Sytuacja gospodarcza Polski na drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej

Transkrypt

1 Sytuacja gospodarcza Polski na drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej 1. Wstęp Przystąpienie Polski w poczet państw należących do Wspólnoty Europejskiej w maju 2004 roku zobowiązuje nasz kraj w dalszej perspektywie do prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej z krajami Eurolandu oraz przyjęcia waluty euro. Generalnie ocena gotowości polskiej gospodarki do zastąpienia złotego nową, europejską walutą opierać się będzie na weryfikacji wypełnienia przez nasz kraj nominalnych kryteriów konwergencji. Z tego też względu warto dokonać oceny obecnej pozycji Polski na ścieżce zbieżności z wymogami Traktatu z Maastricht. Początkowa część niniejszego opracowania przybliży warunki udziału w jednowalutowym obszarze. Następnie przedstawione zostaną monetarne oraz fiskalne kryteria zbieżności. Obok ilościowych, analizowane są również kryteria jakościowe. Końcowa część poświęcona jest kwestii konwergencji realnej, której wystąpienie - zdaniem coraz szerszej grupy ekonomistów jest pożądane na równi ze zbieżnością o charakterze nominalnym. 2. Warunki udziału w Unii Gospodarczej i Walutowej Unia Gospodarcza i Walutowa jest utożsamiana z największym międzynarodowym przedsięwzięciem organizacyjnym na świecie. Podstawą jej tworzenia był plan Delors a ogłoszony w 1989 roku. Zakładał on jej stopniową budowę w trzech, kolejno po sobie następujących etapach. 1 W trakcie realizacji pierwszego etapu nastąpiło podpisanie i wejście w życie Traktatu o Unii Europejskiej 2, który stał się formalną podstawą Unii Gospodarczej i Walutowej stanowiącej nierozerwalną część jednej całości. W drugim etapie, obejmującym lata , państwa członkowskie UE zostały zobowiązane postanowieniami Traktatu z Maastricht do poniesienia ciężaru dostosowawczego, jakim było wypełnienie kryteriów konwergencji zwanych też kryteriami konwersji, spójności, zbieżności, lub po prostu kryteriami z Maastricht. 3 Zaakceptowana została koncepcja integracji o wielu prędkościach. Oznacza to, że pełnoprawnym członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej mogą zostać tylko te kraje Unii Europejskiej, które wypełnią kryteria konwersji. Państwa członkowskie UE dążą wobec powyższego do tych samych celów, tyle że z różną prędkością. Uznano w ten sposób, że do udziału w jednolitym obszarze walutowym powinny 1 zob. szerzej: Żukowski P.: EURO Świat, Europa, Polska, CeDeWu, Warszawa 2002, s.88-89, 2 potocznie nazywany Traktatem z Maastricht, 3 Kolasiński T.W.: Geneza i proces tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej w Europie Zachodniej [w:] Nowak A.Z., Stępniak A.(red.): Strefa EURO wyzwanie dla Polski, Wydawnictwo Naukowe WZUW, Warszawa 2003, s.47,

2 zostać dopuszczone kraje, których dobra sytuacja gospodarcza nie podlega dyskusji. Co więcej przyjęto, iż wielkości podstawowych wskaźników ekonomicznych w krajach członkowskich powinny być zbliżone po to, aby osiągnąć pożądaną zbieżność gospodarczą w całej Unii. Rysunek 1. Kryteria zbieżności gospodarczej wynikające z Protokołu załączonego do Traktatu z Maastricht. KRYTERIA ZBIEŻNOŚCI MONETARNE FISKALNE inflacja stopy procentowe kurs walutowy Maksymalnie 1,5 punktu procentowego powyżej średniej dla trzech państw UE o najniższej inflacji Maksymalnie 2 punkty procentowe powyżej średniej dla trzech państw UE o najniższej inflacji Utrzymywanie kursu w max. +/- 15 % przedziale wahań i niemożność jego dewaluacji Maksymalnie 3 % PKB Maksymalnie 60 % PKB deficyt budżetowy dług publiczny Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Treaty on European Union, Protocol on the Convergence Citeria Referred to in Article 109j of the Treaty Establishing the European Community, ECSC-EEC-EAEC, Brussels Luxembourg Konkretne wartości dotyczące wyżej wymienionych kryteriów spójności zawarte zostały w jednym z protokołów dołączonych do Traktatu. 4 Wyłączenie szczegółowych warunków z treści Traktatu było zamierzone, gdyż procedury dotyczące wprowadzania zmian do protokołów są zdecydowanie prostsze niż możliwości zmiany samego Traktatu. Daje to władzom Unii Europejskiej pewną swobodę w kształtowaniu warunków dostępu do strefy euro. Stosownie do potrzeb mogą być one zaostrzone lub złagodzone. 5 Obecnie kształtują się one na poziomie zaprezentowanym na rysunku 1. 4 Treaty on European Union, Protocol on the Convergence Citeria Referred to in Article 109j of the Treaty Establishing the European Community, ECSC-EEC-EAEC, Brussels Luxembourg 1992, 5 Oręziak L.: Euro, nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.29,

3 Ostatnią fazą budowy było wprowadzenie wraz z początkiem 1999 roku nowej waluty euro na terenie 11 krajów Unii Europejskiej. Był to moment, w którym formalnie zaczęła funkcjonować strefa euro, określana także w literaturze obszarem euro, lub Eurolandem. Od 2001 roku dołączyła do niej Grecja. Poza strefą euro znajdują się nowi członkowie Unii Europejskiej - w tym Polska - oraz trzy kraje, które dotychczas nie zrezygnowały z własnej waluty na rzecz wspólnej jednostki pieniężnej: Wielka Brytania, Dania i Szwecja. W przypadku nowych kandydatów stosuje się tzw. derogację, a wspomniane kraje nazywa członkami UGW z derogacją. Oznacza to, że państwa te są zobowiązane przyjąć euro, a to z kolei obliguje je do podjęcia działań niezbędnych do spełnienia kryteriów zbieżności. Dopiero wtedy staną się pełnoprawnymi członkami Unii Gospodarczej i Walutowej. 3. Sytuacja gospodarcza Polski w świetle nominalnych kryteriów spójności Pierwszym z analizowanych kryteriów monetarnych jest kryterium inflacyjne. Proces obniżania stopy inflacji w Polsce zaliczyć należy do największych sukcesów krajowej gospodarki w okresie transformacji. Konsekwentnie prowadzona polityka pieniężna, nakierowana na realizację średniookresowego celu, przyczyniła się do redukcji jednorocznego wskaźnika wzrostu cen towarów i usług z poziomu trzycyfrowego na początku lat dziewięćdziesiątych, do wielkości wyrażanych w dziesiątych częściach procenta w 2003 roku. Jeszcze w listopadzie 2000 roku wskaźnik inflacji HICP wynosił 10,2 % (wykres 1). Dzięki zacieśnieniu polityki pieniężnej, jak również niższej od oczekiwanej dynamiki popytu zewnętrznego wynikającej ze spowolnienia gospodarczego w strefie euro niespełna dwa lata później w lipcu 2002 roku - poziom inflacji w Polsce wynosił 3,1 % i zrównał się z wartością referencyjną dla strefy euro. Od tego momentu Polska zaczęła wypełniać inflacyjne kryterium z Maastricht. W okresie wrzesień 2003 listopad 2003 średnioroczna stopa inflacji w naszym kraju osiągnęła najniższy w historii poziom wynoszący 0,6 %. Był on niższy od wymaganej przez Traktat z Maastricht wartości referencyjnej o 2,2 punktu procentowego. Od tej chwili poziom inflacji w Polsce zaczął systematycznie wzrastać. W grudniu 2004 roku inflacja HICP wyniosła 3,6 %. Jednocześnie w lipcu tego roku Polska przestała wypełniać inflacyjne kryterium z Maastricht.

4 Wykres 1. Poziom inflacji w Polsce w świetle wartości referencyjnych wynikających z Traktatu z Maastricht w latach % Inflacja w Polsce Wartość referencyjna wynikająca z Traktatu z Maastricht ródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. Ź Po roku 2003 przyjęty został przez Radę Polityki Pieniężnej ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5 % rok do roku, z dopuszczalnym przedziałem wahań wynoszącym +/- 1 punkt procentowy. 6 To, czy będzie on zbieżny ze sformułowanym w Traktacie z Maastricht kryterium inflacyjnym zależeć będzie od kształtowania się w przyszłości wartości referencyjnej. Ta z kolei w wyniku rozszerzenia Unii Europejskiej o nowe kraje członkowskie może ulec znaczącemu obniżeniu. Wynika to z faktu, iż państwa te charakteryzują się bardzo niską inflacją, lub wręcz deflacją. 7 W sytuacji, gdy opisywana wartość referencyjna będzie niższa od założonej w strategii NBP, należy liczyć się z rewizją planowanego poziomu inflacji do wysokości gwarantującej realizację kryterium konwergencji. Negatywną tego konsekwencją może być przejściowe obniżenie dynamiki PKB. Kryterium stopy procentowej traktowane jest jako rozszerzenie inflacyjnego założenia monetarnego. Utrzymujący się wysoki dysparytet stóp procentowych w otwartej gospodarce rynkowej może świadczyć zarówno o oczekiwaniach wzrostu inflacji, jak i deprecjacji kursu walutowego w danym kraju. Zjawiska te mogą przyczynić się do wydłużenia w czasie procesu integracji z UGW, co z pewnością zostałoby negatywnie odebrane przez rynek. 6 Rada Polityki Pieniężnej, Założenia polityki pieniężnej na 2004 r., Warszawa 2003, s. 3, 7 Jeszcze w sierpniu 2004 roku poziom deflacji na Litwie wynosił 0,2 %; w roku 2003 deflacja dotknęła również Czechy,

5 Wykres 2. Poziom stopy procentowej w Polsce w świetle wartości referencyjnych wynikających z Traktatu z Maastricht w latach % Stopa procentowa w Polsce Wartość referencyjna wynikająca z Traktatu z Maastricht Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. W latach miało w Polsce miejsce 13 następujących po sobie obniżek stóp procentowych NBP. Konsekwencją tego był ich spadek o 1200 punktów bazowych. Redukcje krótkoterminowych stóp procentowych idące w parze z oczekiwaniami dalszego tłumienia inflacji przyczyniły się do obniżki stóp długoterminowych. Ilustruje to wykres 2 oparty na średniorocznym oprocentowaniu 10-letnich obligacji skarbowych. Jeszcze w kwietniu 2001 roku wielkość ta wynosiła 11,79 % i odbiegała od poziomu referencyjnego o ponad cztery i pół punkty procentowe. Systematyczne obniżki w ciągu trzech następnych lat przyczyniły się do osiągnięcia wartości 5,6 % we wrześniu 2003 roku. W okresie 10 miesięcy, pomiędzy majem 2003, a marcem 2004 Polska wypełniała kryterium zbieżności długoterminowych stóp procentowych. Na koniec 2004 roku, podobnie jak w przypadku wskaźnika inflacji, poziom stóp procentowych w Polsce kształtował się nieznacznie powyżej wartości referencyjnej. Podobnie jak kryterium stopy procentowej, kryterium kursowe pełni rolę rynkowego wskaźnika oceniającego gotowość danego kraju do przystąpienia do strefy euro. Tylko bezstronny arbiter, jakim jest rynek jest w stanie obiektywnie zweryfikować, czy stan osiągniętej nominalnej zbieżności gospodarek można uznać za zjawisko trwałe. Ze względu na fakt, iż nie został jeszcze wyznaczony oficjalny parytet złotego względem waluty euro, przeprowadzone zostało badanie zmian relacji kursowej PLN/EUR w latach Wybór takiego przedziału czasowego wynika z zakładanego, dwuletniego udziału złotego w systemie stabilizowania kursu walutowego. Kurs równowagi ustalony został

6 na poziomie 4,0202, wyznaczonym przez rynek 31 grudnia 2002 roku, a więc w ostatnim dniu przed rozpoczęciem tego doświadczenia. Wykres 3. Fluktuacje kursu walutowego PLN/EUR wobec hipotetycznego parytetu centralnego w latach ,5 5 4,5 4 3,5 3 2, Parytet centralny 1 EUR = 4, /- 15 % korytarz wahań wokół parytetu centralnego Źródło: Opracowanie własne na podstawie tablic kursowych NBP za okres Jak zostało zaprezentowane na wykresie 3, kurs złotego z początku i końca obserwacji był bardzo zbliżony. W międzyczasie zachodziły jednak istotne zmiany. W pierwszej fazie zaobserwować można deprecjację waluty krajowej w relacji do euro. W szczytowym punkcie, w lutym 2004 roku wyniosła ona ponad 21 % względem początkowego poziomu. Tym samym niemożliwe okazałoby się utrzymanie kursu złotego w maksymalnym, dopuszczalnym korytarzu wahań. Co więcej opisywane odchylenie występowało w całym analizowanym okresie po słabej stronie parytetu. Ma to istotne znaczenie ze względu na fakt asymetrycznego podejścia do oceny stopnia wypełnienia kryterium kursowego przez Komisję Europejską. 8 Dopuszcza ono większą tolerancję dla umocnienia, niż dla osłabienia waluty kraju członkowskiego względem parytetu centralnego. O ile bowiem aprecjacja w 15 % przedziale zasadniczo nie stanowiłaby problemu, o tyle większa, aniżeli wyznaczona przez pułap 2,25 % deprecjacja, mogłaby zostać oceniona negatywnie. Powyższe badanie przeprowadzone zostało w systemie kursów płynnych. W mechanizmie stabilizowania ceny krajowej waluty, NBP zobowiązany będzie do przeprowadzania interwencji ograniczających skalę fluktuacji. Powyższy przykład potwierdza, iż należy liczyć się w tym okresie z występującymi napięciami. Przy tej okazji wyłania się 8 Narodowy Bank Polski: Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy EURO, Warszawa 2004,s. 106,

7 także kolejny problem - wybór optymalnego parytetu centralnego w warunkach obowiązującej obecnie polityki kursowej. Wykres 4. Poziom deficytu budżetowego Polski na tle wartości referencyjnych wynikających z Traktatu z Maastricht w latach Lata wartość referencyjna wynik budżetu % PKB Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. W przypadku kryteriów fiskalnych, niepokojącym zjawiskiem jest stale powiększający się deficyt budżetowy (wykres 4). Szczególnie niekorzystna sytuacja w kontekście wypełnienia założeń wynikających z Traktatu z Maastricht miała miejsce w latach W okresie tym wartość krajowego deficytu budżetowego przekroczyła referencyjny pułap, wzrastając w roku 2004 do najwyższego poziomu, wynoszącego 4,8 % PKB. Wysokiemu wzrostowi wydatków budżetu państwa towarzyszy utrzymująca się, niekorzystna ich struktura, utrudniająca redukcję tej wielkości w przyszłości (tabela 1). Tabela 1. Procentowa struktura wydatków budżetu państwa w latach Wydatki Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Wydatki zdeterminowane 65,2 66,7 67,6 62,2 Wydatki elastyczne 34,8 33,3 32,4 37,8 Źródło: Uzasadnienie do ustawy budżetowej na 2005 rok skierowane do Sejmu RP, Ministerstwo Finansów, Warszawa, wrzesień 2004, s.57.

8 W latach udział wydatków prawnie zdeterminowanych wyraźnie wzrasta. Jest to wynikiem znacznych kosztów, jakie budżet państwa ponosi po wprowadzeniu w życie reformy ubezpieczeń społecznych i reformy w ochronie zdrowia. W roku 2004 obserwuje się umiarkowany spadek udziału wydatków sztywnych i quasi sztywnych do poziomu 62,2 % ogółu wydatków publicznych. Jest to wynikiem zmiany sposobu refundacji ubytku dochodów z tytułu wprowadzenia reformy ubezpieczeń społecznych. Pomimo tej zmiany proporcje pomiędzy wydatkami, które muszą być bezwzględnie sfinansowane, a wydatkami, jakie można uznać za elastyczne są nadal niekorzystne. W ślad za zwiększającym się deficytem budżetowym podąża rosnący poziom długu publicznego (wykres 5). Co prawda skala tego wzrostu nie stwarza, jak dotąd niebezpieczeństwa przekroczenia granicy referencyjnej, jednak w wyniku poszukiwania wolnych środków pieniężnych może doprowadzić do wzrostu stóp procentowych. Zgodnie z przygotowaną przez Ministerstwo Finansów Strategią zarządzania długiem sektora finansów publicznych w latach , głównym celem jest utrzymanie wielkości długu publicznego na bezpiecznym poziomie. 9 Za taki uważana jest wielkość nie przekraczająca pułapu 55% w relacji do PKB. Wykres 5. Polski dług publiczny w świetle wartości referencyjnych wynikających z Traktatu z Maastricht w latach Lata wartość referencyjna krajowy dług publiczny % PKB Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. 9 Ministerstwo Finansów: Przedakcesyjny..., op.cit., s.30,

9 Bezsprzecznym warunkiem wypełnienia obydwu kryteriów fiskalnych jest przeprowadzenie reformy finansów publicznych. W szczególności dotyczy to strony wydatkowej. O tym, iż istnieje w Polsce potrzeba racjonalizacji wydatków publicznych świadczyć może Raport Banku Światowego opublikowany w 2003 roku. 10 Wskazuje się w nim na możliwość ograniczenia salda pierwotnego budżetu państwa poprzez skomasowane działania, przede wszystkim w obszarze wydatków socjalnych. Reformy te, choć niezbędne, są bardzo niezręczne politycznie. Ze względu na niezadowolenie zaangażowanych w nie grup społecznych i możliwość odwrócenia się elektoratu od władz rządzących, działania te są nieustannie przekładane w czasie. Rada ECOFIN zaleciła Polsce podjęcie dodatkowych działań w celu redukcji deficytu budżetowego poniżej 3 % PKB do 2007 roku. Niedopełnienie powyższego wymogu mogłoby doprowadzić nasz kraj do utraty Funduszu Spójności, który ma zapewnić Polsce środki wspomagające proces realnej konwergencji. Ponadto, nie spełniając kryterium fiskalnego z Maastricht Polska pozbawiłaby się możliwości wejścia do strefy euro przed końcem tej dekady. W odpowiedzi Ministerstwo Finansów opracowało program Strategia Zarządzania Finansami Publicznymi na lata Program ten składa się z trzech części. Są to: - strategia fiskalna, - strategia podatkowa, oraz - strategia zarządzania. Celem wdrożenia programu jest osiągnięcie optymalnej ścieżki fiskalnej oraz podatkowej, a także usprawnienie procesu zarządzania finansami publicznymi. Wprowadzenie programu ma zapewnić wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki, większe możliwości absorbcji funduszy unijnych, wyjście z procedury nadmiernego deficytu oraz realizację kryteriów z Maastricht, co pozwoli na przystąpienie do unii walutowej. W chwili obecnej przeprowadzeniu tych reform sprzyja dobra koniunktura gospodarcza. 4. Sytuacja gospodarcza Polski w świetle realnych kryteriów spójności Zastąpienie złotego przez euro prowadzi do pytania, czy wypełnienie nominalnych kryteriów konwergencji będzie wystarczające do funkcjonowania w obszarze 10 World Bank: Toward a Fiscal Framework for Growth. A Public Expenditure and Institutional Review, Washington 2003, s , 11 Ministerstwo Finansów, Strategia Zarządzania Finansami Publicznymi na lata , Warszawa wrzesień 2004,

10 jednowalutowym? Często wskazuje się bowiem na potrzebę wystąpienia realnej konwergencji. Określana jest ona w literaturze jako stan, w którym wzrost PKB ma szansę być zgodny z potencjałem wytwórczym kraju, zatrudnienie jest wysokie, a bilans płatniczy wykazuje saldo dające się utrzymać bez wywoływania deflacji, znacznego spadku rezerw, ani nadmiernego wzrostu zadłużenia 12. Realną konwergencję zaliczyć można do kryterium o charakterze funkcjonalnym, determinującym stopień konkurencyjności krajowej gospodarki. Im jest ona większa, tym solidniejsze są fundamenty do trwałego spełnienia przez Polskę nominalnych kryteriów spójności. Najczęściej wykorzystywaną miarą realnej konwergencji jest wielkość PKB na jednego mieszkańca. W tabeli 2 wskaźnik ten został przedstawiony w Standardach Siły Nabywczej 13 (PPS) w relacji do średniej UE. W 2004 roku indeks ten wyniósł w Polsce 47,4 i był jednym z najniższych spośród wszystkich wskaźników nowych krajów członkowskich UE. Co więcej znacząco odbiega on od wielkości zanotowanych w Grecji, Portugalii i Hiszpanii w momencie przystępowania tych państw do UGW. Tabela 2. Wybrane elementy realnej konwergencji w Polsce i innych nowych krajach członkowskich w 2004 roku. Państwo a Dane dotyczą roku wstąpienia tych krajów do strefy euro. b średnia w UE = 100. PKB per capita wyrażone w PPS b Stopa bezrobocia w % Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. Produktywność siły roboczej na osobę zatrudnioną wyrażone w PPS b Estonia 50,4 9,2 50,1 Łotwa 43,7 9,8 43,6 Litwa 48,0 10,8 49,8 Malta 72 6,6 84,3 Polska 47,4 18,8 60,1 Słowacja 54,0 18,0 61,4 Słowenia 78,5 6,0 76,3 Czechy 69,9 8,3 63,6 Węgry 61,7 5,9 69,5 Cypr 81,4 5,0 86,22 Grecja a 73,7 10,8 90,6 Portugalia a 77,2 4,5 69,4 Hiszpania a 91,8 12,8 102,4 12 Lutkowski K.: Uwagi o strategii monetarnej Polski na drodze do Unii Europejskiej i obszaru EURO, Zarządzanie ryzykiem nr 3/2003, s ang. Purchasing Power Standards (PPS). Za wyborem tego wskaźnika przemawia jego wysoka komunikatywność. W przypadku, gdy indeks w danym kraju nie przekracza wartości 100, poziom PKB na jednego mieszkańca jest niższy od przeciętnego w UE. Im wyższa jest skala tego odchylenia, tym większa jest różnica pomiędzy wskaźnikiem w danym kraju i średnią dla całej Unii,

11 Również inne zaprezentowane w tabeli 2 elementy realnej konwergencji prowadzą do wniosku, iż niezbędna jest w Polsce kontynuacja procesu zbieżności. Szczególną bolączką jest najwyższy w całej UE poziom bezrobocia. Uwidaczniająca się w ostatnim okresie dynamika wzrostu PKB nie przekłada się na radykalne zwiększenie liczby miejsc pracy. Problem ten jest szczególnie istotny w kontekście tymczasowego blokowania dostępu do unijnych rynków pracy dla Polaków. Oznacza to, iż w ramach pakietu działań niezbędnych dla spełnienia kluczowego kryterium optymalnego obszaru walutowego, priorytet powinno uzyskać wprowadzenie w kraju instrumentów zwiększających elastyczność rynku pracy. Umożliwiłoby to w warunkach występowania barier dla swobodnego przepływu siły roboczej, przynajmniej częściową neutralizację ewentualnych szoków asymetrycznych, do momentu, w którym migracje zewnętrzne do krajów UE staną się możliwe. 5. Zakończenie Warunkiem udziału w UGW jest osiągnięcie przez gospodarki krajów do niej przystępujących znacznego stopnia zbieżności. Formalną decyzję w sprawie uczestnictwa danego kraju we wspólnym obszarze walutowym podejmuje Rada Unii Europejskiej do spraw Ekonomicznych i Finansowych na podstawie wniosków płynących z Raportów Konwergencji. Dokument ten przygotowywany jest przez Komisję Europejską i Europejski Bank Centralny w dwuletnich odstępach czasu, lub w każdym momencie, na życzenie państwa członkowskiego UE pozostającego poza obszarem euro. Nie należy oczekiwać, iż wypełnienie zapisanych w Traktacie o Unii Europejskiej kryteriów konwergencji wyeliminuje wszystkie zaburzenia gospodarcze w Eurolandzie. Warto jednak podkreślić, iż założenia z nich wynikające określają zdrowy stan gospodarki, który warto osiągnąć bez względu na fakt uczestnictwa w UGW.