INWESTYCJE ALTERNATYWNE

Transkrypt

1 Nr1 /2012 ISSN: kwartalnik finansowy JOURNAL INWESTYCJE ALTERNATYWNE SZTUKA, WINO, GIEŁDA Na tej okładce znajduje się praca młodej artystki, być może będzie kiedyś warta miliony. Czy odważysz się w nią zainwestować? STREFA EURO JEST JAK SZKIELETOR Wywiad z prof. J.Hausnerem 1

2 DOŁĄCZ DO BCG. Jesteśmy międzynarodową rmą doradztwa strategicznego i współpracujemy z zarządami największych przedsiębiorstw, budując ich przewagę konkurencyjną. Od 60 lat tworzymy rozwiązania biznesowe, które podobnie jak matryca BCG czy krzywa uczenia się wchodzą do kanonu klasycznej nauki zarządzania. Do zespołu 4800 konsultantów należą absolwenci najlepszych uczelni biznesowych i technicznych oraz programów MBA m.in. na Harvard Business School, IESE, INSEAD czy London Business School. Jesteśmy partnerem Światowego Forum Ekonomicznego, Volvo Ocean Race oraz Igrzysk Olimpijskich w Londynie. W rankingu Best Companies to Work For 2012 magazyn Fortune uznał BCG za najlepszego pracodawcę wśród rm konsultingowych. Zasługujesz na wyjątkową ścieżkę kariery? Jesteś gotowy rozwiązywać największe problemy biznesowe? Chcesz pracować w międzynarodowym zespole? Aplikuj poprzez formularz online apply.bcg.com. 2

3 SPIS TREŚCI Spis treści... Od redakcji... AKTUALNOŚCI Europejska strategia męki... Will Emerging Markets Fall in 2012?... WYWIAD Strefa Euro jest jak Szkieletor Jerzy Hausner o stabilności systemu finansowego... KWESTIA FUNDAMENTALNA Kilka mitów na temat złota... MAKRO SCAN Inwestycja w pralkę realną alternatywą? Walutowy kryzys na Białorusi... WYWIAD Жыве Беларусь? Wywiad z białoruską opozycjonistką Hanną Liubakovą... TEMAT NUMERU Inwestycja w wino... Alternatywa na GPW... Inwestycje w sztukę to naciąganie? wywiad Jerzym Stelmachem... WYWIAD Dodd Frank and financial system stability... KOMENTARZ EKSPERTÓW Inwestowanie w przyszłość Grecji... WŁASNY BIZNES Otrzep spodnie i idź dalej... WARSZTAT Nierozstrzygnięty spór o świece $ $ $ $ $$$$$$ Will Emerging Markets Fall in 2012? Investors are wondering if emerging markets may be due for a correction, triggered by a new wave of risk off behavior. Will China experience a hard landing? Will a decline in commodity prices hit Latin America? STREFA EURO JEST JAK SZKIELETOR Wywiad z prof. J.Hausnerem. Inwestycja w AGD realną alternatywą? Krysys na Białorusi w ujęciu ekonomicznym i politycznym. 24 Inwestycje w sztukę to naciąganie? Rozmowa z Jerzym Stelmachem kolekcjonerem sztuki Magazyn PROFIT Journal Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości ul. Piękna Warszawa. NIP Adres koresponedencyjny: Magazyn PROFIT Journal Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości ul. Rakowicka 27, Pawilon A, pokój Kraków ProfitJournal.pl redakcja@profitjournal.pl Wszystkie materiały chronione są prawem autorskim. Przedruk lub rozpowszechnianie w jakiejkolwiek formie i jakimkolwiek języku bez pisemnej zgody wydawcy jest zabronione. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i redagowania nadesłanych tekstów. nakład 5000 egzemplarzy PARTNER STRATEGICZNY: PARTNER WSPIERAJĄCY:

4 OD REDAKCJI Profit Journal to nowy magazyn finansowy wydawany pod egidą działającego na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie Koła Naukowego Rynku Kapitałowego INDEX. Naszym celem jest stworzenie platformy wymiany poglądów na najważniejsze kwestie z zakresu finansów, ekonomii i ogólnego otoczenia gospodarczego. Tematem pierwszego numeru są inwestycje alternatywne, które w obliczu kryzysu skupiają coraz więcej uwagi. Szczególnie dużo emocji, w tym również kontrowersji, dostarcza rynek sztuki. Publikujemy niezwykle ciekawą rozmowę z jego wieloletnim uczestnikiem kolekcjonerem Jerzym Stelmachem. Lektura tego wywiadu rzuca nowe światło na polski rynek sztuki, uwypuklając największe problemy. Zapoczątkowaliśmy również cykl o inwestowaniu w wino. Traktowanie o innowacjach będzie ideą przyświecająca nam także w tworzeniu kolejnych wydań Magazynu. Nowoczesne rozwiązania, często z pogranicza głównego nurtu, wyprzedzające aktualny stan rzeczy, znajdą miejsce w centrum naszego zainteresowania. Warto zwrócić uwagę na dwa wywiady z ekspertami: prof. Jerzym Hausnerem oraz prof. Christopherem Paynem. Obaj podkreślają konieczność zmiany myślenia o systemowych regulacjach sektora finansowego, wymieniając dynamikę rynku aktywów jako czynnik, na którym powinna zostać skupiona uwaga regulatorów. Właściwym wydaje się być niestandaryzowane i skoordynowane działanie różnych organów całego nadzoru finansowego i władz polityki monetarnej. Jest to zadanie dla super koordynatora, mającego ogląd na wszystkie elementy systemu. Czy powinniśmy jednak ufać intuicji regulatorów i ich subiektywnych opinii o stanie gospodarek? Być może, jak postulują Austriacy, odpowiedzią jest deregulacja i ustanowienie standardu złota? Zapraszamy wszystkich do wymiany poglądów na łamach Magazynu oraz oczekujemy propozycji interesujących Was artykułów. Jerzy Grzesiak Redaktor naczelny jerzy.grzesiak@profitjournal.pl Mikołaj Cyganek Dyrektor sprzedaży mikolaj.cyganek@profitjournal.pl Bartosz Jagodziński Redaktor Magazyn Profit Journal jest projektem Koła Naukowego Rynku Kapitałowego INDEX Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Michał Bugajski Koordynator projektu Wydawca michal.bugajski@profitjournal.pl Mateusz Klink Koordynator projektu Dyrektor innowacji mateusz.klink@profitjournal.pl Mateusz Czerepak Dyrektor operacyjny mateusz.czerepak@profitjournal.pl Filip Sobczak Promocja Adrian Pażucha Redaktor Rada naukowa: Michał Bugajski, Mateusz Klink, Mikołaj Cyganek Recenzja: Michał Tarczałowicz Grafika i skład: Dorota Orlof (dorotaorlof@gmail.com) 4

5 Europejska strategia męki AKTUALNOŚCI JEAN PISANI FERRY Dyrektor w Bruegel (think tank ekonomii międzynarodowej), Profesor Nauk Ekonomicznych na Université Paris Dauphine, członek Rady Analiz Ekonomicznych przy Premierze Francji. Trzeci rok z rzędu strefa euro jest najsłabszym ogniwem w gospodarce światowej. W 2010 roku uwagę koncentrował przebieg kryzysu na peryferiach strefy euro w Grecji, Portugalii i Irlandii. W 2011 r. kryzys dotarł głębiej. Włochy i Hiszpania odczuły presję związaną z obawami o przyszłość strefy. W roku 2012 pytaniem jest czy te napięcia będą się zmniejszać, czy osiągną nowy szczyt. Po raz kolejny kryzys grecki jest w centrum uwagi i obnaża europejskie słabości. Po raz kolejny konieczne są twarde decyzje o restrukturyzacji zadłużenia oraz zapewnienia o dalszej pomocy dla Aten. I po raz kolejny Europejczycy muszą przyznać, że sytuacja jest poważniejsza niż dotąd myśleli. Jednakże kłopoty Grecji nie powinny przesłaniać faktu, że jest to mała gospodarka i pod wieloma względami ekstremalny, szczególny przypadek. Żaden inny kraj nie zlekceważył unijnych przepisów budżetowych w stopniu w jakim zrobiła to Grecja. Żaden nie zgromadził tak dużego długu publicznego oraz nie połączył w takim samym stopniu dysfunkcyjności państwa i niekonkurencyjności gospodarki. Prawdziwa walka toczy się we Włoszech i w Hiszpanii. Warunki zadłużania obu państw uległy pogorszeniu w drugiej połowie 2011 roku. Kraje te są tak duże stanowią odpowiednio 17 i 11 PKB strefy euro że ich finansowanie poprzez wielostronną pomoc obciążyłoby, jeśli nie wyczerpało, zasoby strefy euro i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Ostatnio w tych krajach utworzono nowe rządy nakierowane na przeprowadzenie reform. Walczą o odbudowę konkurencyjności, stymulowanie wzrostu gospodarczego, przywrócenie stabilności fiskalnej oraz oczyszczenie bilansów banków. Jeśli im się uda euro przetrwa, jeśli nie zniknie, przynajmniej w obecnej formie. Dlatego na przestrzeni ostatnich kilku miesięcy dyskusje dotyczyły w dużej mierze, jeśli nie wyłącznie, wspierania zmian i reform we Włoszech i w Hiszpanii. Propozycje pozwalające Europejskiemu Bankowi Centralnemu na bardziej zdecydowane interwencje na rynkach obligacji oraz na zwiększenie rozmiarów zapory Europejskiego Funduszu Stabilizacji Finansowej (EFSF) poprzez jego lewarowanie, były nakierowane na podwyższenie górnego limitu oprocentowania długu Włoch i Hiszpanii. Propozycje emisji wspólnych obligacji miały również tłumić spekulacje o niewypłacalności, zapewniając możliwość zaciągania pożyczek gwarantowanych przez innych członków strefy euro. Cała dyskusja była prowadzona ogólnie, ale wszyscy mieli na myśli dokładnie te same kraje. Wydaje się, że w najbliższym czasie żadne z powyższych projektów nie będą realizowane. Europejski Bank Centralny skupił pewną ilość włoskich i hiszpańskich obligacji, jednak poniżej swoich możliwości. EBC dał w ten sposób jasno do zrozumienia, że nie jest gotowy przyczyniać się do utworzenia górnego pułapu dla długoterminowych stop procentowych. Rozmiar EFSF będzie zwiększony poprzez przyspieszenie stworzenia Europejskiego Mechanizmu Stabilizacyjnego (ESM), który częściowo pokryje EFSF. Jednak pojemność EFSF pozostanie na poziomie mniej więcej 500 miliardów euro znacznie poniżej 1 biliona euro plus środki przewidziane przez zwolenników zmasowanej interwencji finansowej (tak zwanego bazooka solution ). Do tej pory, w odniesieniu do euroobligacji ich emisja nie jest oficjalnie rozważana. Europa jest w trakcie wprowadzania nowego paktu fiskalnego, zapewniającego przyjęcie i wdrożenie rygorystycznych przepisów budżetowych przez wszystkie kraje strefy euro. Taki wybór częściowo odzwierciedla praktyczne problemy: wszystkie programy oparte na inżynierii finansowej, które zostały zaproponowane do ochrony Włoch i Hiszpanii przed utrudnionym dostępem do finansowania, powodowały problemy natury prawnej, politycznej oraz zarządczej. Nie bez znaczenia są również poglądy (obecne szczególnie w Niemczech), że ochrona przed presją rynku może tylko utrudnić zmiany i reformy. Rzeczywiście, w Europie Północnej dominuje przekonanie, że tylko poważny nacisk może być przyczynkiem do pokonania narodowych przeszkód politycznych i społecznych stojących na drodze do ograniczenia wydatków publicznych i reform rynku pracy. Dla południa Europy prawdziwym jest stwierdzenie no pain means no gain : głęboka recesja i gwałtowny wzrost bezrobocia może być ceną za trwałą poprawę produktywności i konkurencyjności. Takie wnioskowanie nie jest pozbawione sensu. Wkrótce po rozpoczęciu w sierpniu zeszłego roku przez EBC skupu włoskich obligacji, rząd ówczesnego premiera Silvio Berlusconiego wycofał swoje zobowiązania dotyczące reformy podatkowej. Mimo późniejszej zmiany decyzji, epizod 5

6 był powszechnie uważany za jasny dowód występowania ryzyka nadużycia (moral hazard) wywołanego wsparciem EBC. Po reakcji rynku obligacji, Berlusconi został zastąpiony przez nastawionego na reformy Mario Monti. Jednak strategia taka jest wysoce ryzykowna. Rządy mogą potrzebować zachęty do działania, ale również muszą być w stanie przekonać swoich obywateli, że reforma będzie opłacalna. Jeżeli po kilku kwartałach zacieśniania fiskalnego i bolesnych reform okaże się, że produkcja zmaleje, bezrobocie będzie wyższe, a perspektywy coraz gorsze, to rząd może stracić poparcie społeczeństwa i reformy zostaną opóźnione. Tak było w przypadku Grecji. Przychylne reformom rządy mogą utracić władzę na rzecz populistów. Ponadto osłabione makroekonomicznie i finansowo otoczenie zwiększa prawdopodobieństwo upadłości banków, co rodzi natychmiastowe reperkusje dla finansów publicznych i zaufania gospodarczego. Zagrożenia te są potęgowane przez potrzebę reformy jednocześnie w kilku krajach. W rzeczywistości mamy do czynienia z błędem logicznym w obecnym rozumowaniu: kraje potrzebujące poważnych reform oraz poprawy konkurencyjności to cała Europa Południowa i Francja, które wspólnie stanowią więcej niż połowę PKB strefy euro. To prawda, że konkurowanie o inwestycje jest zachętą do działania. Ale makroekonomiczna i finansowa współzależność może uniemożliwić osiągnięcie sukcesu, jeśli reformujące się kraje staną w obliczu niekorzystnych warunków wywołanych stagnacją lub spadkiem popytu w regionie. Jedną kwestią jest pogląd, że rządy są wstanie działać tylko pod presją, a społeczeństwa akceptować reformy jedynie w obliczu braku alternatywy. Zupełnie inną jest wiara, że regulacje i reformy będą kontynuowane jeśli cała Europa Południowa będzie borykać się z recesją. Trzymanie południa na krótkiej smyczy byłoby bardziej wiarygodną strategią jeśli towarzyszyłby temu program wzrostu dla całej strefy euro. Jednak na tym etapie, takiego programu nie widać. Tłumaczenie własne, na licencji: Project Syndicate. syndicate.org WILL EMERGIN JEFFREY FRANKEL Professor of Capital Formation and Growth at Harvard University. Emerging markets have performed amazingly well over the last seven years. In many cases, they have far outperformed the advanced industrialized countries in terms of economic growth, debt to GDP ratios, countercyclical fiscal policy, and assessments by ratings agencies and financial markets. As 2012 begins, however, investors are wondering if emerging markets may be due for a correction, triggered by a new wave of risk off behavior. Will China experience a hard landing? Will a decline in commodity prices hit Latin America? Will the European Union s sovereign debt woes spread to neighbors such as Turkey? Indeed, few believe that the rapid economic growth and high trade deficits that Turkey has experienced in recent years can be sustained. Likewise, high GDP growth rates in Brazil and Argentina over the same period could soon reverse, particularly if global commodity prices fall not a remote prospect if the Chinese economy begins to falter or global real interest rates rise this year. China, in turn, could land hard as its real estate bubble deflates and the country s banks are forced to work off the bad loans. This is not wild doom and gloom speculation. The World Bank has just downgraded economic forecasts for developing countries in its 2012 Global Economic Prospects, released this month. For example, Brazil s annual GDP growth, which came to a halt in the third quarter of 2011, is forecast to reach 3.4 in 2012, less than half the 7.5 rate recorded in Reflecting a sharp slowdown in the second half of the year in India, South Asia is slowing from a torrid six years, which included 9.1 growth in Regional growth is projected to decelerate further, to 5.8, in Three possible lines of argument empirical, literary, and causal, each admittedly tentative and tenuous support the worry that emerging markets economic performance could suffer dramatically in The empirical argument is simply historically based numerology: emerging market crises 6

7 G MARKETS FALL IN 2012? AKTUALNOŚCI seem to come in a 15 year cycle. The international debt crisis that erupted in mid 1982 began in Mexico, and then spread to the rest of Latin America and beyond. The East Asian crisis came 15 years later, hitting Thailand in mid 1997, and spreading from there to the rest of the region and beyond. We are now another 15 years down the road. So is 2012 the year for another emerging markets crisis? The hypothesis of regular boom bust cycles is supported by a long standing scholarly literature, such as the writings of the American economist Carmen Reinhart. But I would appeal to an even older source: the Old Testament in particular, the story of Joseph, who was called upon by the Pharaoh to interpret a dream about seven fat cows followed by seven skinny cows. Joseph prophesied that there would come seven years of plenty, with abundant harvests from an overflowing Nile, followed by seven lean years, with famine resulting from drought. His forecast turned out to be accurate. Fortunately, the Pharaoh had empowered his technocratic official (Joseph) to save grain in the seven years of plenty, building up sufficient stockpiles to save the Egyptian people from starvation during the bad years. That is a valuable lesson for today s government officials in industrialized and developing countries alike. For emerging markets, the first seven year phase of plentiful capital flows occurred in , with the recycling of petrodollars in the form of loans to developing countries. The international debt crisis that began in Mexico in 1982 catalyzed the seven lean years, known in Latin America as the lost decade. The turnaround year, 1989, was marked by the first issue of Brady bonds (dollar denominated bonds issued by Latin American countries), which helped the region to get past the crisis. The second cycle of seven fat years was the period of record capital flows to emerging markets in Following the East Asia crisis of 1997 came seven years of capital drought. The third cycle of inflows occurred in , persisting even through the global financial crisis. If history repeatsitself, it is now time for a third sudden stop of capital flows to emerging markets. Are a couple of data points and a biblical parable enough to take the hypothesis of a 15 year cycle seriously? Perhaps, if we have some sort of causal theory that could explain such periodicity to international capital flows. Here is a possibility: 15 years is how long it takes for individual loan officers and hedge fund traders to be promoted out of their jobs. Today- s young crop of asset pickers knows that there was a crisis in Turkey in 2001, but they did not experience it first hand. They think that perhaps this time is different. If emerging markets crash in 2012, remember where you heard it first in ancient Egypt. Copyright: Project Syndicate, $ $ $ $ $$$$$$ 7

8 STREFA EURO SZKIELET prof. dr hab. JERZY HAUSNER polityk i ekonomista. Sprawował m.in. funkcję Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki społecznej, a także wicepremiera. Obecnie jest członkiem Rady Polityki Pieniężnej i Kierownikiem katedry Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Wyraźnie widać, że kłopoty central banków mogą powodować pozbywanie się aktywów ulokowanych w ich spółkach córkach, a mówiąc wprost banki mogą zacząć wycofywać kapitał. Wywiad z prof. J.Hausnerem. Redakcja: Porozmawiajmy o obecnej sytuacji makroekonomicznej w kontekście doktryny, a mianowicie o udziale i znaczeniu kapitału zagranicznego w polskim systemie bankowym: jakie konsekwencje dla kondycji tego sektora może mieć głęboki kryzys, dotykający ze szczególną siłą gospodarki Grecji czy Hiszpanii, ale także innych państw Unii Europejskiej. Banki z Europy Zachodniej stanowią poprzez swoje spółki córki znaczną część polskiego systemu bankowego. Jerzy Hausner: Zacznijmy od tego, że mamy już za sobą doświadczenie lat , czyli pierwszej fazy globalnego kryzysu. Już wtedy pojawiały się liczne głosy, że polski system bankowy jest zagrożony, jednak nic złego się nie stało. Nie zmniejszono przecież akcji kredytowej była tylko przejściowo ograniczona. Nie wycofano kapitału. Przeciwnie po pewnym czasie wręcz zwiększono kapitał w spółkach córkach zagranicznych banków, więc, można powiedzieć, że poważne problemy nie wystąpiły. Jeśli w ogóle kryzys docierał do Polski kanałem finansowym, to jedynie za sprawą zbyt dużego udziału kredytów denominowanych w walutach obcych i pewnego specyficznego produktu, którym byłby opcje walutowe. I to generalnie nie banki naciągały klientów, ale klienci nie byli przygotowani do posługiwania się tym instrumentem. Świadczy o tym choćby niewielka liczba orzeczeń sądowych dotyczących opcji walutowych, a więc banki nie zostały skutecznie zaskarżone. Klienci używali do ryzykownej gry spekulacyjnej instrumentu, który ma przecież charakter ubezpieczeniowy. Rzecz jasna, banki powinny były być może jeszcze ostrożniej uruchamiać tego rodzaju instrumenty, do czego zresztą teraz moim zdaniem doszło. Podsumowując, nie stało się w pierwszej fazie kryzysu nic złego. Czy to znaczy, że także teraz problemy się nie pojawią? Pojawią się! Wszystkie problemy, które dotkną europejską gospodarkę, dotkną w mniejszym lub większym stopniu i nas. Więc ponownie mogą się pojawić pytania o płynność, o kredyt i o kapitał. W dodatku widać pewne symptomy, które wskazują, że problemy mogą być poważne. Bo jeżeli część banków zagranicznych zgłasza gotowość pozbycia się aktywów, to oznacza, 8

9 JEST JAK OR. że mają kłopoty z kapitałem. Na polskim rynku dotyczy to na przykład banku Millenium. Wyraźne stały się także sygnały dotyczące banku Pekao S.A., którego obecna kondycja finansowa jest chyba najlepsza na całym polskim rynku. Oczywiście, nie dotyczy to tylko naszego kraju, lecz całej Europy Środkowej i Wschodniej. W związku z tym wyraźnie widać, że kłopoty central banków mogą powodować pozbywanie się aktywów ulokowanych w ich spółkach córkach, a mówiąc wprost banki mogą zacząć wycofywać kapitał. Czy to się już dzieje? Nie, na razie są tylko pewne symptomy nie widzimy na przykład zmniejszenia akcji kredytowej. Z drugiej strony jednak banki zaczynają znacząco podnosić oprocentowanie depozytów. Oznacza to, że potrzebują kapitału. Kolejnym krokiem będzie podniesienie oprocentowania kredytów, co ograniczy ich dostępność. Suma tych zjawisk oznacza, że możemy mieć niedługo do czynienia z poważniejszymi problemami niż na przełomie 2008/09 i trzeba umieć na to zareagować. Jak powinno się przygotować na taką sytuację? Odpowiadając na pytanie, co zrobić z kredytem, kapitałem i płynnością. Jeśli chodzi o tę ostatnią kwestię, to jest ona domeną NBP, który przygotowuje, tak jak wszystkie banki centralne w krajach europejskich, niestandardowe instrumenty dostarczania dodatkowej płynności na wypadek pojawienia się jej niedoboru w systemie. Jeśli chodzi o kapitał, musi on być wciąż odtwarzany, ponieważ udział zagranicznego finansowania w kreowaniu akcji kredytowej jest znaczący. Jeśli więc zagranica będzie go wycofywać lub choćby przestanie go wciąż angażować, będzie trzeba zastanowić się nad możliwością uruchomienia kapitału krajowego. Częściowo pochodziłby on z oszczędności, co umożliwi wzrost bazy depozytowej, a po części z zaangażowania innych form kapitału, które mogłyby być kapitałem wchodzącym do banków. Tu chciałbym jednak przestrzec przed takim myśleniem, że skoro KGHM jest złotą kurą, to można poważnie myśleć o jego zaangażowaniu w sektorze bankowym. Po pierwsze nie jest już złotą kurą, ponadto nie ma żadnego doświadczenia w działalności bankowej. To muszą być firmy krajowe, które mają doświadczenia na rynkach finansowych, na przykład PZU czy PKO BP. KGHM to bzdura! PZU czy PKO BP oczywiście nie, to jest poważna rzecz do rozważenia. Co do akcji kredytowej, znowu pojawia się pytanie, co można zrobić WYWIAD Instrumentami nadzorczymi i regulacjami, aby banki działały fair. Działalność fair polega na tym, że występuje współmierność pomiędzy depozytami a akcją kredytową. Akurat w polskim systemie ta równowaga istnieje. Gdyby było inaczej, powinny zadziałać instrumenty regulacyjne. Jest więc oczywiste, że w układzie rząd nadzór finansowy Narodowy Bank Polski trzeba wypracować cały zestaw działań, które byłyby uruchomione w sytuacji ujawnienia się omawianych zagrożeń. Czy chodzi tu o koncepcję udomowienia banków? Można tak to nazwać. Nie podoba mi się jednak pomysł sterowania strukturą własnościową, bo nie chodzi tutaj o nacjonalizację czy repolonizację banków. Chodzi o to, aby system bankowy w Polsce był po pierwsze bezpieczny systemowo, po drugie efektywny. I te niestandardowe instrumenty są potrzebne, aby w warunkach kryzysu, którego przyczyną jest nadmierne zadłużenie państw strefy euro, a który powraca do europejskiego systemu bankowego i tworzy dla niego zagrożenie, nie ucierpiał nasz system. W tym znaczeniu teza o udomowieniu polskiego systemu bankowego ma sens. Nazwa może nie jest zbyt trafna, ale oddaje jakoś istotę problemu. Jeżeli ktoś rozumie tę ideę w taki sposób, to zgadzam się. Jeżeli ktoś myśli, że KGHM będzie przejmował banki i będziemy mieli polityczną kontrolę i sterowanie nimi, to chcę przestrzec, że skutkiem będzie powstanie organizmów gospodarczych nie tylko zbyt dużych, by mogły upaść, ale także zbyt wpływowych politycznie, by mogły upaść. Czyli będziemy mieć po prostu nieefektywny system bankowy i wszystkie kłopoty, które temu towarzyszą. Czy konsolidacja wokół PKO BP czy PZU nie doprowadzi do powstania wielkiego konglomeratu, który także będzie zbyt duży, by upaść? Myślę, że trzeba być w tej kwestii bardzo ostrożnym i nie myśleć w sposób standardowy. Weźmy przykład banku BGŻ, który ma holenderskiego właściciela Rabobank. To właściciel o dobrym standingu, który chciałby zwiększenia swego udziału w BGŻ. Powstaje zatem dobra okazja do rozmowy o potencjalnej możliwości rozszerze- 9

10 Mamy kryzys zarządzania kryzysowego! nia jego aktywności na naszym rynku. Bank ma swoje cele i plany dotyczące aktywności w Polsce i może być partnerem, wcale nie gorszym z punktu widzenia źródeł kapitału od polskich przedsiębiorstw publicznych. Nie wyrażam doktrynalnego sprzeciwu wobec tych ostatnich, pod warunkiem, że idą za tym efektywność i wolność od kontroli politycznej. Nie ingerujmy w strukturę własnościową, tylko rozwiązujmy problem! Czy w związku z tym należy doprowadzać do powstawania wielkich struktur? Moim zdaniem nie powinno mieć się w systemie bankowym takich podmiotów, które rzeczywiście nie mogą upaść. Przy czym pojęcie upadłości należy rozumieć szeroko, a nie prymitywnie. Są systemy prawne, które pozwalają na kontrolowane upadłości. Duże rozmiary nie mogą jednak całkowicie zwalniać od rynkowej odpowiedzialności, bo to obraca się przeciwko efektywności systemu gospodarczego. Czy obecne regulacje i polskie doświadczenia dobrze rokują rozpatrując efektywność przeprowadzenia i zarządzania przedsięwzięciem, w które zaangażowane byłyby podmioty władzy publicznej wychodzące z inicjatywą stworzenia przez PKO BP, PZU, czy nawet inwestora zagranicznego dużej grupy finansowej? Należy mieć poważne wątpliwości. Jest problem, ale nie należy blokować inicjatyw władzy, bo zaniechanie działań jest złym wyjściem, które sprowadza na nas ryzyko systemowe. Potrzebna jest jasna wizja, na czym budowa takiej grupy powinna polegać. Należy stworzyć przejrzyste kryteria oceny i określone cele, do których zmierzamy. Ważne jest piętnowanie wszystkich tych działań, które są próbą bezpośredniego sterowania działalnością banków i narzucania im ram politycznych. Ale kwestia kapitału nie jest jedynym problemem! Część problemu leży po stronie instrumentów nadzorczych i dostarczania płynności. Zmiana struktury udziału kapitałowego nie rozwiąże wszystkich problemów, co nie oznacza, że nie jest jednym z środków osiągnięcia celu. Poruszył Pan kwestię koordynacji działań NBP i rządu. Czy takie ciało już powstało, a jeśli tak, to jak wyglądają jego działania? Istnieje Komitet Stabilności Finansowej. To forma bardzo miękkiej koordynacji ; bardziej organ o charakterze informacyjno konsultacyjnym, niż ciało o kompetencjach decyzyjnych. Doświadczenia europejskie i światowe wyraźnie wskazują, że powinien być to stały komitet z wyraźnie określonymi i zagwarantowanymi ustawowo prerogatywami. Nie chodzi tylko o działania awaryjne w otwartej fazie kryzysu, lecz także o systematyczne działania generujące wysokie bezpieczeństwo systemowe. Takie nowe rozwiązanie instytucjonalne jest potrzebne. Ta potrzeba jest zresztą dalszą konsekwencją wyodrębnienia władzy pieniężnej jako procesu budowania bezpieczeństwa makroekonomicznego nowoczesnej gospodarki. Podziałowi władzy musi towarzyszyć efektywna koordynacja działań pomiędzy autonomicznymi podmiotami władzy publicznej. Koordynacja może być luźniejsza wtedy, kiedy nie ma większych problemów. Gdy się pojawiają, jej intensywność musi być znacznie większa. Takie rozwiązanie instytucjonalne jest potrzebne niezależnie od aktualnej sytuacji, jednak w obecnych warunkach trzeba je wprowadzić szybko, bo to co się teraz dzieje w gospodarce wytwarza różne ryzyka systemowe. Szybkie i konsekwentne przeciwdziałanie tym ryzykom jest konieczne. Może w obliczu obecnego kryzysu i pewnej zmiany w funkcjonowaniu banków centralnych należy zastanowić się nad zmianą celu NBP? Teraz jest to utrzymanie stabilnego poziomu cen. Czy bank centralny w gospodarce otwartej, jaką jest Polska, nie powinien przenieść znacznej części swojej uwagi i poczynań z tych związanych z celem inflacyjnym na te o charakterze stabilizacyjnym dla systemu gospodarczego? Obecnie i tak utrzymanie stabilnego poziomu cen nie jest de facto w zasięgu NBP. To jest rozsądna refleksja. Czy z niej ma wynikać wniosek o konieczności zmiany ustawowego zakresu obowiązków i misji banku centralnego? Moim zdaniem jest to przedwczesne. Wymaga głębszej refleksji, a nie szybkich decyzji. Jestem raczej skłonny by uznać, że dalsze utrzymanie tak zdefiniowanego celu, czyli stabilności siły nabywczej pieniądza, jest prawidłowe i nie uważam jego zmiany za konieczną. Natomiast instrumentarium musi być dostosowane do realiów! Jeżeli jest tak, że mamy strategię bezpośredniego celu inflacyjnego, a kanały transmisji impulsów polityki pieniężnej do sfery finansowej i realnej uległy zakłóceniu, to musimy zastanowić się, czy faktycznie bank jest w stanie realizować swoją misję postępując w tak zdefiniowany sposób. Jestem głęboko przekonany, że pole polityki pieniężnej powinno obejmować nie tylko wskaźnik inflacji, ale powinno zostać poszerzone o wartość aktywów finansowych. Oddziaływanie w tym ostatnim obszarze jest istotnym elementem powodzenia polityki pieniężnej jako takiej. Dlatego wydaje mi się, że dziś musimy nie tyle redefiniować misję, ile zmodyfikować strategię, a w związ- 10

11 ku z tym także zestaw instrumentów i wyraźnie dopuszczać, w obliczu ryzyka systemowego, działania i instrumenty nadzwyczajne jako pakietowe rozwiązania, koordynowane z polityką rządu i organu nadzorczego. Czyli chodzi o plan na kryzys? Tak, tylko że nie powinien on powstawać na zasadzie już się pali, a my zastanawiamy się wtedy, skąd brać wodę, żeby ugasić pożar. Przewidując pewną klasę sytuacji, z którą możemy mieć do czynienia, należy mieć przygotowane prawnie i operacyjnie instrumentarium, którego będziemy mogli użyć w sytuacji nadzwyczajnej. Widać, że w odniesieniu do obecnego kryzysu dotychczasowe narzędzia zarządzania kryzysowego nie sprawdzają się. Mamy kryzys zarządzania kryzysowego! W związku z tym trzeba zbudować nowe i znacznie szersze instrumentarium na wielu polach. Odrębną kwestią jest pytanie, co zrobić z światową walutą rezerwową. Jeżeli dolar nie pełni już takiej funkcji, jaką pełnij wcześniej, albo jeśli pełni ją ułomnie, to należy zastanowić się, czy istnieje jakaś alternatywa. Rozwiązanie nie jest łatwe, ale trzeba go szukać. Jeżeli problemy ma strefa euro, to warto się zastanowić, czy mechanizm unii walutowej jest wystarczający, czy też nie dopilnowano przyjętych standardów. Być może sprawa jest jeszcze poważniejsza i to rozwiązanie instytucjonalne jako takie jest niewydajne. Są problemy z określeniem funkcji Europejskiego Banku Centralnego. Wokół tego toczy się spór, Trzeba zatem wyraźnie rozstrzygnąć, co jest, a co nie jest w polu działania tej instytucji. Dyskusja dotyczy także tego, czy i w jakich obszarach działania EBC i Międzynarodowego Funduszu Walutowego powinny być koordynowane. Byłoby bardziej przejżyście, gdyby takie kwestie zostały uporządkowane, a nowe instrumentarium kryzysowe zbudowane, niż byśmy go poszukiwali po omacku, tak jak to ma miejsce teraz. Polska cierpi z tego powodu umiarkowanie, ale Europa już nie. JEŻELI NIE PRZYWRÓCI SIĘ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI WŁOSKIEJ, HISZPAŃSKIEJ, PORTUGALSKIEJ I GRECKIEJ, TO DO ROZWIĄZANIA PROBLEMU NIE DOJDZIE. WYWIAD Może budowanie takich pakietów zaradczych powinno być delegowane do EBC? Jaki jest Pana pogląd na harmonizację polityki monetarnej wokół tego organu? Po pierwsze Polska nie jest w strefie euro. Skoro tak jest, to oczywiście nie ponosimy pewnej części odpowiedzialności, ale z drugiej strony jesteśmy trochę osamotnieni w obliczu pewnych problemów. Oczywiście nie będąc w strefie euro i tak ponosimy konsekwencje jej funkcjonowania. Jesteśmy zależni, a lepiej dla Polski, byśmy byli bardziej współzależni. Współzależność jest funkcją własnej podmiotowości nie możesz być niezależny, ale jeśli nie chcesz być zależny, buduj swoją podmiotowość. Część zadania domowego musimy wykonać teraz, kiedy mamy Narodowy Bank Polski, a w związku z tym także własne pole odpowiedzialności i suwerennych decyzji. Im lepiej to wykorzystamy, tym efektywniej będziemy współzależni i podmiotowi, i będziemy mogli wnieść bardziej pozytywny wkład do procesu rozwiązywania problemów strefy euro. Co do samej strefy euro, idąc drogą, którą wymyślono na ostatnim szczycie unijnym, próbujemy zapobiec przyszłemu kryzysowi, nie mając póki co recepty na obecny. Słabo rozumiemy istotę kryzysu, bo sprowadzamy ją obecnie do problemu zadłużenia, która odbija się także na sytuacji banków. Ale przecież pierwotne źródło kryzysu w Europie leży w dywergencji, jaka ujawniła się pomiędzy poszczególnymi krajami w sferze produktywności i konkurencyjności. Może nigdy nie było konwergencji Dobrze, w takim razie konwergencja strukturalna była niedoceniana, natomiast skupiono się na konwergencji nominalnej. Ci, którzy mówili, że unia walutowa wymaga także konwergencji strukturalnej mieli rację! Dlatego, jeżeli nie przywróci się konkurencyjności gospodarki włoskiej, hiszpańskiej, portugalskiej i greckiej, to do rozwiązania problemu nie dojdzie. Innymi słowy, jeśli nie odbudują one swojego wzrostu a mogą to zrobić wyłącznie poprzez odbudowanie swojej konkurencyjności to żadne doraźne działania wspierające nic nie dadzą, będą tylko odsuwały moment, w którym nadejdzie zapaść. Jak można ją odbudować? Wymaga to głębokich reform wewnętrznych w tych krajach, które absolutnie nie mogą dotyczyć tylko kwestii finansów publicznych. Muszą dotykać rynku pracy i całej masy zagadnień strukturalnych, bez których uleczenia kraje te nie odbudują swojej produktywności, konkurencyjności. Nie wejdą na ścieżkę wzrostu nie rozwiążą swojego problemu, a strefa euro będzie się tak czy owak rozpadała. Transferowanie środków z krajów efektywniejszych do niewystarczająco efektywnych ma swoje granice i nie jest to trwałe rozwiązanie. Czyli wyróżniamy trzy zagadnienia: pierwsze w jaki sposób modyfikować unię walutową dopisując do niej pewne elementy unii fiskalnej, na czym skupia się dziś dyskusja. Zagadnienie drugie jak przeprowadzić w tych krajach głębokie reformy strukturalne. Po trzecie, jakich narzędzi wsparcia użyć, aby osiągnąć pierwszy cel nie blokując przy 11

12 Nie jest zatem w naszym interesie upadek strefy euro, a w jej demontaż po prostu nie wierzę. Trzeba liczyć nie na zbudowanie idealnej unii walutowej, ale na to że tę, którą mamy wystarczająco dobrze poprawimy. tym drugiego. Jak mobilizować państwa do wysiłku dając im szansę. Jest to o tyle trudne, że załamały się wszystkie dotychczasowe elementy zarządzania kryzysowego, nikt nie miał wystarczającej wyobraźni nadchodzącego kryzysu, choć oczywiście są ludzie, którzy zawsze uważają, że wszystko przewidzieli. Dlatego teraz trzeba na gorąco szukać wyjścia. Ponieważ sytuacja w Polsce jest lepsza, powinniśmy sobie zacząć uzmysławiać te kwestie teraz, działać prospektywnie, a nie reaktywnie, i budować właściwe dla nas instytucjonalne rozwiązania. Warto zatem przedłużać funkcjonowanie strefy euro w takim kształcie i podtrzymywać ją pożyczkami? Pytanie brzmi, jaka jest alternatywa wobec strefy euro. Jeżeli słyszę, że politycy, którzy nie są powszechnie uznawani za mężów stanu, nie są w stanie naprawić strefy euro, to pytam skąd bierze się przekonanie, że są w stanie ją zdemontować. Zdemontowanie jest o wiele trudniejsze niż jej naprawienie! To jest tak jak z tym szkieletorem (krakowski wysokościowiec, którego budowa została przerwana po wzniesieniu całej konstrukcji przyp. red.) jego demontaż jest kosztowniejszy, niż dokończenie budowy. Nie ma innego wyjścia, chyba że mówimy o niekontrolowanym rozpadzie. Czy jest możliwy? Tak, ale to nie jest, moim zdaniem, rozwiązanie problemu. W historii narodów, państw, nawet ludzkości, także struktur imperialnych, przychodzi moment, gdy nie są w stanie się przekształcać i w związku z tym upadają, następuje ich implozja. Koniecznie trzeba uniknąć implozji strefy euro, bo dla Polski byłby to najgorszy scenariusz. Nie jest zatem w naszym interesie upadek strefy euro, a w jej demontaż po prostu nie wierzę. Nie należy liczyć na zbudowanie idealnej unii walutowej, ale na to że tę, którą mamy wystarczająco dobrze poprawimy. Trzeba to zrobić dzisiaj, a pakiet naprawczy musi składać się z trzech punktów, o których mówiłem wcześniej. Dyskusja o jednym oraz spory dotyczące drugiego do niczego nie prowadzą. Najistotniejsze są reformy strukturalne, a sprawa ta jest pozostawiona nieco na boku, jakby uznano to tylko za problem tych krajów. Jeżeli Włochy od dekady są gospodarką zastoju w sensie produktywności i przewag konkurencyjnych, są gospodarką stagnacyjną, to musiało to w końcu rzucić cień na sytuację całej strefy euro. Dzisiaj jest tak, że kryzys, który próbowano naprawiać strategią lizbońską, która okazała się humbugiem, po prostu wędruje dziś już dotarł do centrum Europy, do Niemiec i Francji, a za chwilę będzie na północy Europy. W związku z tym cała Europa poniesie konsekwencje, w tym i Polska. Oczywiście poważnie wówczas ucierpimy, ale nie zginiemy. rozmawali: JERZY GRZESIAK, MICHAŁ BUGAJSKI, MATEUSZ KLINK 12

13 KILKA MITÓW KWESTIA FUNDAMENTALNA NA TEMAT ZŁOTA MICHAŁ GAMROT Przewodniczący Klubu Austriackiej Szkoły Ekonomii w Łodzi. Członek SKN Modelowania Matematycznego w Ekonomii "Equilibrium" na UŁ. We współczesnych podręcznikach ekonomii próżno jest szukać informacji o standardzie złota. Alternatywne systemy monetarne, o ile w ogóle wspominane, traktowane są co najwyżej jako pozbawione praktycznego znaczenia ciekawostki. Nic dziwnego, że wychowani na takich publikacjach studenci przekonani są, że pieniądz musi być dostarczany przez rząd, lub w najlepszym przypadku, niezależny bank centralny. Poniższy artykuł stara się wypełnić tę lukę. Ze względu na ograniczone miejsce, dokładną analizę zastąpiono próbą odpowiedzi na kilka najpopularniejszych zarzutów stawianych wobec standardu złota. ARGUMENTY NATURY TECHNICZNEJ Najczęściej spotykanym argumentem przeciwko standardowi złota jest zarzut o jego niepraktyczność złoto jest ciężkie i nieporęczne papierowe banknoty lepiej nadają się na współczesny środek płatniczy. Stwierdzenie to świadczy o kompletnym niezrozumieniu istoty standardu złota. W systemie takim, złoto pełni wyłącznie rolę bazy monetarnej, służąc jako podstawa kreacji pieniądza bankowego. Co ciekawe, to właśnie dzisiejsze, papierowe banknoty wywodzą się pośrednio ze standardu złota, w którym to konkurujące ze sobą prywatne instytucje emitowały własne, wymienialne na złoto noty bankowe. Gdyby przejść dzisiaj z powrotem na standard złota, ludzie najprawdopodobniej nadal posługiwaliby się papierowymi pieniędzmi jedyną różnicą byłoby to, że zamiast przez bank centralny byłyby one emitowane przez prywatne instytucje. Dla wielu osób rozwiązanie takie jest wyjątkowo podejrzane skoro każdy bank może emitować banknoty, to czy kursy pomiędzy banknotami różnych banków nie będą płynne (utrudniając tym samym kalkulację ekonomiczną na obszarze danego kraju)? Na pierwszy rzut oka rzeczywiście tak może być. Dokładna analiza pokazuje jednak, że jest to wyjątkowo mało prawdopodobne. Stabilność kursów wymiany wymuszana jest przez rynek jeśli kurs wymiany banknotów danego banku ustaliłby się poniżej znajdującej się na nich wartości nominalnej, arbitrażyści sprowadziliby ich kurs z powrotem do poziomu równowagi. Jeśli za noty banku A na rynku płacono by jedynie 95 ich wartości nominalnej, w celu osiągnięcia wolnego od ryzyka zysku należałoby jedynie wykupić wszystkie przecenione banknoty i wymienić je w banku na złoto. Historycznie mechanizm ten zapewniał, że banknoty konkurujących ze sobą banków wymieniane były at par (tj. po wartości nominału). Krytycy standardu złota nie dają tak łatwo za wygraną twierdząc, że funkcjonowanie systemu monetarnego byłoby poważnie utrudnione ze względu na sztywne kursy pomiędzy walutami różnych krajów. Jak każde ograniczenie mechanizmu cenowego, doprowadziłyby to do błędnej alokacji zasobów oraz zwiększonego ryzyka spekulacji, czyniąc standard złota gorszym rozwiązaniem od dzisiejszego systemu płynnych kursów walutowych. Podobnie jak we wcześniejszych przypadkach, dowodzi to niezrozumienia funkcjonowania standardu złota. Choć w systemie waluty złotej kursy pomiędzy walutami poszczególnych państw są rzeczywiście niezmienne, nie oznacza to, że są sztywne. Stałość kursów nie wynika z ograniczeń jakie na standard złota narzuca państwo, a z faktu że poszczególne waluty są niczym innym jak różnymi miarami wagi tego samego surowca. Podobnie jak kurs metra i centymetra jest stały, kursy walut opartych o złoto są niezmienne z definicji. Gdyby wszystkie państwa posługiwały się walutami opartymi o złoto, w praktyce można byłoby mówić o jednej, ponadnarodowej walucie. Kolejnym często powtarzanym argumentem jest stwierdzenie, że o ile standard złota sprawdzał się w XIX wieku, do poprawnego funkcjonowania nowoczesnych gospodarek nie ma po 13

14 prostu wystarczającej ilości złota. Argument taki wynika z niezrozumienia teorii ekonomii ilość pieniądza w gospodarce ma drugorzędne znaczenie dla jej funkcjonowania. W długim okresie ceny dostosują się do każdej wielkości podaży pieniądza. Zmiany podaży pieniądza mają więc znaczenie wyłącznie w krótkim okresie. Jak więc standard złota sprawuje się w krótkim okresie? Ze względu na swoją charakterystykę, krótkookresowe zmiany podaży pieniądza ograniczone są ilością złota wydobytego w danym roku. Ryzyko losowych, nieoczekiwanych wzrostów podaży pieniądza jest więc ściśle ograniczone, czego nie można powiedzieć o obecnych standardach monetarnych. DEFLACJA I RECESJE Choć powyższe zarzuty powtarzane są w większości przypadków przez nierozumiejących ekonomii laików, reszta przedstawionych argumentów ma poparcie w teorii. Krytykując standard złota, ekonomiści najczęściej zwracają uwagę na potencjalnie negatywne konsekwencje wynikające z deflacji generowanej przez ten system. Jeżeli podaż pieniądza rośnie wolniej niż ilość realnych dóbr, ceny muszą spaść (zakładając stałą szybkość obiegu pieniądza). W przypadku standardu papierowego bank centralny jest w stanie tak zmieniać tempo wzrostu bazy monetarnej, aby osiągnąć pożądany efekt. Standard złota nie daje takiej gwarancji. Czy jest to zatem definitywny argument przeciwko złotu? Niekoniecznie. Choć deflacja jest uważana za szkodliwą, ekonomiści rozróżniają jej dwa, różne w skutkach, rodzaje. O ile spadające ceny wynikające ze spadku agregatowego popytu uważane są za szkodliwe i niepożądane, deflacja wywołana wzrostem produktywności nie niesie za sobą tak negatywnych skutków. Gdy źródłem spadku cen jest osłabienie agregatowego popytu, w gospodarce pojawia się ryzyko recesji. Jeżeli przedsiębiorcy, nie zorientują się że spadek popytu na ich towary jest jedynie konsekwencją spadku agregatowego popytu i w konsekwencji zamiast obniżyć ceny zmniejszą zatrudnienie, ryzyko recesji się materializuje spada produkcja i wzrasta bezrobocie. W przeciwieństwie do spadku popytu, deflacja wywołana większą podażą realnych dóbr nie niesie ze sobą tak daleko idących skutków. Wręcz przeciwnie. Rosnąca podaż dóbr prowadzi do spadku kosztów produkcji co (ceteris paribus) zwiększa osiągane zyski i w konsekwencji prowadzi do wzrostu inwestycji. Czy standard złota zapewnia, że gospodarka nie będzie nękana przez złą, wynikającą ze spadku popytu, deflację? Nie. Wzrost popytu na pieniądz (równoważny spadkowi popytu na realne dobra) nadal może powodować konsekwencje opisane w poprzednim akapicie. Nie każda wersja standardu złota posiada umiejętność radzenia sobie z takimi problemami. Jedynie opisany wcześniej, system wolnej bankowości, w którym ludzie zamiast złotem w codziennych transakcjach posługują się banknotami potrafi zapewnić stabilność agregatowego popytu. Na czym polega wyjątkowość takiego rozwiązania? W przeciwieństwie do dzisiejszego systemu (w którym banknoty są jednocześnie bazą monetarną), w systemie wolnej bankowości wzrost popytu na banknoty emitowane przez banki, nie powoduje spadku rezerw i w konsekwencji nie prowadzi do zmniejszenia podaży kredytu. Jeżeli ludzie w codziennych transakcjach nie posługują się złotem, spadki popytu na pieniądz nie powodują zmian w poziomie rezerw systemu bankowego i w konsekwencji nie zmniejszają szerszych agregatów pieniężnych. KONKLUZJA Standard złota nie jest jedynie nic nie znaczącą historyczną ciekawostką. W obliczu jednego z największych kryzysów gospodarczych w dziejach kapitalizmu, jest ciekawą alternatywą dla obecnych rozwiązań. Analizując zalety i wady standardu złota należy pamiętać, że nie jest on receptą na wszystkie problemy. Bardzo dużo zależy od regulacji systemu bankowego, który mu towarzyszy. Rozwiązaniem, które zapewni największą stabilność byłby system wolnej bankowości, w którym banki emitowałyby własne, wymienialne na złoto, banknoty. Nawet, jeżeli z politycznych powodów, wprowadzenie takiego systemu w dzisiejszym świece jest mało prawdopodobne, nie oznacza to, że nie warto go lepiej poznać. Rozumiejąc alternatywne rozwiązania łatwiej będzie analizować przyszłe kryzysy wywołane przez obecny system. 14

15 INWESTYCJA W AGD REALNĄ ALTERNATYWĄ? KRYZYS WALUTOWY NA BIAŁORUSI. JERZY GRZESIAK PAVEL SUPANENKA Pytanie to zupełnie poważnie było zadawane w ostatnim roku na Białorusi, a AGD to nie jakiś śmieciowy MBS czy CDO tylko prawdziwa pralka lub lodówka. Alternatywa ta była nie tyle dobrą co w wielu przypadkach jedyną chroniącą wartość pieniądza. Zanim jednak o kryzysie roku 2011, warto prześledzić jak wyglądała gospodarka białoruska wcześniej. W ciągu ostatniej dekady Białoruś przeżywała swój cud gospodarczy, w każdym razie tak był nazywany. Biorąc pod uwagę imponujący i stosunkowo stabilny wzrost PKB na poziomie oscylującym wokół 10 rocznie można by składać gratulacje. Spadek w 2009 roku należy zrzucić na kanwę kryzysu (zresztą rozpętanego w imperialnych Stanach), już jednak rok później dynamika zdawała się wracać do poprawności, także politycznej. Ta ostatnia była szczególnie ważna, ponieważ Białoruś jeszcze dostawała pożyczki z MFW (w 2009 roku ponad 3,5 mld dol.), pod zastaw obietnic o demokracji. Pieniądze te, łącznie z zyskami z reeksportu i przesyłu rosyjskiego gazu oraz ropy (które Białoruś kupowała ze znaczną zniżką, również polityczną) były pompowane w produkcję i konsumpcję. Odpowiedzią na kryzys była strategia utrzymania produkcji przemysłowej na dotychczasowym poziomie. Takie centralne planowanie gospodarką to obowiązująca doktryna zarządzania, a państwo ma około 70 udział w PKB. Przedsiębiorstwa zatem produkowały, zapełniając swoje magazyny towarem na export, podczas gdy popyt u partnerów handlowych zamierał. Do produkcji potrzebne były importowane części i towary, następował więc wypływ rezerw walutowych nieskompensowany napływem środków za produkty. W ostatnich latach sytuacja ekonomiczna społeczeństwa ulegała poprawie. Zdawało się, iż zaczyna formować się swoista klasa średnia. Według zachodnich wzorców popularne stawało się zaciąganie kredytów na mieszkanie, samochód czy konsumpcyjnych. Ukoronowaniem dobrobytu społecznego były populistyczne posunięcia przed wyborami prezydenckimi w grudniu 2010 roku. Prezydent Łukaszenka obiecał wzrost średniej płacy do poziomu odpowiadającemu 500$ (z około 300$), podnosząc jednocześnie pensje w sektorze budżetowym o około 30. Przezorni Białorusini, pamiętając wcześniejsze dewaluacje swojego pieniądza, woleli lokować te dodatkowe środki w twardych walutach rublu rosyjskim, dolarze i euro. Znacznie wzrósł także popyt na złoto. Zaufaniu do własnego pieniądza nie sprzyjała również wysoka inflacja, która utrzymywała się w ostatnich latach w okolicach 10 rocznie. W końcu w kraju zaczęło brakować rezerw walutowych, zarówno dla przedsiębiorstw jak i w kantorach dla osób fizycznych. Bank Centralny Białorusi zaprzestał sprzedawania metali szlachetnych za rubla białoruskiego. Rozwinął się czarny rynek wymiany waluty, gdzie kurs był nawet o 40 wyższy od oficjalnego. Niektóre przedsiębiorstwa przestały przyjmować ruble białoruskie jako zapłatę, z drugiej strony w sklepach płacić można było tylko w pieniądzu krajowym. Potrzeba częstej wymiany waluty skutkowała powstaniem witryn internetowych działających jak kantory. Nie mogły oficjalnie pośredniczyć w transakcjach, ze względu na przymus korzystania z oficjalnego kursu, portale kojarzyły jednak strony zainteresowane wymianą. Wkrótce zakazano oficjalnej sprzedaży walut osobom prywatnym, co jeszcze zwiększyło popyt na usługi czarnorynkowe. Władze Białorusi ugięły się pod presją tej nierównowagi przeprowadzając pod koniec maja 56 dewaluację Rubla. Według Banku Światowego była to najwyższa dewaluacja waluty na świecie w ciągu ostatnich dwóch dekad (wyprzedzając Etiopię i Argentynę). Z dnia na dzień oficjalne ujście znalazła potężna presja inflacyjna. Postępował odwrót od krajowego pieniądza, a w obliczu ciągłego braku dewiz, od pieniądza w ogóle. Aby uchronić oszczędności czy wartość pensji ludzie masowo wykupywali towar ze sklepów. Znikał właśnie sprzęt AGD, niepsujące się towary żywnościowe: mąka, 15

16 cukier, natomiast zamożniejsi kupowali samochody. W konsekwencji ceny tym bardziej wzrosły. Za brak towaru w sklepach Łukaszenka obwiniał Rosjan, wykupujących krajowe towary. Było i w tym trochę prawdy, ponieważ po dewaluacji zakupy na Białorusi były bardzo opłacalne. W wyniku opisywanej sytuacji wiele przedsiębiorstw urlopowało swoich pracowników na czas przestojów w produkcji. Powiększyło to jeszcze ukryte bezrobocie. Według oficjalnych statystyk prawie każdy ma pracę, jednak sytuacja jest podobna do Polski w okresie PRL, gdzie kosztem polityki pełnego zatrudnienia była niewielka wydajność. Wyhamował boom kredytowy, a efektywne stopy oprocentowania sięgały czasami nawet ponad 100 w skali roku. Wartość średniej pensji spadła do poziomu poniżej 200$. W obliczu ciągle utrzymującej się nierównowagi na rynku walutowym wprowadzono we wrześniu dodatkową sesję na giełdzie walutowej. Na podstawowej miały miejsce transakcje po kursie oficjalnym (bliskim tego po przeprowadzonej dewaluacji około rubli za dolara). Na drugiej sesji o cenie decydował popyt i podaż, jednak początkowo banki miały nakaz rozliczać się po cenie nie wyższej niż 2 od oficjalnego kursu (wolnorynkowy sięgał od do blisko rubli za dolara). W połowie września banki otrzymały możliwość dokonywania wymiany pieniądza również na dodatkowej sesji. Założeniem było, że oba kursy zbliżą się do siebie z naciskiem na obniżenie wolnorynkowego w pobliże rubli. W październiku kurs został całkowicie uwolniony (oznaczało to jednak znaczny spadek wartości rubla wobec dolara z oficjalnych do wolnorynkowych 8.680). Całkowita dewaluacja w 2011 roku wyniosła 189. Waluty stopniowo wracały do kantorów, jednak od listopada zaczął obowiązywać nakaz legitymowania się przy transakcjach wymiany. W kraju cały czas brakowało rezerw. Władze Białorusi znów zwróciły się do bliskich dalekich przyjaciół takich jak Wenezuela, Iran, Azerbejdżan i Chiny. Jedynie Azerbejdżan wspomógł reżim 300 mln dolarów pożyczki. Na kolejny kredyt z Międzynarodowego Funduszu Walutowego Białoruś jak dotąd nie ma co liczyć z powodu nasilających się represji na przeciwnikach politycznych. Prezydent Łukaszenka jest w tej kwasji bezsilny, ponieważ jak mówi, więźniowie nie chcą wychodzić na wolność, wolą zgrywać bohaterów za kratkami. MFW wydaje się jednak być nieprzekonane tym argumentem. 240 Inflacja na Białorusi 170 CPI PPI

17 Ratunek miał jak zwykle nadejść ze strony najwierniejszego partnera Rosji i również teraz nie był darmowy. Kosztem podtrzymywania status quo w białoruskiej gospodarce i jednocześnie bezpieczeństwa reżimu jest coraz większe uzależnienie się od większego brata. Tym razem stawką było przede wszystkim 50 udziałów w białoruskim operatorze gazociągów Biełtransgaz (zarządza między innymi gazociągiem Jamał Europa, którym płynie gaz ziemny z Rosji do Europy, był on często wykorzystywany przez Łukaszenkę jako karta przetargowa w rozgrywkach z Rosją). Pierwsze 50 udziałów rosyjski Gazprom kupił jeszcze w 2007 roku, za co Białoruś, oprócz 2,5 mld dolarów, otrzymała znaczne rabaty na gaz i ropę. Umowa ta wygasała właśnie pod koniec 2011 roku. Sprzedaż pozostałej części przedsiębiorstwa nie tylko zasiliła reżim w potrzebną walutę, ale także pozwoliła uzyskać obietnicę dalszych zniżek (nawet ponad 50 w zależności od punku odniesienia). Wydaje się, że drugie 2,5 mld dolarów jakie zapłacił Gazprom za ten pakiet to wygórowana cena będąca jednocześnie dotacją, wspierającą reżim Łukaszenki i przedłużającą agonię niewydolnej gospodarki. Biełtransgaz przecież stracił istotnie na znaczeniu strategicznym po wybudowaniu gazociągu Nord Stream. Dodatkowym warunkiem ustaleń jest zacieśnienie współpracy w ramach Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (obecnie zniesiona jest kontrola celna i paszportowa na granicach Rosji, Białorusi oraz Kazachstanu, a przepływ towarów jest podobny jak w Unii Europejskiej). Dodatkowo Białoruś ma dostać 10 mld dolarów kredytu na okres 15 lat w celu budowy elektrowni atomowej. Zaraz po tych uzgodnieniach rosyjski Sbierbank pożyczył 1 mld dolarów przedsiębiorstwu Biełaruśkalij (jeden z największych producentów soli potasowych na świecie, często jest wykorzystywany przez państwo do uzyskiwania międzynarodowych pożyczek, które następnie deponowane są w Banku Centralnym i wliczane do rezerw walutowych). Wszystkie te posunięcia prowadzą do jeszcze większej zależności Białorusi od Rosji i oddalają perspektywę wolnorynkowych reform w tym kraju ,4 104,2 106,1 110,9 125,4 136,2 141,0 153,6 174,5 187,1 MAKRO SCAN inflacja CPI w roku 2011 w stosunku do cen z grudnia ,4 Kurs dolara w rublach białoruskich. 9,000 8,000 7,000 6,000 5,000 4,000 3,

18 Ж ыве Беларусь? *Жыве Беларусь Żywie Belarus jest to okrzyk zaczerpnięty z jednego z wierszy poety Janki Kupały z początku XX wieku. Przez obecną władzę uważany za antyrządowy, po demonstracji 19 grudnia 2010 r. do aresztu trafiło wielu jej uczestników, którzy wykrzykiwali Żywie Belarus, mimo że oznacza tylko to, że «Białoruś żyje». * Z tego względu, że działasz przeciwko Łukaszence w Polsce miałaś jakieś nieprzyjemności na Białorusi? Oczywiście. Wielu stypendystów Kalinowskiego jest represjonowanych, niektórzy nawet nie mogą wrócić do domów. Jako że oficjalnie dyskredytuję Republikę Białoruską, muszę liczyć się z problemami. Po manifestacjach 19 grudnia 2010 na Białorusi, zorganizowaliśmy marsz solidarności w Krakowie. Moja mama w Mińsku dostała wtedy wezwanie, żebym stawiła się na milicji. Później było kolejne. Jakiś czas nie wracałam do domu i sprawa na szczęście przycichła. W każdym razie monitorują to co robimy na zachodzie. Wcześniej byłam wielokrotnie zatrzymywana w Mińsku podczas demonstracji, ale nie byłam jeszcze pełnoletnia więc nie mogli mnie wsadzić. Jak zatem polityka weszła w Twoje życie? To było bardzo gwałtowne. Dostałam się do prestiżowego liceum im Jakuba Kołasa w Mińsku, to najbardziej znana opozycyjna placówka. Właśnie wtedy Łukaszenka zdecydował się na jej zamknięcie. Prawie wszyscy jednak chcieli kontynuować naukę i działaliśmy niejako podziemnie. Liceum nie było zarejestrowane, ale zajęcia odbywały się normalnie, tylko że w wynajętych mieszkaniach czy domach. Teraz oficjalnie liceum ma siedzibę w Gdańsku, choć działa ciągle w Mińsku. Z perspektywy czasu wydaje się, że nie warto było wprowadzać polityki do szkoły, ale w tym kraju bez polityki nie da się funkcjonować. Licealna opozycyjność? Wielu nauczycieli było działaczami, jednocześnie wykładowcami akademickimi. Na przykład Lawon Barszczeuski był przewodniczącym Białoruskiego Frontu Ludowego. Liceum przede wszystkim pełniło funkcję uświadomienia sytuacji naszej i państwa. Ciągle braliśmy udział w protestach i manifestacjach niepodległościowych. Wspomniałaś, że jesteś stypendystką programu im. Konstantego Kalinowskiego, co to takiego? W 2006 roku podczas wyborów prezydenckich odbyła się duża demonstracja. Po niej wielu studentów zostało wyrzuconych z uczelni. Ten program umożliwił im kontynuowanie nauki w polskich ośrodkach. W pierwszym naborze dostało się około 300 osób. Stypendium przeznaczone jest dla tych, którzy nie mogą studiować w kraju i dzieci działaczy opozycyjnych. Ja pojechałam w drugim roku trwania programu, zaraz po skończeniu liceum, jako aktywna opozycjonistka. Mimo selekcji kandydatów, już ujawniło się kilku agentów Łukaszenki, ilu jeszcze pozostało nie wiemy. Jak zorganizowana jest opozycja na Białorusi? Partie są legalne? Niektóre tak, ale to mniejszość. Białoruski Front Ludowy jest na pewno zalegalizowany. Młody Front, największa demokratyczna organizacja zrzeszająca młodzież, jest na przykład zarejestrowany w Czechach. Inne organizacje w ogóle nie są formalnie legalizowane. To jest po prostu niemożliwe. W parlamencie nie ma żadnej opozycji. Czy tak pozostanie okaże się w tegorocznych wyborach. A jak to było z wyborami prezydenckimi w 2010 roku? Było 9 kandydatów opozycji i Łukaszenka. Wygrał uzyskawszy prawie 80 głosów, choć niezależne sondaże przedwyborcze pokazywały, że będzie druga tura. Po wyborach odbyła się wielka demonstracja w Mińsku. Opozycja jednak nie miała planu działania, nie było praktycznie żadnej organizacji. De facto przegrali wszyscy. Opozycja potrafi się tylko kłócić, nie może stworzyć niczego konstruktywnego, jednolitego porozumienia. To jest właśnie nasz największy problem. Nie ma lidera? Lidera, który mógłby zjednoczyć społeczeństwo, przykładu, który byłby wzorem dla wszystkich, już w tym momencie nie mamy. Ale może w dzisiejszej sytuacji nie jest on nam potrzebny. W latach 90. mieliśmy mocną opozycję, to były czasy największej fali protestów na Białorusi. Pojawili się liderzy, którzy stali się prawdziwymi rywalami Łukaszenki. To były osoby, które cieszyły się uznaniem i miały ogromny wpływ na społeczeństwo. Przełomowym był rok 1999, na który zostały wyznaczone alternatywne wybory prezydenta oraz istniała realna możliwość impeachmentu i pozbawienia Łukaszenki urzędu. Wśród rywali Łukaszenki był Henadź Karpienka, który zmarł w dziwnych okolicznościach, miesiąc przed wyborami. W tym samym 1999 roku zaginęli bez wieści Wiktar Hanczar oraz Juryj Zacharanka, inni potencjalni oponenci Łukaszenki w wyborach. Wśród opozycji białoruskiej istnieje opinia, że zostali oni zamordowani przez służby specjalne lub KGB z polecenia Łukaszenki zgodnie z tzw. planem neutralizacji opozycji. Dzisiaj taktyka i środki, które Łukaszenka stosuje przeciw swoim opo- 18

19 nentom nieco się zmieniły. Łukaszenka stał się bardziej postępowy: woli wsadzać do więzienia, torturować, zastraszać. Dotychczas w więzieniu znajduje się jeden z najmocniejszych jego rywali Andrej Sannikau, który utrzymuje że był torturowany, o tym mówią również inni. Każdy, kto odważy się rywalizować z Łukaszenką, musi liczyć się z tym, że zostanie wsadzony do więzienia, lub zmuszony do wyjazdu z kraju. Musimy pamiętać, że na Białorusi nie ma sprawiedliwego sądu i nawet kandydata na prezydenta nie obowiązuje immunitet. Problemem dzisiejszej Białorusi, jest paradoksalnie opozycja, która nie potrafi się zjednoczyć, nie potrafi pójść na kompromis i rozmawiać ze sobą. Opozycyjni politycy moim zdaniem mają zbyt dużo własnych ambicji i nie są zdolni porozumieć się między sobą by wspólnie przyjąć jakiś plan działania. Tak było właśnie po wyborach w Przykłady konfliktów wewnątrz opozycji można wymieniać bez końca. W ostatnim dniu stycznia pojawiła się próba podpisania przez koalicję sześciu partii i organizacji opozycyjnych jednego dokumentu dotyczącego udziału w wyborach parlamentarnych w tym roku. Deklaracja nie została niestety podpisana, bo politycy pokłócili się między sobą podczas zebrania. Narasta potrzeba zmian? Ja uważam, że powinien być jakiś nowy, oddolny ruch społecznościowy. To nie powinna być partia polityczna, powinniśmy jednoczyć się wokół wspólnej idei. Inicjatywa wyjdzie od młodzieży, inni później dołączą się sami. Musimy tylko znać historię, wiedzieć jak to się odbywało gdzie indziej. Wzorujecie się na kimś? Jak powinna wyglądać nowoczesna rewolucja na Białorusi? Możemy wziąć za przykład serbski Otpor. Nie był to gwałtowny sprzeciw, nagła rewolucja. To właśnie taki ruch społeczny, pozbawiony czystej polityki. Przede wszystkim walczyli humorem. Polskim wzorem może być Pomarańczowa Alternatywa. Są różne formy pokojowego sprzeciwu, ostatnio na Białorusi często były organizowane manifestacje, podczas których ludzie na przemian milczeli i klaskali, zero polityki tylko cichy sprzeciw. Nie możemy dawać milicji pretekstów do interwencji, a dziwnie wygląda zamykanie kogoś za klaskanie. Dochodziło do istnych paradoksów. Ludzie, zwolennicy reżimu, bali się klaskać w teatrze czy na oficjalnej państwowej Hanna Liubakova, stypendystka Programu im. K. Kalinowskiego. Studentka historii sztuki i filologii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Zaangażowana w inicjatywę Belarus Kolektiv Project. paradzie. WYWIAD Jaka była ostateczna reakcja władzy? Obecnie obowiązuje prawo, że nie można się zbierać w więcej niż trzy osoby. To rodzi kolejne paradoksy, szczególnie w obliczu kolejek w sklepach. Sami stwarzają nam możliwości ośmieszania władzy. Jaką pomoc dostajecie od krajów zachodu, a jaka jest potrzebna? Jest stypendium Kalinowskiego, w Wilnie działa Europejski Uniwersytet Humanistyczny, dla młodzieży z opozycji, został tam przeniesiony z Mińska. To bardzo ważne inicjatywy. Jest też kanał telewizyjny Biełsat, nadawany przez TVP drogą satelitarną na Białoruś. To niezależne źródło informacji i pełni coraz istotniejszą rolę. Jestem natomiast przeciwko finansowaniu partii opozycyjnych, ponieważ oni nie działają, nie potrafią się zorganizować. Przynajmniej w tym momencie, choć oczywiście bez wsparcia w dłuższej perspektywie nie uda się przeprowadzać zmian. Pomoc czysto finansowa niekoniecznie jest skierowana w dobrym kierunku. Bardziej potrzebne są pieniądze na edukację, projekty współpracy kulturalnej, aby informować ludzi na Białorusi, budować mosty łączące z Europą. Istotne jest też uświadamianie zachodniej opinii publicznej o sytuacji u nas. Tym w dużym stopniu powinniśmy zajmować się my, Białorusini studiujący w Europie i na świecie. A pomoc od zwykłych obywateli? To przede wszystkim moralne wsparcie. Bardzo cieszą marsze solidarności w innych państwach po naszych manifestacjach na Białorusi. Sama doświadczyłam, jaka to ważna pomoc. rozmawiał: JERZY GRZESIAK 19

20 INWESTYCJA W MARCIN PIWECKI WINO Temat inwestowania w wino coraz powszechniej przyciąga uwagę Polaków. W okresie nieco ponad 3 lat firmy organizujące tego rodzaju inwestycje zebrały istotnie ponad 100 mln zł, a decyzje o podjęciu takiej inwestycji podjęło około 3 tysięcy osób. Liczby te wciąż rosną. Warto więc przedstawić czym jest rynek win inwestycyjnych i na czym polega jego specyfika. Nie każde wino może być winem inwestycyjnym. Konieczne jest, aby produkt regularnie, każdego roku posiadał odpowiednio wysoką jakość (brane są tu pod uwagę przede wszystkim opinie krytyków winiarskich, takich jak Robert Parker, James Suckling czy Jancis Robinson). Trwałość wina musi być liczona w dziesięcioleciach (typowe wino inwestycyjne będzie pijalne w kilka lat po winobraniu, i będzie powoli 30 do 40 lat dojrzewać do optymalnego smaku). Ostatnim istotnym czynnikiem jest skala produkcji nie może być mniejsza niż kilka tysięcy skrzynek. To ostatnie kryterium wycina z rynku inwestycyjnego tzw. producentów garażowych nie jest to tutaj określenie pejoratywne, oznacza tylko bardzo niewielką, liczoną w setkach (a nie tysiącach) skrzynek roczną produkcję. Podane wyżej kryteria spełnione są w przypadku części producentów z Burgundii i Szampanii, a przede wszystkim z regionu Bordeaux, który zdecydowanie tu dominuje. Szczególne znaczenie mają wina oznaczane jako First Growths (czy inaczej Premiere Cru) według tzw. klasyfikacji napoleońskiej z 1855 roku. Klasyfikacja ta grupuje najważniejszych producentów z Bordeaux w kilka kategorii. W pierwszej, oznaczanej właśnie jako Premiere Cru mamy: Chateau Lafite, Chateau Latour, Chateau Margaux, Chateau Mouton Rotschild oraz Chateau Haut Brion. Powierzchnia winnic objętych klasyfikacją jest określona z dokładnością do centymetra, limitowana (od góry) jest także możliwa produkcja z jednego hektara winnicy. Tym samym coroczna maksymalna PODAŻ poszczególnych producentów jest znana i niemożliwa do podniesienia. Przykładowo roczna produkcja największego producenta spośród First Growths Chateau 20