie powinno być łączone z pojęciem wspólnych studiów. 4 Developing Joint Masters programes for Europe. Results of the EUA Joint Masters project (March 2002 January 2004). 15

16 Wspólne studia powinny być rozumiane bowiem jako taki program kształcenia, który jest przygotowywany, a następnie prowadzony siłami kilku 5 uczelni z uwagi na specyficzną wartość dodaną wynikającą ze współpracy konkretnie tych jednostek. Innymi słowy żadna z uczelni wchodzących w skład grupy realizującej wspólne studia nie byłaby w stanie samodzielnie zrealizować zdefiniowanego programu kształcenia, a dopiero ich współpraca, ich wspólny wysiłek dydaktyczny i organizacyjny zapewnia osiągnięcie założonych celów i efektów kształcenia/uczenia się. Realizacja programu kształcenia wymaga uczestnictwa wykładowców pochodzących z różnych ośrodków akademickich, co wiąże się z koniecznością przemieszczania się (mobilności) dydaktyków. Student realizujący wspólne studia też musi być mobilny, gdyż kształci się w różnych uczelniach. Mobilność jest więc obowiązkowo wpisana w założenia wspólnych studiów. Ze wspólnymi studiami łączą się także definicje, które w terminologii polskojęzycznej nastręczają sporo kłopotów, a mianowicie joint degree oraz joint diploma. W ogóle należy stwierdzić, że w terminologii stosowanej w artykułach, publikacjach, wypowiedziach, spotkaniach związanych ze wspólnymi studiami istnieje spory bałagan pojęciowy. Zdaniem autorki, pojęcie joint degree w zasadzie nie powinno występować samodzielnie, a jeżeli już tak się stanie, to powinno być rozumiane jako skrót myślowy wyrażenia joint (degree) programme. W terminologii polskiej wiążącej się ze Wspólne studia powinny być rozumiane jako taki program kształcenia, który jest przygotowywany, a następnie prowadzony siłami kilku uczelni z uwagi na specyficzną wartość dodaną wynikającą ze współpracy konkretnie tych jednostek. wspólnymi studiami powinno się więc definiować jedynie: joint (degree) programme wspólne studia, wspólny program kształcenia; joint diploma wspólny dyplom, jako jeden dokument potwierdzający zdobycie kwalifikacji i uzyskanie tytułu/stopnia, wydany przez co najmniej dwie uczelnie. Dyplom taki musi spełniać wymagania legislacyjne wszystkich państw, z których pochodzą uczelnie realizujące wspólne studia i wydające wspólny dyplom. W literaturze 5 Co najmniej dwóch, a w programie Erasmus Mundus, który obecnie jest najczęściej obieranym punktem odniesienia dla definicji i charakterystyki programu wspólnego kształcenia co najmniej trzech uczelni pochodzących z różnych krajów. 16

17 anglojęzycznej często spotykanymi synonimami wyrażenia joint diploma są określenia joint degree lub joint qualification. Jeszcze raz przypomnijmy, że wspólne studia mogą prowadzić do uzyskania jednego dyplomu, dwóch lub więcej odrębnych dyplomów lub wspólnego dyplomu. Rodzaj wydawanego dyplomu powinien być określony w porozumieniu o prowadzeniu wspólnych studiów zawieranym pomiędzy partnerami, po sprawdzeniu wymagań prawa krajowego oraz uzyskaniu akceptacji władz uczelni zaangażowanych we wspólne studia Dlaczego warto realizować wspólne studia? Wspólne studia prowadzone przez kilka uczelni, w tym placówki pochodzące z różnych krajów, to forma kształcenia, która lepiej, pełniej, bardziej skutecznie odpowiada na potrzeby wynikające z wyjątkowo dynamicznie zmieniającego się świata. Logicznie i sensownie przygotowany program wspólnych studiów jest unikalny i wyjątkowy już ten fakt powinien być wystarczający do odpowiedzi na pytanie, dlaczego warto być uczestnikiem takiego programu kształcenia. Ale to nie jedyna zaleta wspólnych studiów. Wspólne studia to bardzo efektywna forma internacjonalizacji kształcenia. Sam bowiem ich zamysł i konstrukcja wymuszają mobilność studentów oraz mobilność kadry akademickiej. A skoro mobilność studentów i pracowników jest obowiązkowa, czyli wbudowana w program, to znikają problemy logistyczne związane z jej przygotowaniem. Znikają też wciąż powszechne przy standardowej mobilności studentów problemy z zaliczeniem efektów uczenia się w poczet kwalifikacji, jaką student zdobywa w uczelni macierzystej. Wspólne studia to także atrakcyjna dla studenta forma kształcenia, bo wiążąca się z doświadczaniem metod dydaktycznych stosowanych przez nauczycieli akademickich pochodzących z różnych krajów oraz realizacją kształcenia w różnych krajach w międzynarodowej grupie studentów, co z kolei daje szanse na obcowanie z wieloma językami, kulturami, obyczajami. Słowem wspólne studia obok kształcenia na wysokim poziomie pozwalają na zdobycie wielu z tzw. miękkich kompetencji, bardzo cenionych obecnie przez pracodawców, szczególnie tych działających globalnie. Tak więc uczelnia pretendująca do miana uczelni światowej powinna mieć w swojej ofercie programy wspólnego kształcenia, w szczególności w zakresie tych dyscyplin akademickich, w których globalizacja wymaga umiędzynarodowionego kształcenia. 17

18 Beata Skibińska 2. Wspólne studia w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego 2.1 Teraźniejszość i przyszłość wspólnych studiów Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego (EOSW) to idea polegająca na zapewnieniu osobom uczącym się i nauczającym w szkołach wyższych zlokalizowanych na terytorium państw EOSW prawa do swobodnego przemieszczania się w celu podejmowania i kontynuowania nauki. To swobodne przemieszczanie się służyć powinno zdobyciu nowej wiedzy, umiejętności i innych kompetencji (społecznych, personalnych) umożliwiających ciągły rozwój indywidualny, zawodowy i społeczny. Aby prawa takie zagwarantować osobom kształcącym się, należało doprowadzić do ścisłej współpracy (nie mylić z ujednoliceniem!) struktur, systemów, procedur oraz do klarownego opisania nadawanych w poszczególnych krajach kwalifikacji (dyplomów). Nakreślone w poprzednim akapicie cele są osiągane (celowo używam czasownika niedokonanego, bo szkolnictwo wyższe podlega ciągłym zmianom; reformy w jego obszarze to niekończący się proces, na bieżąco uzupełniany o cele wynikające ze zmieniających się potrzeb społecznych i gospodarczych) w ramach współpracy państw biorących udział w tzw. Procesie Bolońskim1 i tworzących EOSW. 1 W sierpniu 2012 r. do grona sygnatariuszy Procesu Bolońskiego należało 47 państw: Albania, Andora, Armenia, Azerbejdżan, Austria, Belgia, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Czechy, Cypr, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Gruzja, Hiszpania, Holandia, Islandia, Irlandia, Kazachstan, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Macedonia, Malta, Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rosja, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Ukraina, Watykan, Węgry, Wielka Brytania, Włochy. 18

19 2.1.1 Wspólne studia w komunikatach ministrów Jak podano w poprzednim rozdziale, tematyką wspólnych studiów Europa interesowała się już od lat 70. W Deklaracji Bolońskiej (1999 r.), która stanowiła impuls do aktywizacji działań zmierzających do harmonizacji struktur i transparentności szkolnictwa wyższego oraz uznawalności kwalifikacji zdobywanych w obrębie współpracujących ze sobą państw, nie było bezpośredniego odniesienia do wspólnych studiów. Już jednak w komunikacie2 wydanym po konferencji ministrów ds. szkolnictwa wyższego w ramach Procesu Bolońskiego, która odbyła się w Pradze (2001 r.) znajdujemy zachętę dla uczelni, aby pracowały nad modułami, przedmiotami, programami kształcenia na wszystkich poziomach (czyli studiach pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia) zapewniającymi tzw. wymiar europejski w odniesieniu do ich zawartości merytorycznej i organizacji procesu kształcenia. W szczególności zachęta ta nawiązywała do programów kształcenia realizowanych w partnerstwie uczelni pochodzących z różnych krajów, prowadzących do nadania wspólnej kwalifikacji. W komunikacie ministrów wydanym po kolejnej konferencji, która odbyła się w roku 2003 w Berlinie, stwierdza się, że wyrażona w poprzednim dokumencie zachęta do rozwijania programów wspólnych studiów to za mało. Ministrowie zostali wezwani do bardziej efektywnego zajęcia się usuwaniem barier natury prawnej, które utrudniają, a nawet uniemożliwiają rozwój wspólnych studiów. W tym komunikacie wspomniano także o odpowiednich mechanizmach zapewniania jakości kształcenia dla wspólnych studiów. Konferencja w Bergen (2005 r.) sporo miejsca poświęciła uznawaniu kwalifikacji (dyplomów) w świetle ratyfikowania przez większość państw Procesu Bolońskiego tzw. Konwencji Lizbońskiej3. Apelując o łatwiejsze procedury uznawania kwalifikacji uzyskiwanych w regionie europejskim, wezwano także władze krajowe i innych interesariuszy do uznawania wspólnych kwalifikacji (dyplomów) nadanych przez dwa lub więcej krajów należących do Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego, mającego stać się efektem Procesu Bolońskiego. 2 Teksty wszystkich cytowanych w niniejszym rozdziale komunikatów można znaleźć na oficjalnej stronie Procesu Bolońskiego, prowadzonej we wrześniu 2012 r. przez sekretariat Bologna Follow-Up Group: 3 Z treścią Konwencji Lizbońskiej (konwencja o uznawaniu kwalifikacji związanych z uzyskaniem wyższego wykształcenia w regionie europejskim) można zapoznać się na wielu stronach internetowych, m.in. 19

20 W roku 2007 odbyła się konferencja ministrów w Londynie, a wydany po niej komunikat praktycznie powtarzał apel o pracę nad uznawalnością wspólnych studiów i zachętę do zwiększania liczby oferowanych przez uczelnie programów wspólnego kształcenia. Ministrowie zgromadzeni w 2009 r. na konferencji w Leuven i Louvain-La-Neuve stwierdzali, że wspólne studia powinny stawać się powszechną praktyką. W komunikacie z roku 2012, wydanym po konferencji ministrów w Bukareszcie stwierdza się, że powinny być uznawane wzajemnie decyzje odnoszące się do wspólnych studiów wydane przez ciała akredytacyjne wpisane do Europejskiego Rejestru Agencji ds. Zapewniania Jakości (EQAR)4. Komunikat z 2012 r. ponownie także zachęca uczelnie do dalszej pracy nad opracowywaniem i wdrażaniem programów wspólnych studiów i obiecuje dokonanie przeglądów krajowych w tym zakresie w celu usunięcia ewentualnych przeszkód utrudniających efektywną realizację wspólnych studiów. Wiele miejsca poświęcono wspólnym studiom również w dodatkowych dokumentach przygotowanych na konferencję bukaresztańską5. Tak więc istnieje wola polityczna, aby kształcenie w formie wspólnych studiów zdecydowanie rozwijać. Wola polityczna nie zawsze jednak przekłada się na efektywne działania uczelni, jako autonomicznych jednostek decydujących o własnej ofercie dydaktycznej. Na szczęście mamy i w Polsce szkoły wyższe doceniające potencjał wspólnych studiów, mimo że wymagają one o wiele większego, w porównaniu z krajowymi programami, wysiłku organizacyjnego. Przykładowo w Akcji 1. programu Erasmus Mundus w latach polskie uczelnie pojawiają się jako współrealizatorzy wspólnych studiów w 24 projektach. Niestety w żadnym z nich nie pełnią roli koordynatora. Uczelnie z Europy Zachodniej np. francuskie występują natomiast w 80 projektach (w 40 w roli koordynatora, w 40 w roli partnera), niemieckie w 68 projektach (11 projektów koordynowanych, 57 projektów w roli partnera), a holenderskie w 42 projektach (w 14 jako koordynator, w 28 jako partner) Wspólne studia w strategiach rozwoju Skoro 47 państw jest aktywnie zaangażowanych w Proces Boloński (i tworzenie Europejskiego Obszary Szkolnictwa Wyższego), to należałoby zakładać, że w państwach tych wspólne programy kształcenia są wpisane do założeń strategicznych odnoszących się do szkolnictwa wyższego. Podobnie spodziewać by się można, że misje poszczególnych