Twoje prawa w Irlandii Północnej

Transkrypt

1 Twoje prawa w Irlandii Północnej Przewodnik dla pracowników z następujących krajów: Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Słowacja Słowenia Niniejszy przewodnik objaśnia prawa pracowników pochodzących z powyższych krajów. WYDANIE DRUGIE WYDANO W 2008 This guide is in Polish

2 Spis treści Strona Twoje prawa w Irlandii Północnej Wstęp... 3 Jak używać tego przewodnika... 4 Słowniczek pojęć... 6 Praca w Zjednoczonym Królestwie... 8 Zasiłki socjalne Prawa mieszkaniowe Prawo pracy Opieka zdrowotna Prawa człowieka i równouprawnienie Prawa obywatelskie oraz informacje na temat prowadzenia pojazdów mechanicznych Edukacja oraz informacje o kwalifikacjach Głosowanie

3 Twoje prawa w Irlandii Północnej Wydanie pierwsze w 2006 Wydanie drugie w 2008 ISBN Opracowane przez ANIMATE, Centrum Prawne i Komisję Praw Człowieka Irlandii Północnej Wydawca: Komisja Praw Człowieka Irlandii Północnej 2

4 Wstęp Celem tego przewodnika jest pomoc pracownikom zagranicznym w zrozumieniu praw przysługujących im w Irlandii Północnej i zapewnienie, że w przypadku trudności w dostępie do tych praw otrzymają właściwą poradę. Przewodnik ten zajmuje się szeregiem spraw ważnych tak dla pracowników jak i ich rodzin. Pod koniec każdego rozdziału znajduje się lista kontaktów, które mogą okazać się przydatne jeśli zajdzie potrzeba uzyskania dodatkowych informacji czy porady w przypadku doświadczenia trudności. W tej serii wydano kilka przewodników; prosimy upewnić się, że używasz właściwego. W tym celu zapoznaj się z treścią rozdziału Jak używać tego przewodnika. Przewodniki opracowane zostały przez ANIMATE, Centrum Prawne i Komisję Praw Człowieka Irlandii Północnej z pomocą funduszy zapewnionych przez Biuro Office of the First Minister and Deputy First Minister. Odpowiednie agencje rządowe zaaprobowały treść rozdziałów im poświęconych. Przewodniki te mogą okazać się przydatne dla osób i instytucji dostarczających usług, pomocy czy porad dla pracowników zagranicznych. Chcielibyśmy podziękować Służbom ds. Praw Mieszkaniowych za pomoc w napisaniu rozdziału Prawa mieszkaniowe. Mamy nadzieję, że przewodnik ten okaże się użyteczny i że podczas twojego pobytu w Irlandii Północnej skorzystasz z przysługujących ci praw. Przewodnik dostępny jest w następujących językach: chińskim, angielskim, łotewskim, litewskim, polskim, portugalskim, słowackim, rosyjskim oraz tetum. Dodatkowe egzemplarze niniejszego przewodnika lub innych przewodników z tej serii można pobrać ze stron internetowych następujących organizacji: Komisja Praw Człowieka dla Irlandii Północnej (Northern Ireland Human Rights Commission) Temple Court, 39 North Street Belfast BT1 1NA Telefon (028) information@nihrc.org Strona internetowa Centrum Prawne dla Irlandii Północnej (Law Centre (NI)) 124 Donegall Street, Belfast BT1 2GY Telefon (028) Fax (028) admin.belfast@lawcentreni.org Strona internetowa Centrum Prawne dla Irlandii Północnej Biuro Okręgu Zachodniego (Law Centre (NI) Western Area Office) 9 Clarendon Street, Derry/Londonderry BT48 7EP Telefon (028) Fax (028) admin.derry@lawcentreniwest.org Strona internetowa Informacje zawarte w tym przewodniku pochodzą z listopada 2007 roku 3

5 Jak używać tego przewodnika W serii dla pracowników w Irlandii Północnej wydano przewodniki w kilku językach oraz trzy przewodniki w języku angielskim. Przewodniki anglojęzyczne to: Przewodnik dla pracowników z Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii (wyłączając pracowników krajów A8, którzy przepracowali w Zjednoczonym Królestwie mniej niż 1 rok) Przewodnik dla pracowników krajów A8, którzy przepracowali w Zjednoczonym Królestwie mniej niż 1 rok Przewodnik dla pracowników zatrudnionych na podstawie pozwoleń o pracę Informacje zawarte w tym Przewodniku podzielone zostały na rozdziały poświęcone różnym zagadnieniom tak abyś lepiej zrozumiał przysługujące ci prawa. Poszczególne rozdziały nie mają na celu zapewnić wyczerpujących informacji na dany temat, zajmują się jedynie problemami najczęściej napotykanymi przez pracowników w Irlandii Północnej. Informacje zawarte w tym Przewodniku odnoszą się jedynie do Irlandii Północnej a nie do Republiki Irlandii, w której obowiązują zupełnie inne prawa. Warto też zauważyć, że chociaż prawa imigracyjne są takie same dla całego Zjednoczonego Królestwa, inne prawa mogą się nieznacznie różnić w różnych jego częściach, dlatego radzimy zasięgnąć dodatkowej porady jeśli planujesz przenieść się do Anglii, Szkocji czy Walii. Posługiwanie się tym przewodnikiem Upewnij się, że korzystasz z ostatniego wydania przewodnika. Niniejsza edycja była aktualna w listopadzie 2007 roku. Informacje zawarte w naszych przewodnikach skompilowane zostały na podstawie twojego statusu imigracyjnego w Zjednoczonym Królestwie. Istotne jest abyś posługiwał się odpowiednim z nich. W wielu wypadkach prawa przysługujące ci w Zjednoczonym Królestwie zależą od kraju z jakiego pochodzisz. Na przykład, jeśli jesteś pracownikiem zatrudnionym na podstawie *pozwolenia o pracę* powinieneś przeczytać Przewodnik dla pracowników zatrudnionych na podstawie pozwoleń o pracę. Uwaga pracownicy krajów grupy A8 Jeśli jesteś obywatelem jednego z krajów, które przyłączyły się do Unii Europejskiej w maju 2004 (nie dotyczy Cypru i Malty) to powinieneś zapoznać się z treścią tego przewodnika. Pomimo tego, że jesteś obywatelem kraju należącego do *Europejskiego Obszaru Gospodarczego* istnieją pewne ograniczenia nałożone na prawa przysługujące ci w Zjednoczonym Królestwie do czasu legalnego przepracowania pełnego roku. Kraje grupy A8, nazywane też *Państwami przystępującymi* to: Czechy,Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja i Słowenia. Przewodniki w języku łotewskim, litewskim, polskim i słowackim odnoszą się do wszystkich obywateli krajów grupy A8, zarówno tych, którzy przepracowali mniej, jak i więcej niż jeden rok. Jednakże istnieją dwa różne przewodniki w języku angielskim dla obywateli 4

6 krajów grupy A8, którzy legalnie przepracowali jeden rok w Zjednoczonym Królestwie oraz dla tych, którzy tego nie zrobili. Wyjaśnienie pojęć i wyrażeń Przewodnik ten z konieczności posługuje się złożonymi czy technicznymi określeniami, które nie są używane w codziennym języku. Takie pojęcia i wyrażenia oznaczone są w przewodniku gwiazdkami ** i w większości wypadków ich znaczenie jest jasno objaśnione w danym rozdziale. Dodatkowo, przewodnik zawiera Słowniczek pojęć, który wyjaśnia znaczenie niektórych określeń. Organizacje zajmujące się poradą i wsparciem W wielu wypadkach przewodnik poleca zasięgniecie dodatkowej porady i wtedy dołączona jest również lista pomocnych organizacji i ich danych kontaktowych. Organizacje te służą poradą nieodpłatnie. Jeśli zadzwonisz pod jeden z podanych numerów telefonicznych, w większości wypadków informacja dostępna będzie w języku angielskim (chyba, że podane jest inaczej). Nie powinno cię to zniechęcać do skontaktowania się z daną organizacją, jako że w większości wypadków osoba po drugiej stronie telefonu będzie miła i pomocna niezależnie od twoich zdolności językowych. Jeśli dzwonisz w celu umówienia się na wizytę, możliwe, że dana organizacja będzie w stanie zapewnić ci tłumacza. Możesz też poprosić znajomego o telefon w twoim imieniu lub przyprowadzić go ze sobą na spotkanie. Oczywiście w przypadku skomplikowanych informacji, jego umiejętności tłumaczenia będą musiały być na wyższym poziomie. 5

7 Słowniczek pojęć Słowniczek ten podaje jedynie krótkie wyjaśnienia niektórych terminów technicznych używanych w przewodniku. Szczegółowe wyjaśnienia znajdziesz w odpowiednich rozdziałach. Kraje Przystępujące/ obywatele krajów grupy A8 / obywatele krajów grupy A2 (Accession States/A8 nationals/a2 nationals) w Zjednoczonym Królestwie określenia A8 używa się w odniesieniu do 8 z 10 krajów, które przystąpiły do Unii Europejskiej w maju 2004 roku. Są to: Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja i Słowenia. Jeśli jesteś obywatelem jednego z tych krajów w Zjednoczonym Królestwie określany jesteś jako obywatel Kraju Przystępującego/ Kraju grupy A8. Termin obywatele krajów grupy A2 odnosi się do dwóch krajów, które zostały członkami Unii Europejskiej w styczniu 2007 roku Rumunii i Bułgarii. Wspólny Obszar Podróżowania (Common Travel Area) - Zjednoczone Królestwo (włączając Irlandię Północną), Republika Irlandii, Wyspa Man oraz wyspy Channel. Oznacza to, że pomiędzy krajami tego obszaru nie ma kontroli paszportowych dla obywateli brytyjskich i irlandzkich. Pozwolenie na wjazd (Entry clearance) obywatele niektórych krajów muszą przejść przez specjalną procedurę zanim uzyskają pozwolenie na przekroczenie granicy Zjednoczonego Królestwa. Europejski Obszar Gospodarczy (European Economic Area) obejmuje następujące kraje: Austria, Belgia, Bułgaria, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Niemcy, Grecja, Węgry, Islandia, Irlandia, Włochy, Łotwa, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Malta, Holandia, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania, Szwecja i Zjednoczone Królestwo. Urząd Podatkowo-Skarbowy (Jej Królewskiej Mości) (Her Majesty s Revenue and Customs) oficjalna nazwa urzędu podatkowego w Zjednoczonym Królestwie. Home Office brytyjskie ministerstwo spraw wewnętrznych odpowiedzialne za sprawy imigracji. Ubezpieczenie Społeczne (National Insurance) podatek odprowadzany od poborów w w Zjednoczonym Królestwie jest przeznaczany na opłacenie niektórych zasiłków socjalnych (zobacz poniżej). Numer Ubezpieczenia Społecznego (National Insurance Number)- numer wydawany przez Agencję Ubezpieczeń Społecznych, o który musisz wystąpić jeśli planujesz pracować w Zjednoczonym Królestwie lub starasz sie o zasiłki socjalne (zobacz poniżej). 6

8 Urząd Mieszkaniowy Irlandii Północnej (Housing Executive) agencja rządowa odpowiedzialna za przyznawanie mieszkań komunalnych a także wspomaganie bezdomnych. Fundusze publiczne (public funds) odnosi się do pewnych funduszy zapewnianych przez rząd, takich jak zasiłek dla bezrobotnych. Jeśli przebywasz w w Zjednoczonym Królestwie na podstawie pozwolenia o pracę, mało prawdopodobnym jest, abyś miał dostęp do funduszy publicznych. Przed złożeniem podania o jakikolwiek zasiłek socjalny zawsze powinieneś zasięgnąć rady specjalisty. Szczegółowe informacje znajdziesz w rozdziale Zasiłki socjalne. Agencja pośrednictwa pracy (Recruitment Agency) przedsiębiorstwo zajmujące się rekrutacją osób i szukaniem pracy. Wydalić/ wydalenie (remove/removal) rząd ma prawo usunąć obywatela obcego kraju ze Zjednoczonego Królestwa i deportować go w inne miejsce (zwykle do jego/jej kraju rodzinnego) jeśli przebywa w UK nielegalnie lub nie ma prawa wjazdu do w Zjednoczonego Królestwa. Karta rezydenta/ certyfikat rejestracyjny (residence card/registration certificate) dokument wydawany przez Home Office potwierdzający, że masz prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie (źródło: Agencja Ubezpieczeń Społecznych (Social Security Agency) agencja rządowa odpowiedzialna za wydawanie numerów ubezpieczenia społecznego i zasiłki socjalne (zobacz poniżej). Zasiłki socjalne (social security benefits) pomoc pieniężna wypłacana przez rząd osobom w trudnej sytuacji finansowej. Zjednoczone Królestwo (UK) oficjalna nazwa państwa złożonego z wyspy Wielkiej Brytanii (Anglia, Szkocja i Walia) oraz Irlandii Północnej. Wiza (visa) pozwolenie na wjazd do Zjednoczonego Królestwa, zwykle ma postać pieczątki wbijanej do paszportu. Pozwolenie na pracę (work permit) pozwolenie wydawane przez wydział Home Office - Work Permits (UK) umożliwiające obywatelom spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego pracę na terenie Zjednoczonego Królestwa u konkretnego pracodawcy. Program Rejestracji Pracowników (Worker Registration Scheme) program, na podstawie którego obywatele krajów grupy A8 muszą zarejestrować swoje zatrudnienie w Home Office przez okres pierwszych 12 miesięcy. Nie dotyczy to osób prowadzących własną działalność gospodarczą. 7

9 Praca w Zjednoczonym Królestwie Czy mogę przyjechać do Zjednoczonego Królestwa w poszukiwaniu pracy? Jako obywatel jednego z krajów grupy *A8* masz prawo przyjechać do Zjednoczonego Królestwa w poszukiwaniu pracy. Nie musisz prosić o zgodę na wjazd władz Zjednoczonego Królestwa, ani nie potrzebujesz *wizy*. Natomiast, przy wjeździe okazać musisz paszport lub dowód osobisty. Kiedy mogę zacząć szukać pracy Możesz zacząć szukać pracy od razu po przyjeździe, natomiast do pracy potrzebny ci będzie *numer ubezpieczenia społecznego*. Szczegółowe informacje jak otrzymać ten numer znajdziesz w rozdziale Zasiłki socjalne. Jaki jest następny krok po znalezieniu pracy? Po znalezieniu pracy niezbędne jest zarejestrowanie się w brytyjskim urzędzie spraw wewnętrznych *Home Office* (ministerstwo odpowiedzialne za imigrację) w *Programie Rejestracji Pracowników* (WRS). Aby to zrobić musisz wypełnić formularz rejestracyjny, który zamówić można telefonicznie (po angielsku), tel lub pobrać ze strony internetowej: (należy szukać pod schemes and programmes for Worker Registration Schemes a następnie pod application form ). Jeśli legalnie przepracowałeś już jeden rok w Zjednoczonym Królestwie (zwykle włącznie z 12 miesiącami rejestracji w ramach Programu Rejestracji Pracowników) lub jeżeli prowadzisz własną działalność gospodarczą, lub praca nie jest głównym celem twojego pobytu w Zjednoczonym Królestwie, możliwe, że nie potrzebujesz rejestracji. Powinieneś jednak upewnić się i zasięgnąć specjalistycznej porady. Zobacz również Co mogę zrobić po legalnym przepracowaniu 12 miesięcy w Zjednoczonym Królestwie? poniżej. Kiedy powinienem się zarejestrować? Należy to zrobić w przeciągu miesiąca od rozpoczęcia pracy, w przeciwnym wypadku twoje zatrudnienie stanie się nielegalne i możesz stracić pracę. Ważne jest dlatego abyś zarejestrował się jak najszybciej po rozpoczęciu pracy. Co zawiera formularz rejestracyjny? Na formularzu rejestracji w Programie Rejestracji Pracowników musisz podać swoje imię i nazwisko, datę urodzenia, obywatelstwo a także dane dotyczące zatrudnienia. Jeśli rejestrujesz się po raz pierwszy będziesz musiał również wysłać: Paszport lub dowód osobisty (należy wysłać oryginały) List od pracodawcy potwierdzający zatrudnienie 8

10 Dwa zdjęcia paszportowe Opłatę w wysokości 90 Pracodawcy nie powinni pobierać żadnych opłat za napisanie listu, a niektórzy pomagają nawet w wypełnieniu aplikacji. Pracodawca nie powinien domagać się zapłaty za pomoc, ponieważ łamie on prawo jeśli twoje zatrudnienia nie jest zarejestrowane. Natomiast rejestracja w *Home Office* i wysłanie niezbędnych dokumentów należy do twoich obowiązków. Jak powinienem wysłać aplikację? Powinieneś wysłać podanie specjalną przesyłką (special delivery). Warto również zrobić kserokopię paszportu czy dowodu osobistego przed wysłaniem oryginałów. Jak długo będę czekał na decyzję? Home Office zapewnia, że procedura trwa około trzech tygodni i po tym czasie twój paszport powinien być odesłany. Po zarejestrowaniu otrzymasz Kartę Rejestracyjną Pracownika, na której będzie twoje zdjęcie oraz numer referencyjny. Jest to jedyny dokument potwierdzający twoje legalne zatrudnienie w Zjednoczonym Królestwie. Czy mogę zmienić pracę? Możesz zmienić pracę w każdej chwili, jednak jeżeli nadal podlegasz Programowi Rejestracji Pracowników, musisz zgłosić to w Home Office, wypełniając nowy formularz rejestracyjny. Kiedy zgłaszasz jedynie zmianę pracodawcy nie musisz ponownie wysyłać paszportu ani wnosić dodatkowej opłaty. Potrzebne będzie natomiast wpisanie numeru referencyjnego oraz list od nowego pracodawcy. Home Office odeśle ci nowy certyfikat, który powinieneś przechowywać razem z kartą rejestracyjną. Czy moja rodzina może do mnie dołączyć? Każdy członek rodziny może do ciebie dołączyć pod warunkiem, że także są obywatelami *Europejskiego Obszaru Gospodarczego*. Następujący członkowie rodziny, którzy nie są obywatelami Europejskiego Obszaru Gospodarczego mogą do ciebie dołączyć: Twój mąż/żona/partner ze związku cywilnego Dzieci w wieku do 21 lat lub starsze, jeśli pozostają w stosunku zależności od ciebie Wnuki w wieku do 21 lat lub starsze, jeśli pozostają w stosunku zależności od ciebie Rodzice, jeśli pozostają w stosunku zależności od ciebie Dziadkowie, jeśli pozostają w stosunku zależności od ciebie Inni członkowie rodziny, jeśli pozostają w stosunku zależności od ciebie (lecz mogą oni dołączyć do ciebie dopiero po przepracowaniu przez ciebie 9

11 12 miesięcy w ramach Programu Rejestracji Pracowników) Innym członkom rodziny również może przysługiwać to prawo, w razie wątpliwości powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady. Jeśli członkowie twojej rodziny nie są obywatelami Europejskiego Obszaru Gospodarczego powinni złożyć podanie o pobyt dla członków rodziny (lub *wizę* turystyczną, jeśli planują zostać w UK na krótki okres) do Ambasady Brytyjskiej/ Wysokiej Komisji. Pozwolenie na pobyt dla członków rodziny można uzyskać nieodpłatnie w ambasadach i konsulatach brytyjskich. Strona internetowa brytyjskiego ministerstwa spraw wewnętrznych wymienia ambasady brytyjskie za granicą wraz z numerami telefonów i faksów oraz adresami owymi. Adres strony internetowej to: Jeśli twój partner (nie będący twoim małżonkiem) nie jest obywatelem jednego z krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego i żyłeś z nim/nią w związku cywilnym powyżej dwóch lat, może on złożyć wniosek o *wizę* na pobyt w Zjednoczonym Królestwie do Ambasady Brytyjskiej/ Wysokiej Komisji. W takim wypadku powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady. Co oznacza bycie w stosunku zależności? Zależność jest zwykle finansowa, lecz może być również emocjonalna lub praktyczna. W razie wątpliwości powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady. Czy członkowie mojej rodziny mogą podjąć zatrudnienie, a jeśli tak, czy muszą zarejestrować się w Programie Rejestracji Pracowników? Jeśli jesteś obywatelem jednego z krajów *A8* i nie przepracowałeś jeszcze 12 miesięcy w Zjednoczonym Królestwie, członkom twojej rodziny nie będącym obywatelami Europejskiego Obszaru Gospodarczego nie przysługuje automatycznie prawo do racy. Powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady na temat przysługujących im praw. Jeśli twój małżonek/ka lub partner/ka jest obywatelem kraju A8 mogą oni również pracować na podstawie *Programu Rejestracji Pracowników* i będą ich dotyczyć opisane wyżej procedury. Jeśli twój małżonek/ka lub partner jest obywatelem kraju Europejskiego Obszaru Gospodarczego (ale nie kraju przystępującego) powinien on przeczytać Przewodnik dla pracowników z Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii rozdział Praca w Zjednoczonym Królestwie. Jak długi czas muszę być zarejestrowany? Po legalnym przepracowaniu bez przerwy 12 miesięcy w Zjednoczonym Królestwie nabędziesz prawo do całkowicie swobodnego przemieszczania się i nie będziesz miał obowiązku rejestracji w Programie Rejestracji Pracowników. Co mogę zrobić po legalnym przepracowaniu 12 miesięcy w Zjednoczonym Królestwie? Powinieneś otrzymać *certyfikat rejestracyjny* potwierdzający twoje prawo do pracy i pobytu w Zjednoczonym Królestwie na podstawie prawa Wspólnoty 10

12 Europejskiej. Należy złożyć podanie do Home Office. *Certyfikat rejestracyjny* ma postać niewielkiej składanej karty w kolorze niebieskim, na której umieszczone będzie twoje zdjęcie. Jeśli twoja rodzina przebywa z tobą w Zjednoczonym Królestwie, powinieneś wystąpić o wydanie certyfikatu rejestracyjnego, a wówczas twoja rodzina otrzyma *kartę rezydenta*, która jest zwykle podbijana w paszportach jej członków. Ten dokument może być używany przy staraniu się o prawa przysługujące tobie i twojej rodzinie, włączając niektóre *zasiłki socjalne*, jeśli zajdzie taka potrzeba. Jak długa jest ważność tych dokumentów? Dokumenty zwykle wydawane są na pięć lat. Jeżeli twoja praca jest tymczasowa, możesz otrzymać certyfikat ważny tylko do sześciu miesięcy. Jeżeli po upływie tego czasu będziesz miał stałą pracę, możesz ubiegać się o kolejny certyfikat. Jeżeli szukasz pracy, certyfikat nie może zostać tobie wydany i należy w takim przypadku zasięgnąć porady specjalisty. Co się stanie, jeżeli stracę pracę? Jeżeli stracisz pracę, możesz pozostać w Zjednoczonym Królestwie i szukać innej pracy, pod warunkiem, iż potrafisz wykazać, że szukasz innej pracy i masz dużą szansę na jej znalezienie. Można to udowodnić np. poprzez odpowiadanie na ogłoszenia o pracy i udział w rozmowach kwalifikacyjnych. Jeżeli w ciągu sześciu miesięcy nie znajdziesz pracy, powinieneś zasięgnąć rady specjalisty, ponieważ np. twój *certyfikat rejestracyjny* i *karta rezydenta* lub pozwolenia wydane członkom rodziny mogą zostać unieważnione. Czy będę mógł na stałe pozostać w Zjednoczonym Królestwie? Jeżeli uzyskasz *certyfikat rejestracyjny* i przepracujesz w Zjednoczonym Królestwie pięć lat oraz zamierzasz kontynuować pracę w tym kraju, możesz ubiegać się o dokument poświadczający stały pobyt oraz kartę stałego pobytu dla członków rodziny. Uzyskanie takiego statusu umożliwiłoby tobie i twojej rodzinie pozostanie w Zjednoczonym Królestwie, nawet jeżeli przestałbyś kwalifikować się jako pracownik oraz umożliwiłoby ubieganie się w przyszłości o obywatelstwo brytyjskie. Jeżeli potrafisz jasno udowodnić, iż pracujesz w Zjednoczonym Królestwie od ponad pięciu lat, lecz nie posiadasz karty rezydenta, nadal możliwe jest ubieganie się prawo stałego pobytu w Zjednoczonym Królestwie. Więcej informacji na temat ubiegania się o prawo stałego pobytu uzyskać można na stronie internetowej Home Office: 11

13 Co oznacza nieprzerwany okres pracy? Nieprzerwany okres pracy oznacza, że w 12-miesięcznym okresie zatrudnienia nie może być przerwy dłuższej niż 30 dni. Potrzebna ci będzie twoja karta rejestracji w programie WRS a także inne dokumenty potwierdzające 12 miesięcy nieprzerwanego okresu pracy. Jeśli pozostawałeś bez zatrudnienia przez więcej niż 30 dni powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady. Do okresu 30 dni nie wlicza się płatnych urlopów, zwolnień lekarskich, urlopu macierzyńskiego czy ojcowskiego, gdyż masz prawo do tego rodzaju przerw w pracy. Co się stanie jeśli otrzymam odmowną decyzję w sprawie przyznania Karty Rejestracyjnej Pracownika? Jeśli otrzymasz odmowną decyzję w sprawie przyznania Karty Rejestracyjnej Pracownika, powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady. W większości wypadków może się tak stać wówczas, kiedy nie będziesz w stanie udowodnić swojego obywatelstwa lub nie dostarczysz wystarczających dowodów na zatrudnienie. Za wyjątkiem sytuacji, w której istnieją wątpliwości co do twojego obywatelstwa, możesz ponownie złożyć podanie po uzyskaniu dodatkowego potwierdzenia na zatrudnienie lub po zmianie pracodawcy. Jeśli jesteś w stanie utrzymać się samodzielnie, możesz pozostać tak długo jak zechcesz do czasu znalezienia pracy. Home Office może *wydalić* cię ze Zjednoczonego Królestwa, jeśli ma podstawy uważać, że nie szukasz pracy. Takie sytuacje zdarzają się jednak niezmiernie rzadko, chyba że popełnisz poważne przestępstwo bądź uznany zostaniesz za zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego. Potrzebne kontakty: Centrum Prawne dla Irlandii Północnej (Law Centre (NI)) 124 Donegall Street, Belfast BT1 2GY Telefon (028) Centrum Prawne dla Irlandii Północnej Biuro Okręgu Zachodniego (Law Centre (NI) Western Area Office) 9 Clarendon Street, Derry/Londonderry BT48 7EP Telefon (028) Biuro Porad Obywatelskich Oddział Regionalny (Citizens Advice Regional Office) Telefon (028) , zapytaj o lokalny oddział Poradni, lub sprawdź stronę internetową S.T.E.P. (South Tyrone Empowerment Programme) Centrum Wspierania Pracowników Zagranicznych S.T.E.P. oferuje indywidualne doradztwo i wsparcie w zakresie praw pracowników zagranicznych w języku ojczystym interesantów. Bezpłatne usługi profesjonalnego doradztwa świadczone są w Centrach Wsparcia S.T.E.P., mieszczących się w Dungannon, Portadown oraz Magherafelt. 12

14 Biuro w Dungannon Unit T7 Dungannon Business Park 2 Coalisland Road Dungannon BT71 6JT Tel.: Biuro w Portadown Unit 6 Mayfair Business Park, Garvaghy Rd Portadown BT62 1HA Tel.: (028) Biuro w Magherafelt (otwarte w styczniu 2008) Unit C2 Magherafelt Business Centre Rainey Street Magherafelt BT45 5AJ Tel.: (028) STEP oferuje: Informacje i skierowania odnośnie zasiłków Wsparcie językowe Doradztwo i wsparcie w zakresie praw pracowniczych Pomoc w dostępie do służby zdrowia, edukacji, pracy itp. Doradztwo i pomoc w znajdowaniu i utrzymywaniu zakwaterowania Rzecznictwo i wsparcie w kontakcie z organizacjami prawnymi i zawodowymi Doradztwo i przedstawicielstwo w sprawach imigracyjnych STEP wspiera integrację społeczną i ekonomiczną poprzez Program Rozwoju Społecznego. Footprint (usługi STEP w zakresie szkolenia i nauki) wspiera osoby indywidualne w zwiększaniu ich potencjału pracowniczego poprzez szkolenia z zakresu języka angielskiego dla obcokrajowców, informatyki, pisania, czytania i matematyki, bezpieczeństwa i higieny pracy, pierwszej pomocy itp. STEP oferuje usługi tłumaczenia ustnego i pisemnego dla osób indywidualnych i organizacji poprzez swoje biuro w Dungannon. Centra Wsparcia S.T.E.P. nadają klientom priorytet w oparciu o system oceny nagłości przypadków. Umówić się na spotkanie można składając wizytę w najbliższym biurze lub dzwoniąc do nas pod numer (028) (Dungannon) lub (028) (Portadown). 13

15 Zasiłki Socjalne Gdzie mogę się zwrócić o pomoc, jeśli nie mam wystarczających środków na utrzymanie? Jeśli znajdziesz się w trudnej sytuacji finansowej, może przysługiwać ci pomoc od państwa w postaci *zasiłków socjalnych*. Jeśli nie będziesz w stanie otrzymać żadnych zasiłków, można zwrócić się do Opieki Społecznej, która czasem może pomóc w nagłych wypadkach. Nawet jeśli nie jesteś obywatelem jednego z wymienionych krajów a potrzebujesz pomocy, zawsze powinieneś zasięgnąć porady (niezależnie od twojego obywatelstwa) jako, że możesz posiadać inne prawa nie ujęte w tym przewodniku. Jaka instytucja odpowiedzialna jest za zasiłki socjalne? W Irlandii Północnej *Agencja Ubezpieczeń Społecznych* odpowiedzialna jest za działanie systemu ubezpieczeń społecznych. Do agencji tej składasz podanie o przyznanie *numeru ubezpieczenia społecznego* i inne podania o zasiłki socjalne. W przypadku staranie się o jakikolwiek zasiłek pracownik tej agencji rozpatrzy twoje podanie i podejmie decyzję. Podania o dopłaty z tytułu Tax Credits i zasiłek rodzinny są rozpatrywane przez inną instytucję *Urząd Podatkowo-Skarbowy*. Jak otrzymać mogę numer ubezpieczenia społecznego? Przy staraniu się o *zasiłki socjalne* niezbędne jest okazanie numeru ubezpieczenia społecznego. Jeśli uprzednio mieszkałeś lub pracowałeś w Irlandii Północnej, oznacza to, że będziesz musiał okazać w Agencji Ubezpieczeń Społecznych swój numer ubezpieczenia społecznego. Będziesz musiał również udowodnić, że ten numer należy do ciebie. Jeśli nie pamiętasz swojego numeru, niezbędne będzie podanie innych informacji, które umożliwią agencji odnalezienie tego numeru. Numer ubezpieczenia społecznego jest wymagany zarówno dla celów zatrudnienia, jak i ubiegania się o zasiłki socjalne. Musisz złożyć podanie o ten numer, jeśli zamierzasz pracować w Zjednoczonym Królestwie, w przeciwnym wypadku twoje składki płacone z tytułu podatku nie będą zarejestrowane. Nie musisz być zatrudniony żeby otrzymać numer ubezpieczenia społecznego, wystarczy, że poszukujesz zatrudnienia. Jeśli starasz się o zasiłek socjalny lub dopłaty z tytułu Tax Credits przyznawane przez Urząd Podatkowo-Skarbowy, będziesz potrzebować numeru ubezpieczenia społecznego, który nadawany jest przez specjalny wydział Agencji Ubezpieczeń Społecznych. Jeśli przyjechałeś do Irlandii Północnej po raz pierwszy, po przyjeździe będziesz musiał złożyć podanie o numer ubezpieczenia społecznego. Informacji na temat jak się o niego ubiegać udzielić może tobie Agencja Ubezpieczeń Społecznych lub twój pracodawca. Starając się o o przyznanie *numeru ubezpieczenia społecznego* niezbędne będzie okazanie odpowiednich dokumentów potwierdzających twoją tożsamość. 14

16 Jakie okazać dokumenty, aby potwierdzić moją tożsamość? Dokumentami potwierdzającymi tożsamość mogą być: Akt urodzenia lub akt ślubu Paszport lub dowód osobisty wydany w jednym z krajów członkowskich *Europejskiego Obszaru Gospodarczego* List od adwokata, doradcy lub oficjalnego przedstawiciela jakiejś organizacji Lista akceptowanych dokumentów zawarta jest w dostępnej w Agencji Ubezpieczeń Społecznych ulotce ISSP pt. Jak udokumentować własną tożsamość dla celów ubezpieczeń społecznych. Czy ubiegając się o przyznanie numeru Ubezpieczenia Społecznego będę miał rozmowę kwalifikacyjną? Zostaniesz przesłuchany w Agencji Ubezpieczeń Społecznych przez urzędnika z wydziału przyznawania numerów ubezpieczeń społecznych, który ustali czy można ci wydać numer ubezpieczenia społecznego. Ważne jest, abyś rozumiał zadawane pytania i jasno na nie odpowiadał. Jeśli masz problemy z językiem angielskim, powinieneś bez wahania poprosić urzędnika Agencji Ubezpieczeń Społecznych o zapewnienie tłumacza. Warto zauważyć, że jeśli nie spełniasz wymogów niezbędnych do przyznania numeru ubezpieczenia społecznego możesz nie być uprawniony do otrzymywania *zasiłków socjalnych*. Ta zasada dotyczy nie tylko ciebie, ale również innych osób, dla których starasz się o zasiłki, z wyjątkiem dzieci i osób niepełnoletnich. Jakie warunki muszę spełniać, żeby otrzymywać zasiłki socjalne? Zasiłki socjalne będą ci wypłacone tylko w wypadku, gdy spełniasz określone warunki do otrzymywania danego zasiłku i przejdziesz pomyślnie przez test rezydencji lub pobytu. Warunki, które musisz spełnić zależą od rodzaju zasiłku, o jaki się starasz. Istnieją różne rodzaje zasiłków: Zasiłki zależne od warunków finansowych, w które wlicza się: zasiłek dla osób o niskich dochodach (Income Support), zasiłek dla osób poszukujących pracy, zależny od dochodów (income-based Jobseeker s allowance), państwowy zasiłek emerytalny (State Pension credit) i zasiłek mieszkaniowy (Housing benefit). Zasiłki te określane są jako zależne od dochodów, co oznacza, że decyzja o przyznaniu zasiłku może być uzależniona od posiadanych dochodów lub oszczędności. Zasiłki niezależne od warunków finansowych to te, które wypłacane są, np. w przypadku choroby, ciąży, bezrobocia, żałoby lub podeszłego wieku. Wypłacone zostaną tylko wówczas, jeśli ty (lub twój małżonek lub partner w przypadku zasiłku pogrzebowego) opłaciliście wystarczają wysokość składek *ubezpieczenia społecznego* w Zjednoczonym Królestwie lub innym kraju członkowskim *Europejskiego Obszaru Gospodarczego*. Specjalne zasiłki niezależne od składek, takie jak dodatek dla niepełnosprawnych w podeszłym wieku (Attendance Allowance), zasiłek 15

17 inwalidzki (Disability Living Allownce) i zasiłek dla opiekunów (Carer s Allowance). Dopłaty z tytułu posiadania dzieci (Child Tax Credits), dopłaty z tytuły niskich zarobków (Working Tax Credit) oraz zasiłek rodzinny (Child Benefit), które wypłacane są przez *Urząd Podatkowo-Skarbowy*. Gdzie mogę otrzymać pomoc? Niezależnie od tego, o jaki rodzaj zasiłku się starasz, w przypadku decyzji odmownej powinieneś zawsze zasięgnąć porady. Jeśli nie jesteś zadowolony z decyzji wydanej przez *Agencję Ubezpieczeń Społecznych* lub *Urząd Podatkowo-Skarbowy* masz prawo odwołać się od niej do niezależnego organu. Agencje doradcze mogą pomóc ci ustalić czy istnieją podstawy do złożenia odwołania. Agencjami, które służą poradą w kwestiach praw do zasiłków są: Centrum Prawne, telefon (028) (Belfast) lub (028) (Derry) Oddziały Regionalne Biura Porad Obywatelskich (Citizens Advice Regional Office), telefon (028) , zapytaj o lokalny oddział Poradni Organizacja Porada dla Irlandii Północnej (Advice NI), zadzwoń pod numer telefonu (028) , a zostaniesz skierowany do najbliższego tobie biura. Jeśli masz problemy z językiem angielskim powinieneś bez wahania poprosić pracownika biura czy centrum doradczego o zapewnienie tłumacza na rozmowę. Ważne jest, abyś rozumiał zadawane pytania i jasno na nie odpowiadał. Jakie warunki muszę spełniać, kiedy staram się o wsparcie finansowe przy niskich dochodach, zasiłek dla osób poszukujących pracy (zależny od dochodów), państwowy zasiłek emerytalny lub zasiłek mieszkaniowy? Aby kwalifikować się do otrzymywania jednego z tych zasiłków, musisz udowodnić, że na stałe przebywasz w Irlandii Północnej i że masz prawo pobytu we *Wspólnym Obszarze Podróżowania*, na który składa się Zjednoczone Królestwo (włączając Irlandię Północną), Republika Irlandii, Wyspa Man oraz Wyspy Normandzkie. Będziesz musiał również udowodnić, że masz prawo pobytu we *Wspólnym Obszarze Podróżowania*, jeśli starasz się o dopłaty z tytułu posiadania dzieci (Child Tax Credits) oraz zasiłek rodzinny (Child Benefit), które wypłacane są przez *Urząd Podatkowo-Skarbowy*. Dopłaty z tytułu posiadania dzieci oraz zasiłek rodzinny zwykle stanowią zasiłki wypłacane na dzieci, które mieszkają z rodzicami w Irlandii Północnej. Jednak możesz się również o nie ubiegać dla dzieci, które mieszkają w innym Państwie Członkowskim EWG, pod warunkiem, iż pracujesz i albo jesteś zarejestrowany w ramach Programu Rejestracji Pracowników, albo byłeś zarejestrowany przez ciągły okres 12 miesięcy. 16

18 Co oznacza test stałego zamieszkania (habitual residence test)? Aby wykazać, że na stałe zamieszkujesz Irlandię Północną będziesz musiał spełnić wymogi testu stałego zamieszkania (habitual residence test). Wynik testu zadecyduje o tym, czy przysługuje tobie zasiłek dla osób o niskich dochodach, zasiłek dla osób poszukujących pracy (zależny od dochodów), państwowy zasiłek emerytalny czy zasiłek mieszkaniowy. Test będzie przeprowadzany w przypadku każdego, kto przyjedzie, aby mieszkać i pracować w Irlandii Północnej po raz pierwszy lub po okresie nieobecności spowodowanej pobytem za granicą. Będziesz w stanie wykazać, że test ten nie odnosi się do ciebie, jeśli zarejestrowany jesteś w Programie Rejestracji Pracowników Home Office i jeśli legalnie pracujesz dla pracodawcy na terenie Irlandii Północnej lub jeżeli zakończyłeś 12-miesięczny okres rejestracji w ramach *Programu Rejestracji Pracowników* jako pracownik określony przez dyrektywy europejskie. W przeciwnym wypadku, kwestia czy spełniasz wymogi testu stałego zamieszkania będzie cię dotyczyć przy staraniu się o powyższe zasiłki. Jak mogę udowodnić, że na stałe zamieszkuję Irlandię Północną? Aby udowodnić, że na stałe zamieszkujesz Irlandię Północną będziesz musiał wykazać, że twoim zamiarem po przyjeździe było ustanowienie tutaj stałego miejsca zamieszkania. Nie oznacza to koniecznie, że musisz wykazać, że zamierzasz tu pozostać na zawsze. Jeśli wcześniej nie żyłeś w Irlandii Północnej lub byłeś tu wcześniej, sposobem, w jaki możesz okazać swój zamiar jest po prostu zamieszkiwanie tutaj przez określony okres. Dokładna długość tego okresu zależy od indywidualnych okoliczności. Prawo oparte na przeszłych sprawach sugeruje, że okres ten wynosić może od jednego do trzech miesięcy. W większości wypadków im dłużej tu przebywasz tym silniejsza jest twoja pozycja w staraniu się o wsparcie dochodu, zasiłek dla osób poszukujących pracy oparty na dochodach, zasiłek emerytalny czy zasiłek mieszkaniowy. Przy podejmowaniu decyzji czy spełniasz wymogi testu stałego zamieszkania w Irlandii Północnej urzędnik musi wziąć pod uwagę wszystkie czynniki, takie jak na przykład: Przygotowania poczynione przed przyjazdem do Irlandii Północnej Starania poczynione w celu zdobycia pracy Czy sprzedałeś swój dom lub zrezygnowałeś z praw jakie miałeś, jeśli wynajmowałeś zakwaterowanie Czy zamknąłeś konta bankowe lub dokonałeś przelewu ich zawartości Jakie kroki podjąłeś w celu zbycia przedmiotów wartościowych lub przetransportowania ich do Irlandii Północnej Czy zawiadomiłeś odpowiednie instytucje zajmujące się edukacją i opieką zdrowotną (w przypadku posiadania dzieci) o zamiarze zamieszkania w Irlandii Północnej Jeśli nie masz pewności czy potrafisz wykazać, że mieszkasz w Irlandii Północnej 17

19 na stałe zasięgnij porady specjalisty. Co pomoże mi wykazać, że spełniam wymogi testu stałego zamieszkania? Powinieneś również powiadomić urzędnika podejmującego decyzję o krokach, jakie podjąłeś w Irlandii Północnej w celu osiedlenia się na stałe. Może to być na przykład: Czy zamierzasz mieszkać w Irlandii Północnej w najbliższej przyszłości? Jak będziesz się utrzymywał, jeśli nie przyznane ci zostaną zasiłki? Takie pytanie może paść i urzędnik podejmujący decyzję musi się upewnić, że zamierzasz pozostać w Irlandii Północnej, niezależnie od tego czy otrzymasz zasiłek, czy nie. Jakie starania poczyniłeś w celu zgłoszenia zdolności do pracy lub zdobycia pracy? Czy zorganizowałeś sobie miejsce zamieszkania? Czy zarejestrowałeś się u lekarza lub dentysty? Czy zapisałeś się do jakichś organizacji lub stowarzyszeń? Czy masz rodzinę lub przyjaciół w Irlandii Północnej? Te przykłady to tylko niektóre z czynników, które mogą być wzięte pod uwagę. Niezbędne będzie wykazanie urzędnikowi podejmującemu decyzję, że albo nie dotyczy cię test stałego zamieszkania albo, że spełniasz jego wymogi i jesteś osobą na stałe zamieszkującą Irlandię Północną. Jeśli nie będziesz w stanie tego wykazać, zostaniesz zaklasyfikowany jako osoba z zagranicy i nie będziesz mógł pobierać zasiłku dla osób o niskich dochodach, zasiłku dla osób poszukujących pracy (zależnego od dochodów), zasiłku emerytalnego czy zasiłku mieszkaniowego do czasu, aż spełniać będziesz wymogi testu. Innymi słowy, urzędnik podejmujący decyzję musi mieć pewność, że kiedy przyjechałeś do Irlandii Północnej twoim zamiarem było ustanowienie stałego miejsca pobytu. Jak mogę wykazać, że mam prawo pobytu w Irlandii Północnej? Nawet jeśli wykażesz, że na stałe przebywasz w Irlandii Północnej, nadal będziesz musiał wykazać, że masz prawo pobytu. Jeżeli nie masz już obowiązku rejestracji w ramach *Programu Rejestracji Pracowników* *Home Office*, zobacz poniższą sekcję O jakie zasiłki mogę się starać po nieprzerwanym okresie 12 miesięcy pracy?. W przeciwnym wypadku, jeśli zarejestrowałeś się w *Programie Rejestracji Pracowników**Home Office* i pracujesz legalnie dla pracodawcy w Irlandii Północnej, prowadzisz własną działalność gospodarczą lub posiadasz wystarczające środki na utrzymanie się, będziesz traktowany jako osoba posiadająca prawo pobytu. Jeśli pracujesz, będziesz w stanie starać się o zasiłek mieszkaniowy, dopłaty z tytuły niskich zarobków (Working Tax Credit), dopłaty z tytułu posiadania dzieci (Child Tax Credits) oraz zasiłek rodzinny (Child Benefit). Jeżeli pozostajesz w stosunku pracy, nawet jeśli przebywasz na zwolnieniu lekarskim, jesteś w ciąży lub na zwolnieniu z innych powodów, nadal masz prawo do powyższych zasiłków, a oprócz tego do wsparcia dochodu i państwowego zasiłku emerytalnego. 18

20 Podczas pierwszych trzech miesięcy w Irlandii Północnej będziesz traktowany jako osoba posiadająca prawo pobytu. Natomiast, jeśli nie jesteś zatrudniony lub zarejestrowany, nie posiadasz prawa do zasiłków. Aby pobierać *zasiłki socjalne* bez ograniczeń musisz być zarejestrowany w *Programie Rejestracji Pracowników* *Home Office* przez okres 12 miesięcy nieprzerwanego zatrudnienia. Dlatego, niezmiernie ważne jest, aby zarejestrować się jak tylko znajdziesz legalne zatrudnienie. Czas przepracowany w Zjednoczonym Królestwie przed 1 maja 2004 roku także wlicza się tego okresu. Szczegółowe informacje na temat Programu Rejestracji Pracowników znajdziesz w rozdziale pt. Praca w Zjednoczonym Królestwie. Jeśli zmienisz pracę w okresie pierwszych 12 miesięcy, musisz zawiadomić o tym Home Office - w przeciwnym wypadku nie będziesz traktowany jako osoba pozostająca w nieprzerwanym zatrudnieniu. Co stanie się, jeśli stracę pracę? Jeśli stracisz pracę podczas pierwszych 12 miesięcy nieprzerwanego zatrudnienia, nie będziesz już traktowany jako osoba posiadająca prawo pobytu i nie będziesz mógł otrzymywać tych zasiłków. W takim wypadku, niezwłocznie powinieneś zasięgnąć porady. Natomiast, jeśli stracisz pracę z powodu choroby lub ciąży, powinieneś zasięgnąć porady w kwestii zasiłków, gdyż możesz mieć prawo do odwołania się od decyzji odmownej. O jakie zasiłki mogę się starać po nieprzerwanym okresie 12 miesięcy pracy? Po nieprzerwanym okresie 12 miesięcy zatrudnienia i kiedy nie masz już obowiązku rejestracji w Programie Rejestracji Pracowników zarówno ty jak i członkowie twojej rodziny mogą skorzystać z całego szeregu zasiłków, zarówno dla osób pracujących jak i bezrobotnych. Do członków rodziny należą: Małżonek/ka Dzieci lub wnukowie poniżej 21 lat, jeśli nadal pozostają w stosunku zależności od ciebie Twoi rodzice i dziadkowie, jeśli możesz wykazać, że nadal pozostają w stosunku zależności od ciebie Po nieprzerwanym okresie 12 miesięcy zatrudnienia i kiedy nie masz już obowiązku rejestracji w Programie Rejestracji Pracowników, powinieneś zapoznać się z treścią rozdziału Zasiłki socjalne w Przewodniku dla pracowników z Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii. Kiedy starasz się o zasiłek dla osób o niskich dochodach, zasiłek dla osób poszukujących pracy (zależny od dochodów), zasiłek emerytalny, zasiłek mieszkaniowy, dopłaty z tytułu posiadania dzieci lub zasiłek rodzinny, spoczywa na tobie obowiązek udowodnienia, że masz prawo pobytu w Irlandii Północnej. Dlatego ważne jest, abyś dostarczył jak najwięcej informacji na temat twojego podania. 19

21 Czy mogę starać się o zasiłki socjalne, jeśli przyjechałem do Irlandii Północnej w celu poszukiwania pracy? Jeśli przyjechałeś do Irlandii Północnej w celu poszukiwania pracy, a po znalezieniu pracy będziesz objęty obowiązkiem rejestracji w *Programie Rejestracji Pracowników*, nie będziesz traktowany jako osoba posiadająca prawo pobytu. Dlatego nie przysługują ci wyżej wymienione zasiłki. Jakie warunki muszę spełniać kiedy staram się o zasiłki zależne od sytuacji finansowej? Zasiłki zależne od sytuacji finansowej są również nazywane zasiłkami opartymi o składki. Oznacza to, że przy staraniu sie o taki zasiłek (np. zasiłek dla osób niezdolnych do pracy (Incapacity Benefit) lub zasiłek dla osób poszukujących pracy zależny od dochodów) musisz wykazać, iż spełniasz warunki uprawniające do jego otrzymywania oraz opłaciłeś odpowiednią wysokość składek Ubezpieczenia Społecznego. Jeśli niedawno przyjechałeś do Irlandii Północnej (zwłaszcza, jeśli nigdy nie pracowałeś ani tutaj, ani na terenie Wielkiej Brytanii) możliwe jest, że nie opłaciłeś odpowiedniej wysokości składek niezbędnych, żeby kwalifikować się do pobierania niektórych zasiłków. Natomiast jeśli pracowałeś w innym kraju członkowskim *Europejskiego Obszaru Gospodarczego* możesz skorzystać ze składek tam opłacanych przy staraniu się o zasiłki oparte na składkach w Irlandii Północnej. Podobnie, jeśli pracujesz w Irlandii Północnej mogą ci przysługiwać zasiłki dla osób pracujących takie jak: Ustawowy zasiłek chorobowy Ustawowy zasiłek macierzyński Ustawowy zasiłek ojcowski Zasiłki te umożliwiają pozostawanie na płatnym urlopie z powodu choroby, ciąży lub ojcostwa. Prosimy zauważyć, że przy korzystaniu z urlopu macierzyńskiego lub urlopu ojcowskiego niezbędne jest spełnienie warunku dotyczącego określonego okresu zatrudnienia. Jeżeli nie spełniasz warunków kwalifikujących do otrzymywania Ustawowego Zasiłku Macierzyńskiego (Statutory Maternity Pay), powinieneś zasięgnąć porady, gdyż może się tobie należeć Dopłata z tytułu Macierzyństwa (Maternity Allowance). Dodatkowe informacje na ten temat znajdziesz w rozdziale Prawa pracownicze. Jakie warunki muszę spełniać, jeśli staram się o zasiłki nieoparte o składki? Istnieją zasiłki wypłacane niezależnie od wysokości składek odprowadzonych na ubezpieczenie społeczne. Można starać się o te zasiłki, jeśli jesteś chory, jesteś osobą niepełnosprawną lub opiekunem osoby niepełnosprawnej. Te specjalne zasiłki nieoparte o składki to odpowiednio: Attendance Allowance, Disability Living Allowance i Carer s Allowance. Warunki, jakie należy spełniać, aby kwalifikować się do otrzymywania tych zasiłków: 20

22 być osobą zamieszkałą ( ordinarily resident) w Irlandii Północnej być obecnym w Irlandii Północnej być obecnym w Irlandii Północnej przez 26 tygodni w ostatnich 12 miesiącach Aby spełnić wymogi przebywania w Irlandii Północnej, wliczony może być również okres pobytu w innym kraju członkowskim *Europejskiego Obszaru Gospodarczego*. Wtedy warunek pobytu można spełnić wcześniej. Przydatne kontakty: Centrum Prawne dla Irlandii Północnej (Law Centre (NI) 124 Donegall Street, Belfast BT1 2GY Telefon (028) Centrum Prawne dla Irlandii Północnej Biuro Okręgu Zachodniego (Law Centre (NI) Western Area Office) 9 Clarendon Street, Derry/Londonderry BT48 7EP Telefon (028) admin.derry@lawcentreniwest.org Biuro Porad Obywatelskich Oddział Regionalny (Citizens Advice Regional Office) Telefon (028) , zapytaj o lokalny oddział Poradni, lub sprawdź stronę internetową Organizacja Porada dla Irlandii Północnej (Advice NI) Zadzwoń pod numer telefonu (028) a zostaniesz skierowany do najbliższego tobie biura. Zobacz także stronę internetową S.T.E.P. Centrum Wspierania Pracowników Zagranicznych S.T.E.P. oferuje indywidualne doradztwo i wsparcie w zakresie praw pracowników zagranicznych w języku ojczystym interesantów. Bezpłatne usługi profesjonalnego doradztwa świadczone są w Centrach Wsparcia S.T.E.P., mieszczących się w Dungannon, Portadown oraz Magherafelt. Biuro w Dungannon Unit T7 Dungannon Business Park 2 Coalisland Road Dungannon BT71 6JT Tel.: Biuro w Portadown Unit 6 Mayfair Business Park, Garvaghy Rd Portadown BT62 1HA Tel.: (028) Biuro w Magherafelt (otwarte w styczniu 2008) Unit C2 Magherafelt Business Centre Rainey Street Magherafelt BT45 5AJ Tel.: (028) Przyznawanie numerów Ubezpieczenia Społecznego National Insurance Number Section Jobs & Benefits Office Conor Buildings, 107 Great Victoria Street, Belfast Telefon (028)

23 National Insurance Number Section Jobs & Benefits Office 140 Jervis Street, Portadown Telefon (028) National Insurance Number Section Jobs & Benefits Office 2 Crescent Road, Lisnagelvin, Derry/Londonderry Telefon (028)

24 Prawa mieszkaniowe Jak znaleźć zakwaterowanie w Irlandii Północnej? Możesz wynajmować od osoby prywatnej czasem nazywane jest to prywatnym wynajmem. Właściciel mieszkania nazywany jest landlord a osoba wynajmująca to tenant. Czasem właściciel mieszkania korzysta z pośrednictwa osoby fizycznej lub firmy, ich nazywa się agentami. Mieszkania do wynajęcia możesz znaleźć w ogłoszeniach lokalnych gazet pod hasłem To Let (do wynajęcia). Możesz także sprawdzić ogłoszenia wystawiane czasem w oknach sklepów a także oferty agencji wynajmu nieruchomości. Istnieje także możliwość wynajmu mieszkania od agencji rządowej *Urzędu Mieszkaniowego* (Northern Ireland Housing Executive (NIHE) lub Stowarzyszenia ds. Mieszkaniowych (Housing Association), jakkolwiek istnieją szczegółowe wytyczne, kto może otrzymać taki rodzaj kwaterunku. Zanim podpiszesz kontrakt na wynajęcie mieszkania, powinieneś wziąć pod uwagę czy mieszkanie i okolica, w której jest położone spełniają pewne kryteria, np.: Odległość mieszkania od twojego miejsca pracy. Dostęp do transportu publicznego w okolicach mieszkania. Lokalizacja sklepów i innych udogodnień. Bezpieczeństwo osobiste. Masz prawo zamieszkać w dowolnym miejscu, ale jak to bywa, pewne okolice będą bezpieczniejsze od innych. W razie wątpliwości poproś o poradę agencję pośrednictwa, których listę zamieszczono pod koniec tego rozdziału. Większość zasad i standardów zawartych w tym rozdziale odnosi się do umów o wynajem. W pewnych sytuacjach twój status osoby wynajmującej będzie jednak określany w inny sposób. Ma to zastosowanie, gdy: w ramach umowy o pracę, zakwaterowanie jest zapewnione przez twojego pracodawcę lub agencję zatrudnienia, lub gdy właściciel mieszkania (landlord) mieszka razem z tobą, lub gdy twoje nazwisko nie figuruje w umowie wynajmu, lub gdy właściciel mieszkania ma wolny dostęp do wszelkich części mieszkania w celu zapewnienia usług takich jak sprzątanie albo w celu dokwaterowania do mieszkania innych osób bez konieczności uzyskania twojej zgody. W każdym z powyższych przypadków, osoba wynajmująca nazywana jest licencjobiorcą (licensee) i nie posiada takiej opieki prawnej jaką posiada tenant. Jeśli masz problemy ze swoim zakwaterowaniem, zasięgnij porady w agencjach, których lista znajduje się poniżej. Czy istnieją jakieś zasady dotyczące mieszkania pod wynajem? Standardy w sektorze wynajmu prywatnego mogą się różnić. Aktualnie jedynym wymogiem wobec niektórych prywatnie wynajmowanych starszych domów jest ich dobry stan i rady gminy mogą wymagać od właściciela, aby upewnił się, iż 23

25 zakwaterowanie jest w dobrym stanie. Jednakże w przypadku wszystkich rodzajów zakwaterowania, jeśli ich zły stan stwarza zagrożenie dla zdrowia, lokalne władze gminy również mogą zażądać od właściciela usunięcia przyczyny tego stanu rzeczy. Może to dotyczyć: przeciekającej toalety, cieknącego dachu lub poważnego zawilgocenia. Wszystkie rodzaje zakwaterowania muszą: posiadać stabilną strukturę i nie mogą mieć poważnego uszkodzenia, być wolne od szkodliwej dla zdrowia wilgoci, posiadać odpowiednie oświetlenie, ogrzewanie, wentylację oraz dopływ bieżącej wody; posiadać udogodnienia do przygotowywania posiłków, w tym: zlew z ciepłą i zimną wodą, mieć odpowiednio dostępną toaletę, wannę lub prysznic oraz umywalkę do mycia rąk z ciepłą i zimną wodą, mieć odpowiedni system odprowadzania nieczystości. Czy istnieją różne rodzaje prywatnego wynajmu? Sektor wynajmu dotyczy różnego rodzaju zakwaterowania, w tym samodzielnie stojących domów oraz mieszkań. Jeden z najbardziej popularnych wśród pracowników zagranicznych typów zakwaterowania to tzw. domy wielokrotnego wynajmu (Houses in Multiple Occupation - HMO). Oznacza to dom zamieszkiwany przez osoby, które nie są członkami jednej rodziny i które mając do dyspozycji własną sypialnię, dzielą tą samą kuchnię i łazienkę. Domy takie muszą oprócz powyżej wymienionych standardów spełniać inne kryteria: nie mogą być przeludnione, muszą mieć odpowiednie udogodnienia w kuchni, pozostające w proporcji do osób wynajmujących, muszą posiadać odpowiednią liczbę toalet, wanien, pryszniców i umywalek, proporcjonalnie do osób wynajmujących, muszą posiadać odpowiednie udogodnienia przeciwpożarowe. Urząd Mieszkaniowy może powziąć środki prawne w celu egzekwowania tych wymogów. W niektórych obszarach właściciel będzie potrzebował odpowiedniej licencji na wynajmowanie na zasadach domu wielokrotnego wynajmu. Możesz dowiedzieć się w Urzędzie Mieszkaniowym o jakie obszary chodzi. Jakie są prawa osoby wynajmującej mieszkanie prywatne? Wynajem zakwaterowania rozpoczęty przed dniem 1 kwietnia 2007 roku nie wymaga pisemnej umowy najmu, z wyjątkiem najmu na czas określony o długości ponad rok i jeden dzień. Możesz zostać poproszony o podpisanie dokumentu, który określi szczegóły umowy, którą zawarłeś z właścicielem mieszkania. Jest to umowa najmu (tenancy agreement). Niezależnie od tego, czy jest ona pisemna czy ustna, jeśli nie jesteś czegoś pewien, powinieneś poprosić o poradę. Oprócz praw opisanych w umowie wynajmu, każda osoba wynajmująca posiada także pewne ogólne prawa podstawowe: 24

26 Prawo do posiadania książeczki wynajmu (rent book) wszystkie osoby wynajmujące są do niej uprawnieni. Zawiera ona nazwisko, adres i numer telefoniczny twojego landlorda i/lub osoby działającej w jego imieniu (np. agencji wynajmu), wysokość czynszu (rent) oraz ewentualnie innych płatności, wysokość oraz cele pobranego depozytu oraz warunki jego odzyskania, długość wynajmu oraz podział odpowiedzialności za naprawy. Prawo zakazujące zakłócania wynajmu i/lub bezprawnej eksmisji zakłócenie wynajmu ma miejsce, gdy osoba stara się zapobiec realizacji przysługujących tobie praw wynajmującego, np. poprzez wstrzymanie dostawy prądu, powzięcie aktów przemocy, zastraszenia lub bezprawnego wtargnięcia. Twój landlord lub jego agent nie jest uprawniony do samowolnego wejścia na teren mieszkania za wyjątkiem, gdy przewiduje to umowa wynajmu lub w przypadku, gdy się na to zgodzisz. Inaczej jest w nagłych przypadkach np. gdy właściciel musi wejść do mieszkania w celu przeprowadzenia pilnych napraw. Jeśli uważasz, że w twoim przypadku dochodzi do zakłócania wynajmu lub prób wyrzucenia ciebie z mieszkania w trakcie trwania umowy wynajmu, skontaktuj się z Działem Zdrowia Środowiskowego (Environmental Health Department) lub władzami regionalnymi. Prawo do wypowiedzenia właściciel mieszkania może wypowiedzieć tobie umowę wynajmu pod warunkiem przedstawienia wypowiedzenia na piśmie co najmniej na 4 tygodnie przed rozwiązaniem umowy. Po upłynięciu 28 dni, właściciel mieszkania musi uzyskać od sądu nakaz eksmisji. Prawo do wyczerpania obowiązujących procedur eksmisji w celu twojej eksmisji, właściciel mieszkania musi uzyskać od sądu zgodę na usunięcie ciebie z mieszkania. Jakakolwiek próba wyrzucenia ciebie bez zgody sądu jest nielegalna i jeśli dojdzie do takich prób powinieneś skontaktować się z Działem Zdrowia Środowiskowego w urzędzie regionalnym. Prawo ubiegania się o zasiłek mieszkaniowy (Housing Benefit) jeśli pracujesz i jesteś zarejestrowany w *Home Office* w *Programie Rejestracji Pracowników* lub jeżeli pracujesz i nie podlegasz obowiązkowi rejestracji w ramach *Programu Rejestracji Pracowników*, możesz ubiegać się o zasiłek mieszkaniowy, który pomoże tobie w opłaceniu twojego czynszu i opłat za mieszkanie. To czy dostaniesz pomoc zależy od twojego dochodu. Jeśli straciłeś pracę, to możesz uzyskać niektóre zasiłki socjalne. Więcej szczegółów na ten temat znajdziesz w rozdziale Zasiłki socjalne. W przypadku wynajmu zakwaterowania rozpoczętego w dniu 1 kwietnia 2007 roku lub później, najemca posiada dodatkowe prawa: Prawo do określenia warunków najmu w formie pisemnej, niezależnie od umowy najmu, przedstawione w przeciągu 28 dni od rozpoczęcia okresu najmu. Taka umowa pisemna musi zawierać dane kontaktowe właściciela mieszkania lub osoby działającej w jego imieniu, określać okres wynajmu, wysokość czynszu (rent) oraz innych płatności, wysokość oraz cele pobranego depozytu oraz listę mebli i wyposażenia mieszkania będącego przedmiotem najmu. Prawo do wymagania od właściciela mieszkania wykonywania określonych napraw w przypadku, gdy umowa najmu nie istnieje lub nie określa, kto jest odpowiedzialny za naprawy, prawo stanowi o tym, jakie naprawy mają być dokonywane przed właściciela mieszkania, a jakie przez najemców. 25

27 Prawo do najmu na okres co najmniej 6 miesięcy w przypadku, gdy umowa najmu nie istnieje lub nie został w niej określony okres najmu. Jakie są zasady płacenia za mieszkanie? Twoja książeczka wynajmu powinna zawierać szczegóły wysokości czynszu, który powinieneś zapłacić a także szczegóły innych opłat, np. opłat gminnych czy ogrzewania oraz termin ich opłacenia. Powinna także zawierać wysokość depozytu oraz warunki jego odzyskania / warunki zatrzymania przez właściciela mieszkania. Czynsz (rent) jeśli wynajmujesz na czas określony (np. na rok), czynsz nie będzie się w tym czasie zmieniał. Po upłynięciu kontraktu, wynajem przechodzi na okres nieokreślony i wtedy właściciel mieszkania może podwyższyć twój czynsz. Depozyt większość właścicieli wymaga zapłacenia depozytu. Służy on jako gwarancja bezpieczeństwa na wypadek zniszczenia nieruchomości, kradzieży lub niezapłacenia czynszu. Powinieneś wiedzieć ile wynosi depozyt, czemu służy i w jakich wypadkach właściciel mieszkania może go zatrzymać. Czynsz płacony z góry możesz być poproszony o płacenie czynszu jeden miesiąc z wyprzedzeniem. Opłaty za transakcje wynajmu/ przekazanie kluczy do mieszkania właściciel mieszkania lub agencja wynajmu może poprosić ciebie o dokonanie opłaty w zamian za dokonanie transakcji wynajmu lub też w zamian za przekazanie kluczy do mieszkania. Może się zdarzyć, że nie będziesz prawnie zobowiązany do uiszczenia tych opłat. Zanim przekażesz te pieniądze spróbuj zasięgnąć porady w agencjach, których listę znajdziesz pod koniec rozdziału. Osoby poświadczające twój właściciel mieszkania może poprosić ciebie o znalezienie osoby poświadczającej za ciebie. Jest to osoba, które gwarantować będzie zapłatę czynszu w przypadku nieuiszczenia go przez ciebie. Właściciel może skorzystać z gwarancji tej osoby także w przypadku zniszczenia nieruchomości lub straty przedmiotów należących do niego. Zazwyczaj, osoba poświadczająca zostanie poproszona o podpisanie dokumentu stwierdzającego zobowiązanie do udzielenia takich gwarancji. Jeśli nie znasz nikogo, kto mógłby poświadczyć za ciebie, zapytaj się właściciela, czy możliwe jest zawarcie innego rodzaju kontraktu. Kiedy wygasa moja umowa najmu? Jeśli zawarłeś umowę najmu na czas określony, np. na okres jednego roku, umowa powinna zawierać początek i koniec kontraktu. Jeżeli twój najem rozpoczął się w dniu 1 kwietnia 2007 lub później i nie została podana data jego zakończenia, najem będzie trwał przez ustalony okres 6 miesięcy, po czym staniesz się lokatorem okresowym, a okres twojego najmu będzie przedłużany co miesiąc lub co tydzień. Czy mogę opuścić mieszkanie przed końcem umowy? Jeśli chciałbyś opuścić mieszkanie przed wygaśnięciem umowy, jesteś zobowiązany do złożenia landlordowi wypowiedzi na przynajmniej 4 tygodnie 26

28 przed wyprowadzką. (Inne rozwiązania mogą być przewidziane w konkretnych umowach wynajmu.) W tych okolicznościach, właściciel może zażądać od ciebie zapłaty całej sumy należnej za okres wynajmu przewidziany w umowie, pomimo że ty opuścisz już to mieszkanie. Jeśli wynajmujesz mieszkanie do spółki z innymi osobami, i twoi współlokatorzy zdecydują się na zakończenie umowy, możesz razem z pozostającymi w mieszkaniu osobami zostać obciążony zapłatą całości czynszu. Czy właściciel zakwaterowania może zażądać opuszczenia przeze mnie mieszkania przed wygaśnięciem umowy? W przypadku umowy wynajmu na czas określony, np. na okres roku, właściciel nie powinien dać tobie wypowiedzenia, chyba, że doszło do złamania warunków umowy, np. poprzez nieuiszczenie czynszu lub dokonania zniszczeń nieruchomości. Wypowiedzenie Najmu (The Notice to Quit) musi być pisemne i musi dawać tobie co najmniej 28 dni na opuszczenie zakwaterowania. Jak wynająć mieszkanie od Urzędu Mieszkaniowego lub Stowarzyszenia ds. Mieszkaniowych? Jeśli zarejestrowałeś się w *Home Office* lub nie masz obowiązku rejestracji (np. jesteś samozatrudniony lub byłeś juz zarejestrowany przez rok nieprzerwanego zatrudnienia) możesz starać się o mieszkanie od *Urzędu Mieszkaniowego* lub Stowarzyszenia ds. Mieszkaniowych. Jest to opcja mieszkania socjalnego. Urząd Mieszkaniowy zarządza także systemem zasiłków mieszkaniowych, który stanowi pomoc finansową w postaci dopłat do czynszu dla osób o niskich dochodach. Urząd Mieszkaniowy jest sponsorowany przez rząd. Stowarzyszenia ds. Mieszkaniowych to organizacja niekomercyjna, zarządzana przez komitet wolontariuszy. Większość tych stowarzyszeń jest zarejestrowanych w rządowym Ministerstwie Rozwoju Społecznego. Wynajmowanie mieszkania socjalnego jest na ogół tańsze od wynajmu prywatnego. Jeśli chciałbyś ubiegać się o przyznanie ci mieszkania socjalnego, musisz wypełnić stosowną aplikację (Housing Application Form), która jest dostępna w lokalnych oddziałach i biurach Urzędu Mieszkaniowego lub Stowarzyszenia ds. Mieszkaniowych. Listę biur Urzędu Mieszkaniowego znajdziesz na stronie Jeśli zarejestrowałeś się w Home Office, ale stracisz pracę zanim otrzymasz mieszkanie do wynajmu, będziesz potrzebował porady. Być może będziesz nadal uprawniony do otrzymania lokum od Urzędu Mieszkaniowego lub Stowarzyszenia ds. Mieszkaniowych. W innym przypadku, pracownik pomocy społecznej pracujący w twoim lokalnym Funduszu Zdrowia i Opieki Społecznej (Health and Social Care Trust) może pomóc ci znaleźć mieszkanie lub udzieli pomocy w uiszczeniu czynszu. Powinieneś także zasięgnąć porady, jeśli nie zarejestrowałeś się w Home Office lub w dalszym ciągu poszukujesz pracy. 27

29 Co zrobić, jeśli zostanę bezdomnym? Jesteś bezdomnym, gdy utracisz miejsce zamieszkania. Nie oznacza to tylko braku dachu nad głową. Może to także wynikać z pozostawania w lokum, które z pewnych powodów nie nadaje się do zamieszkania, np. jest w stanie ruiny, jest poważnie przeludnione lub za drogie. Możesz także znaleźć się w sytuacji bezdomnego, jeśli twój landlord zażąda opuszczenia przez ciebie mieszkania w ciągu 28 dni. Jeśli jesteś bezdomny, musisz udać się do najbliższego biura Urzędu Mieszkaniowego lub Ośrodka Pomocy Bezdomnym (Homeless Advice Centre) w Belfaście, które także jest częścią Urzędu Mieszkaniowego. Urzędnik przeprowadzi następnie dochodzenie, aby ocenić czy zostałeś bezdomnym nie ze swojej winy i czy należy ci się pomoc, ewentualnie pomoc w pierwszej kolejności. Pomoc w pierwszej kolejności może zostać udzielona, jeśli: jesteś w ciąży masz na utrzymaniu dziecko, które na co dzień mieszka z tobą (w wieku poniżej 16 lat lub do 19 roku życia, jeśli w dalszym ciągu uczy się w systemie dziennym) jesteś w sytuacji zagrożenia z powodu twojej kondycji psychicznej lub fizycznej masz lat i istnieje niebezpieczeństwo wyzysku finansowego lub seksualnego pozostałeś bezdomnym w wyniku nagłego wypadku, np. pożaru, powodzi lub innej katastrofy doświadczyłeś przemocy lub znajdujesz się w sytuacji zagrożenia przemocą Jeśli zgodnie z zasadami kwalifikujesz się otrzymania pomocy i nie zostałeś bezdomnym z własnej woli oraz należy ci się pomoc w pierwszej kolejności, Urząd Mieszkaniowy ma obowiązek zapewnić tobie czasowe zakwaterowanie zastępcze zanim znajdzie dla ciebie odpowiednie lokum na stałe. W każdym przypadku, otrzymasz od nich poradę w kwestii znalezienia mieszkania w sektorze wynajmu prywatnego oraz o ubieganiu się o zasiłek mieszkaniowy. Jeśli jesteś w sytuacji zagrożenia, np. ze względu na chorobę lub masz ze sobą dzieci, Urząd ma obowiązek zapewnić tobie mieszkanie zastępcze do czasu, gdy sprawdzone zostanie czy zostałeś zarejestrowany w *Home Office*. Jeśli masz obowiązek zarejestrowania się w Home Office a jeszcze tego nie zrobiłeś, urzędnik Urzędu Mieszkaniowego może zdecydować, że nie należy ci się od nich pomoc, poza pomocą udzielenia porady dotyczącej gdzie szukać mieszkania. W takim przypadku, powinieneś zasięgnąć porady w Urzędzie ds. Praw Mieszkaniowych (Housing Rights Service) lub Centrum Prawnym (Law Centre (NI). Powinieneś także starać się o poradę jeśli zostałeś bezdomnym i straciłeś swą pracę, nie pracowałeś lub nie jesteś zdolny do pracy. Powinieneś również skontaktować się z pracownikiem pomocy społecznej w twoim Funduszu Zdrowia i Opieki Społecznej i zapytać o pomoc w znalezieniu mieszkania lub opłaceniu czynszu. Listę siedzib Funduszy Zdrowia i Opieki Społecznej znajdziesz pod koniec tego rozdziału. 28

30 Przydatne kontakty: Urząd Mieszkaniowy (Northern Ireland Housing Executive (NIHE) Biuro Główne, The Housing Centre 2 Adelaide Street, Belfast BT1 Telefon (028) Urząd ds. Praw Mieszkaniowych (Housing Rights Service) Middleton Buildings, Fourth Floor High Street, Belfast BT1 2BA Telefon (028) Użyteczne informacje można również znaleźć na stronie prowadzonej przez Urząd ds. Praw Mieszkaniowych oraz Schroniska. Biuro Porad Obywatelskich Oddział Regionalny (Citizens Advice Regional Office) Telefon (028) , zapytaj o lokalny oddział Poradni lub sprawdź stronę internetową Organizacja Porada dla Irlandii Północnej (Advice NI) Zadzwoń pod numer telefonu (028) a zostaniesz skierowany do najbliższego tobie biura. Zobacz także stronę internetową S.T.E.P. Centrum Wspierania Pracowników Zagranicznych S.T.E.P. oferuje indywidualne doradztwo i wsparcie w zakresie praw pracowników zagranicznych w języku ojczystym interesantów. Bezpłatne usługi profesjonalnego doradztwa świadczone są w Centrach Wsparcia S.T.E.P., mieszczących się w Dungannon, Portadown oraz Magherafelt. Biuro w Dungannon Unit T7 Dungannon Business Park 2 Coalisland Road Dungannon BT71 6JT Tel.: Biuro w Portadown Unit 6 Mayfair Business Park, Garvaghy Rd Portadown BT62 1HA Tel.: (028) Biuro w Magherafelt (otwarte w styczniu 2008) Unit C2 Magherafelt Business Centre Rainey Street Magherafelt BT45 5AJ Tel.: (028) Fundusz Zdrowia i Opieki Społecznej główne siedziby: (Health and Social Services (HSS) Trust Headquarters) Belfast Health and Social Care Trust (Fundusz Zdrowia i Opieki Społecznej w Belfaście) Knockbracken Healthcare Park Saintfield Road Belfast BT8 8BH Trust HQ (028)

31 South Eastern Health and Social Care Trust (Fundusz Zdrowia i Opieki Społecznej Rejonu Południowo-Wschodniego) Top Floor Thompson House Hospital 19/21 Magheralave Road Lisburn Co Antrim BT28 3BP Tel Northern Health and Social Care Trust (Fundusz Zdrowia i Opieki Społecznej Rejonu Północnego) The Cottage 5 Greenmount Avenue Ballymena County Antrim BT43 6DA Telephone: Southern Health and Social Care Trust (Fundusz Zdrowia i Opieki Społecznej Rejonu Południowego) Trust Headquarters College of Nursing Craigavon Area Hospital 68 Lurgan Road Portadown BT63 5QQ Telephone: Western Health and Social Care Trust (Fundusz Zdrowia i Opieki Społecznej Rejonu Zachodniego) Chief Executive s Office Trust HQ Altnagelvin Area Hospital Site Glenshane Road Londonderry BT47 6SB Telephone:

32 Prawa pracownicze Informacje zawarte w tym rozdziale skierowane są do wszystkich pracowników zagranicznych w Irlandii Północnej i odnoszą się do najczęstszych problemów, z którymi się spotykają. Poniższe informacje nie są pełnym streszczeniem obowiązującego prawa. Egzekwowanie wielu praw opisanych poniżej może zależeć od spełnienia pewnych warunków lub być przedmiotem pewnych kwalifikacji prawnych. Informacje tu zawarte nie mogą być w związku z tym podstawą dochodzenia roszczeń wobec twojego pracodawcy. Zanim podejmiesz sprawę przeciw pracodawcy, zawsze powinieneś zwrócić się uprzednio o niezależną poradę prawną u specjalisty. Ogólna zasada mówi, że bez względu na narodowość, nie powinieneś być traktowany inaczej niż twoi koledzy tylko dlatego, że jesteś pracownikiem zagranicznym. Prawa pracownicze mogą być egzekwowane przez specjalny sąd pracy, zwany Industrial Tribunal. Jeśli to możliwe, powinieneś postarać się rozwiązać swoje problemy z miejsca pracy zwracając się najpierw do pracodawcy. W celu lepszego zrozumienia swych praw pracowniczych możesz także zwrócić się do związków zawodowych, Agencji ds. Stosunków Pracy (Labour Relations Agency), lokalnych Biur Porad Obywatelskich lub innych organizacji doradczych. Informacje zawarte w tym przewodniku mogą nie mieć zastosowania, jeśli twoja umowa o pracę zawarta jest w świetle prawa innego niż prawo Irlandii Północnej lub jeśli twoje miejsce pracy jest poza granicą Irlandii Północnej, lub w przypadku prowadzenia własnego biznesu. Prawa opisane w przewodniku mogą także zależeć od faktu czy twój status imigracyjny pozwala ci na legalne zatrudnienie w Irlandii Północnej (jeżeli pracujesz nielegalnie, egzekwowanie przez ciebie praw pracowniczych jest prawie niemożliwe zobacz kwestie opisane w podrozdziale Czy powinienem przyjąć pracę, za którą dostanę pieniądze do ręki? ). Rozróżnienie między pracownikiem a zatrudnionym Czy jestem pracownikiem (worker) czy zatrudnionym (employee)? W tym rozdziale termin pracownik używany jest w kontekście prawa pracy Zjednoczonego Królestwa i nie powinno być mylone z terminem używanym w innych częściach przewodnika w kontekście praw imigracyjnych. W świetle prawa pracy Zjednoczonego Królestwa rozróżnienie między pracownikiem i zatrudnionym jest bardzo ważne. Podczas gdy i pracownik i zatrudniony mają pewne prawa podstawowe, takie jak np. stawka minimalna, zatrudnieni posiadają pewne dodatkowe prawa, w szczególności dotyczące tego, w jaki sposób i kiedy można zakończyć ich zatrudnienie. W praktyce często rozróżnienie to jest trudne do ustalenia. Jeśli posiadasz umowę o pracę, która zawiera w nazwie kontrakt zatrudnienia (contract of employment), prawdopodobne jest, że jesteś zatrudnionym. Natomiast nie jest to jedyny wymóg, nadal możesz być określany jako zatrudniony, jeśli: twój pracodawca kontroluje to co robisz i daje ci wytyczne kiedy i w jaki sposób to robisz wykonujesz pracę samodzielnie (inny pracownik nie może wykonać pracy za ciebie) twój pracodawca wymaga abyś pracował w stałych godzinach zatrudnienia i 31

33 jesteś opłacany za gotowość do pracy w tych godzinach, bez względu na to czy w tym czasie jest praca do wykonania twój pracodawca dostarcza tobie sprzętu i narzędzi wymaganych do wykonania twojej pracy twój pracodawca płaci w twoim imieniu podatki i składki na *ubezpieczenie społeczne.* Natomiast kategoria pracownika może wystąpić, jeśli: pracodawca proponuje tobie pracę i płaci tylko wtedy, gdy potrzebuje wykonania określonej pracy od ciebie zależy kiedy wykonasz pracę, możesz nawet odmówić wykonania pracy jeśli chcesz, to możesz zapewnić twojemu pracodawcy osobę, która zastąpi ciebie w wykonaniu pracy musisz zapewnić sobie sprzęt i narzędzia niezbędne do wykonania pracy jesteś odpowiedzialny za opłacenie sobie podatku i składek na ubezpieczenie społeczne zawarłeś z pracodawcą umowę pisemną, która zawiera formułę contract for services (kontrakt na świadczenie usług). Nawet biorąc pod uwagę powyższe wytyczne w dalszym ciągu może być trudne określenie tego czy jesteś zatrudnionym czy pracownikiem. W praktyce możesz nie spełniać wszystkich kryteriów z jednej z list lub też obie listy mogą mieć częściowe zastosowanie. Jeżeli pracujesz przez agencję rekrutacyjną, zobacz pytanie Czy pracując dla agencji jestem pracownikiem czy zatrudnionym? w tym samym podrozdziale. Jeśli w dalszym ciągu pozostaje to niejasne, powinieneś poradzić się związków zawodowych lub agencji typu Agencja ds. Stosunków Pracy albo Biura Porad Obywatelskich. Informacje dla pracowników i zatrudnionych Prawa podstawowe Jeśli pracujesz w Irlandii Północnej, przysługują ci pewne prawa podstawowe. Są to: prawo do płacy minimalnej prawo zabraniające bezprawnych potrąceń z wypłaty prawo, aby przy każdej wypłacie otrzymać szczegółowy odcinek tzw. payslip, który wyjaśnia ile zarobiłeś i jakich potrąceń dokonano (np. na poczet podatku) prawo wstąpienia do związków zawodowych prawo do ochrony BHP prawa związane z okresem ciąży. Ustawowy Zasiłek Chorobowy w przypadku nieobecności spowodowanej chorobą 32

34 Płaca minimalna Płaca minimalna w Zjednoczonym Królestwie wynosi: dla osób powyżej 22 roku życia od października 2007 jesteś uprawniony do stawki 5,52 za godzinę (od października 2008: 5,73) dla osób pomiędzy 18 a 21 rokiem życia od października 2007 jesteś uprawniony do stawki 4,60 za godzinę (od października 2008: 4,77) dla osób w wieku pomiędzy 16 a 17 rokiem życia od października 2007 stawka na godzinę wynosi 3,40 (od października 2008: 3,53). Stawki te są zwykle dorocznie podwyższane w październiku. Istnieją pewne wyjątki od tych stawek, kiedy to pracodawca jest uprawniony do wypłacania pracownikowi mniejszych stawek. Jeśli masz wątpliwości, powinieneś niezwłocznie zasięgnąć dodatkowej porady. Prosimy zauważyć, że wszelkie napiwki ( tips dodatkowe pieniądze, które są zapłatą za dobrą obsługę) nie mogą być wliczone do twojej wypłaty, jeśli są tobie przekazane bezpośrednio od klienta i wolno jest tobie zatrzymać je dla siebie, natomiast napiwki wypłacane poprzez pracodawcę lub przez niego wydzielane wliczane są do stawki podstawowej. Potrącenia z wypłaty Pracodawca może legalnie dokonywać niektórych potrąceń z twojej wypłaty, np. na poczet podatku lub *ubezpieczenia społecznego*. W innym wypadku, potrącenia mogą być legalne tylko w wypadku zamieszczenia stosownej klauzuli w umowie o pracę lub jeśli zgodzisz się z góry na dokonywanie tych potrąceń. Jeśli pracodawca zapewnia dowóz do/z pracy, kontrakt może zezwalać na potrącanie stosownych opłat na pokrycie kosztów transportu. Jeśli masz wątpliwości co do potraceń dokonywanych z twojej wypłaty, powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady. Przerwy w pracy Większość dorosłych pracowników ma prawo do 20 minutowej przerwy, jeśli dzień pracy trwa ponad 6 godzin. (Jeśli masz poniżej 18 lat, masz prawo do półgodzinnej przerwy po 4,5 godzinach pracy.) Dodatkowo, masz prawo do odpowiednich przerw, jeśli praca, którą wykonujesz może narazić na ryzyko twoje zdrowie lub bezpieczeństwo. Ma to miejsce w przypadku, gdy praca którą wykonujesz ma charakter powtarzalny, np. jeśli pracujesz przy linii produkcyjnej. Maksymalny czas pracy Większość pracowników ma prawo do maksymalnego czasu pracy do 48 godzin tygodniowo (uśrednione w okresie 17 tygodni). Jeśli chcesz, możesz zgodzić się na piśmie na przedłużenie tego czasu pracy. W każdym momencie możesz jednak zmienić zdanie i powrócić do 48 godzinnego trybu pracy. Większość pracowników jest także uprawniona do codziennego odpoczynku w ilości nieprzerwanych 11 godzin oraz do co najmniej 24 godzinnego nieprzerwanego odpoczynku w okresie 7 dni. 33

35 Jeśli jesteś pracownikiem poniżej 18 roku życia (ale po zakończeniu obowiązkowej edukacji), zazwyczaj nie wolno ci pracować więcej niż 8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo. Ponadto, masz prawo do codziennego wypoczynku w ilości 12 nieprzerwanych godzin oraz cotygodniowej przerwy w ilości dwóch dni. Muszą to być zazwyczaj dwa następujące po sobie dni i nie można tej przerwy kalkulować uśredniając okres dwóch tygodni. Dodatkowa ochrona dla osób pracujących na nocną zmianę Pracownik nocnej zmiany to ten, który w większość swych dni pracy przepracowuje co najmniej 3 godziny nocne. Nocna zmiana to zwykle okres między godz. 23 a 6 rano, chociaż pracodawcy i pracownicy mogą wspólnie ustalić inny okres czasu. W takim przypadku musi on wynosić co najmniej 7 godzin, łącznie z okresem od północy do 5 rano. Większość pracowników, którzy regularnie pracują na nocnej zmianie nie powinno pracować więcej niż przeciętnie 8 godzin w przeciągu 24 godzin. Jeśli praca wykonywana w nocy jest szczególnie niebezpieczna lub wymaga ciężkiego wysiłku fizycznego lub psychicznego, nie wolno nigdy pracować więcej niż 8 godzin w ciągu 24 godzin (z nielicznymi wyjątkami). Większość pracowników nocnej zmiany jest także uprawniona do otrzymywania regularnych ocen stanu zdrowia. Pracownicy zabiegający u pracodawcy o egzekwowanie praw dotyczących czasu pracy nie mogą być karani lub traktowani gorzej z tego powodu. Prosimy zauważyć, że dodatkowa ochrona i limit 48 godzin nie dotyczy osób pracujących jako pomoc domowa. Płatne urlopy Od października 2007 roku większość pracowników powinno co roku otrzymać 4.8 tygodni płatnego urlopu. Jest to tożsame z długością normalnego tygodnia pracy pomnożoną razy 4,8. Jeśli więc pracujesz 5 dni w tygodniu powinieneś otrzymać 24 dni płatnego urlopu. Jednak, z wyjątkiem gdy kontrakt stwierdzi inaczej, tak zwane bank holidays, czyli święta publiczne zazwyczaj wliczane są w okres tych 4,8 tygodni. Wskazówki dotyczące obliczania należnego okresu urlopu znajdują się na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Doskonalenia Zawodowego (zob. Przydatne kontakty poniżej). Ochrona przed dyskryminacją Nie powinieneś być traktowany mniej korzystnie w porównaniu do innych pracowników lub być przedmiotem prześladowań z powodu twojej płci, rasy lub pochodzenia, niepełnosprawności, ciąży, orientacji seksualnej, religii, przekonań politycznych lub wieku. Dyskryminacja nie musi być w oczywisty sposób widoczna lub bezpośrednia, np. jeśli pewna praktyka dotyka w sposób negatywny więcej osób z jednej grupy etnicznej niż innej, może być to przejawem bezprawnej dyskryminacji, chyba, że pracodawca jest w stanie uzasadnić swe postępowanie. Prawo wolności od dyskryminacji działa od momentu ubiegania się o pracę. Oznacza to, że jeśli sądzisz, że nie dostałeś pracy z powodu np. twej płci, rasy lub 34

36 pochodzenia etnicznego, możesz powziąć stosowne środki prawne przeciw twojemu niedoszłemu pracodawcy. Jeśli uważasz, że dyskryminacja uniemożliwiła tobie zdobycie pracy, powinieneś zasięgnąć stosownej porady. Wstąpienie do związków zawodowych Masz prawo przyłączenia się do związków zawodowych i prawo zabrania pracodawcy dyskryminacji czy prześladowania osób podejmujących takie działania. Nie musisz informować swojego pracodawcy o tym, że jesteś członkiem związku zawodowego. Bezpieczeństwo i higiena pracy Twój pracodawca powinien zadbać o stworzenie warunków zapewniających bezpieczeństwo i higienę pracy. Powinien zapewnić sprzęt przeznaczony do pierwszej pomocy, odpowiednie procedury przeciwpożarowe w budynku, w którym pracujesz oraz odzież ochronną (jeśli jest konieczna). Powinien również zadbać, aby maszyna, której używasz lub w otoczeniu której pracujesz była bezpieczna w użyciu, a ty odpowiednio przeszkolony do jej obsługi w języku, który rozumiesz. Ciąża Pracownice w ciąży mogą być uprawnione do pobierania dodatku macierzyńskiego, pod warunkiem, że były odpowiednio długo zatrudnione na odpowiedniej stawce. Wskazane jest zasięgnięcie dodatkowej porady. Pracownicy nie przysługuje prawo do urlopu macierzyńskiego, ani nie ma automatycznego prawa powrotu do pracy po urodzeniu dziecka. Traktowanie pracownicy w sposób mniej korzystny z powodu jej ciąży jest bezprawne i może być traktowane jako dyskryminacja ze względu na płeć. Ustawowy Zasiłek Chorobowy Jeżeli jesteś nieobecny w pracy z powodu choroby dłużej niż cztery dni i zarabiasz ponad 87 ( 90 od kwietnia 2008) tygodniowo, prawdopodobnie przysługuje tobie Ustawowy Zasiłek Chorobowy w wysokości 72,55 ( 75,40 od kwietnia 2008) tygodniowo przez okres do 28 tygodni. Obejmuje to pracowników tymczasowych i sezonowych, jak również osoby pracujące na niepełen etat. Jednak jeżeli jesteś pracownikiem (zob. podrozdział Czy jestem pracownikiem (worker) czy zatrudnionym (employee)? powyżej) i posiadasz umowę na czas określony krótszy niż 3 miesiące, nie przysługuje tobie Ustawowy Zasiłek Chorobowy. Dodatkowe informacje dla zatrudnionych Prawa dodatkowe Jako zatrudniony posiadasz pewne prawa dodatkowe, które nie przysługują pracownikom. W każdym momencie od rozpoczęcia pracy jesteś uprawniony do: urlopu macierzyńskiego o długości do 52 tygodni (nawet jeśli rozpoczynając pracę byłaś już w ciąży). Zatrudniona ma prawo powrotu do pracy pod koniec urlopu. 35

37 urlopu w nagłych przypadkach rodzinnych (jest bezpłatny) przerw niezbędnych na wizytę u lekarza (jeśli jesteś w ciąży) ochrony przed zwolnieniem z powodu ciąży lub działalności w związku zawodowym wzięcia udziału w przesłuchaniu w trakcie postępowania dyscyplinarnego lub w przypadku złożenia skargi w towarzystwie kolegi z pracy lub przedstawiciela związku zawodowego otrzymywania takiej samej płacy za taką samą lub podobną pracę wykonywaną przez osobę płci przeciwnej W przypadku wzięcia wolnego na pewien określony okres, otrzymywać będziesz zapłatę, jeśli przyczyną nieobecności jest: wykonywanie obowiązków działacza związku zawodowego lub inspektora BHP poszukiwanie pracy w przypadku zapowiedzianego zwolnienia opieka lekarska w trakcie ciąży Masz także prawo do wzięcia wolnego (zwykle urlopu bezpłatnego) w następujących okolicznościach: aby wziąć udział w czynnościach związkowych na opiekę nad dzieckiem (jeśli jesteś zatrudniony u tego samego pracodawcy przez okres roku, masz prawo do bezpłatnego urlopu rodzicielskiego (parental leave) do 13 tygodni w roku zanim twoje dziecko skończy 5 lat lub w ciągu 5 lat od adopcji dziecka) załatwienia spraw związanych z nagłymi przypadkami w rodzinie, np. choroba. Nie chodzi tu tylko o twoje dzieci, ale także twojego małżonka/ę i/lub rodziców jak również tych, z którymi jesteś blisko związany (w granicach rozsądku), bez względu na to czy mieszkają w Irlandii Północnej czy za granicą. W takim przypadku jednak powinieneś jak najszybciej usprawiedliwić pracodawcy swą nieobecność i określić jak długo może ona potrwać. Nie możesz brać przedłużonego urlopu w celu zapewnienia sobie opieki. Po miesiącu zatrudnienia jesteś uprawniony do: otrzymania zwolnienia z tygodniowym wyprzedzeniem, które jest płatne, za wyjątkiem zwolnienia dyscyplinarnego; po dwóch latach zatrudnienia okres wypowiedzenia zostaje wydłużony o jeden tydzień na każdy pełen rok pracy, a także zapłaty, jeśli zostajesz zawieszony w pracy z powodów zdrowotnych Po dwóch miesiącach zatrudnienia jesteś uprawniony do: otrzymania na piśmie warunków twojego zatrudnienia, które zawiera wysokość twojego wynagrodzenia, godzin pracy, urlopów, itp. Jest bardzo ważne, aby otrzymać ten dokument, który posłuży za dowód w sądzie, w przypadku wystąpienia problemów. Po sześciu miesiącach zatrudnienia, jeżeli opłacałaś składki *Ubezpieczenia Społecznego* i przepracowałaś odpowiednio długi okres czasu, może przysługiwać Tobie zasiłek macierzyński za pierwsze 39 tygodni Urlopu Macierzyńskiego. Ogólna zasada jest taka, iż jeżeli zaczynając pracę byłaś w ciąży, zasiłek macierzyński najprawdopodobniej tobie nie przysługuje. W zależności od długości zatrudnienia i przeciętnego wynagrodzenia, możesz otrzymać 2 tygodnie urlopu ojcowskiego lub urlopu i zasiłku adopcyjnego. 36

38 Po roku pracy, jeśli pracodawca rozwiąże umowę o pracę bez podania zasadnego usprawiedliwienia lub z pominięciem określonych procedur, możesz wystąpić ze sprawą o niesprawiedliwe zwolnienie. Jeśli uważasz, że mogło tak stać się w twoim przypadku, powinieneś pilnie skontaktować się z lokalnym przedstawicielem związków zawodowych, Agencją ds. Stosunków Pracy lub Biurem Porad Obywatelskich. Zasięgnij porady w kwestii zwolnień, procedur dyscyplinarnych i limitów czasowych w jakich można składać zażalenia. Jeśli po roku pracy twój pracodawca poważnie naruszy zasady umowy o pracę lub potraktuje ciebie w sposób nie do zaakceptowania a ty zrezygnujesz z pracy z tego powodu, możesz także wszcząć sprawę o niesprawiedliwe zwolnienie. Istotne jest, aby przed odejściem z pracy otrzymać specjalistyczną poradę. Po dwóch latach pracy, możesz wszcząć sprawę o otrzymanie rekompensaty za redukcję w zatrudnieniu, jeśli skończyłeś pracę dla twojego pracodawcy, ponieważ nie było już zapotrzebowania na pracę na twoim stanowisku, a twoje byłe stanowisko nie zostało ponownie obsadzone. Wysokość tej kwoty zależeć będzie od twojego wieku, zarobków i stażu pracy. Praca na niepełny etat lub na czas określony Pracodawca nie powinien traktować ciebie gorzej z racji tego, że jesteś zatrudniony na niepełnym etacie, chyba, że posiada uzasadnione podstawy do takiego traktowania. Podobna reguła ma zastosowanie do zatrudnionych na czas określony. Ogólne informacje dla pracowników i zatrudnionych Co powinienem zrobić, jeśli moja umowa o pracę napisana jest w języku, którego nie rozumiem? Nie powinieneś podpisywać umowy w języku, którego nie rozumiesz. Jeśli jednak podpisałeś taki kontrakt, powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady oraz zlecić przetłumaczenie tekstu umowy. Czy powinienem zgodzić się na pracę w zamian za pieniądze do ręki? Wypłata w postaci pieniądze do ręki zachodzi wtedy, gdy pracodawca oferuje tobie zapłatę bez uiszczania należnych podatków. Prawo na to nie zezwala. Nie powinieneś korzystać z takiej oferty. Jeśli twój pracodawca łamie prawo, jest prawdopodobne, że będzie także łamał twoje prawa pracownicze. Jeśli akceptujesz taką pracę, pracujesz nielegalnie. W takim przypadku: będzie to prawie niemożliwe, aby wyegzekwować swoje prawa (za wyjątkiem praw zabraniających dyskryminacji) nie będziesz kwalifikował się do *zasiłków społecznych* jeśli w przyszłości stracisz pracę może to wpłynąć na twoje prawo pobytu w Irlandii Północnej, szczególnie gdy np. potrzebujesz *pozwolenia na pracę*. 37

39 Zawsze powinieneś zachować swoje wszystkie odcinki wypłaty i formularz P60. P60 to dokument, który powinieneś otrzymać od urzędu podatkowego w kwietniu każdego roku. Zawiera on szczegóły uiszczonego w poprzednim roku podatku oraz składek na *ubezpieczenie społeczne*. Jeśli nie otrzymasz formularza P60, powinieneś o niego wystąpić do swojego pracodawcy. Czy mój pracodawca ma prawo zatrzymania mojego paszportu lub innych dokumentów po rozpoczęciu pracy? Nie, pracodawca nie ma takiego prawa. Nie może przetrzymywać twoich dokumentów tożsamości paszportu lub dowodu osobistego. Może jednak zatrzymać ich kserokopie. Co to jest agencja pośrednictwa pracy (recruitment agency)? *Agencja rekrutacyjna* jest firmą komercyjną, która poszukuje osób na odpowiednie stanowiska lub znajduje pracę dla bezrobotnych. Jeśli poszukujesz pracy w Irlandii Północnej lub chcesz zmienić pracę, możesz zarejestrować się w agencji, która kierując się twoimi umiejętnościami znajdzie tobie zatrudnienie. Czy pracując dla agencji jestem pracownikiem czy zatrudnionym? W zasadzie, jeśli pracujesz na krótkich kontraktach za pośrednictwem agencji, jest duże prawdopodobieństwo, że posiadasz status pracownika. Czas zatrudnienia u konkretnego pracodawcy może mieć znaczenie przy określaniu tego statusu. Im dłużej pracujesz, tym większa szansa na to, że jesteś zatrudnionym, lecz zależy to od indywidualnych okoliczności każdego przypadku. Szczegółowe prawa, które regulują te kwestie ulegają zmianom, więc powinieneś zawsze zasięgnąć specjalistycznej porady. Czy agencja obciąży mnie kosztami znalezienia pracy? Agencje są opłacane przez pracodawców i z tego powodu w większości wypadków nie mają prawa przerzucać na ciebie kosztów znalezienia zatrudnienia lub przejścia z zatrudnienia czasowego na stałe. (Wyjątkami są pewne zawody z branży rozrywkowej, np. aktor czy model.) Czy mogę zarejestrować się w więcej niż jednej agencji? Tak, możesz zarejestrować się w tylu, w ilu tylko chcesz. Czy agencja może ograniczyć moje prawo do bezpośredniego zatrudnienia u pracodawcy, u którego zacząłem pracę dzięki agencji? W momencie wygaśnięcia kontraktu z agencją lub przekazania wypowiedzenia kończącego kontrakt, agencja nie może zapobiec twojemu przejściu na bezpośrednie zatrudnienie u pracodawcy. 38

40 Co jeszcze powinienem wiedzieć o pracy dla agencji rekrutacyjnej? Agencja rekrutacyjna: nie może nalegać, abyś nabywał jej inne produkty lub usługi (np. napisanie CV, ubranie ochronne) nie może wstrzymać twojej wypłaty tylko dlatego, że nie otrzymała płatności od pracodawcy u którego jesteś zatrudniony; jeśli stanie się tak w twoim przypadku, powinieneś zasięgnąć specjalistycznej porady musi przekazać ci na piśmie warunki na jakich podejmujesz zatrudnienie, bez względu na to czy jest tymczasowe czy stałe musi potwierdzić na piśmie wszelkie zmiany warunków umowy w ciągu 5 dni roboczych od ich podjęcia jeśli pracujesz na czasowych kontraktach dla agencji, umowa z nią musi zawierać: stwierdzenie czy jesteś zatrudnionym czy pracownikiem agencji (zwykle będziesz pracownikiem) stwierdzenie, że otrzymasz zapłatę za całość wykonanej pracy okres wypowiedzenia jakiego musisz przestrzegać aby zakończyć zatrudnienie oraz okres wypowiedzenia obowiązujący agencję wysokość stawki, którą będziesz otrzymywał oraz jak często będziesz otrzymywał wypłatę, np. raz w tygodniu lub w miesiącu ilość płatnego urlopu w ciągu roku (zwykle 4 tygodnie) Co zrobić, jeśli chciałbym złożyć skargę na agencję rekrutacyjną? Powinieneś skontaktować się z Ministerstwem Edukacji i Doskonalenia Zawodowego, które jest odpowiedzialne za wdrażanie przepisów regulujących działalność agencji rekrutacyjnych na terenie Irlandii Północnej. Sprawdź listę kontaktów podanych pod koniec tego rozdziału. W jaki sposób mogę dochodzić swych praw w przypadku łamania ich przez mojego pracodawcę? Jeśli uważasz, że twój pracodawca nie wypełnia swych obowiązków wobec ciebie, najlepiej zasięgnąć porady związków zawodowych lub wyspecjalizowanej organizacji. Jeśli nie jesteś członkiem związków zawodowych, powinieneś zapytać się kolegów z pracy, w jaki sposób możesz się do nich przyłączyć. Możesz także skontaktować się z jedną z agencji umieszczonych na liście znajdującej się pod koniec tego rozdziału. Czy powinienem powziąć kroki prawne przeciw mojemu pracodawcy? Jeśli masz problem lub chciałbyś złożyć skargę najpierw powinieneś porozmawiać z twoim pracodawcą. Jeśli nie przyniesie to rezultatu, napisz skargę i jeszcze raz spotkaj się z twoim pracodawcą. Jeśli w dalszym ciągu będziesz niezadowolony powinieneś złożyć odwołanie. Jeśli te wszystkie kroki nie przyniosą pomyślnego rozwiązania, możesz zwrócić się do sądu pracy (Industrial Tribunal). Jeśli jesteś 39

41 zatrudnionym, w większości wypadków musisz przestrzegać powyższej procedury zanim weźmiesz sprawę do sądu. Co to jest sąd pracy (Industrial Tribunal)? Są to sądy zajmujące się wyłącznie sprawami zatrudnienia. Sąd Sprawiedliwego Zatrudnienia (Fair Employment Tribunal) zajmuje się sprawami dotyczącymi dyskryminacji na tle religijnym i politycznym. Czasami w sądzie nie występują prawnicy. W sądach pracy możesz reprezentować siebie osobiście. Jednak w takim przypadku, zawsze powinieneś zasięgnąć porady na temat sposobu postępowania. Udzielą jej na przykład związki zawodowe. Czy istnieje limit czasowy złożenia skargi do sądu pracy? Jest bardzo istotne, abyś pamiętał, że w większości skarg z zakresu prawa pracy, powinna być ona złożona w terminie 3 miesięcy od wydarzenia, które było przyczyną złożenia skargi. W przypadku skarg związanych z redukcją miejsc pracy termin ten wynosi zwykle 6 miesięcy. Jeśli jesteś zatrudnionym, w większości wypadków, z wyjątkiem, gdy wszystkie skargi dotyczą niesprawiedliwego zwolnienia, jeśli złożyłeś pracodawcy swą skargę na piśmie w ciągu 3 miesięcy, termin początkowy może zostać przedłużony o kolejne 3 miesiące. Jeśli jesteś pracownikiem, nie masz prawa do takiego przedłużenia. Jeśli masz wątpliwości, zawsze staraj się o poradę wyspecjalizowanych agencji. Potrzebne kontakty: Centrum Prawne dla Irlandii Północnej (Law Centre (NI)) 124 Donegall Street, Belfast BT1 2GY Telefon (028) Centrum Prawne dla Irlandii Północnej (Law Centre (NI), Biuro Okręgu Zachodniego 9 Clanderon Street, Derry/Londonderry BT48 7EP Telefon (028) Z Centrum Prawnym nie można skontaktować się z w sposób bezpośredni. Możesz zostać tam skierowany przez Biuro Porad Obywatelskich lub inną agencję specjalizującą się w udzielaniu porad. Centrum Prawne i inne agencje tego rodzaju mają na celu rozwiązywanie problemów prawnych. Centrum Prawne dostarcza specjalistycznych porad prawnych innym agencjom i ich klientom, jak również może reprezentować ich w sądzie. Usługi Centrum są bezpłatne. Na stronie internetowej organizacji znajdziesz wiele użytecznych informacji na temat zatrudnienia. Jeśli twoja sprawa trafi do Centrum Prawnego, będziesz mógł liczyć na pomoc tłumaczy. Organizacja ma przy tym możliwość skorzystania z usług tłumacza telefonicznego. Biuro Porad Obywatelskich (Citizens Advice Bureau CAB) Biuro Regionalne Zadzwoń pod numer telefonu (028) a zostaniesz skierowany do Biura Porad Obywatelskich w twojej okolicy, zobacz także stronę internetową Biura CAB znajdują się w większości większych miast, w samym Belfaście jest ich 40

42 kilka. Oferują one bezpłatną i poufną poradę w sprawach prawnych, w tym w sprawach z zakresu prawa pracy. Najbliższe biuro CAB można znaleźć w książce telefonicznej. Większość CAB nie posiada dostępu do tłumaczy, istnieją jednak wyjątki. Organizacja Porada dla Irlandii Północnej (Advice NI) Zadzwoń pod numer telefonu (028) a zostaniesz skierowany do najbliższego tobie biura. Zobacz także stronę internetową Advice NI jest stowarzyszeniem niezależnych Ośrodków Doradczych na terenie Irlandii Północnej. Nie można skorzystać z ich usług bezpośrednio, ale mogą skierować cię do odpowiedniego ośrodka w twoim rejonie. Możesz się z nimi także skontaktować drogą mailową napisz na adres info@adviceni.net. Agencja ds. Stosunków Pracy (Labour Relations Agency) Jest to niezależna organizacja stawiająca sobie za cel poprawę relacji pracowniczych w Irlandii Północnej. Wśród świadczonych przez nią usług znajdują się: porady, szkolenia i mediacja. Sprawdź stronę internetową Można też otrzymać poradę pod telefonem (028) Dzwoniąc pytaj o połączenie z Enquiry Point. Ministerstwo Pracy i Doskonalenia Zawodowego (Department of Employment and Learning DEL) Jest to organizacja rządowa odpowiedzialna za prawo pracownicze na terenie Irlandii Północnej. Adres internetowy Możesz także odwiedzić najbliższe JobCentre, które na twoje życzenie zapewni ci tłumacza. Jeśli natomiast zechcesz złożyć skargę na agencje rekrutacyjne, zadzwoń pod numer telefonu (028) i poproś o stosowny formularz zażalenia. Ministerstwo Biznesu, Przedsiębiorczości Reform Prawnych (Department of Business, Enterprise and Regulatory Reform BERR) Jest to organizacja rządowa odpowiedzialna za prawa pracownicze na terenie Anglii, Szkocji i Walii. Adres internetowy to Chociaż informacje na tej stronie odnoszą się do Anglii, Szkocji i Walii, to większość praw ma takie samo zastosowanie w Irlandii Północnej. Urząd ds. Pośrednictwa Pracy (Gangmasters Licensing Authority - GLA) Urząd ds. Pośrednictwa Pracy (GLA) został stworzony, aby ukrócić wykorzystywanie pracowników w rolnictwie, ogrodnictwie, leśnictwie, zbieraniu małży i związanych z nimi przemysłami przetwórczym i pakowniczym. Numer telefonu organizacji to , a jej strona internetowa zawiera informacje w językach łotewskim, litewskim, polskim, portugalskim, slowackim i innych Komisja ds. Równouprawnienia w Irlandii Północnej (Equality Commission for Northern Ireland) Jest to organizacja, która ma na celu zapobieganie dyskryminacji i promowanie równości między ludźmi. Odnosi się przy tym do wielu rodzajów dyskryminacji: ze względu na płeć, niepełnosprawność, rasę, stan cywilny oraz przekonania religijne i polityczne. Sprawdź adres internetowy lub zadzwoń pod numer telefonu (028)

43 Inspektorat Zdrowia i Bezpieczeństwa Pracy dla Irlandii Północnej (Health and Safety Executive for NI) Jeśli masz pytanie dotyczące zasad zdrowia i bezpieczeństwa w twoim miejscu pracy, zadzwoń do tej organizacji pod numer lub odwiedź stronę Organizacja wydaje broszury w różnych językach możesz je otrzymać pod powyższym numerem telefonicznym. Infolinia Krajowej Płacy Minimalnej Jeśli otrzymujesz albo będziesz otrzymywać stawkę mniejszą od tej wymaganej przez prawo, powinieneś skontaktować się z infolinią pod numerem Związki zawodowe Istnieje wiele związków zawodowych, do których możesz się przyłączyć. Są to organizacje mające na celu obronę praw pracowniczych. Przydatną listę związków zawodowych znajdziesz na stronie Możesz także dowiedzieć się na temat różnych związków zawodowych pytając kolegów z pracy lub odwiedzając stronę internetową Komitetu Irlandzkiego Kongresu Związków Zawodowych w Irlandii Północnej lub telefonując pod numer (028) ICTU jest organizacją skupiającą wiele organizacji związkowych. Na stronie internetowej ICTU znajdziesz odnośniki do stron poszczególnych organizacji pracowniczych, które działają na rzecz swych członków zatrudnionych wedle sektora zatrudnienia (np. TSSA, które skupia pracowników zatrudnionych w transporcie). 42

44 Opieka zdrowotna Jak wygląda opieka zdrowotna w Irlandii Północnej? Opieka zdrowotna należy do sektora usług publicznych w Irlandii Północnej i w większości przypadków zapewniana jest bezpłatnie przez Służbę Zdrowia i Opieki Społecznej i opłacana przez pieniądze podatników. Służba ta stanowi odpowiednik Narodowej Służby Zdrowia (NHS) działającej w Anglii, Szkocji i Walii. Istnieje prywatny sektor opieki zdrowotnej, natomiast większość obywateli korzysta z publicznej służby zdrowia. Zdrowie i opieka społeczna są często mylone z *Agencją Ubezpieczeń Społecznych*, która zajmuje się podaniami o przyznanie *numeru ubezpieczenia społecznego* i przyznawaniem *zasiłków socjalnych*. Służba Zdrowia i Opieki Społecznej jest grupą agencji rządowych, które są zupełnie oddzielone od agencji ubezpieczeń społecznych i działają według innych zasad. Do jakiej opieki zdrowotnej jestem upoważniony? Leczenie w nagłych wypadkach tego rodzaju opieka dostępna jest dla wszystkich bezpłatnie, niezależnie od obywatelstwa czy statusu imigracyjnego. WSZELKIE USŁUGI W SZPITALNYM ODDZIALE WYPADKOWYM SĄ BEZPŁATNE. Odnosi się to do wszystkich usług służby zdrowia w oddziale wypadkowym większego szpitala lub jego odpowiedniku w lokalnym szpitalu. Rutynowe leczenie (przypadki nie-nagłe) rutynowe leczenie dostępne jest bezpłatnie dla osób mieszkających w Irlandii Północnej. Niektóre osoby przebywające w Irlandii Północnej z wizytą (turyści czy goście z rodziny) mogą zostać poproszeni o opłacenie niektórych kosztów rutynowego leczenia (zob. Do jakiej opieki zdrowotnej prawo mają osoby odwiedzające Irlandię Północną? poniżej). Aby mieć pełen dostęp do bezpłatnego leczenia musisz mieszkać w Irlandii Północnej. Oznacza to, że musisz być osobą zamieszkującą Irlandię Północną ( ordinarily resident"), definicja ta obejmuje: osoby poszukujące azylu, uchodźców, pracowników zagranicznych, przebywających członków rodziny, większość studentów (oprócz tych uczęszczających na krótkie kursy) i inne osoby osiedlone w Zjednoczonym Królestwie. Jeśli jesteś pracownikiem z jednego z krajów Unii Europejskiej, *Europejskiego Obszaru Gospodarczego* lub pracujesz w Irlandii Północnej na podstawie *pozwolenia o pracę* masz prawo do bezpłatnego rutynowego leczenia. Dentyści, okuliści i leki jeśli masz prawo do bezpłatnej opieki zdrowotnej obejmuje to usługi lekarza rodzinnego, usługi szpitalne i środowiskowe. Za inne usługi trzeba zwykle zapłacić. Są to na przykład: Opieka dentystyczna Opieka okulistyczna Leki wszystkie kosztują tyle samo obecnie 6,85. Niektóre osoby w szczególnych okolicznościach nie muszą płacić: Osoby poniżej 16 roku życia lub w wieku 16, 17, 18 lat, jeśli nadal się uczą i osoby powyżej 60 lat 43

45 Kobiety ciężarne jeśli jesteś kobietą w ciąży i po roku po urodzeniu dziecka Osoby cierpiące na niektóre przypadłości jeśli posiadasz zaświadczenie zwalniające z opłat Osoby lub ich partnerzy pobierający niektóre *zasiłki socjalne* W przypadku wątpliwości co do tego, czy jesteś uprawniony do otrzymywania bezpłatnych leków, zasięgnij porady. Jeśli potrzebujesz opieki dentystycznej, upewnij się, czy stomatolog prowadzi prywatną praktykę, czy zapewnia usługi w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia po stawkach rabatowych. Czy obywatelom nowych krajów Unii Europejskiej (grup krajów A8 i A2) przysługuje prawo do takiej samej opieki zdrowotnej? Tak, w przypadku obywateli nowych krajów Unii Europejskiej (grup krajów A8 i A2) przysługuje im takie samo prawo do opieki zdrowotnej, co reszcie obywateli Unii. Ograniczenia dla tych obywateli dotyczą dostępu do niektórych *zasiłków socjalnych*, nie dotyczą natomiast służby zdrowia i opieki społecznej. Czy opieka zdrowotna dla obywateli spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego opiera się na innych zasadach? Obywatele spoza *Europejskiego Obszaru Gospodarczego*, którzy mieszkają w Irlandii Północnej posiadają takie same uprawnienia do bezpłatnej opieki lekarskiej, co rezydenci Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Istnieją natomiast różnice w dostępie do służby zdrowia dla osób odwiedzających spoza tego obszaru (zobacz poniżej). Służba Zdrowia i Opieki Społecznej nie jest funduszem publicznym, dlatego też w dostępie do ich usług klauzula bez prawa do korzystania z *funduszy publicznych*, wbijana do paszportu nie ma zastosowania, gdyż odnosi się ona do niektórych *zasiłków socjalnych*. Do jakiej opieki zdrowotnej prawo mają osoby odwiedzające Irlandię Północną? Leczenie w nagłych przypadkach jest bezpłatne dla wszystkich. Natomiast, jeśli podczas wizyty zajdzie potrzeba przeprowadzenia rutynowego leczenia (włączając leczenie przypadłości, które mogą ulec pogorszeniu) obywatele Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub obywatele krajów posiadających bilateralne porozumienia nie muszą za nie płacić. Osoby z Europejskiego Obszaru Gospodarczego odwiedzające Irlandię Północną mogą posłużyć się Europejską Kartą Ubezpieczenia Zdrowotnego, która zastąpiła formularz E111. Bilateralne umowy obejmują następujące kraje: Anguilla, Armenia, Australia, Azerbejdżan, Barbados, Białoruś, Bośnia, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Wyspy Normandzkie, Chorwacja, Falklandy/Malwiny, Gruzja, Gibraltar, Węgry, wyspa Man, Kazachstan, Kirgistan, Macedonia, Mołdawia, 44

46 Monserrat, Nowa Zelandia, Rosja, Wyspa św. Heleny, Tadżykistan, wyspy Turks i Caicos, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan, Jugosławia (tj. Serbia i Czarnogóra). W przypadku, kiedy obywatel Europejskiego Obszaru Gospodarczego przyjeżdża do Zjednoczonego Królestwa w celu bezpłatnego leczenia, musi posiadać skierowanie od lekarza z kraju rodzinnego i wypełniony formularz E112. Formularzem E128, który również upoważnia do bezpłatnej opieki zdrowotnej mogą posługiwać się pracownicy w delegacji lub studenci przebywający na terenie Zjednoczonego Królestwa tymczasowo. Jeśli znasz osobę, przebywającą w Zjednoczonym Królestwie tymczasowo, od której zażądano zapłaty za leczenie, a osoba ta nie jest w stanie pokryć tych kosztów, powinieneś zasięgnąć porady, gdyż mogą istnieć zwolnienia z opłat w szczególnych wypadkach. Jeśli zamierza cię odwiedzić członek rodziny lub przyjaciel, który nie jest obywatelem kraju Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub kraju objętego specjalną umową niezbędne jest wykupienie przez nich ubezpieczenia medycznego. Jak mogę zarejestrować się w systemie opieki zdrowotnej? W celu otrzymania opieki zdrowotnej musisz najpierw zarejestrować się u lekarza ogólnego (lekarza rodzinnego - GP) (z wyjątkiem nagłych wypadków). Rejestrujesz się w praktyce lekarskiej (nazywanej też Ośrodkiem/Centrum Zdrowia lub przychodnią lekarską), a niekoniecznie u konkretnego lekarza. Podczas pierwszej rejestracji musisz wypełnić formularz HS22X, który pobrać możesz w dowolnej przychodni lub w Centralnej Agencji Usług (CSA), publicznej instytucji, pod którą podlegają lekarze. Centralna Agencja Usług posiada na swojej stronie internetowej formularze podania w języku angielskim, portugalskim, polskim, łotewskim, czeskim, litewskim, rosyjskim, słowackim, irlandzkim, bułgarskim, rumuńskim itp. Kiedy zostaniesz zaakceptowany przez danego lekarza podpisze on twój formularz i odeśle do Centralnej Agencji Usług po czym otrzymasz swoją kartę medyczną. Możesz użyć tej karty przy rejestracji u dentysty lub rejestracji u innego lekarza w razie przeprowadzki. Listę lekarzy możesz otrzymać w Centralnej Agencji Usług lub w lokalnym Biurze Porad Obywatelskich. Rejestracja u lekarza ogólnego jest niezmiernie ważna, gdyż stanowi on pierwszy punkt kontaktu z innymi usługami służby zdrowia i opieki społecznej. Możesz zadecydować lekarza jakiej płci wybrać. Co mam zrobić, jeśli nie mogę się zarejestrować lub jeśli usunięty zostanę z listy pacjentów? Jeśli przychodnia lekarska odmówi rejestracji, najlepiej zasięgnij porady. Jeśli dana placówka zdrowia twierdzi, że ich listy pacjentów są pełne i że nie przyjmuje dodatkowych pacjentów, możesz sprawdzić czy te informacje są prawdziwe w Centralnej Agencji Usług. 45

47 Jeśli otrzymasz odmowną decyzję z powodu przepełnienia list pacjentów lub z innego powodu dany ośrodek zdrowia ma obowiązek podać powody odmowy na piśmie w przeciągu 14 dni. Odmowa musi mieć uzasadnioną przyczynę, np. to, że nie mieszkasz na obszarze objętym usługami danej przychodni. Nie możesz otrzymać odmownej decyzji, ponieważ jesteś imigrantem lub członkiem mniejszości etnicznej, z powodu wieku, wyznawanej religii, płci, grupy społecznej, stanu cywilnego, światopoglądu politycznego, orientacji seksualnej, wyglądu, niepełnosprawności, choroby, czy ze względu na posiadanie potomstwa lub innych osób pod opieką. Jeśli masz podstawy sądzić, że nie przyjęto cię na listę pacjentów z wyżej wymienionych powodów, powinieneś zasięgnąć porady. Jeśli nie możesz znaleźć przychodni, która przyjęłaby ciebie, wyślij formularz HS22X bezpośrednio do Centralnej Agencji Usług, która przydzieli tobie miejsce na jednej z list pacjentów. Na jak długi czas mogę się zarejestrować? Podczas rejestracji zapytany zostaniesz jak długo planujesz pozostać w Irlandii Północnej. Jeśli przebywasz tu tylko tymczasowo i posiadasz już bilet na powrót do kraju, możesz wtedy podać datę. W przeciwnym wypadku lepiej nie podawać daty, bo może się stać tak, że po tym okresie bez uprzedzenia usunięty zostaniesz z listy pacjentów. Najlepiej powiedzieć, że zamierzasz mieszkać w Irlandii Północnej na stałe. Jeśli później zadecydujesz wyjechać stąd na dobre, możesz powiadomić o tym swoją przychodnię, która usunie cię ze swojej listy pacjentów. Jakie usługi w nagłych wypadkach zapewnia przychodnia lekarska? Wszystkie przychodnie lekarskie zapewniają pomoc w nagłych wypadkach, nawet jeśli nie jesteś zarejestrowany w jednej z nich. Przychodnie posiadają też numery kontaktowe do lekarzy dyżurnych i powinieneś zdobyć ten numer w twojej przychodni. W nagłych przypadkach powinieneś zgłosić się do szpitala na pogotowie (Oddział A&E). Pomoc w nagłych wypadkach jest bezpłatna dla każdego. Po pogotowie dzwoń pod numer 999 lub 112 (po angielsku). Z jakich innych usług służby zdrowia mogę skorzystać? Istnieje szereg usług medycznych dostępnych bez skierowania. Poradę na temat antykoncepcji uzyskać można u lekarza rodzinnego lub w jednym z Ośrodków Planowania Rodziny. Dane kontaktowe ośrodka w twoim rejonie otrzymasz telefonując na infolinię Stowarzyszenia Planowania Rodziny/ Edukacji Seksualnej (po angielsku) (028) Usługi Ośrodków Planowania Rodziny są bezpłatne i całkowicie poufne. 46

48 Jeśli zaraziłeś się chorobą przenoszoną drogą płciową możesz zasięgnąć porady lekarza rodzinnego lub udać się do jednej z publicznych klinik (nazwanych GUM Genito Urinary Medicine), które są bezpłatne i gwarantują całkowitą anonimowość. Kliniki te mieszczą się w czterech szpitalach: Royal Victoria Hospital, Belfast Tel. (028) Altnagelvin Hospital, Derry/ Londonderry Tel. (028) Coleraine Hospital, Coleraine Tel. (028) Daisy Hill Hospital, Newry Tel. (028) Obsługa telefoniczna jest dostępna wyłącznie w języku angielskim. Czy dostępna jest pomoc tłumaczy? Wszystkie ośrodki Służby Zdrowia i Opieki Społecznej mają dostęp do wykwalifikowanych tłumaczy. Usługi tłumaczy są bezpłatne i całkowicie poufne. Tłumacz powinien być zapewniony na wcześniej umówione wizyty. Informacje na temat usług tłumaczy Służby Zdrowia i Opieki Społecznej znaleźć można na stronie Natomiast w nagłych wypadkach lub w sytuacji, kiedy nieumówiony przyjdziesz do placówki zdrowia, zapewniona będzie pomoc tłumacza telefonicznego. Masz prawo do tłumacza podczas korzystania z usług Służby Zdrowia. Jeśli nikt nie zapyta czy potrzebujesz tłumacza, sam powiadom o tym dany ośrodek. Jeśli natomiast placówka odmówi tobie zapewnienia usług tłumacza, zasięgnij porady. Jeśli nie przysługują ci darmowe usługi opisane powyżej, a nie jesteś w stanie pokryć ich kosztów, powinieneś zasięgnąć porady, ponieważ mogą istnieć zwolnienia z opłat w szczególnych wypadkach. Przydatne kontakty: Centralna Agencja Usług (Central Services Agency (CSA) 2 Franklin Street, Belfast BT2 8DQ Telefon (028) (Primary Care Manager) Strona internetowa Komisja ds. Równouprawnienia w Irlandii Północnej (Equality Commission for Northern Ireland) Equality House, 7-9 Shaftesbury Square Belfast BT2 7DP Telefon (028) Oddział Regionalny Biura Porad Obywatelskich (Citizens Advice Regional Office) Telefon (028) , zapytaj o lokalny oddział Poradni lub odwiedź stronę internetową 47

49 Organizacja Porada dla Irlandii Północnej (Advice NI) Zadzwoń pod numer telefonu (028) , a zostaniesz skierowany do najbliższego tobie biura. Zobacz także stronę internetową S.T.E.P. Centrum Wspierania Pracowników Zagranicznych S.T.E.P. oferuje indywidualne doradztwo i wsparcie w zakresie praw pracowników zagranicznych w języku ojczystym interesantów. Bezpłatne usługi profesjonalnego doradztwa świadczone są w Centrach Wsparcia S.T.E.P., mieszczących się w Dungannon, Portadown oraz Magherafelt. Biuro w Dungannon Unit T7 Dungannon Business Park 2 Coalisland Road Dungannon BT71 6JT Tel.: Biuro w Portadown Unit 6 Mayfair Business Park, Garvaghy Rd Portadown BT62 1HA Tel.: (028) Biuro w Magherafelt (otwarte w styczniu 2008) Unit C2 Magherafelt Business Centre Rainey Street Magherafelt BT45 5AJ Tel.: (028)

50 Prawa człowieka i równouprawnienie Co to jest Ustawa o Prawach Człowieka? Ustawa o Prawach Człowieka z 1998 roku przeniosła do prawa Zjednoczonego Królestwa wiele praw chronionych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka. Ustawa odnosi się do wszystkich osób przebywających w granicach Zjednoczonego Królestwa, niezależnie od tego czy są jego obywatelami. Jest to zgodne z artykułem 1 Konwencji, który stwierdza: Wysokie Strony Porozumienia powinny zabezpieczyć, określone w Części I tej konwencji, prawa i swobody wszystkich osób znajdujących się pod ich jurysdykcją. Przyjęcie ustawy z 1998 roku oznacza, że w przypadku złamania twoich praw możesz dochodzić swych praw przed sądami Zjednoczonego Królestwa. Jakie prawa przysługują mi w świetle Ustawy o Prawach Człowieka? Zgodnie z Ustawą o Prawach Człowieka, przebywając na terenie Zjednoczonego Królestwa wszystkim przysługują następujące prawa: prawo do ochrony życia nikt nie może być poddany torturom oraz nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu i karaniu nikt nie może być poddany niewolnictwu i nie można od nikogo wymagać wykonywania pracy przymusowej każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego przesłuchania, które przeprowadza się w rozsądnym terminie przez, ustanowiony prawem, niezależny i bezstronny trybunał nikogo nie można karać za czyny niezabronione w trakcie ich popełnienia każdy ma prawo do ochrony własnej prywatności, życia rodzinnego, domu i korespondencji każdy ma prawo do wolności przekonań, sumienia i wyznania każdy ma prawo do wolności wyrażania swych opinii każdy ma prawo do uczestnictwa w pokojowych zgromadzeniach i prawo do stowarzyszenia, włączając w to prawo do tworzenia i przyłączenia się do związków zawodowych działających na rzecz ochrony jego/jej interesów mężczyźni i kobiety będące w określonym wieku mają prawo zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny, zgodnie z wymogami prawa ustalonego przez państwo wykonujące to prawo wykonanie praw i wolności ustanowionych przez Europejską Konwencję powinno być wolne od dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, język, religię, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe i 49

51 społeczne, związek z mniejszością narodową, status majątkowy, urodzenia czy inny nic co jest przedmiotem Konwencji nie może być interpretowane jako nadanie prawa jakiemukolwiek państwu, grupie lub osobom do angażowania się w jakąkolwiek działalność lub dokonywać jakichkolwiek czynności mających na celu niszczenie jakichkolwiek chronionych Konwencją praw i swobód lub mających na celu ograniczenie ich w stopniu większym niż przewiduje Konwencja dopuszczone w Konwencji wyjątki ograniczenia praw i swobód nie mogą zostać zastosowane w innych niż to dopuszczono przypadkach każdy jest uprawniony do pokojowego korzystania z posiadanej własności nikomu nie można odmówić prawa do edukacji prawo do tajnego głosowania w wolnych wyborach organizowanych w rozsądnych odstępach czasowych, w warunkach które zapewniać mają wolność wyrażenia opinii obywateli w wyborze władzy ustawodawczej zabrania się kary śmierci Czy istnieją ograniczenia tych praw? Niektóre z cytowanych praw mogą zostać ograniczone na potrzeby kontroli imigracyjnej, ale mówiąc ogólnie, niezależnie w jakiej formie, wszystkie one ciebie dotyczą, bez względu na twój status imigracyjny. Co zrobić, gdy moje prawa zostały naruszone? Jeśli jakiekolwiek władze publiczne złamią którekolwiek z praw chronionych Konwencją Europejską, możesz wnieść sprawę do sądu i np. zażądać odszkodowania. Możesz także skorzystać z praw Konwencji w trakcie podjęcia jakiejkolwiek sprawy sądowej, np. w wyrokowaniu ds. rodzinnych, sądy muszą przestrzegać prawa człowieka wszystkich stron postępowania. Jak to już zostało wspomniane, masz prawo do ochrony przed dyskryminacją różnego rodzaju, włączając w to dyskryminację rasową, płciową czy ze względu na orientację seksualną. Prawo odnosi się do obszaru zatrudnienia oraz poszukiwania pracy a także w dostępie do dóbr, usług i udogodnień. Obejmuje to prywatne firmy, np. bary, agencje nieruchomości jak również usługi publiczne. Przepisy odnoszące się do praw człowieka i dyskryminacji są dość skomplikowane i jeśli uważasz, ze padłeś ofiarą dyskryminacji, najlepiej zasięgnąć porady adwokata, specjalistycznej agencji lub jednej z organizacji wspomnianych poniżej. 50

52 Przydatne kontakty: Komisja Praw Człowieka dla Irlandii Północnej (Northern Ireland Human Rights Commission) Temple Court, 39 North Street Belfast BT1 1NA Telefon (028) Strona internetowa Komisja ds. Równouprawnienia w Irlandii Północnej (Equality Commission for Northern Ireland) Equality House, 7-9 Shaftesbury Square Belfast BT2 7DP Telefon (028) information@equalityni.org Strona internetowa 51

53 Prawa obywatelskie Jak nazywa się organizacja policyjna w Irlandii Północnej? Organizacją odpowiedzialną za ochronę porządku publicznego w Irlandii Północnej jest Policja Irlandii Północnej (Police Service of Northern Ireland PSNI). Oficerowie zarówno płci żeńskiej, jak i męskiej noszą ciemnozielone mundury, białe koszule i zielone czapki oraz wszyscy oficerowie są rutynowo uzbrojeni. Jak można skontaktować się z policją? W nagłych wypadkach dzwoń pod numer telefonu 999 lub 112. W pozostałych wypadkach skorzystaj z numeru e w rutynowych, nie-nagłych sprawach można wysyłać na adres info@psni.police.pnn.uk Jeśli zatrzyma mnie policjant Jeśli zatrzyma ciebie policjant, wymaga się od niego szacunku i uprzejmego zachowania względem ciebie. Jeśli język angielski nie jest twoim językiem ojczystym, policja zapewni albo obecność tłumacza, albo usługi tłumacza telefon. Jeżeli z jakiegokolwiek powodu zostałeś aresztowany, tłumacz zawsze obecny będzie osobiście. Zwykle policjanci noszą plakietki z imieniem i nazwiskiem, więc powinieneś być w stanie rozpoznać policjanta, z którym rozmawiałeś. Przydatne może się okazać zanotowanie sobie jego imienia, nazwiska oraz posterunku na wypadek gdybyś potrzebował skontaktować się z nim ponownie lub go w jakikolwiek inny sposób zidentyfikować. Policjanci noszą także na ramieniu munduru osobisty numer identyfikacyjny, który może ci pomóc w odnalezieniu właściwego policjanta. Jeśli zostałeś zatrzymany i przeszukany, policjanci muszą dać tobie pisemną kopię wyników przeszukania oraz poinformować ciebie o jego przyczynie i celu. W realizacji swych prawnie dopuszczalnych obowiązków, policjanci mogą użyć siły tylko w uzasadnionych przypadkach i proporcjonalnej. Jakie są wymagania prawne regulujące prowadzenie samochodu w Irlandii Północnej? Jeśli prowadzisz pojazd zmechanizowany, policja może ciebie zatrzymać i poprosić o okazanie: Twojego prawa jazdy musisz posiadać aktualne prawo jazdy, ważne na pojazd, który prowadzisz. W normalnych przypadkach, do 70 roku życia możesz na terenie Irlandii Północnej używać prawa jazdy wydanego przez kraj Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, tak długo jak zachowuje ono swą ważność. Jeżeli w momencie wygaśnięcia prawa jazdy jesteś mieszkańcem Irlandii Północnej, wówczas będziesz musiał ubiegać się o wydanie prawa jazdy w Irlandii Północnej. Jeżeli masz lub wystąpi u ciebie choroba mogąca wpływać na twoje zdolności prowadzenia pojazdów mechanicznych, należy zgłosić to Urzędowi Komunikacji. 52

54 Kiedy skończysz 70 rok życia lub jeżeli mieszkasz w Irlandii Północnej od trzech lat którekolwiek nastąpi wcześniej będziesz musiał ubiegać się o północnoirlandzkie prawo jazdy. Formularze dostępne są w większości urzędów pocztowych. Możesz również w dowolnym czasie wymienić swoje prawo jazdy z kraju UE lub EOG na północnoirlandzkie, co kosztuje obecnie 45 funtów. Jeśli posiadasz zawodowe prawo jazdy wydane w kraju UE lub EOG, mają zastosowanie szczególne przepisy dotyczące ograniczenia wiekowego oraz wymóg wpisania się do specjalnego rejestru (zasięgnij porady kontaktując się z Urzędem Komunikacji - Driver and Vehicle Licensing Agency (DVLA) pod numerem telefonu ). Twojego ubezpieczenia posiadanie ubezpieczenia jest obowiązkowe i każdy kierowca powinien być ubezpieczony z imienia i nazwiska na konkretny samochód. Twój pojazd musi również posiadać: dowód opłacenia podatku drogowego można go opłacić w lokalnym urzędzie komunikacji a także w niektórych urzędach pocztowych ważny certyfikat przeglądu technicznego (ang. vehicle test certificate) niektóre samochody powyżej pewnego wieku powinny przechodzić przegląd. Różne wymagania odnoszą się do ciężarówek i vanów. Szczegóły na ten temat można uzyskać w urzędzie Driver and Vehicle Agency. Jeżeli normalnie jesteś mieszkańcem innego Państwa Członkowskiego UE, pojazd, który jest odpowiednio zarejestrowany i (jeśli jest to stosowne) dopuszczony do ruchu w tym kraju, może być używany w Irlandii Północnej bez konieczności dodatkowego zezwolenia przez okres nie przekraczający 6 miesięcy w żadnym okresie 12-miesięcznym. Inne szczegóły na temat wymagań prawnych dotyczących kierowania pojazdami mechanicznymi na terenie Irlandii Północnej oraz listę urzędów komunikacji znajdziesz na stronie internetowej Każda osoba w pojeździe mechanicznym musi mieć zapięte pasy bezpieczeństwa, chyba, że posiada zaświadczenie od lekarza stwierdzające, że ze względu na stan zdrowia osoba ta nie może korzystać z pasów. Jeśli policjant ma uprawnione podejrzenie, że kierowca znajduje się pod wpływem alkoholu lub narkotyków, ma prawo przeprowadzić na kierowcy test oddechu, a także zażądać od niego próbek krwi lub moczu na potrzeby przeprowadzenia badań. Policjant musi zachować pisemny dowód stwierdzający pobranie próbek. Czy policja jest zaangażowana w sprawy imigracyjne? Policja w Irlandii Północnej nie jest formalnie zaangażowana w kontrolę imigracyjną. Policjant zwykle nie poprosi ciebie o okazanie paszportu lub innych dokumentów potwierdzających twoje prawo przebywania w Irlandii Północnej. Jednak zdarza się, że policja prosi o dokument tożsamości i w takiej sytuacji powinieneś go okazać. Paszport jest jednym z dokumentów potwierdzających tożsamość i od ciebie zależy czy okażesz właśnie ten rodzaj dokumentu. 53

55 Jeśli istnieje wobec ciebie podejrzenie popełnienia czynu karalnego, a nie masz przy sobie dokumentu tożsamości, w pewnych przypadkach policja ma prawo zaaresztowania ciebie do czasu wyjaśnienia kwestii tożsamości. Policja nie może traktować ciebie inaczej niż innych osób z racji twojej rasy, narodowości lub koloru skóry a tobie przysługuje prawo zapytania z jakich powodów doszło do zatrzymania czy przesłuchania. Jakie są moje prawa w przypadku zatrzymania na policji? Jeśli zostałeś zatrzymany na policji i jesteś przesłuchiwany w związku z podejrzeniem o udział w popełnieniu czynu karalnego, przysługują tobie pewne prawa. Policjant musi udzielić ci ostrzeżenia wypowiadając następujące sformułowanie: Masz prawo zachować milczenie, ale muszę ciebie ostrzec, że wszystko co zataisz w czasie przesłuchania, a następnie wyjawisz w sądzie może zaszkodzić twojej obronie. Wszystko co powiesz może zostać użyte w postępowaniu dowodowym. Po udzieleniu ostrzeżenia, policjant może ciebie oficjalnie przesłuchać lub zadawać pytania. Z waszej rozmowy zostanie sporządzony dokładny zapis na piśmie lub w postaci nagrania na kasetę. Jeśli zostaną ci postawione zarzuty o popełnienie czynu karalnego, powinieneś zostać ponownie ostrzeżony oraz powinieneś otrzymać pisemną notatkę ze szczegółami czynu karalnego, o popełnienie którego jesteś oskarżony zawierającą szczegóły ostrzeżenia. Masz prawo do konsultacji z adwokatem oraz możesz poinformować wybraną osobę o tym, że zostałeś aresztowany lub zatrzymany. Jeśli nie masz kontaktu z adwokatem, na każdym posterunku znajduje się lista dyżurujących adwokatów. Pomoc adwokata w czasie przetrzymywania ciebie w areszcie na posterunku jest bezpłatna, koszty ponosi organizacja Legal Aid. Jest ona sponsorowana przez rząd i bezpłatnie oferuje niektóre usługi prawne. Wykonanie prawa do konsultacji z adwokatem oraz prawa poinformowania osoby trzeciej o fakcie aresztu/zatrzymania może zostać opóźnione w pewnych bardzo poważnych okolicznościach. Dotyczą one sytuacji, w której wykonanie jednego lub obojga tych praw może prowadzić do: utrudnienia zdobycia materiałów dowodowych lub wpływu na świadków poważnej straty własności powiadomienia innych osób podejrzanych utrudnienia w odzyskaniu własności lub korzyści wyniesionych w wyniku popełnienia przestępstwa Jeśli zatrzymano ciebie na czas do 24 godzin, masz prawo do co najmniej 8 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Policjant nie może używać tortur oraz nieludzko lub poniżająco ciebie traktować. W żadnym wypadku w trakcie twojego zatrzymania policjant nie może wobec ciebie użyć siły ani grozić tobie jej użyciem. W pewnych okolicznościach policjant może użyć siły wobec zatrzymanego, aby zapewnić zastosowanie się do prawnie uzasadnionego zalecenia, ale musi być ona zawsze proporcjonalna i uzasadniona w konkretnych okolicznościach. 54

56 Jak złożyć skargę na policję? Jeśli miałeś kontakt z policją i uważasz, że zostałeś potraktowany niesprawiedliwie, możesz skontaktować się z Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich przy Policji. Biuro to jest niezależne od policji i władz publicznych. Jego zadaniem jest rozpatrywanie skarg złożonych przeciwko policji. Adres urzędu znajduje się pod koniec tego rozdziału na liście potrzebnych kontaktów. Jaka jest rola policji w utrzymaniu bezpieczeństwa? Policja ma prawny obowiązek ochrony życia i mienia, utrzymania porządku, przeciwdziałania popełnianiu czynów zabronionych (utrzymywania prawa), a w przypadku ich popełnienia, podejmuje kroki w celu postawienia właściwych osób przed wymiarem sprawiedliwości. Policja posiada specjalne jednostki i oficerów zajmujących się specyficznymi przestępstwami i incydentami, takimi jak przemoc w rodzinie, przestępstwa seksualne i wykorzystywanie dzieci, a informacje na temat utrzymania porządku publicznego dostępne są dla wszystkich na każdej komendzie policji. Każdy rewir policyjny w Irlandii Północnej posiada specjalnego policjanta ds. incydentów na tle nienawiści i kontaktów z mniejszościami (Hate Incident and Minority Liaison Officer HIMLO). Doradzają i wspierają oni ofiary przestępstw i incydentów na tle nienawiści. Są to przestępstwa popełniane ze względu na rasę, niepełnosprawność, orientację seksualną czy przekonania religijne osób poszkodowanych. Jeśli zostaniesz ofiarą tego typu przestępstwa, istnieje szereg organizacji, które mogą ci udzielić różnego rodzaju pomocy. Lista tych organizacji znajduje się w użytecznych kontaktach zamieszczonych pod koniec niniejszego rozdziału. Co powinienem wiedzieć podróżując z Irlandii Północnej do Republiki Irlandii? Jeśli jesteś obywatelem Unii Europejskiej lub *Europejskiego Obszaru Gospodarczego*, nie potrzebujesz wizy, aby odwiedzić Republikę Irlandii. Jeżeli nie jesteś obywatelem Europejskiego Obszaru Gospodarczego, wówczas możesz potrzebować wizę, aby pojechać do Republiki Irlandii. Wiza pozwalająca na wjazd do Zjednoczonego Królestwa nie uprawnia do podróżowania w Republice Irlandii. Istnieje prawdopodobieństwo, że podczas wjazdu do Republiki Irlandii samolotem, pociągiem lub samochodem z Irlandii Północnej, zostanie sprawdzony twój paszport i jeżeli nie będziesz miał ważnej wizy, możesz zostać zatrzymany przez irlandzkie służby imigracyjne. Notuje się nadal przypadki tego rodzaju. Szersze oficjalne informacje na temat uzyskania wizy do Republiki Irlandii można znaleźć na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych: Niezależnych porad udziela Irlandzka Rada Imigracyjna Irlandii oraz Centrum ds. Praw Imigrantów (zob. Przydatne Kontakty ). 55

57 Przydatne kontakty: Komisja Wymiaru Sprawiedliwości (Committee on the Administration of Justice - CAJ) 45/47 Donegall Street Belfast BT1 2BR Northern Ireland Tel.: +44-(0) Fax: +44-(0) Policja (Police Service of Northern Ireland) Telefon Police Headquarters Brooklyn 65 Knock Road Belfast BT5 6LE Ogólne informacje na temat policji, łącznie z listą lokalizacji wszystkich posterunków znaleźć można na stronie internetowej Rada ds. Mniejszości Etnicznych Irlandii Północnej (Northern Ireland Council for Ethnic Minorities) Ascot House, Third floor Shaftesbury Square, Belfast Telefon (028) Komisja ds. Równouprawnienia w Irlandii Północnej (Equality Commission for Northern Ireland) Equality House, 7-9 Shaftesbury Square Belfast BT2 7DP Telefon (028) Komisja Praw Człowieka dla Irlandii Północnej (Northern Ireland Human Rights Commission) Temple Court, 39 North Street Belfast BT1 1NA Telefon (028) Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich przy Policji (Police Ombudsman for Northern Ireland) New Cathedral Buildings, St Anne s Square 11 Church Street, Belfast BT1 1PG Telefon or (028) W biurze rzecznika możesz otrzymać broszury nt. składania skarg na policję. Obecnie, ulotki dostępne są w językach: angielskim,ulstersko-szkockim, irlandzkim i chińskim. 56

58 W Republice Irlandii Rada Imigracyjna Irlandii (Immigrant Council of Ireland) Telefon (00) ,od do Centrum ds. Praw Imigrantów (Migrant Rights Centre) Telephone (00)

59 Edukacja Kto odpowiedzialny jest za edukację w Irlandii Północnej? Rządowym wydziałem odpowiedzialnym za edukację jest Ministerstwo Oświaty, które z kolei sprawuje nadzór nad lokalnymi kuratoriami nazywanymi Education and Library Boards. Są one odpowiedzialne za zarządzanie szkołami i instytucjami edukacji wyższej w danym rejonie geograficznym. Można tam zasięgnąć informacji na temat szkół i zapisów do nich w twoim rejonie. Listę adresów znajdziesz na zakończenie tego rozdziału pod hasłem Przydatne kontakty. Czy moje dziecko może otrzymać dodatkowe wsparcie w nauce języka angielskiego? Jeśli twoje dziecko nie mówi płynnie po angielsku, powinno otrzymać dodatkowe wsparcie zapewniane przez szkołę lub kuratorium. Twoja szkoła powinna posiadać informacje w tej kwestii. Jeśli takie wsparcie nie jest dostępne, powinieneś skontaktować się ze szkołą lub kuratorium. Co powinienem zrobić, jeśli moje dziecko jest napastowane w szkole? Napastowanie na tle rasowym lub innym nie jest w szkole dozwolone. Jeśli coś takiego się zdarzy, należy to zgłosić do nauczyciela. Jeśli uważasz, że sprawa nie została pomyślnie rozwiązana powinieneś porozmawiać z dyrektorem szkoły, kuratorium lub zgłosić się po niezależną poradę do jednej z organizacji pomocowych wymienionych hasłem Przydatne kontakty. Jak wygląda edukacja w Irlandii Północnej? Obowiązkową edukacją objęte są dzieci w wieku od 5 do 16 lat. Większość pozostaje w szkole do czasu ukończenia 16 lub 18 lat. Prawie wszystkie szkoły są publiczne i bezpłatne, łącznie ze szkołami prowadzonymi przez Radę Szkół Katolickich. Wszystkie dzieci mają prawo do nauki. Rodzice są zobowiązani pokryć koszty mundurków czy wycieczek. W niektórych wypadkach twojemu dziecku mogą przysługiwać darmowe posiłki. Istnieją też szkoły prywatne pobierające czesne, ale uczęszcza do nich niewielka ilość uczniów. Rodzaje szkół: Przedszkola dla dzieci w wieku od 3 do 5 lat miejsca w nich są ograniczone, ważne jest jak najwcześniej zapisać dziecko do jednego z nich. Szkoły podstawowe dla uczniów w wieku od 5 do 11 lat. Szkoły średnie ( grammar lub secondary ) dla uczniów w wieku od 11 do 16 lat. Wielu uczniów kontynuuje naukę do ukończenia 18 lat lub przenosi się do collegów. 58

60 Test Transfer Procedure (znany też pod nazwą 11+) w wieku 11 lat wszyscy uczniowie piszą test, którego wyniki decydują o tym czy dziecko uczęszczać będzie do szkoły typu grammar czy secondary. System ten będzie obowiązywał do roku 2008, kiedy to prawdopodobnie zostanie zmieniony. Decyzja o tym czy twoje dziecko będzie pisać ten test należy do ciebie. Oprócz wyników testu, przy przyznawaniu miejsc w szkołach niektóre placówki biorą pod uwagę szczególne okoliczności danego ucznia lub udzielają specjalnego wsparcia uczniom, którzy większą część edukacji na poziomie podstawowym odbyli poza Irlandią Północną. Powinieneś porozmawiać na temat testu i jego ewentualnych rezultatów z nauczycielem twojego dziecka, kiedy uczęszcza ono do klasy 6 szkoły podstawowej. Język większość szkół naucza w języku angielskim, choć rośnie liczba szkół z językiem irlandzkim. Koedukacja niektóre szkoły są koedukacyjne, inne nie. Szkoły specjalne istnieją szkoły specjalne, ale uczniowie wymagający szczególnej opieki uczęszczają też do normalnych szkół. Szkoły religijne wszystkie szkoły wyznają wartości chrześcijańskie, natomiast mają też obowiązek szanować inne kulturowe i religijne wartości wyznawane przez uczniów. Uczniowie mają prawo nie uczestniczyć w zajęciach o podłożu religijnym. Istnieją różne rodzaje szkół państwowych: Szkoły państwowe (controlled) zarządzane są przez kuratoria. Mogą do nich uczęszczać wszyscy, ale są w nich głównie uczniowie wyznania protestanckiego. Szkoły katolickie (maintained) zarządzane przez Radę Szkół Katolickich uczęszczane głównie przez uczniów wyznania katolickiego. Szkoły zintegrowane (integrated), których jest niewiele, a uczęszczane są przez katolików, protestantów i osoby innych wyznań. Zintegrowany w kontekście Irlandii Północnej oznacza integrację środowisk katolickich i protestanckich. Jak wygląda edukacja na poziomie wyższym? Oprócz dwóch uniwersytetów (Queen s University Belfast i University of Ulster) istnieje w Irlandii Północnej wiele instytutów państwowych zapewniających edukację na poziomie wyższym. Dodatkowo, szereg organizacji środowiskowych i pozarządowych oferuje różnego rodzaju szkolenia, także naukę języka angielskiego. Za niektóre z kursów trzeba zapłacić, choć wiele kursów oferowanych jest po niskich cenach lub za darmo. Dopłaty, które otrzymują osoby pobierające *zasiłki socjalne* powinny być dostępne również dla pracowników z Unii Europejskiej, włączając *obywateli krajów A8*. Szczegółowych informacji zasięgnąć należy bezpośrednio w wybranej placówce oświatowej, których listę otrzymać można w lokalnym kuratorium. Organizacja Educational Guidance Service for Adults (EGSA) jest pozarządową organizacją oferującą bezpłatne i poufne doradztwo odnośnie szkoleń dla dorosłych. Dane kontaktowe znajdują się pod koniec rozdziału pod hasłem Przydatne kontakty. 59

61 Czy posiadane przeze mnie kwalifikacje są uznawane w Irlandii Północnej? Pracodawcy muszą traktować uprawnienia zdobyte za granicą na równi z krajowymi i nie mogą na tej podstawie dyskryminować osób starających się o pracę. Ocenę tego, czy posiadane przez ciebie kwalifikacje są równoważne możesz uzyskać kontaktując się z instytucją odpowiedzialną za przeprowadzanie egzaminów Council for the Curriculum, Eaminations and Assessments (CCEA). W przypadku niektórych zawodów, ich stowarzyszenia często ustalają własne kryteria. W przypadku zawodu nauczyciela, skontaktuj się z Teachers Branch przy Wydziale Oświaty. Przydatne kontakty Kuratoria Oświaty (Education and Library Boards) Kuratorium Oświaty w Belfaście (Belfast Education and Library Board (obejmuje rejon Belfastu) Telefon (028) Strona internetowa Kuratorium Oświaty Rejonu Północno-Wschodniego (North Eastern Education and Library Board) (obejmuje rejony gmin Antrim, Ballymena,Ballymoney, Carrickfergus, Coleraine, Larne, Magherafelt, Moyle i Newtownabbey) Telefon (028) Strona internetowa Kuratorium Oświaty Rejonu Południowo-Wschodniego (South Eastern Education and Library Board) (obejmuje rejony gmin Ards, Castlereagh, Down, Lisburn i North Down) Telefon (028) Strona internetowa Kuratorium Oświaty Rejonu Południowego (Southern Education and Library Board) (obejmuje rejony gmin Armagh, Banbridge,Cookstown, Craigavon, Dungannon i South Tyrone, Newry i Mourne) Telefon (028) Strona internetowa Kuratorium Oświaty Rejonu Zachodniego (Western Education and Library Board) (obejmuje rejony gmin Omagh, Fermanagh, Derry,Strabane i Limavady) Telefon (028) Strona internetowa Rada Szkół Katolickich (Council for Catholic Maintained Schools) Telefon (028) Strona internetowa Szkoły Języka Irlandzkiego (Comhairle na Gaelscolaíochta - Irish Language Schools) Telefon (028) Strona internetowa 60

62 Rada ds. Szkół Zintegrowanych w Irlandii Północnej (NI Council for Integrated Education) Telefon (028) Strona internetowa Rada ds. egzaminów (Council for the Curriculum Examinations and Assessment (CCEA) Telefon (028) Strona internetowa Ministerstwo Edukacji (Department of Education) Telefon (028) Strona internetowa Edukacja Dorosłych (Educational Guidance Service for Adults (EGSA) 4th Floor, 40 Linenhall Street Belfast BT2 8BA Telefon (028) Strona internetowa Informacje na temat kwalifikacji nauczycielskich: Department of Education, Teachers Branch Waterside House, 75 Duke Street Derry/Londonderry BT47 6FP Telefon (028) Uniwersytety Queen s University Belfast Strona internetowa University of Ulster Strona internetowa 61

63 Głosowanie Jakie wybory przeprowadzane są w Irlandii Północnej? Wybory do Parlamentu Europejskiego przeprowadzane są co 5 lat. Z Irlandii Północnej wybieranych jest 3 członków. Wybory do władz lokalnych odbywają się co 4 lata w celu wybrania osób, które będą reprezentować opinię publiczną w lokalnych urzędach gmin. Osoby te nazywane są radnymi (councillors). Wybory do Zgromadzenia Irlandii Północnej (Northern Ireland Assembly) odbywają się co cztery lata. Jego przedstawiciele zwani są Członkami Zgromadzenia Ustawodawczego (MLA). Jeżeli chodzi o Parlament Zjednoczonego Królestwa w Westminster, w Londynie, mają miejsce wybory Członków Parlamentu Zjednoczonego Królestwo (MP). Daty wyborów do Parlamentu nie są wyznaczone przez ustawę, lecz muszą odbywać się w odstępie nie dłuższym niż pięć lat od poprzednich wyborów. Kto może głosować? Wybory do parlamentu Zjednoczonego Królestwa Jeśli nie jesteś obywatelem Zjednoczonego Królestwa, Republiki Irlandii lub Wspólnoty Narodów nie możesz głosować w wyborach powszechnych (do Parlamentu w Westminster), niezależnie od tego czy pracujesz i płacisz podatki. Wybory lokalne i wybory do Parlamentu Europejskiego Obywatele Unii Europejskiej mają prawo głosować w wyborach lokalnych w Irlandii Północnej, wyborach do Zgromadzenia Irlandii Północnej i wyborach do Parlamentu Europejskiego. Kraje Unii Europejskiej to: Austria, Belgia, Bułgaria, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Niemcy, Grecja, Węgry, Irlandia, Włochy, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Malta, Holandia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania, Szwecja i Zjednoczone Królestwo. Aby być uprawnionym do głosowania musisz mieć ukończone 18 lat i być na liście wyborców, a na wybory przynieść ze sobą odpowiedni dowód tożsamości. Szczegóły znajdziesz poniżej. Musisz być osobą zamieszkałą w Irlandii Północnej co najmniej przez okres 3 miesięcy przed złożeniem podania o wpisanie na rejestr wyborców. Jak złożyć podanie o umieszczenie w rejestrze wyborców? Musisz wypełnić Formularz Rejestracji Wyborców (RPF02). Obywatele Unii Europejskiej muszą wypełnić dodatkowy formularz (UC1) w celu rejestracji udziału w wyborach europejskich, w przeciwnym razie będą oni mogli głosować tylko w wyborach do lokalnego rządu i Zgromadzenia Irlandii Północnej. 62

64 Formularze rejestracji dostępne są w języku angielskim (łącznie z wersją w Braille u, na kasecie oraz dużym drukiem), irlandzkim, ulstersko-szkockim, portugalskim, polskim, łotewski, litewskim, chińskim (tradycyjnym i uproszczonym), rosyjskim, rumuńskim, tetum i filipińskim na stronie internetowej Biura Komisji Wyborczej Irlandii Północnej Biuro Komisji Wyborczej ma swoją stronę internetową: a formularz rejestracyjny możesz również zamówić telefoniczne: (028) Po wypełnieniu i odesłaniu formularza oraz dostarczeniu wszelkich dokumentów, które mogą być wymagane dla wsparcia podania, w ciągu 6 tygodni zostaniesz umieszczony w rejestrze wyborców, a tym samym uprawniony do głosowania. Będziesz miał również prawo i możesz zostać wezwany jako członek ławy przysięgłych. Co powinienem zrobić w dzień głosowania? Po ustaleniu daty głosowania otrzymasz pocztą kartę do głosowania. Powie ci ona gdzie należy się udać, aby oddać głos. Może to być lokalna szkoła, dom kultury czy kościół. Karta ta wyjaśni również, jakie dokumenty tożsamości należy okazać. Ważne jest, abyś zabrał ze sobą właściwy dokument - w przeciwnym wypadku może okazać się, że nie możesz zagłosować. Obecne akceptowane dokumenty tożsamości to: paszport z dowolnego kraju Unii Europejskiej (uwaga: dowody osobiste obecnie nie są akceptowane); ważne północnoirlandzkie lub brytyjskie prawo jazdy ze zdjęciem lub północnoirlandzka sieciówka na autobusy dla seniorów, zwana Senior SmartPass. Jeżeli nie posiadasz żadnego z tych dokumentów, powinieneś ubiegać się o bezpłatny Dowód Tożsamości Wyborcy z Biura Komisji Wyborczej. Dowód ten będzie zawierał twoje zdjęcie i może być przydatny także do innych celów. Można się o niego ubiegać w urzędzie pocztowym lub osobiście w Biurze Komisji Wyborczej aby otrzymać kartę musisz być zarejestrowany lub złożyć wcześniej podanie o rejestrację jako wyborca. Przydatne kontakty: Biuro Wyborcze Irlandii Północnej (The Electoral Office for Northern Ireland) Biura okręgowe: Belfast, Ballymena, Banbridge, Derry/Londonderry; Newtownabbey, Newtownards, Omagh Telefon bezpłatny: dostępne są usługi tłumacza przez telefon dla rozmów w językach innych niż angielski. 63

65 Your Rights in Northern Ireland a guide for migrant workers This guide explains the rights and entitlements for people who are intending to work in Northern Ireland or who are working in Northern Ireland, and who are nationals of the following countries: Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Slovak Republic or Slovenia (known in the UK as Accession States or A8 countries). There are versions of this guide in Latvian, Lithuanian, Slovak and Polish. There are other guides available. There is a guide in English for A8 nationals who are intending to work in Northern Ireland or who have been working in Northern Ireland for less than one year. There is a guide for nationals from the A8 countries who have worked in Northern Ireland for more than one year, which also applies to nationals from the countries of: Austria, Belgium, Cyprus, Denmark, Finland, France, Germany, Greece, Iceland, Italy, Liechtenstein Luxembourg, Malta, Netherlands, Norway, Portugal, Republic of Ireland, Spain, Sweden and Switzerland. There are English, Portuguese and Tetum versions of this guide. There is a separate guide, in English, for people who are work permit employees. All the guides are available on and Twoje prawa w Irlandii Północnej - Przewodnik dla pracowników zagranicznych Przewodnik ten wyjaśnia prawa przysługujące osobom, które zamierzają podjąć pracę w Irlandii Północnej lub pracują w Irlandii Północnej i są obywatelami jednego z następujących krajów: Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja lub Słowenia (kraje określane w Zjednoczonym Królestwie jako Kraje Przystępujące lub kraje grupy A8). Istnieje łotewska, litewska, słowacka i polska wersja tego przewodnika. Dostępne są także inne przewodniki. Istnieje przewodnik dla obywateli krajów grupy A8, którzy mają zamiar podjąć pracę w Irlandii Północnej lub pracują w Irlandii Północnej krócej niż jeden rok. Istnieje przewodnik dla obywateli krajów A8, którzy przepracowali w Irlandii Północnej ponad rok, który odnosi się również do obywateli następujących krajów: Austria, Belgia, Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Islandia, Włochy, Liechtenstein, Luksemburg, Malta, Holandia, Norwegia, Portugalia, Hiszpania, Szwecja i Szwajcaria. Istnieją również wersje tego przewodnika w języku angielskim, portugalskim i tetum. Osobny przewodnik przeznaczony jest dla pracowników pracujących na zasadzie pozwolenia o pracę. Wszystkie przewodniki dostępne są na stronach i 64