Proces underwritingu ubezpieczeń na życie

Transkrypt

1 Mariola Wołkiewicz Proces underwritingu ubezpieczeń na życie Spis treści 1. Wstęp Rozwój systemu oceny ryzyka Podstawowe zasady underwritingu Czynniki ryzyka Środki oceny ryzyka Metody oceny ryzyka Przebieg procesu underwritingu Underwriting bez badania lekarskiego Underwriting w ubezpieczeniach grupowych Bibliografia... 20

2 1. Wstęp Underwriting oznacza całość czynności wykonywanych w celu oszacowania, zaakceptowania na odpowiednich warunkach lub odrzucenia ryzyka ubezpieczeniowego. Nazwa underwriting (z jęz. angielskiego,,podpisywanie pod ) ma swój związek z gwarancjami, jakich udzielał przedstawiciel towarzystwa ubezpieczeń. Osoba reprezentująca towarzystwo sprawdzała dane zawarte w umowie ubezpieczeniowej i podpisując się pod podpisem ubezpieczonego gwarantowała tym samym wiarygodność zamieszczonych w umowie informacji oraz ważność umowy. Ocena ryzyka stanowi elementarną funkcję wykonywaną przez zakład ubezpieczeń. To właśnie na etapie oceny ryzyka kształtują się istotne parametry przebiegu ubezpieczenia w przyszłości. Fakt, że zaakceptowano niewłaściwe ryzyko lub nieprawidłowo je sklasyfikowano przyczyni się do pogorszenia wyników finansowych oraz stworzenia błędnego portfela ryzyk. Ubezpieczenia na życie mają długookresowy charakter, umowy są z reguły zawierane na wiele, nawet kilkadziesiąt lat, a towarzystwo ubezpieczeniowe nie może ich jednostronnie wypowiedzieć ani zmienić. Underwriting w tego rodzaju ubezpieczeniach nabiera więc szczególnego znaczenia. Niewłaściwe umowy ubezpieczeniowe mogą długookresowo oddziaływać w sposób niekorzystny na sytuację ekonomiczną zakładu ubezpieczeń. 2. Rozwój systemu oceny ryzyka W historii oceny ryzyka dla potrzeb życiowych towarzystw ubezpieczeniowych można wyróżnić trzy etapy. W pierwszym okresie rozwoju systemów oceny ryzyka trwającym do końca XIX wieku powszechnie używano kwestionariuszy wstępnych dotyczących historii zdrowia ubezpieczonego i jego rodziny oraz opisu wykonywanej przez niego pracy. Dodatkowo konieczne były referencje dwóch osób znanych towarzystwu ubezpieczeniowemu 1. Około 1870r. na rynku amerykańskim do ubezpieczeń zostały wprowadzone badania lekarskie. Pozwoliły one na dokładniejszą selekcję ryzyka ubezpieczanego. Początkowo były one jednak stosowane jedynie do niektórych rodzajów ryzyka medycznego. W drugim okresie, etapie biostatycznym opartym o badania medyczno-statystyczne (od początku XX w.) zaczęto zwracać uwagę na związek pojedynczych czynników ryzyka ze śmiertelnością ubezpieczonych. Szczegółowe badania dotyczące wpływu wagi na śmiertelność ubezpieczonych wykazały, że ryzyko rośnie wraz z nadwagą. Uzyskane zależności zapoczątkowały masowe badania medyczno - aktuarialne ubezpieczonych. W latach w USA przebadano około 750 tys. Ubezpieczonych mężczyzn i 400 tys. Kobiet. Owocem tych badań było ustalenie listy 100 ryzykownych zawodów oraz podział ubezpieczonych na klasy ryzyka w zależności od ich stanu zdrowia. 2 Dalsze badania doprowadziły do znalezienia zależności między wysokością ciśnienia krwi a śmiertelnością. Późniejsze użycie w badaniach dla potrzeb ubezpieczenia EKG, RTG, analiz krwi pozwoliło na coraz dokładniejszą ocenę przyjmowanego do ubezpieczenia ryzyka. 1 Z. Guzel Szczypiórkowska, J. Visan, Ocena ryzyka w ubezpieczeniach życiowych w: Ubezpieczenia życiowe, pod red. O. Doan, Poltext, Warszwa 1996, s J.Monkiewicz, Ocena ryzyka w ubezpieczeniach na życie, w: Podstawy ubezpieczeń. Produkty, t.ii, pod red. J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2000, s

3 W 1919r. O. Rogers i A. Hunter z New York Life Insurance Company przedstawili nową metodę oceny ryzyka w swoim dziele Numeryczna metoda określania ryzyka ubezpieczeniowego. Metoda ta opierała się na porównaniu prawdopodobieństwa śmierci w danym roku między średnimi ważonymi dwóch grup. Licznik stanowiła obserwowana grupa, mianownik odpowiednia grupa kontrolna. Wprowadzenie tego systemu stanowiło rewolucję w szacowaniu ryzyka w ubezpieczeniach na życie, jak również umożliwiło szczegółową ocenę ryzyka śmierci w przypadku poszczególnych jednostek chorobowych do tej pory nie ubezpieczanych. W trzecim okresie - etapie kliniczno-biostatycznym opartym na kompleksowych badaniach kliniczno - aktuarialnych numeryczny system oceny ryzyka ubezpieczeniowego został znacznie rozwinięty dla potrzeb ubezpieczeń na życie. Zrozumiano, że konieczne staje się wykorzystanie w większym stopniu badań prospektywnych oraz statystyk na bieżąco gromadzonych w szpitalach i klinikach w miejsce historycznych danych. Uświadomiono sobie, iż badania medyczne prowadzone w przeszłości są często zupełnie nieprzydatne w aktualnych warunkach. Od lat sześćdziesiątych coraz więcej firm angażuje się w programy badawcze dotyczące wpływu analizy czynników zewnętrznych i wewnętrznych na śmiertelność dużych populacji. Stało się możliwe dalsze, bardziej dokładne rozróżnienie i klasyfikacja przyjmowanego ryzyka oraz jego monitorowanie. Okazało się, że cierpiący na choroby do tej pory oceniane jako bardzo ryzykowne i nie ubezpieczani, na obecnym etapie wiedzy medycznej mogą być ubezpieczeni, a ich choroba może być dokładnie zdiagnozowana i oszacowana dla potrzeb ubezpieczeń na życie. Silna konkurencja w ubezpieczeniach życiowych spowodowała, że obecnie duża liczba osób o słabszej kondycji zdrowotnej po przeprowadzeniu dokładnych badań medycznych może zostać ubezpieczona. 3. Podstawowe zasady underwritingu Ocena ryzyka w ubezpieczeniach na życie obejmuje takie ryzyka jak: ryzyko medyczne, ryzyko zawodowe, ryzyko pozazawodowe oraz ryzyko finansowe. Ryzyko medyczne obejmuje stan zdrowia ubezpieczonego, na który wpływa wiele czynników (np. czynniki biologiczne i genetyczne, wiek czy styl życia). Ryzyko zawodowe określa jak miejsce pracy oraz rodzaj wykonywanej pracy wpływają na zwiększenie lub zmniejszenie prawdopodobieństwa zgonu ubezpieczonego. Ryzyko zawodowe odnosi się zarówno do czynników oddziaływujących bezpośrednio na zdrowie człowieka (hałas, kurz, światło), jak i działające pośrednio (stres, napięcie w pracy). Ryzyko to miało istotne znaczenie w pierwszej fazie industrializacji, natomiast obecnie wraz ze wzrostem bezpieczeństwa i higieny pracy odgrywa już znacznie mniejszą rolę. Ryzyko pozazawodowe (tzw..life time risk) związane jest z czynnościami wykonywanymi przez ubezpieczonego w czasie wolnym. Należy podkreślić, że w związku z wydłużaniem się czasu wolnego oraz coraz większym zainteresowaniem aktywnymi formami wypoczynku, nastąpił wzrost znaczenia tego ryzyka. Ryzyko finansowe odnosi się do niebezpieczeństwa swoistego nadubezpieczenia rozumianego w ubezpieczeniach na życie jako ubezpieczenie zbyt drogie w stosunku do dochodów ubezpieczającego lub jako nadmierne w stosunku do interesu ubezpieczeniowego. Takie sytuacje mogą grozić hazardem moralnym i duchowym. W praktyce dla ustalenia zdolności finansowej ubezpieczonego stosuje się ograniczanie poziomu uiszczanej składki

4 Generalną zasadą jest to, że nie więcej niż 20% rocznego dochodu netto osoby chcącej się ubezpieczyć może być przeznaczane na składkę ubezpieczeniową. Do oceny rozmiarów interesu ubezpieczeniowego znajduje zastosowanie poziom sumy ubezpieczenia. Interes ten jest rozumiany jako szkoda, którą może odnieść ubezpieczony i formalnie nie ma żadnych granic, jeśli chodzi o osobę ubezpieczonego. Jednakże z uwagi na to, że przy wysokich sumach ubezpieczenia istnieje ryzyko zainteresowania w ubezpieczeniu tzn. sytuacja, w której osoba ubezpieczająca lub beneficjent mogą mieć większą korzyść w przypadku śmierci ubezpieczonego niż w wypadku gdyby ubezpieczony żył, ustalając sumę ubezpieczenia szuka się jej uzasadnienie w aktualnych dochodach. Pozwolić to może na ograniczenie lub całkowitą eliminację hazardu moralnego i duchowego. Underwriting zawiera dwa podstawowe elementy: selekcję i klasyfikację. Selekcja jest procesem, w którym ubezpieczycie szacuje pod względem ryzyka indywidualną prośbę o ubezpieczenie, aby określić stopień ryzyka przedstawianego przez chcącego się ubezpieczyć, tzn. ubezpieczycie decyduje, czy wniosek przyjąć, odrzucić czy odroczyć. Wniosek o ubezpieczenie jest odraczany rzadko, na czas aż powód odroczenia minie lub zostanie osłabiony. Na przykład osoba chcąca się ubezpieczyć, ale oczekująca wkrótce operacji chirurgicznej będzie odroczona do czasu pomyślnie zakończonej operacji. Innym przykładem odroczenia jest aktualne leczenie się, którego efekty są nieznane. Celem selekcji jest zapobieganie procesowi niekorzystnej samoselekcji przez osoby chcące się ubezpieczyć. Istnieje bowiem przypuszczenie, że przynajmniej część potencjalnych klientów zamierza zawrzeć ubezpieczenie, gdyż wie o złym stanie swojego zdrowia, natomiast zataja swoją wiedzę przed zakładem ubezpieczeń. To właśnie proces selekcji pozwala zakładowi ubezpieczeń wpływać na kształt swojego portfela klientów o pożądanym przez siebie profilu zdrowotnym, zawodowym i finansowym. Klasyfikacja jest procesem polegającym na skierowaniu ubezpieczonego do grupy (klasy) klientów mających w przybliżeniu takie samo prawdopodobieństwo oczekiwanej straty. Wewnątrz każdej klasy powinien być podobny stopień ryzyka wszystkich ubezpieczonych. Podstawowym celem klasyfikacji jest więc doprowadzenie do sytuacji, w której ubezpieczenie jest zawarte na warunkach i przy poziomie składki odzwierciedlającym stopień jego ryzyka. Klasa standardowa. Podstawą klasyfikacji jest wyodrębnienie klasy standardowej, odzwierciedlającej przeciętne ryzyko dla całej populacji ubezpieczonych i ubezpieczenie przy standardowej (przeciętnej) składce. Akceptowalną zasadą tworzenia grupy standardowej jest żądanie, aby była ona wystarczająco szeroka i objęła duży procent ubezpieczonych. Włączając do klasy standardowej dużą liczbę osób zmniejsza się prawdopodobieństwo odchylenia od przeciętnego ryzyka. Wynika to z prawa wielkich liczb. Usprawiedliwienie tej zasady leży w pragnieniu posiadania grupy dostatecznie dużej, aby zagwarantować stabilną i przewidywalną śmiertelność grupie i aby zminimalizować koszty administracyjne wynikające z posiadania różnorodnych klas. Oczywistość tej praktyki potwierdza fakt, że w polskich firmach ubezpieczeniowych około 90% kandydatów do ubezpieczenia zawiera umowy na podstawie ryzyka standardowego, z dalszych 6-7% zawiera umowy na podstawie zwiększonego ryzyka i eliminuje się zaledwie 3-4% osób z ryzykiem uznanym za niemożliwe do przyjęcia, tj. przekraczające % ryzyka przeciętnego. W firmach amerykańskich 93% zgłaszających się do ubezpieczenia jest klasyfikowanych do standardowej klasy. Z - 4 -

5 pozostałych 7% tylko 3% jest odrzucanych, a pozostałe 4% jest oferowane ubezpieczenie z wyższą składką od przeciętnej. 3 Wielkość grupy standardowej jest z góry ograniczana przez stwarzanie poczucia sprawiedliwości i rzetelności wśród ubezpieczonych oraz przez konkurencję wśród firm ubezpieczeniowych. Również ubezpieczeni niechętnie poddają się badaniom lekarskim i nie lubią być w klasie o podwyższonym ryzyku. Grup standardowych może być więcej niż jedna. Na przykład niektóre firmy angielskie wprowadziły grupę standardową wśród populacji palących i grupę standardową wśród populacji niepalących. Oraz dalsze podgrupy w obu populacjach. Innym rozwiązaniem problemu palenia tytoniu jest ustalenie jednej klasy standardowej łącznie dla palących i niepalących, ale palący płacą przeważnie 30% więcej, niż wynikałoby to z przeciętnego poziomu łącznego dla palących i niepalących, natomiast niepalący płacą o 10% mniej od przeciętnej łącznej dla niepalących palących. Nadmierna liczba klas standardowych mogłaby prowadzić do nadmiernej liczby odrzucanych wniosków dużej liczby stawek. To mogłoby podważać morale sprzedawców polis, prowadzić do wzrostu kosztów operacyjnych wymagałoby społecznej akceptacji. Klasy substandardowe. Poza klasą standardową tworzy się klasy substandardowe o ryzyku wyższym od przeciętnego, co znajduje odbicie w strukturze składki ubezpieczeniowej. Liczba klas substandardowych jest wynikiem równowagi pomiędzy minimalną liczbą klas w celu zapewnienia stabilnej śmiertelności w poszczególnych klasach i efektywnego administrowania z jednej strony a maksymalną liczbą klas w celu uniknięcia współzawodnictwa poszczególnych rodzajów ryzyka i osiągnięcia sensownej sprawiedliwości wśród ubezpieczonych (każdy ubezpieczony powinien wnieść opłatę zgodnie z oczekiwaną stratą) z drugiej strony. Śmiertelność osób w danej klasie powinna być w przybliżeniu taka jak przeciętna śmiertelność dla całej klasy. Jeżeli umieralność klasie jest aproksymowana przez przewidywaną przeciętną dla tej klasy, to każdy ubezpieczony w tej klasie, którego spodziewana umieralność jest wyższa od przeciętnej, musi być równoważony przez ubezpieczonych z tej klasy o spodziewanej umieralności niższej od przeciętnej dla tej klasy. Z reguły ryzyka substandardowe dzielone są na trzy grupy o stałym poziomie nadumieralności w czasie ubezpieczenia, o rosnącym poziomie nadumieralności wraz ze wzrostem wieku ubezpieczonych oraz o malejącym poziomie nadumieralności w czasie. Do pierwszej grupy można np. zaliczyć ryzyka zgonu wynikające z uprawiania niebezpiecznych sportów lub innych form aktywnego wypoczynku. Do drugiej grupy należą np. ryzyka zgonu związane z cukrzycą, gdzie prawdopodobieństwo zgonu rośnie wraz z zaawansowaniem choroby i wiekiem ubezpieczonego. Natomiast przykładem sytuacji trzeciego rodzaju może być ryzyko zgonu po udanej operacji chirurgicznej, które maleje w miarę upływu czasu. Utrzymanie właściwej równowagi w klasach jest zadaniem trudnym, ponieważ czynnik natury ludzkiej (sprzedawca polis nakłania do ubezpieczenia, ludzie ukrywają niekorzystne dla siebie fakty), pragnienie rozwoju firmy oraz administracja rządowa naciskają, aby stawki ubezpieczeniowe były niskie. W underwritingu wyszukuje się osoby o gorszym stanie zdrowia od przeciętnego, których prawdopodobieństwo śmierci jest wyższe od przeciętnego. Te osoby o większym ryzyku są ubezpieczane według progresywnej stawki wyższej od przeciętnej. Powstaje pytanie, czy tworzona jest osobna klasa osób o zdrowiu lepszym od przeciętnego. Okazuje się, że nie. Powodowałoby to zwiększenie prawdopodobieństwa zgonu w klasie standardowej z powodu ubytku ryzyka dobrego oraz 3 Z. Guzel Szczypiórkowska, J. Visan, Ocena ryzyka w ubezpieczeniach życiowych w: Ubezpieczenia życiowe, pod red. O. Doan, Poltext, Warszwa 1996, s

6 ewentualne zniżki stawki musiałyby być podniesione o koszty badania lekarskiego. W praktyce żaden zakład nie wprowadził osobnej taryfy dla osób o bardzo dobrym stanie zdrowia. Uważa się, że takich osób jest zbyt mało i technicznie, i marketingowo taka operacja byłaby nieuzasadniona. Sposób, w jaki ubezpieczeni są klasyfikowani, powinien odzwierciedlać w stopniu zadowalającym propozycje ubezpieczonych i poczucie sprawiedliwości. Ostatnie badania amerykański wykazały, że 47% społeczeństwa wierzy, że ceny ubezpieczeń na życie są sprawiedliwe, a 39% uważa, że są niesprawiedliwe. Sondaże opinii publicznej dotyczące stosunku do klasyfikacji ryzyka pokazują, że społeczeństwo uważa za sprawiedliwe branie pod uwagę przy ustalaniu składki czynników ryzyka zależnych od indywidualnego wyboru (palenie tytoniu-67%, niebezpieczne hobby-57%, wiek, w którym rozpoczęto ubezpieczenie- 67%, niebezpieczny zawód-46%). 4 Za niesprawiedliwe uważają te czynniki ryzyka, na które pojedyńcza osoba nie ma wpływu, takie jak choroby dziedziczne, nowotwory, zawał serca. W przeciwieństwie do ubezpieczenia społecznego, w prywatnym ubezpieczeniu klasyfikacja ryzyka jest fundamentalną zasadą. W przypadku ubezpieczeń społecznych selekcja negatywna nie jest problemem, ponieważ ubezpieczenia są obowiązkowe i kwestia indywidualnej sprawiedliwości jest mniej ważna. Jednakże w prywatnym ubezpieczeniu negatywna selekcja jest nieunikniona i umiarkowana indywidualna sprawiedliwość jest niezbędna dla pomyślnych operacji ubezpieczeniowych. Bez klasyfikacji dobrowolny prywatny rynek ubezpieczeniowy dzisiaj nie funkcjonuje. W praktyce niektórzy ubezpieczyciele, zwłaszcza duże firmy, prowadzą badania śmiertelności własnych klientów opracowują własne zasady klasyfikacji. Ustalają klasę standardową i porównują z nią osoby o wyższej śmiertelności. 4. Czynniki ryzyka Można wyróżnić wiele czynników wpływających na ryzyko zgonu ubezpieczonego. Podstawą metodologiczną do ich określenia stanowi koncepcja pól M. Lalonda. 5 Według tej koncepcji stan zdrowia człowieka jest determinowany przez czynniki biologiczne, środowiskowe, behawioralne oraz związane ze służbą zdrowia. Czynniki biologiczne obejmują czynniki genetyczne jednostki, procesy starzenia się, rozwoju. Czynniki środowiskowe zawierają czynniki otoczenia zewnętrznego wpływające na organizm człowieka i pozostające poza jego kontrolą. Pole behawioralne obejmuje zachowania jednostki, jej hobby i zamiłowania, natomiast pole opieki zdrowotnej zawiera w sobie zasoby i i procedury instytucji odpowiedzialnych za ochronę zdrowia.. Szacuje się, że największy wpływ na zdrowie człowieka mają czynniki behawioralne (50%), następnie wymienia się Środowisko (20%), biologię (15%) oraz opiekę zdrowotną (10%). 6 4 Black K.,Skipper H. D., Life insurance, Prentice Hall, New York Lalond M., A New prespectie on the health of Canadians. Working Document, Ministry of Supply and Services of Canada, Ottawa Włodarczyk C., Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, UWM Versalius Łódż Kraków Warszawa 1996, s

7 Tab. 1 Wpływ czynników z poszczególnych pól zdrowia na umieralność (w %) Przyczyny zgonów Styl życia Środowisko Biologia Służba zdrowia Choroby serca Nowotwory Wypadki drogowe Inne wypadki Wylewy Zabójstwa Samobójstwa Marskość wątroby Grypa i zapalenie płuc Cukrzyca Razem 51,5 21,1 19,8 10,0 Źródło: C. Włodarczyk, Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, UWM Versalius, Łódź- Kraków-Warszawa 1996, s.166. Wiek. Wśród indywidualnych czynników ryzyka w ubezpieczeniach na życie podstawowe znaczenie ma wiek. Spodziewana przyszła umieralność jest wysoce skorelowana z wiekiem. Wiek jest kluczowym czynnikiem określającym indywidualną stawkę w ubezpieczeniu na życie. Jest on rzadkim czynnikiem selekcji, z wyjątkiem osób w bardzo zaawansowanym wieku i osób bardzo młodych. W amerykańskich firmach część ubezpieczeń jest niedostępna dla ludzi mających powyżej 75 lat (w niektórych firmach polskich powyżej 60 lat). Dzieje się tak dlatego, że ubezpieczyciel w ocenie ryzyka opiera się na swojej bazie danych, a w tych przedziałach wiekowych nie ma wystarczająco dużo obserwacji. Dla wieku zawansowanego składka byłaby zbyt wysoka dla celów marketingowych. Płeć. Płeć, podobnie jak wiek, jest rzadko stosowana jako czynnik selekcji, ale jest rutynowo wykorzystywana przy ustalaniu stawki w indywidualnym ubezpieczeniu na życie. Prawdopodobieństwo śmierci w ciągu roku dla kobiet jest mniejsze niż dla mężczyzn w podobnej sytuacji. W rezultacie większość ubezpieczycieli pobiera mniejsze stawki w ubezpieczeniu na życie dla kobiet niż dla mężczyzn, a wyższe stawki rentowe dla kobiet niż dla mężczyzn. Statystyka matematyczna usprawiedliwia pobieranie różnych stawek dla kobiet i mężczyzn, ponieważ statystycznie mężczyźni umierają szybciej niż kobiety. Nie wszędzie jednak jest to akceptowane społecznie. Na przykład w stanie Motana w USA nie ma rozróżnienia płci, ponieważ różne stawki ze względu na płeć uważane są za dyskryminujące płeć. Czynniki medyczne. Do nich zalicza się warunki fizyczne, wywiad osobisty i wywiad rodzinny. Warunki fizyczne.warunki fizyczne przedstawiane przez ubezpieczonego są znaczącą przesłanką dla underwritingu. Jedną z cech warunków fizycznych jest budowa ciała. Od budowy ciała zalicza się wzrost, wagę i rozkład wagi. Doświadczenia pokazują, że nadwaga zwiększa prawdopodobieństwo śmierci w każdym wieku. Znacząca nadwaga powiększa inne dolegliwości, jak choroby serca. Większość firm używa tablic pokazujących przeciętną wagę względem wzrostu, płci i wieku. Innymi ważnymi cechami warunków fizycznych są: system nerwowy, trawienny, naczyniowo-sercowy, oddechowy, układ moczowy, rozrodczy, gruczoły wydzielania - 7 -

8 wewnętrznego, wzrok i słuch. We wniosku o ubezpieczenie jest wiele szczegółowych pytań dotyczących stanu teraźniejszego przeszłego wyżej wymienionych warunków fizycznych oraz przebytych i planowanych operacji chirurgicznych. Wady i uszkodzenia organizmu stwierdza się przez badania lekarskie na koszt firmy, jeżeli są ku temu przesłanki wynikające z ogólnej ankiety medycznej wypełnionej przez ubezpieczonego. Czasami wystarczy wykonać w autoryzowanych laboratoriach analizę krwi, moczu, zmierzyć ciśnienie tętnicze i wykonać EKG. Obecność białka, cukru i czerwonych ciałek krwi wymaga zawsze dalszych badań. W czasach szybkiego rozprzestrzeniania się AIDS ubezpieczyciele żądają, aby traktować go w underwritingu jak każdy inny przypadek medyczny. Oznacza to, że w ankiecie medycznej znajdują się pytania jawne lub ukryte, dotyczące obecności przeciwciał anty-hiv. Proponuje się też przeprowadzenie testów na obecność tego wirusa, wyniki testu są poufne. Prawo wielu krajów akceptuje badanie w celu ujawnienia AIDS. Wywiad osobisty. Firmy ubezpieczeniowe zasięgają informacji o środowisku ubezpieczonego, które może mieć związek z oczekiwaną śmiertelnością. Do tego badania włącza się protokół o zdrowiu osobistym, przyzwyczajeniach oraz sumach ubezpieczeniowych zawartych już wcześniej ubezpieczeniach. Istotną informacją jest również to, czy w przeszłości wniosek o odrzucony w jakiejś firmie i z jakiego powodu. Najważniejszym składnikiem wywiadu osobistego jest informacja o przebytych i aktualnych chorobach. Jeżeli osoba w przeszłości przechodziła poważną chorobę lub miała wypadek, to będzie rzutować na prawdopodobieństwo śmierci w przyszłości. Jeśli zachodzi potrzeba zebrania więcej informacji na ten temat, to ubezpieczyciel kontaktuje się z lekarzem lub szpitalem, który kiedyś leczył ubezpieczonego. Wywiad rodzinny. Przez niektóre firmy ubezpieczeniowe wywiad rodzinny jest uważany za ważny, ponieważ pewne cechy są dziedziczne. Jeżeli wywiad rodzinny pokazuje, że większość członków rodziny dożywa podeszłego wieku bez poważnych chorób, takich jak choroby serca, nowotwory, cukrzyca itp., to można wnioskować, że ubezpieczony będzie mniej podatny na te choroby. W wielu firmach wywiad rodzinny nie jest stosowany bezpośrednio do klasyfikacji, niemniej jednak wskazuje on cechy, które pojawią się w przyszłości u ubezpieczonego. Na przykład dwa zgony lub więcej w rodzinie poniżej sześćdziesiątego roku życia z powodu chorób serca może sugerować potrzebę dodatkowych badań u osób z podwyższonym ciśnieniem krwi lub zaburzeniami układu krążenia. Status majątkowy. Z punktu widzenia underwritingu należy mieć krytyczny stosunek do sytuacji finansowej kandydata ubezpieczenia na życie, niezależnie od jego stanu zdrowia. Suma ubezpieczeniowa powinna być zgodna ze spodziewaną stratą i ustalana tak, aby rekompensowała przedwczesną stratę, ale nie przynosiła zysków. Przede wszystkim należy ustalić, czy ubezpieczający jest zainteresowany w ubezpieczeniu, to znaczy czy osoba ubezpieczająca lub uposażony mogą mieć większe korzyści w przypadku śmierci ubezpieczonego, niż gdyby ubezpieczony żył. Osoba oceniająca ryzyko (underwriter) musi powiązać ubezpieczonego (a jeżeli ubezpieczony nie jest właścicielem polisy, to i właściciela też) i uposażonego w logiczną potrzebę i potencjalną finansową stratę. Podejrzenie budzi wątpliwa motywacja do ubezpieczenia i zbyt wysoka suma ubezpieczenia (średnia suma też, jeżeli składka jest nieproporcjonalnie wysoka w stosunku do dochodów). Podstawowym kryterium jest ocena możliwości płacenia składek w powiązaniu z dochodami ubezpieczonego. Są różne techniki określania wysokości sumy ubezpieczenia. Jedną z nich jest zasada iloczynu dochodu, tzn. suma ubezpieczenia powinna być wielokrotnością rocznego dochodu ubezpieczeniowego zależności od jego wieku. W tabeli 2-8 -

9 jest podana typowa podręcznikowa wskazówka, jak określić maksymalną sumę ubezpieczenia. Tab. 2 Przykładowe maksymalne sumy ubezpieczeniowe Wiek Wielokrotność dochodu Wiek Wielokrotność dochodu Do Powyżej 65 4 Źródło: K. Black, H.D Skipper, Life insurance, Prentice Hall, New York, 1994, s.650. Antyselekcja i spekulacja. Niektóre osoby zatajają lub podają fałszywe informacje, gdy ubiegają się o ubezpieczenie. Inni szukają ubezpieczenia, wiedząc lub podejrzewając, że są nie najlepszego zdrowia i wierzą, że firma ubezpieczeniowa nie dowie się o tym. Zatem dla dużych sum, niezależnie od wymienionych czynników ryzyka, firmy ubezpieczeniowe badają płynność finansową ubezpieczonego, jego działalność zawodową i osobiste aktywa. O uczciwości ubezpieczonego świadczy jego wywiązywanie się z własnych zobowiązań we własnym biznesie. Wartość dochodu netto, źródła dochodu i stałość dochodu są prawdopodobnie tak samo ważne, jak każdy inny czynnik wpływający na ryzyko. Nawet kiedy suma ubezpieczenia nie jest duża, ale kandydat do ubezpieczenia ma już zapewnioną dostateczną ochronę, to należy przeprowadzić intensywne badanie jego ryzyka. Spekulacja może mieć miejsce nie tylko wtedy, gdy ubezpieczony na życie jest właścicielem polisy, ale także kiedy jedna osoba chce ubezpieczyć drugą osobę. Zastosowanie ubezpieczenia na życie w celach spekulacyjnych jest rzadkie w porównaniu z całkowitą liczbą sprzedanych polis, ale przypadki są na tyle częste, że nie należy ich lekceważyć, zwłaszcza gdy suma ubezpieczeniowa wynosi kilka milionów złotych. Stosunkowo niewiele osób w podeszłym wieku reprezentuje dobre ryzyko. Możliwości zarabiania takich osób zwykle maleją lub kończą się, zatem redukuje się wartość ubezpieczeniowa i potrzeba jej ochrony. Firmy ubezpieczeniowe ubezpieczaj ludzi starszych tylko po dokładnym underwritingu. Ubezpieczenia osób starszych uzależnionych od osób ubezpieczających je są często spekulacją (świadomą lub nieświadomą) i dlatego ubezpieczyciele podchodzą z dużą ostrożnością do takich przypadków. Palenie tytoniu. Obecnie palenie tytoniu, cygar i fajek jest uważane za ważny czynnik ryzyka,. Używanie tytoniu, nawet bez innych negatywnych czynników ryzyka, zwiększa oczekiwaną przyszłą śmiertelność na tyle znacząco, aby uzasadnić osobną klasyfikację palących i niepalących. Na przykład przeciętny dalszy czas trwania życia kobiety palącej jest krótszy od przeciętnego dalszego czasu trwania życia mężczyzny niepalącego tym samym wieku. Różnice śmiertelności palących i niepalących zwiększają się z wiekiem. Na przykład w grupie wiekowej lat szybkość umierania palących jest dwukrotnie większa od szybkości umierania niepalących. Palenie jest czynnikiem przyspieszającym rozwój innych chorób. Rezultatem tego jest fakt, że większość firm ma osobne stawki dla palących i niepalących. W ankiecie ogólnej wypełnianej przez kandydata do ubezpieczenia zawsze znajduje się pytanie o palenie i w jakich ilościach. Wiele osób podaje fałszywe informacje. Z tego powodu nałóg palenia u osób ubezpieczających się na dużą sumę jest weryfikowany badaniem moczu na obecność nikotyny

10 Niektóre firmy nazywają niepalących klasą preferowaną, jednakże nie stanowi ona superstandardowej klasy, o czym wspomniane jest w poprzednim rozdziale. W krajach zachodnich obserwuje się ciągły spadek populacji palących. Przy założeniu, że tzn. tendencja utrzyma się, palący niepalący będą stanowili jedną klasę standardową, z tym, że palenie będzie czynnikiem prowadzącym do substandardowej klasy. Alkohol i narkotyki. We wniosku o ubezpieczenie na życie zwykle jest pytanie o spożycie alkoholu i w jakich ilościach. Jeżeli osoba pije alkohol w dużych ilościach, to można odmówić lub zaoferować substandardowe ubezpieczenie. Używanie alkoholu w ilościach umiarkowanych uważa się za normalne. Używanie narkotyków nie zalecanych przez lekarza lub nadużywanie lekarstw może spotkać się z odrzuceniem wniosku o ubezpieczenie. Jeżeli w przeszłości osoba nadużywała alkoholu lub narkotyków, to w zależności od czasu trwania można żądać dodatkowej składki. Dodatkowo należy sprawdzić, czy obecnie osoba ta uczestniczy w programie pomocy alkoholikom i czy stosuje właściwe leczenie. Zawód. Obecnie ryzyko zawodu nie jest tak ważne jak kiedyś, ponieważ wzrasta bezpieczeństwo pracy i poprawiają się warunki pracy. Niemniej jednak warto zwrócić uwagę na trzy sprawy. Pierwsza to środowisko społeczne, w jakim pracuje kandydat do ubezpieczenia (nadużywanie alkoholu, podatność na narkotyki, przemoc, nieregularny tryb życia itp.). Druga to warunki pracy (pomieszczenie zakurzone, o słabej wentylacji, w kontakcie z chemikaliami itp.). Trzecia to niebezpieczeństwa związane z wykonywanym zawodem (kierowcy zawodowi, kierowcy wyścigowi, kaskaderzy itp.). Jeśli ubezpieczający się zmienił pracę w ciągu ostatniego roku, to należy się upewnić, czy ta zmiana była spowodowana czynnikiem zdrowotnym, tzn. sprawdzić, w jakich warunkach pracował, co robił i czy skutki poprzedniej pracy nie są obecne teraz. Niebezpieczne sporty i rozrywki. Uprawianie niebezpiecznych sportów lub spędzanie wolnego czasu w sposób ogólnie uznawany za niebezpieczny (nurkowanie z tlenem, wspinaczka górska, wyścigi i rajdy samochodowe, szybownictwo, skoki do wody itp.) powoduje dodatkowe niebezpieczeństwo i powinno być uwzględnione w underwritingu. W tym przypadku, jeśli ubezpieczycie godzi się na ubezpieczenie, to obciąża ubezpieczającego dodatkową składką współmierną do ryzyka. W umowie ubezpieczeniowej może pojawić się klauzula wykluczająca śmierć wynikającą z udziału w niebezpiecznych zajęciach. Lotnictwo. We wniosku o ubezpieczenie zwykłe jest pytanie o zaangażowanie się w działalność lotniczą. Latanie w roli pasażera na regularnych zaplanowanych liniach nie stanowi niebezpieczeństwa i nie oddziałuje na ryzyko, ponieważ takie podróże stają się powszechne. Również piloci takich linii są ubezpieczani przeważnie w standardowej stawce bez restrykcji lotniczych. Przez pojęcie lotnictwa rozumie się pilotaż samolotów wojskowych i oblatywanie samolotów. W tym przypadku kandydat do ubezpieczenia może być proszony o wypełnienie dodatkowej, uzupełniającej ankiety, poświęconej w całości temu zagadnieniu. Firma może go obciążyć dodatkową składką lub całkowicie wykluczyć ryzyko śmierci z tytułu lotnictwa. Jeżeli ryzyko śmierci jest wyłączone z tytułu lotnictwa i nastąpiła śmierć właśnie z tego tytułu, to firma zwraca składkę wpłaconą albo zakumulowaną rezerwę na polisie albo czasem większą z tych dwóch liczb. Zamieszkanie..Zwykle we wniosku o ubezpieczenie jest pytanie, czy oprócz wakacji i krótkich delegacji służbowych osoba mieszkała poza obszarem kraju w ciągu ostatnich pięciu lat. Szybkość umierania w krajach rozwijających się jest wyższa niż w krajach rozwiniętych. Osoby przyjeżdżające z krajów rozwijających się do rozwiniętych mają już nabyte negatywne skutki tych warunków. Również kiedy chcący ubezpieczyć się zamierza się osiedlić w kraju rozwijającym się, to możliwy jest wzrost ryzyka z powodu klimatu, ogólnych

11 warunków życia i politycznych zamieszek. W takich sytuacjach zwykle składki są nieco zwiększone. 5. Środki oceny ryzyka Środki i metody oceny ryzyka powinny być silnie powiązane z polityką i strategią firmy ubezpieczeniowej w zakresie ryzyka. Idealny system oceny ryzyka stosowany przez ubezpieczycieli powinien spełniać cztery warunki: dokładnie mierzyć skutki każdego czynnika oddziałującego na ryzyko szacować łączne wpływy czynników wzajemnie sprzecznych dawać sprawiedliwe wyniki być relatywnie prosty i tani w eksploatacji Każde towarzystwo ubezpieczeniowe określając swoją strategię działania, ustala pewne wytyczne dla swoich działów, stąd też polityka oceny ryzyka musi być zgodna z celami całej firmy. Praktyczną implikacją tego faktu jest użycie przez dział underwritingu środków oceny ryzyka, które mogą być mniej lub bardziej czasochłonne, szczegółowe czy kosztowne. Najczęściej użycie odpowiednich środków underwritingu zależne jest od poziomu ryzyka ubezpieczeniowego, które z kolei zależy m.in. od wieku ubezpieczonego i sumy ubezpieczenia. Przy niskich sumach ubezpieczenia i młodym wieku ubezpieczonego ryzyko jest stosunkowo niskie, stąd stosowane są bardzo proste metody underwritingu (deklaracje dobrego stanu zdrowia, ankiety medyczne ogólne), przy wysokich sumach ubezpieczenia i starszym wieku ubezpieczonego, kiedy poziom ryzyka jest znacznie wyższy stosuje się bardziej skomplikowane metody underwritingu (badania lekarskie, raporty medyczne, kwestionariusze szczegółowe, underwriting zawodowy, underwriting finansowy itp.). Często również reasekurator może zasugerować lub też narzucić użycie odpowiednich środków underwritingu oraz reguł ich użycia. Ankiety medyczne ogólna i szczegółowa Ankiety składają się z następujących części: 1) część ogólna zawiera pytania dotyczące: danych osobowych osoby ubezpieczanej i ubezpieczającej sytuacji finansowej ubezpieczanego (dochody, zobowiązania, pożyczki) charakteru wykonywanej pracy hobby innych zawartych już ubezpieczeń uposażonego beneficjenta 2) część medyczna wstępna zawiera pytania dotyczące: przeszłego i obecnego stanu zdrowia ubezpieczonego (np. operacji, leczenia, badań, przebytych i aktualnych chorób dolegliwości) danych antropometrycznych (wzrost, waga, zmiany wagi) przyjmowanie używek (spożycie alkoholu, palenie tytoniu) farmakoterapii stosowanej przez ubezpieczonego adresów lekarza prowadzącego lub szpitala, gdzie ubezpieczony był leczony

12 3) część medyczna szczegółowa zawiera pytania dotyczące poszczególnych układów narządów ubezpieczonego (obecnego ich stanu oraz przebytych i aktualnych chorób), pytania dotyczące szczegółów wykonywanych dotychczas badań (również na obecność przeciwciał anty-hiv), operacji, a także pytania o stan zdrowia bliskich krewnych 4) część końcowa zazwyczaj ankieta zakończona jest oświadczeniem mówiącym o dobrej woli ubezpieczonego przy jej wypełnianiu i o kompletności danych. Zakończenie zawiera klauzulę, która upoważnia towarzystwo do poszukiwania dodatkowych informacji o stanie zdrowia klienta bez jego udziału oraz oświadczenie, że w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w podanych przez klienta informacjach towarzystwo nie ponosi odpowiedzialności, na zasadach przewidzianych przez odpowiednie przepisy. Na końcu ankiety są miejsca na podpisy ubezpieczającego agenta. Ankieta ogólna, zazwyczaj jednostronicowa, zawierająca ogólne pytania na temat zdrowia ubezpieczonego, stosowana jest dla osób młodych (do 40 roku życia), ubezpieczających się po raz pierwszy lub do określonej sumy ubezpieczenia (jej wysokość zależy od decyzji poszczególnych firm ubezpieczeniowych). Ankieta szczegółowa, kilkustronicowa, z bardzo szczegółowymi pytaniami na temat stanu zdrowia ubezpieczonego, stosowana jest dla osób powyżej 40 roku życia, osób chcących podwyższyć sumę ubezpieczenia w trakcie jego trwania oraz osób ubezpieczających się powyżej określonej sumy ubezpieczenia. Obecnie ankieta szczegółowa stosowana jest coraz częściej dla osób młodych lub ubezpieczanych na średnie sumy ubezpieczenia, pełniąc niejako rolę badania lekarskiego, co w standardowych przypadkach znacznie upraszcza procedurę i obniża koszty oceny ryzyka ubezpieczeniowego. Badania lekarskie Badanie jest najczęściej przeprowadzane w przypadkach, gdy: suma ubezpieczenia przekracza określoną wysokość, wiek osoby ubezpieczanej przekracza określoną liczbę lat, przy stwierdzonych chorobach lub nieprawidłowościach ankiecie medycznej oraz przy zmianie warunków ubezpieczenia. Z reguły badanie lekarskie jest wykonywane na koszt towarzystwa ubezpieczeń przez autoryzowanych lekarzy towarzystwa przeszkolonych w tym zakresie. Jednolita karta dla takiego badania jest opracowana przez lekarza konsultanta i zawiera najczęściej: dokładny wywiad lekarski mogący zawartością treści odpowiadać ankiecie szczegółowej, szczegółowe badanie przedmiotowe oraz analizę wyników przeprowadzonych badań laboratoryjnych. Ankieta może zawierać również punkty dotyczące wstępnej oceny stanu zdrowia klienta. Badający lekarz podpisuje się pod swoim badaniem, a wynik badania służy jako podstawa do szczegółowego szacowania ryzyka przez ubezpieczyciela. Testy medyczne (badania dodatkowe) Testy są wykonywane w autoryzowanych laboratoriach lub przez autoryzowanego technika analityka w domu ubezpieczonego, najczęściej, choć nie zawsze na koszt towarzystwa ubezpieczeń. Standardowo wykonuje się: analizę krwi, analizę moczu oraz EKG, RTG klatki piersiowej, badanie na przeciwciała anty-hiv. Wyniki badań są przesyłane do autoryzowanego lekarza i służą uzupełnieniu dokładnego badania przeprowadzonego przez

13 niego lub oceniane są przez lekarza konsultanta w siedzibie towarzystwa. Przy bardzo wysokich sumach ubezpieczenia zakład ubezpieczeń może proponować ubezpieczonemu skierowanie na bardzo szczegółowe badania medyczne i od ich wyniku uzależniać zawarcie umowy. Raport medyczny i informacje dodatkowe Gdy zachodzi potrzeba zebrania większej ilości informacji na temat ubezpieczanego lub informacji bardzo specyficznych, firma ubezpieczeniowa kontaktuje się z lekarzem lub szpitalem, który kiedyś leczył ubezpieczanego. Szpital lub lekarz sporządza na wniosek towarzystwa krótki raport, który najczęściej zawiera informacje z historii choroby, wyniki przeprowadzonych badań i zastosowanego leczenia, może również zawierać skrócone dane o aktualnym stanie zdrowia ubezpieczanego. Informacje dodatkowe, które można i często należy wykorzystywać to: dane z kart informacyjnych pobytu klienta w szpitalu, sanatorium; zaświadczenie o stanie zdrowia wydane uprzednio z innych przyczyn itp. Dokumenty te są własnością klienta i zgodnie z końcowym oświadczeniem na ankiecie medycznej, mówiącym o dobrej woli ubezpieczanego przy wypełnianiu danych w kwestionariuszu, powinny zostać udostępnione w celu uściślenia danych o jego stanie zdrowia. Kwestionariusze dodatkowe Towarzystwo ubezpieczeniowe może ponadto dysponować dodatkowymi ankietami dotyczącymi szczegółów danego schorzenia. SA one wypełniane przez klienta jedynie w przypadku istnienia u niego tego schorzenia (np. zawał serca, cukrzyca). Przy szacowaniu ryzyka w poszczególnych schorzeniach konieczne jest uwzględnienie informacji z wielu źródeł, np. dokładnego wywiadu lekarskiego, karty informacyjnej pobytu w szpitalu lub danych od lekarza prowadzącego, szczegółowych badań lekarskich, EKG, RTG, analizy krwi. Do oceny ryzyka wynikającego z istnienia poszczególnych chorób używane są zazwyczaj bardzo dobre przewodniki szacowania ryzyka (underwriting manual). Underwriting zawodowy Obecnie wyodrębniono wiele zawodów, których wykonywanie potencjalnie zwiększa prawdopodobieństwo wypadku lub zgonu. Do takich grup zawodowych należą między innymi: górnicy, nurkowie, piloci - oblatywacze, akrobaci cyrkowi, a także kierowcy zawodowi czy menedżerowie zarządzający dużymi przedsiębiorstwami. Dla innych zawodów dopiero przeprowadzane są badania wpływu niekorzystnych czynników na zdrowie ubezpieczonego (dotyczy to np. operatorów terminali komputerowych, maklerów giełdowych). Underwriting zawodowy przeprowadzany jest na podstawie pytań zawartych w ankiecie i dotyczących: stanowiska pracy, lat przepracowanych w danym zawodzie, zakresu obowiązków, dokładnego opisu charakteru pracy, kontaktu z czynnikami szkodliwymi. W specjalnych sytuacjach stosowany jest odrębny szczegółowy kwestionariusz dotyczący narażenia na ryzyko zawodowe. Składka jest w tych przypadkach zwiększana o stałą kwotę niezależnie od stopnia narażenia na ryzyko, albo na podstawie odpowiedniego kwestionariusza proporcjonalnie do rozpoznanego ryzyka

14 Wywiad środowiskowy, osobista wizyta, rozmowa telefoniczna W krajach zachodnich ze względu na coraz wyższe sumy ubezpieczenia, znacznie ułatwioną i często pobieżną procedurę zawierania ubezpieczenia towarzystwo ubezpieczeniowe stara się dodatkowo sprawdzić wiarygodność ubezpieczanego poprzez własny wywiad. Często wywiad ten jest przeprowadzany przez specjalistyczne agencje konsumenckie lub przez własnych pracowników. Wywiad zawiera informacje o nawykach, hobby, stanie finansowym ubezpieczanego zebrane na podstawie rozmów z sąsiadami, klubem sportowym, organizacją zawodową, bankiem ubezpieczonego. Ubezpieczony z reguły może otrzymać kopię takiego raportu. 6. Metody oceny ryzyka Dane zgromadzone przy użyciu różnych środków oceny ryzyka podlegają następnie przetworzeniu za pomocą określonych metod, które mogą mieć charakter jakościowy opinie ekspertów lub też ilościowy. Metoda opinii. Dawniej wiele firm stosowało metodę wskaźników (ratingu) opartą na łącznych opiniach fachowców z dziedziny medycyny, ubezpieczeń oraz innych kompetentnych osób. Ta metoda działa dobrze, gdy na ryzyko oddziałuje tylko jeden niepomyślny czynnik lub gdy decyzja jest prosta: zaakceptować w standardowej stawce bądź odrzucić całkowicie. Metoda ta wymaga wysokich umiejętności personelu firmy, aby osiągnąć właściwą ocenę ryzyka u wszystkich ubezpieczonych. W celu przezwyciężenia słabości tego systemu firmy rozwinęły liczbowy system wskaźników w ocenie ryzyka Liczbowy system wskaźników. System ten oparty jest na założeniu, że wpływ każdego czynnika ryzyka na długość życia można określić statystycznie na podstawie danych. Każdemu czynnikowi wpływającemu na ryzyko zwykle przyporządkowywana jest liczba mierząca wpływ tego czynnika na prawdopodobieństwo śmierci danej osoby. Liczba ta nazywa się debetem, gdy czynnik zwiększa ryzyko, natomiast kredytem, gdy zmniejsza ryzyko. Debety i kredyty są ustalane procentowo w stosunku do przeciętnej śmiertelności osoby w danym wieku. Od sumy debetów odejmuje się sumę kredytów otrzymuje się dodatkową umieralność ponad przeciętną. Za 100% przyjmuje się śmiertelność przeciętną dla populacji ubezpieczonych lub obliczoną na podstawie tablic trwania życia. Zatem liczbowy wskaźnik ryzyka reprezentowany przez osobę chcącą się ubezpieczyć wynosi: 100% + suma debetów suma kredytów. Liczba ta określa wskaźnik (rating) umieralności w stosunku do przeciętnej umieralności. Na przykład, gdy ubezpieczony ma pewną nadwagę lub nadciśnienie tętnicze przypisano mu wskaźnik 150%, to oznacza, że ryzyko jego jest półtora raza większe od standardowego (bo debet za nadwagę lub nadciśnienie wynosi 50% przeciętnej). Tam, gdzie jest to możliwe, debety i kredyty są opracowane na podstawie rzeczywistych obserwacji ubezpieczonych i są zestawione w licznych podręcznikach underwritingu sugerujących ocenę ryzyka dla każdej spotkanej sytuacji. Może wystąpić duża rozbieżność ocenie tego samego ryzyka wśród konkurencyjnych firm ubezpieczeniowych, ponieważ mogą one używać różnych podręczników underwritningu, w których debety kredyty są nieco różne dla podobnych czynników ryzyka. Przyczynia się do tego również rozbieżność opinii wśród underwriterów korzystających nawet z tych samych podręczników underwritingu

15 Liczbowy system oceny ryzyka przedstawiony zostanie na przykładzie zaczerpniętym z książki Life insurance K. Blacka i H. D. Skippera. Załóżmy, że kandydat do ubezpieczenia ma 35 lat i złożył wniosek o uniwersalne ubezpieczenie na życie. Formularz wskazuje, że kandydat ma 175 cm wzrostu, waży 93 kg. Wywiad rodzinny jest lepszy od przeciętnego, przyzwyczajenia dobre. Ma podwyższone ciśnienie 150/90, ale stosuje właściwe leczenie 7. Zgodnie z tablicami stosowanymi przez firmę ubezpieczeniową wzrost śmiertelności przy tego rodzaju nadwadze wynosi 25% (debet), za nadciśnienie zaś dostaje 75% (debet). Stosownie do podręcznika underwritingu używanego przez tę firmę z tytułu dobrego zdrowia rodziny otrzymuje 10% (kredyt). Wynik netto100% + 25%+75% - 10% = 190% przedstawia spodziewaną śmiertelność, która jest wyższa o 90% od przeciętnej. Fakty te są przedstawiona w tabeli 3. Tab. 3 Przykładowe wyznaczenie ratingu Czynniki Baza = 100 Debet Kredyt Budowa: nadwaga Wywiad osobisty: nadciśnienie Wywiad rodzinny 75 Razem Źródło: K. Black, H.D Skipper, Life insurance, Prentice Hall, New York, 1994, s.662. Ratingi tą metodą w większości firm mają skalę od 75 do 500 lub więcej. Większość firm przydziela osoby mające rating pomiędzy 75 a 125 do klasy standardowej. Czasami firmy rozszerzają klasę standardową do 130 lub 170, szczególnie dla osób młodych. Osoby, które generują rating poza standardowy limit, są przydzielane do odpowiednich klas substandardowych lub odrzucane. Przykładowa klasyfikacja może być skonstruowana tak jak w tabeli 4. Tab. 4 Przykładowe klasy ryzyka Rating do Klasa ryzyka Źródło: E. Stroiński, Ubezpieczenie na życie,lam, Warszawa 1996, s.222. Klasa 0 jest klasą standardową, a pozostałe klasy są substandardowe. Poziom śmiertelności może być wyższy, ale osoby o ratingu ponad 450 rzadko są ubezpieczane (raczej odrzucane). Zwykle klas substandardowych jest od 4 do 6 lub Black K.,Skipper H. D., Life insurance, Prentice Hall, New York 1994, s

16 Liczbowy system oceny ryzyka wydaje się skomplikowany i czasochłonny. Jednakże w czasach powszechnej komputeryzacji i łatwości pisania różnych programów problem ten na ogół przestaje być istotny. Obok powszechnie używanego numerycznego systemu oceny ryzyka ubezpieczeniowego istnieją również inne metody jego szacowania używane do określenia wielkości ryzyk substandardowych. Wyróżniamy dwie podstawowe metody stosowane do wyceny ryzyka substandardowego: 8 1) Dodatek do wieku. Jest on metodą szczególnie popularną w przeszłości, obecnie zaś nieco rzadziej stosowaną. Wysokość dodatkowego ryzyka jest wyrażona jako dodanie stałej liczby lat (np. 3 lata) do faktycznego wieku kandydata do ubezpieczenia. Dane odnosi się do tablic trwania życia. Podstawową zaletą tej metody jest prostota przeliczenia dodatkowego ryzyka na dodatkową wysokość składki. Wadą tej metody są natomiast problemy związane z kształtowaniem się wskaźnika umieralności w poszczególnych grupach wiekowych ( w młodych grupach wiekowych wskaźnik umieralności obniża się z wiekiem: w starszych grupach stały dodatek do wieku pokazuje wzrost ryzyka odpowiadający stałemu procentowi umieralności standardowej i rzadko wyliczone w ten sposób ryzyko dodatkowe pokrywa się z rzeczywistością). 2) Podwyższenie współczynnika umieralności o stałą wielkość. W tej metodzie wielkość ryzyka dodatkowego jest stałą liczbą dodawaną do standardowego współczynnika umieralności (qx dodatkowe = qx + k, gdzie k stała wartość ryzyka dodatkowego, qx standardowe prawdopodobieństwo śmierci,). Jest to wygodna metoda sprawdzająca się dla ryzyk dodatkowych o stałym nasileniu, związanych z hobby,,zawodem czy sposobem spędzania wolnego czasu. 7. Przebieg procesu underwritingu Ocena ryzyka jest procesem, w trakcie jego trwania odbywa się przekształcanie danych wejściowych na wyjściowe, na podstawie czynników o charakterze subiektywnym i obiektywnym zawartych w zgromadzonych dokumentach oraz informacjach. W procesie oceny ryzyka można wyróżnić trzy etapy: przedwstępny, wstępny i zasadniczy. Etap przedwstępny obejmuje czynności przed otrzymaniem wniosku ubezpieczeniowego. Na tym etapie następuje określenie grupy potencjalnych klientów docelowych, poszukiwanych przez zakład ubezpieczeń oraz określenie swojego miejsca na rynku. Etap wstępny (etap agencyjny, etap w,,polu ) dokonywany jest przez agenta, który bezpośrednio kontaktuje się z klientem i tym samym posiada najpełniejszą wiedzę o potrzebach i możliwościach klienta.w czasie tego etapu agent odpowiada za prawidłowe i czytelne wypełnienie ankiety przez klienta oraz dba o wyczerpujące mówienie problemów zdrowotnych. 8 Z. Guzel Szczypiórkowska, J. Visan, Ocena ryzyka w ubezpieczeniach życiowych w: Ubezpieczenia życiowe, pod red. O. Doan, Poltext, Warszwa 1996, s

17 Etap zasadniczy jest przeprowadzany zazwyczaj w centrali firmy ubezpieczeniowej. Obejmuje on czynności takie jak sprawdzenie kwestionariusza i wstępna obróbka. Jest to dokonywane przez underwritera w dziale underwritingu. W przypadku, gdy uzyskane dane pozwalają podjąć decyzję o przyjęciu ubezpieczenia, następuje oszacowanie ryzyka przy użyciu systemu oceny ryzyka, klasyfikacja ryzyka oraz ustalenie składki ubezpieczeniowej dla szacowanego wcześniej poziomu ryzyka, wieku i płci ubezpieczanego. Jeżeli uzyskane informacje są niekompletne lub wątpliwe należy użyć dodatkowych źródeł informacji (raport od lekarza leczącego klienta; dane ze szpitala, gdzie był on leczony; wywiad środowiskowy), wykonać dodatkowe badania ambulatoryjne (analiza moczu, krwi, EKG, RTG) lub poprosić klienta o uściślenie danych dotyczących np. konkretnej choroby. 8. Underwriting bez badania lekarskiego W przeszłości trudno było wyobrazić sobie zawarcie umowy ubezpieczenia na życie bez wykonania badania lekarskiego. Pierwsze takie praktyki pojawiły się na przełomie XIX i XX wieku wskutek niedostatecznej liczby wyspecjalizowanych lekarzy oraz dążenie do obniżania kosztów działalności ubezpieczeniowej. Obecnie coraz bardziej podnoszą się granice wieku ubezpieczonego i sumy ubezpieczenia, dla których zawierane są umowy bez badania lekarskiego. Wiąże się to ze wzrostem opłat za standardowe badania lekarskie oraz ze znacznym wydłużeniem czasu zawierania ubezpieczenia w związku z wykonywaniem badań lekarskich. Uważa się, że rezygnacja z badania może nastąpić wtedy, gdy koszty pokrycia dodatkowej umieralności pojawiającej się przy ubezpieczeniach bez badania lekarskiego są niższe niż koszty poniesione na badania lekarskie. Tak długo jak oszczędności na badaniach będą przewyższać koszty dodatkowej śmiertelności bardziej oszczędne pozostaje stosowanie badań lekarskich. Ubezpieczenie bez badania lekarskiego jest z reguły stosowane w sytuacji, gdy np.: wiek klienta nie przekracza 40 lat dobry stan zdrowia klienta niepalenie brak chorób dziedzicznych w rodzinie stała praca i zameldowanie pokrycie tylko standardowego ryzyka śmierci bez ubezpieczania dodatkowych ryzyk niewysoka suma ubezpieczenia (w 2001 r. do 50 tys. zł.) 9 Odstąpienie od badań lekarskich powoduje wzrost ryzyka wystąpienia negatywnych zjawisk ze względu na możliwość istnienia u klienta problemów zdrowotnych, zdrowotnych których nie wiedział lub które świadomie zataił. Według badań amerykańskich towarzystw ubezpieczeniowych przeprowadzonych w latach , wskaźnik umieralności kształtował się na znacznie wyższym poziomie z grupie bez badania niż w grupie z badaniem. Zależności te ukazuje tabela 5. 9 J.Monkiewicz, Ocena ryzyka w ubezpieczeniach na życie, w: Podstawy ubezpieczeń. Produkty, t.ii, pod red. J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2000, s

18 W ubezpieczeniu bez badania lekarskiego głównymi źródłami danych są ankieta medyczna, oraz agent ubezpieczający klienta. Agent przeprowadza tu samodzielnie wstępny underwriting, a następnie zawiera ubezpieczenie. Taki sposób ubezpieczenia może być prowadzony tylko przez doświadczonych agentów, gdyż wiąże się on z nabyciem dużych uprawnień i osobistą odpowiedzialnością. Tab. 5 Śmiertelność rzeczywista i oczekiwana dla pierwszych piętnastu lat trwania polisy. Rok Śmiertelność rzeczywista Śmiertelność rzeczywista w % oczekiwanej w % oczekiwanej z badaniem lekarskim bez badania lekarskiego 1962/63 97,7 106,3 108,8 1963/64 101,0 109,5 108,4 1964/65 96,0 108,5 113,0 1965/66 95,1 107,8 113,4 1966/67 93,2 107,0 114,8 1967/68 94,2 109,9 116,7 1968/69 94,8 112,8 119,0 1969/70 92,7 110,1 118,8 1970/71 90,7 105,9 116,8 1971/72 88,7 107,0 120,6 1972/73 87,0 104,2 119,8 Źródło: E. Stroiński, Ubezpieczenie na życie,lam, Warszawa 1996, s Underwriting w ubezpieczeniach grupowych. W przypadku ubezpieczeniach grupowych nieco odmiennie przedstawia się proces oceny ryzyka. Często zajmuje się nim specjalnie wyodrębniony oddział zakładu ubezpieczeń. W ubezpieczeniu grupowym ocena ryzyka nie opiera się na ocenie stanu zdrowia pojedynczej osoby, lecz obejmuje ocenę całościową grupy. W underwritingu grupowym istotne jest rozłożenie ryzyka tak, by w ubezpieczanej grupie istniała przeważająca liczba osób zdrowych, a składki pochodzące od tych osób powinny kompensować przyszłe świadczenia, które będę wypłacone nielicznym chorym w tej grupie. W dużych zakładach ubezpieczeń możliwe staje się stosowanie uproszczonych procedur oceny ryzyka, gdyż poznały one na tyle swoich klientów, by móc odnosić swoje wcześniejsze doświadczenia do nowych grup klientów. Często ubezpieczenie grupowe zawierane jest na rok a później może być odnawiane, firma ubezpieczeniowa zostawia sobie prawo do zmiany wysokości składki w przypadku, gdy wzrośnie wartość czynników podnoszących ryzyko. Ta możliwość może zmniejszać zagrożenia związane z uproszczoną oceną ryzyka. Uproszczony proces oceny ryzyka może stosować takie środki jak: uproszczony kwestionariusz zdrowotny, dotyczący pracowników oraz członków jego rodziny, gdy ubezpieczana jest również rodzina pracownika deklaracja dobrego stanu zdrowia opis wykonywanej pracy z podziałem na grupy zawodowe w danym zakładzie pracy formularz zawierający podstawowe dane osobowe pracowników danego zakładu pracy

19 Przy ocenie ryzyka istotnymi analizowanymi czynnikami są: Wewnętrzna charakterystyka grupy- obejmuje takie czynniki jak: średnia wieku w grupie, okres pracy w danym zakładzie pracy, stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet, choroby zawodowe, zachorowalność, charakter pracy Rozmiar grupy im większa grupa tym lepsze jest rozłożenie ryzyka w grupie i możliwość stosowania bardziej uproszczonych procedur. Grupy do 30 osób uważa się za grupy małe, między osób średnie, osób duże, powyżej 500 osób bardzo duże. 10 W ubezpieczeniach grupowych underwriter musi również brać pod uwagę czynniki zawodowe, lokalizację zakładu prac czy stan finansowy ubezpieczanego przedsiębiorstwa. Aby ograniczyć ryzyko negatywnej selekcji powinna być określona minimalna wielkość grupy nadającej się do ubezpieczenia poprzez ustalenie minimalnego procenta osób, które muszą przystąpić do ubezpieczenia lub minimalnej liczebności grupy (z reguły 30 osób). Gdy ubezpieczenie obejmuje dodatkowe ryzyka, jest ono możliwe w sytuacji przystąpienia do niego całej ubezpieczanej grupy, a nie tylko poszczególnych osób. Często firmy ubezpieczeniowe stosują okres karencji, w którym pomimo opłaconej składki ubezpieczeniowej ubezpieczycie nie ponosi odpowiedzialności. W praktyce wymaga się również, aby pracownik był zatrudniony w zakładzie pracy w pełnym wymiarze godzin, pracował w nim przez co najmniej 3 miesiące oraz nie przebywała zwolnieniu chorobowym w ciągu ostatnich 6 12 miesięcy. 10 Z. Guzel Szczypiórkowska, J. Visan, Ocena ryzyka w ubezpieczeniach życiowych w: Ubezpieczenia życiowe, pod red. O. Doan, Poltext, Warszwa 1996, s

20 10. Bibliografia 1. Black K.,Skipper H. D., Life insurance, Prentice Hall, New York Kogel E., Smoker / non smoker roducts in life insurance. Actual aspects, Munich Re, Munchen Lalond M., A New prespectie on the health of Canadians. Working Document, Ministry of Supply and Services of Canada, Ottawa Metody oceny i porządkowania ryzyka w ubezpieczeniach życiowych, pod red. S. Ostasiewicza, Wyd. AE, Wrocław Podstawy ubezpieczeń. Produkty, t.ii, pod red. J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa Rejda G. E., Principles of risk management and insurance, Addison Wesley Longman, Inc., New York Stroiński E., Ubezpieczenie na życie, LAM, Warszawa Ubezpieczenia życiowe, pod red. O. Doan, Poltext, Warszwa Włodarczyk C., Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, UWM Versalius Łódż Kraków Warszawa