Zdrowie publiczne. Marian Sygit prof. dr hab. n. med. Warszawa 2008

Transkrypt

1 Zdrowie publiczne Marian Sygit prof. dr hab. n. med. Warszawa 2008 Warszawa

2 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Wstęp Rozdział 1 Wprowadzenie Pojęcia i definicje związane ze zdrowiem ludności Kształtowanie się pojęcia zdrowie Definicja zdrowia Kryteria i ocena zdrowia Czynniki determinujące zdrowie człowieka Profilaktyka Podział działań profilaktycznych według WHO Podział działań profilaktycznych stosowany w praktycznej codziennej działalności poszczególnych ogniw administracji Zadania profilaktyki spełniane przez służbę zdrowia Podział działań profilaktycznych według Stefana Kleczkowskiego Wychowanie zdrowotne Edukacja zdrowotna Zakres i zadania zdrowia publicznego Definicje promocji zdrowia Definicje zachowań zdrowotnych Typologia zachowań zdrowotnych Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych Problemy demograficzne ludności świata Zdrowie publiczne w polityce zdrowotnej państwa Zdrowie publiczne w latach Zdrowie publiczne w latach Problemy zdrowia publicznego w exposé premierów Narodowy Program Zdrowia Rozdział 2 Metody epidemiologiczno-statystyczne w badaniach zdrowia publicznego Zdrowie i mierniki jego oceny Mierniki zdrowia

3 Mierniki negatywne Mierniki pozytywne Mierniki narażenia zdrowia (ryzyka) Epidemiologiczne metody badawcze Pomiar w badaniach epidemiologicznych Planowanie badań epidemiologicznych Epidemiologiczne metody badawcze w epidemiologii opisowej Zasady formułowania hipotez roboczych Epidemiologiczne metody badawcze w epidemiologii analitycznej Badania retrospektywne Badania prospektywne Epidemiologiczne metody badawcze w epidemiologii eksperymentalnej Badania screeningowe Narzędzie badawcze (kwestionariusz ankieta) Projekt badania ankietowego Budowa kwestionariusza ankiety Kodowanie kwestionariuszy ankiet Kwestionariusz samozwrotny Badanie ankietowe przeprowadzone przy pomocy ankietera Przykładowy kwestionariusz ankieta Współczynniki i metody statystyczne Wskaźniki zdrowia Metody statystyczne Testy statystyczne Współczynniki korelacji rang Spearmana Test t-studenta Test F Test Chi-kwadrat Test Wilcoxona Rozdział 3 Zagrożenia zdrowia ludności Nikotynizm Skala problemu Walka z nałogiem Działanie dymu z papierosa na organizm człowieka Rzucenie palenia Narkomania Fazy rozwoju narkomanii Narkotyki a niebezpieczeństwa ich zażywania Amfetamina Marihuana LSD Kokaina Narkomania młodzieżowa

4 3. Alkoholizm Szkodliwość alkoholu Alkoholizm w Polsce Leczenie farmakologiczne Pomoc uzależnionym Anonimowi Alkoholicy Przekonania AA Dwanaście tradycji AA Historia AA Środowiskowe zagrożenia zdrowia Wpływ czynników meteorologicznych na organizm człowieka Temperatura powietrza atmosferycznego Wilgotność powietrza Ruch powietrza Ciśnienie atmosferyczne Promieniowanie słoneczne i inne Mikroklimat Wpływ zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby na organizm człowieka Zanieczyszczenia powietrza Zanieczyszczenia wody Zanieczyszczenia gleby Zagrożenia ze strony środowiska przemysłowego Metale szkodliwe Hałas Zagrożenia ze strony środków owadobójczych i ochrony roślin Zanieczyszczenia żywności Naturalne substancje toksyczne w żywności Zanieczyszczenia mikrobiologiczne żywności Wybrane choroby zakaźne wirusowe zapalenie wątroby (WZW) Wirusowe zapalenie wątroby typu A Wirusowe zapalenie wątroby typu B Wirusowe zapalenie wątroby typu C Wirusowe zapalenie wątroby typu D Wirusowe zapalenie wątroby typu E Podstawowe pojęcia z zakresu epidemiologii Rozdział 4 Stan zdrowia dzieci i młodzieży szkolnej Historia Główne problemy zdrowotne Zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży Zachowania ryzykowne dla zdrowia System profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami Cele i główne kierunki działań profilaktycznych

5 Edukacja zdrowotna Najczęstsze schorzenia leczone w podstawowej opiece zdrowotnej Najczęstsze przyczyny hospitalizacji w szpitalach Otyłość Anoreksja Kryteria diagnostyczne Postacie zaburzenia Statystyka Leczenie Bulimia Szpitalne leczenie zaburzeń odżywiania HIV/AIDS choroba ludzi młodych Ciąża i poród u młodocianych jako problem społeczny i zdrowotny Palenie tytoniu Alergie u dzieci Badania prenatalne Badania okresowe stanu zdrowia dziecka Problemy społeczne młodych osób Choroby zakaźne wieku dziecięcego Zakażenia wrodzone Choroby objawiające się głównie zmianami w jamie ustnej i gardle Choroby wysypkowe Pozostałe choroby charakterystyczne dla wieku dziecięcego Schemat szczepień ochronnych Rozdział 5 Problemy socjobytowe i zdrowotne ludzi starszych l. Gerontologia Rys historyczny Podstawowe pojęcia związane z gerontologią Problemy starzenia się i starości człowieka Sytuacja zdrowotna i socjobytowa ludzi starszych w Polsce Statystyka Stan zdrowia osób starszych Teorie procesu starzenia się Teoria zegarowa Teoria błędów L. Orgela Teoria immunologiczna Teoria wolnych rodników Teoria wiązań krzyżowych Różnice w starzeniu się i przekwitaniu kobiet i mężczyzn Biologiczne, społeczne i medyczne starzenie się człowieka Biologiczne i medyczne dolegliwości starych ludzi Przez całe życie kobieta starzeje się wolniej

6 3. Przedpole starości Hormony Stres Dieta Długowieczność jak długo można żyć? Palenie tytoniu Alkoholizm Lekarstwa i chemia Nadwaga Dieta Aktywność fizyczna Regularne kontrolne badania lekarskie Stres Przykłady długowieczności w świecie ludzi Długowieczność w świecie roślin i zwierząt Długowieczność Polaków Kierunki pomocy i opieki geriatrycznej Stan zdrowia ludzi starszych Choroby ludzi starszych Choroba Alzheimera Cukrzyca u osób w wieku podeszłym Epidemiologia Patogeneza Powikłania cukrzycowe Diagnostyka Leczenie Przemoc wobec osób starszych i wśród nich Agresja w domach opieki społecznej dla seniorów Przemoc wobec osób starszych Stereotyp człowieka starego w opinii publicznej Organizacja opieki nad człowiekiem starym w Polsce i na świecie Finlandia Norwegia Szwecja Wielka Brytania Stany Zjednoczone Japonia Niemcy Rozdział 6 Choroby cywilizacyjne Choroby układu krążenia Nadciśnienie tętnicze Choroba wieńcowa Dusznica bolesna

7 10 2. Cukrzyca Epidemiologia cukrzycy Podział cukrzycy Rozpoznanie cukrzycy Powikłania przewlekłe cukrzycy Powikłania ostre cukrzycy Gruźlica Zapobieganie Szczepionka przeciw gruźlicy Gruźlica w liczbach Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POCHP) Astma oskrzelowa i choroby alergiczne Przyczyny astmy Podział Specyficzne postacie astmy oskrzelowej Alergia Przyczyny i zapobieganie Objawy SARS Rozwój epidemii Przyczyny Szerzenie się choroby Objawy Czynniki ryzyka chorób układu krążenia Czynniki ryzyka chorób układu krążenia Nadwaga i otyłość Nadciśnienie tętnicze Wysoki poziom cholesterolu Cukrzyca typu II Palenie tytoniu Brak regularnego wysiłku fizycznego Nadużywanie alkoholu Zmiana stylu życia Choroby nowotworowe Charakterystyka ogólna nowotworu Rodzaje nowotworów Podstawowe objawy najczęściej występujących nowotworów Rak sutka Rak płuc Rak szyjki macicy Rak gruczołu krokowego Rak żołądka Rak jelita grubego Leczenie choroby nowotworowej Zalecenia Polskiego Komitetu Zwalczania Raka Siedem znaków ostrzegawczych

8 9.5. Statystyki Szczepionka Rozdział 7 Lecznictwo sanatoryjne w Polsce Medycyna uzdrowiskowa Kierunki działalności zakładów uzdrowiskowych Zasoby naturalnych surowców leczniczych Mechanizm działania bodźców leczniczych Metody lecznicze Wskazania i przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego Profile lecznicze uzdrowisk Rozdział 8 Służba medycyny pracy Rozdział 9 Państwowa Inspekcja Sanitarna Podstawy prawne działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej rys historyczny Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej Struktura organizacyjna i podporządkowanie w Państwowej Inspekcji Sanitarnej Zadania i zakres działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej Akty prawne dotyczące działalności Państwowej Inspekcji Sanitarnej Rozdział 10 Szpitalnictwo Historia Obecna sytuacja Rodzaje szpitali Szpitale kliniczne Szpital psychiatryczny Szpital polowy Szpitale uzdrowiskowe Leczenie szpitalne Leczenie szpitalne i ambulatoryjna opieka specjalistyczna Zmiany w systemie Opieka specjalistyczna Rozdział 11 Publiczna służba krwi Jednostki organizacyjne publicznej służby krwi Historia Przepisy prawne Dawcy krwi Pobieranie krwi i oddzielanie jej składników

9 12 6. Wydawanie krwi Krwiolecznictwo Przechowywanie krwi i jej składników Składniki krwi i produkty krwiopochodne Rozdział 12 Ratownictwo medyczne Historia ratownictwa Ratownik Kamienie milowe w rozwoju medycyny ratunkowej w Polsce Systemy ratownictwa na świecie System medycyny ratunkowej Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy (KSRG) + System Ratownictwa Medycznego = Zintegrowany System Ratownictwa Medycznego Szpitalny Oddział Ratunkowy Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy Rozdział 13 Orzecznictwo lekarskie Wypadek przy pracy Orzekanie o wypadkach przy pracy Instytucje orzekające Stopnie niepełnosprawności Orzeczenie Podstawa prawna Wniosek o wydanie orzeczenia Orzekanie o niezdolności do pracy Orzekanie o chorobach zawodowych Postępowanie odwoławcze Rozdział 14 Opieka zdrowotna w państwach Unii Europejskiej Polityka zdrowotna państw Unii Europejskiej Komisja Wspólnot Europejskich Jakość opieki zdrowotnej Rozdział 15 Ochrona zdrowia w wybranych państwach na świecie Ochrona zdrowia w Kanadzie System opieki zdrowotnej w Australii Struktura organizacyjna systemu ochrony zdrowia w Australii Podstawowa opieka medyczna primary health care Opieka specjalistyczna secondary care Opieka szpitalna tertiary care Finansowanie systemu ochrony zdrowia w Australii Narodowe Programy Zdrowotne

10 3. System opieki zdrowotnej we Włoszech Struktura i zarządzanie systemem opieki zdrowotnej Kadra medyczna Problemy ochrony zdrowia we Włoszech Ochrona zdrowia w USA Formy ubezpieczeń Prywatne ubezpieczenia zdrowotne Publiczne programy zdrowotne System opieki zdrowotnej w USA Trzy kierunki zmian w systemie opieki zdrowotnej USA H.M.O. Health Maintenance Organization Organizacje współpracujące z Departamentem Zdrowia i Służb Publicznych System opieki zdrowotnej we Francji Ubezpieczenia zdrowotne Rodzaje świadczeń wypłacanych z ubezpieczenia zdrowotnego Finansowanie ubezpieczenia zdrowotnego Organizacja systemu ubezpieczeń zdrowotnych System opieki zdrowotnej w Japonii Historia rozwoju opieki zdrowotnej w Japonii Ubezpieczenia zdrowotne w Japonii Organizacja opieki zdrowotnej Zakłady opieki zdrowotnej Szpitale Kliniki Zakłady położnicze Finansowanie Niemiecki system opieki zdrowotnej System ubezpieczeń zdrowotnych Państwowy system ubezpieczeń zdrowotnych Prywatne ubezpieczenie zdrowotne System składek Opieka pielęgniarska piąty filar systemu ubezpieczeń społecznych Nagłe wypadki Ubezpieczenie emerytalne Inne ubezpieczenia społeczne System opieki zdrowotnej w Wielkiej Brytanii Kadry i infrastruktura Planowanie Realizacja zasady równości Reforma z 1991 r Formułowanie priorytetów Zreformowany system Opieka zdrowotna w Afganistanie

11 Epidemiologia System zdrowotny Choroby transmisyjne (wg K. Korzeniowskiego) Systemy ochrony zdrowia w krajach Trzeciego Świata Trzeci Świat Afryka Kongo Republika Federalna Nigerii Republika Południowej Afryki (RPA) Sri Lanka Sytuacja demograficzna Finansowanie Priorytety ochrony zdrowia Indie Polityka zdrowotna Styl życia Zdrowie a środowisko Organizacja Finansowanie System ochrony zdrowia Plany pięcioletnie Indonezja Personel służby zdrowia Finansowanie Rozdział 16 Promocja zdrowia Rozwój pojęcia promocji zdrowia Model promocji zdrowia Szczególne zadania dla promocji zdrowia Promocja zdrowia w Stanach Zjednoczonych Rozdział 17 Świadczenia opieki zdrowotnej finansowane ze środków publicznych w Polsce Warunki udzielania i zakres świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Zadania władz publicznych Realizacja świadczeń opieki zdrowotnej Lista oczekujących na udzielenie świadczenia Leczenie poza granicami kraju Świadczenia opieki zdrowotnej jako świadczenia gwarantowane Agencja Oceny Technologii Medycznych Zakres świadczeń opieki zdrowotnej Programy zdrowotne Dokumenty potwierdzające prawo do świadczeń opieki zdrowotnej

12 11. Zasady udzielania świadczeń opieki zdrowotnej Obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego Składki na ubezpieczenie zdrowotne Narodowy Fundusz Zdrowia Postępowanie dotyczące zawierania umów ze świadczeniodawcami Nadzór nad działalnością Funduszu Rozdział 18 Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Rozporządzenie Ministra Zdrowia Kierownictwo pierwszego Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego w Polsce Struktura pierwszego Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Działalność naukowa NIZP Zakład Chemii Farmaceutycznej Zakład Leków Pochodzenia Naturalnego Zakład Wyrobów Medycznych i Stomatologicznych Zakład Leków Izotopowych Samodzielna Pracownia NMR Pracownia Metod Teoretycznych Obliczeń i Informatyki Zakład Antybiotyków i Mikrobiologii Zakład Biochemii i Biofarmaceutyków Zakład Farmakologii Zakład Biologii Komórki Zakład Epidemiologii i Mikrobiologii Klinicznej Zakład Profilaktyki Zakażeń i Zakażeń Szpitalnych Samodzielna Pracownia Wirusologii Działalność dydaktyczna NIZP Zakład Chemii Farmaceutycznej Zakład Leków Pochodzenia Naturalnego Samodzielna Pracownia NMR Zakład Antybiotyków i Mikrobiologii Zakład Biochemii i Biofarmaceutyków Zakład Farmakologii Samodzielna Pracownia Cytometrii Przepływowej Samodzielna Pracownia Mikroskopii Konfokalnej Zakład Epidemiologii i Mikrobiologii Klinicznej Zakład Mikrobiologii Molekularnej Zakład Profilaktyki Zakażeń i Zakażeń Szpitalnych Samodzielna Pracownia Wirusologii Instytuty Zdrowia Publicznego w krajach Europy Problemy pierwszego Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego w Polsce Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny Zadania Organy

13 8.3. Pracownicy Struktura organizacyjna Gospodarka finansowa Reprezentacja i przedstawicielstwo Rozdział 19 Wojewódzkie Centra Zdrowia Publicznego Rozdział 20 Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa Rozdział 21 Pomoc społeczna Rozdział 22 Ochrona zdrowia psychicznego Rozdział 23 Dodatek: Ważniejsze definicje i pojęcia z zakresu zdrowia publicznego Aneks Bibliografia Indeks osób Indeks rzeczowy

14 WSTĘP W oddawanym do rąk Czytelników podręczniku przedstawiono wybór ważniejszych zagadnień z zakresu zdrowia publicznego. Z całej palety tej problematyki przedstawiono zwłaszcza te zagadnienia, które są zawarte w minimum programowym nauczania zdrowia publicznego na kierunku zdrowie publiczne, a do których dotarcie, znalezienie odpowiednich i aktualnych treści jest niezwykle kłopotliwe i nie zawsze możliwe. Rozległa wiedza z zakresu zdrowia publicznego nie ma wielu zwartych opracowań, skryptów czy podręczników. Niniejszą propozycją starano się wypełnić lukę w tym zakresie, dokonując wyboru odpowiednich treści, ważnych dla studentów medycyny, studentów wydziału zdrowia publicznego, dla lekarzy i nie lekarzy specjalizujących się w tematyce zdrowia publicznego, dla pracowników instytucji samorządowych i rządowych zajmujących się problematyką szeroko rozumianego zdrowia publicznego. Autor ma nadzieję, że podręcznik ten pomoże studentom, osobom specjalizującym się ze zdrowia publicznego (i osobom zainteresowanym), w zdobywaniu oraz poszerzaniu wiedzy z zakresu zdrowia publicznego. Przedstawione w nim informacje dotyczą różnych, istotnych zagadnień, takich m.in., jak ubezpieczenia zdrowotne i społeczne, zagrożenia zdrowia, opieka instytucjonalna, lecznictwo szpitalne i sanatoryjne, problemy ludzi starszych, dzieci i młodzieży, epidemiologia, promocja zdrowia itd. W opracowaniu niektórych rozdziałów w celu omówienia w nich aktualnych przepisów korzystano z obowiązujących aktów prawnych, a także z informacji ze stron internetowych (podanych w literaturze). Tym wszystkim, którzy przyczynili się do zamknięcia podręcznika w jego ostatecznym kształcie, a szczególnie pani mgr inż. A. Kryślak, paniom mecenas G. Tokarskiej i A. Lorenc, pani mgr J. Zubilewicz, panu docentowi J. Karskiemu za udostępnione materiały oraz pierwszym recenzentom podręcznika studentom zdrowia publicznego, którzy także wnieśli wiele cennych uwag (i informacji), pracownikom akademickim i służby zdrowia: specjalistom zdrowia publicznego, lekarzom, adiunktom, dyrektorom składam serdeczne podziękowania. Marian Sygit Szczecin, 20 stycznia 2010 r.

15

16 Rozdział I WPROWADZENIE 1. Pojęcia i definicje związane ze zdrowiem ludności 1.1. Kształtowanie się pojęcia zdrowie Już w IV w. przed narodzeniem Chrystusa, na greckiej wyspie Kos, Hipokrates głosił i propagował wprowadzanie w życie zasad, według których dobre samopoczucie, zdrowie i choroba zależą od równowagi pomiędzy tym, co nas otacza, co na nas oddziaływuje, np: wiatrem, temperaturą, wodą, glebą, a indywidualnym sposobem życia, czyli odżywianiem, zwyczajami seksualnymi, pracą i odpoczynkiem. Równowaga zewnętrzna pomiędzy człowiekiem i tym, co go otacza ma wpływ na jego równowagę wewnętrzną, czyli równowagę pomiędzy krwią, flegmą, żółcią czarną i żółcią żółtą. Praktyka medyczna była rozumiana jako pomaganie siłom natury w odzyskiwaniu zdrowia. Niektóre elementy myśli Hipokratesa wywodzą się z wcześniejszych tradycji medycyny chińskiej, według której ciało ludzkie stanowi system współzależnych składników, mających naturalną tendencję do utrzymywania dynamicznej równowagi. Brak tej równowagi, czyli choroba, jest wynikiem działania wielu czynników, wśród których wymieniano niewłaściwą dietę, brak snu, brak ćwiczeń fizycznych oraz niezgodę rodzinną czy społeczną. Wiara w magię oraz wiara wynikająca z religii przetrwały długie wieki. Sen w starożytności był terapią dla ciała i prawdziwym kontaktem z Bogiem. W tradycji żydowskiej zdrowie łączone było ze zbawieniem duchowym. Filozofowie i lekarze ery przedsokratesowej, greccy i rzymscy, opierali swoje rozumowanie na schemacie uniwersalnym, przedstawionym częściowo w Corpus Hippocraticum, a następnie w pełni przez Galena, który sądził, że temperament i humor jako elementy wartości odnoszą się zarówno do zdrowia, jak i choroby. Schemat uniwersalny w opisie zdrowia i choroby kładł nacisk na równowagę lub zaburzenia części stałych, części płynnych i części psychicznych organizmu. Według ówczesnych poglądów, zachowanie zdrowia wymagało równowagi sześciu wartości, to jest: powietrza i światła (aer), jedzenia i picia (cibus et potus), ruchu i odpoczynku (motus et quies), snu i czuwania (somnus et vigilia), wydzielania i wydalania (secreta et excreta) oraz emocji (affectus animi). Ze względu na to, że funkcja ciała zależy od świadomej i nieświadomej regulacji rzeczy i zjawisk, zostały one skategoryzowane jako res non naturales czyli zależne, w przeciwieństwie do res naturales czyli niezależnych, jak np. trawienie pokarmów lub krążenie krwi, a więc czynności fizjologicznych. Trzecią kategorię stanowiły odchylenia pato- 21

17 logiczne, res contra naturam. Według Platona zdrowie było m.in. funkcją doskonalenia stylu życia oraz kulturowej relatywizacji diety. Plutarch w swoich zaleceniach warunkujących zachowanie zdrowia, ogłoszonych jako De tuenda sanitate praecepta, kładł nacisk na aktywność i pracę. Podkreślał, że wśród innych, zasadniczym warunkiem zdrowego życia jest stan aktywności i wolności. Stoicy natomiast zdewaluowali w swojej filozofii wartość zdrowia fizycznego, wysuwając ponad nią harmonię umysłową. Śmierć zajmowała u nich dość niską pozycję w hierarchii wartości. Sposób życia w zdrowiu i radzenie sobie w chorobie były wówczas miernikami poziomu kultury. Piękno i cnota stanowiły jedność. Gimnastykę łączono z muzyką, tańcem i poezją, służyła zarówno ciału, jak i duszy. W postępowaniu leczniczym najwyższą rangę nadawano diecie, następnie lekom, a najniższą chirurgii. W wiekach średnich interpretowano zdrowie nie tylko jako brak choroby i cierpienia, lecz jako zdolność do znoszenia tych przypadłości. Chorobę traktowano jako test religijny lub skutek grzechu. Ból i śmierć były traktowane jako zasadnicze cechy ludzkiego istnienia. Zarzucono poprzednie łączenie zdrowia z pięknem fizyczno-moralnym. Higiena powinna utrzymywać ciało w czystości, gdyż stanowi ono naczynie duszy. Dlatego też przepisy porządku klasztornego pełne były zasad higieny ogólnej i higieny żywienia, które rozprzestrzeniano także na wiernych. Wiara w bezwartościowość egzystencji ziemskiej determinowała troskę o zdrowie. Również nauki głoszone w tych czasach przez Arabów były przeciwstawne zasadniczym poglądom starożytności, choć uznawały podstawowe regulacje między zdrowiem a religią. Niemniej, według Maimonidesa, dzień śmierci nie może być wyznaczony przez Boga, gdyż człowiek sam, poprzez wybrany przez siebie styl życia, ma decydujący wpływ na ten fakt. Do Europy nauki te dotarły w XI w. i wywarły wpływ na zasady zdrowotne różnych warstw społecznych. Nauki głoszone w synagodze Johannitiusa stały się podstawą poglądów scholastycznych wieków średnich, a nawet przetrwały do ery nowożytnej. Medycyna w systemie arabskim była podzielona na część teoretyczną i praktyczną. Część teoretyczna składała się z trzech znanych już nam działów, tj.: res naturales, res non naturales i res contra naturam, zaś część praktyczna składała się z dietetyki, farmacji i chirurgii. W XIII w. traktat Regimen sanitatis Salernitanum dostarczył dla części dietetycznej wzorca stylu życia i postaw ukierunkowanych na zdrowie. Symbolem przejścia od średniowiecza do czasów nowożytnych jest Paracelsus, który jako lekarz i filozof był twórcą uniwersalnej doktryny makro- i mikrokosmosu. Zdrowie według tej doktryny nie jest dawane przez naturę, lecz musi być stale zdobywane. W związku z tym nie istnieje terminus mortus, a czas śmierci zależy wręcz od człowieka. Inklinacje świeckie początków ery nowożytnej uwydatnił Marsilio Ficino w swojej De vita z roku Ogłosił on tam wyniki swoich dociekań nad wpływem warunków bytu na długość życia Definicja zdrowia Definicja Galena (ok. 130 ok. 200): Zdrowie to stan idealnej harmonii i równowagi organizmu, a wszystko, co od tego odbiega, nazywane jest chorobą. Definicja przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia w momencie jej powstania w 1948 r.: Zdrowie to całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby czy niedomagań.

18 Definicja polskiego higienisty i teoretyka medycyny społecznej, Marcina Kacprzaka ( ): Zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagań, ale i dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania biologicznego, psychicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach Kryteria i ocena zdrowia Kryteria zdrowia wynikają z jego definicji i można je podzielić na: subiektywne, obiektywne, społeczne. Kryteria subiektywne. Każdy człowiek jest w stanie opisać odczucia związane z doświadczeniem swojego organizmu. Z takiego opisu można np. wnioskować, że nie ma on istotnych dolegliwości (pacjent dobrze sypia, dopisuje mu apetyt, nie czuje się bez powodu zmęczony itp.). Są to informacje pozwalające z dużym prawdopodobieństwem wnioskować, że mamy do czynienia z osobą o aktualnie dobrej kondycji zdrowotnej. I na odwrót, zgłaszanie skarg pozwala domniemywać, że u danej osoby występują jakieś zakłócenia w funkcjonowaniu organizmu. Kryteria obiektywne. Podstawą oceny są w tym wypadku zjawiska fizjologiczne, zachodzące na różnych poziomach organizacji ustroju, począwszy od poziomu subkomórkowego aż do zintegrowanych funkcji, takich jak: trawienie, wydzielanie moczu, czynności serca, wydolność fizyczna itp. Kryteria społeczne. Człowiek odgrywa różne role społeczne, wynikające z przynależności do określonej rodziny, środowiska zawodowego, organizacji społecznych czy politycznych itp. Ustala się przy tym pewien stan równowagi, której naruszenie podlega ocenom otoczenia. Pojawienie się ostrej choroby powoduje nagłe ograniczenie zdolności odgrywania przyjętych ról. Rysunek Czynniki determinujące zdrowie człowieka Zdrowe style życia i sprzyjające im warunki Zdrowe otoczenie Służby działające na rzecz zdrowia Zdrowie ludzi Informacje, wiedza i umiejętności niezbędne dla zachowania zdrowia Właściwy indywidualny rozwój psychospołeczny Polityka promująca i chroniąca zdrowie 23