nowotworów g³owy i szyi

Transkrypt

1 CHOROBY Y JAMY USTNEJ, GARD A A I KRTANI ANI 59 Rola limfocytów Th i Tc c w powstawaniu i progresji nowotworów g³owy i szyi The role of Th and Tc c lymphocytes in arisal and progression of head and neck cancers KATARZYNA STARSKA, MAREK UKOMSKI Katedra Otolaryngologii, Klinika Laryngologii i Onkologii Laryngologicznej UM, ul. Kopciñskiego 22, ódÿ Celem pracy by³o omówienie udzia³u limfocytów pomocniczych Th (CD4+) i cytotoksycznych Tc (CD8+) w transformacji nowotworowej i progresji procesu nowotworowego, jak równie przedstawienie mechanizmów immunologicznych zachodz¹cych w otoczeniu guza w nowotworach p³askonab³onkowych g³owy i szyi. S³owa kluczowe: limfocyty Th i Tc, progresja procesu nowotworowego, nowotwory g³owy i szyi The aim of this study was to introduce and discuss the role of T helper (CD4+) and T cytotoxic (CD8+) lymphocytes in transformation, progression of the squamous head and neck cancers and immunological mechanisms in the tumor environment. Key words: Th and Tc lymphocytes, neoplasm progression, head and neck cancer Rola komórek uk³adu immunologicznego w przebiegu choroby nowotworowej nie jest do koñca wyjaœniona. Mimo braku bezpoœrednich dowodów na to, e komórki nadzoru immunologicznego chroni¹ przed rozwojem nowotworu, poœrednie obserwacje kliniczne oraz badania doœwiadczalne wskazuj¹ na ich aktywnoœæ w odpowiedzi immunologicznej skierowanej przeciwko komórkom nowotworowym ró nego pochodzenia. Zrozumienie interakcji komórka gospodarza komórka nowotworowa ma podstawowe znaczenie w ocenie przebiegu choroby i rokowania oraz warunkuje postêp m.in. w rozwoju immunoterapii nowotworów, stworzeniu szczepionek przeciwnowotworowych. Stan odpornoœci pacjenta powinien byæ jednym z czynników prognostycznych branych pod uwagê przy wyborze optymalnej metody leczenia. OdpowiedŸ immunologiczna skierowana przeciw nowotworowi obejmuje mechanizmy komórkowe i humoralne. Najwa niejsze mechanizmy efektorowe odpowiedzi przeciwnowotworowej to: - cytotoksycznoœæ limfocytów Tc, - aktywnoœæ cytokin wydzielanych przez limfocyty T, - aktywnoœæ komórek NK (natural killer), - cytotoksycznoœæ pobudzonych makrofagów i granulocytów obojêtnoch³onnych, - aktywnoœæ cytokin wydzielanych przez makrofagi, - cytotoksycznoœæ komórkowa zale na od przeciwcia³, - cytotoksycznoœæ przeciwcia³ zale na od dope³niacza. W œwiatowym piœmiennictwie ostatnich lat mo na znaleÿæ wiele prac dotycz¹cych oceny mechanizmów zarówno odpowiedzi komórkowej jak i humoralnej wskazuj¹cych na istotn¹ rolê, g³ównie limfocytów CD4+ i CD8+ oraz cytokin wydzielanych przez te komórki, w procesie rozrostu nowotworowego [1-17]. Mechanizm immunologicznej obrony przeciwnowotworowej Rola limfocytów T cytotoksycznych (CTL cytotoxic lymphocytes) polega na odró nianiu i niszczeniu komórek potencjalnie nowotworowych. Limfocyty cytotoksyczne to w wiêkszoœci limfocyty CD8+, które poprzez swoisty receptor TCR (T Cell Receptor) maj¹ zdolnoœæ rozpoznawania antygenu nowotworowego obecnego na cz¹steczce MHC klasy I. Aktywacja limfocytów T cytotoksycznych CD8+ odbywa siê z udzia³em uprzednio pobudzonych limfocytów T pomocniczych CD4+ [16]. Aktywacja limfocytów Th mo e prowadziæ do œmierci limfocyta poprzez apoptozê, anergii, czyli tolerancji immunologicznej lub proliferacji i ró nicowania komórek.

2 60 LIMFOCYT Th IL-2, IL-12, IL-18 INF-ã, TNF-á APOPTOZA (mechanizm FAS-FAS- L, perforyny, granzymy, kaspazy TGF-β IL-10 PGE2 KOMÓRKA NOWOTWOROWA ANERGIA (Tolerancja immunologiczna) LIMFOCYT Tc IL-2 INF-ã, TNF-á PROLIFERACJA KOMÓREK Ryc. 1. Model oddzia³ywania limfocytów Th i Tc z komórk¹ nowotworow¹ Pobudzone limfocyty Th maj¹ zdolnoœæ do produkowania szeregu cytokin, ró nych w zale noœci od rodzaju subpopulacji limfocytów Th (Th1 i Th2). Najwiêksze znaczenie w obronie przeciwnowotworowej pe³ni¹ cytokiny profilu Th1: IL-2, IL-12, IL-18, IFN-γ, TNF-α. Wywieraj¹ one dzia³anie sprzyjaj¹ce rozwojowi odpowiedzi typu komórkowego, w którym elementami efektorowymi s¹ limfocyty cytotoksyczne CD8+ [16-19]. Równie limfocyty Tc wykazuj¹ zró nicowanie pod wzglêdem profilu produkowanych cytokin (Tc1 i Tc2). Cytokiny uwalniane przez limfocyty Tc1: IL-2, IFN-γ, TNF-α bior¹ udzia³ w nasilaniu reakcji komórkowych skierowanych przeciw komórkom nowotworowym (indukcja apoptozy m.in. w mechanizmie FAS-FAS-L, przy udziale perforyn, granzym i kaspaz) [16-19]. Nale y podkreœliæ, e aktywnoœæ skierowana przeciw komórkom nowotworowym wymaga wspó³pracy ró nych typów komórek. Limfocyty Th2 przez IL-4, IL-5 i IL-6 wspomagaj¹ syntezê swoistych przeciwcia³ przez limfocyty B, natomiast Th1 i Tc1, przez dzia³anie IFN-γ aktywuj¹ makrofagi, a przez IL-2 aktywuj¹ komórki NK. Th1 mog¹ równie bezpoœrednio zabijaæ komórki nowotworowe (TNF-β) lub hamowaæ ich proliferacjê (interferony, TNF-β). Cytokiny produkowane przez limfocyty spe³niaj¹ bardzo wa n¹ rolê w zjawiskach odpornoœci przeciwnowotworowej. Do tej grupy zaliczane s¹ interleukiny (IL), interferony (IFN-α,β), czynniki martwicy nowotworu (TNF-α,β) oraz czynniki wzrostu (GM-CSF). Znaczenie tych czynników w onkologii klinicznej opiera siê na ich w³asnoœciach modyfikowania odpowiedzi immunologicznej. W chwili obecnej najwiêksze nadzieje budzi terapia skojarzona z zastosowaniem cytokin: IL-2, a tak e IL-1, IL-4, IL-6, IL-12, IFN oraz TNF. Charakterystyka komórek TIL i komórek LAK W immunologii nowotworów zwraca siê tak e uwagê na znaczenie limfocytów T o w³aœciwoœciach antynowotworowych z bezpoœredniego otoczenia guza tzw. limfocytów naciekaj¹cych guz, czyli komórek TIL (Tumor Infiltrating Lymphocytes). TIL mog¹ rozpoznawaæ antygeny guza i powodowaæ bezpoœrednio jego lizê, b¹dÿ te doprowadzaæ do niej poprzez specyficzne uwalnianie cytokin: IFN-γ, TNF-α, GM-CSF i in. Badania dokonane za pomoc¹ mikroskopu elektronowego dowiod³y, e TIL wykazuj¹ równie bezpoœrednie dzia³anie cytotoksyczne. W regionach bezpoœredniego kontaktu limfocytów i komórek nowotworowych zaobserwowano zniszczenie b³on komórkowych, cytoplazmy, a w niektórych przypadkach penetracjê limfocytów do wnêtrza komórki a nawet niszczenie j¹dra [20, 21]. Przeprowadzono wiele badañ in vitro dotycz¹cych ludzkich limfocytów naciekaj¹cych guz [22-24]. Cechami charakterystycznymi TIL s¹: - czas ycia T 1 / 2 > 4 tygodni, - mo liwoœæ hodowli w obecnoœci IL-2 w 80% przypadków ludzkich nowotworów, - przewaga limfocytów o fenotypie CD3+, CD4+ i CD8+, - wzrost wra liwoœci na lizê spowodowan¹ TIL po inkubacji komórek guza z IFN-γ, - zahamowanie lizy wywo³anej przez TIL przeciwcia³ami przeciwko CD3+ lub MHC II, - liza autologicznego guza przez TIL in vitro wykazuje korelacjê z odpowiedzi¹ kliniczn¹ [25, 26]. Inkubacja limfocytów z krwi obwodowej w obecnoœci IL-2 prowadzi do powstania tzw. komórek LAK (Lymphocyte Activated Cells), które posiadaj¹ zdolnoœæ lizy komórek nowotworowych, nawet tych opornych na komórki NK. Charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi cechami: - cytotoksycznoœæ komórek LAK jest niezale na od kompleksu MHC i bardziej efektywna w stosunku do komórek guza, ni w³asnych, - fenotypowe markery powierzchniowe s¹ charakterystyczne dla tzw. non-mhc-killer cells i mog¹ byæ zarówno DC3+ jak i CD3- oraz prezentuj¹ antygeny CD16+, CD56+, CD11b [25, 26]. Mechanizmy ucieczki komórek nowotworowych spod nadzoru immunologicznego Istnieje wiele dowodów na znaczne upoœledzenie mechanizmów obrony immunologicznej u chorych z nowotworami, w tym g³ównie z nowotworami regionu g³owy i szyi. Przyjmuj¹ one niekiedy postaæ anergii lub wi¹ ¹ siê z nasilon¹ apoptoz¹ komórek szeregu limfoidalnego, co ma podstawowe znaczenie w ocenie przebiegu klinicznego choroby i rokowania [27]. Brak lub nieadekwatna odpowiedÿ immunologiczna na pojawienie siê w organizmie komórek nowotworowych spowodowana

3 61 jest zjawiskiem tzw. ucieczki spod nadzoru immunologicznego. Obecnie uwa a siê, e za mechanizm ucieczki odpowiedzialne s¹ nastêpuj¹ce czynniki: Mechanizm przeœlizgu polegaj¹cy na tym, e przyrost masy guza jest szybszy ni wykszta³cenie siê skutecznej immunologicznej obrony przeciwnowotworowej [28]. Dzia³anie immunosupresyjne nowotworu rosn¹cy guz wydziela substancje zdolne do blokowania reakcji cytotoksycznych np. wydzielany przez komórki m. in. raków g³owy i szyi TGF-β (transforming growth factor), IL-10, PGE2, które wykazuj¹ dzia³anie immunosupresyjne poprzez blokadê funkcji CTL i komórek NK lub aktywacjê limfocytów supresorowych. Budowa tych substancji zbli ona jest do cz¹steczki glikoproteinowej HLA. Warunki u³atwiaj¹ce rozwój nowotworu i powstawanie przerzutów komórek nowotworowych mog¹ byæ zwi¹zane z wytwarzaniem dzia³aj¹cych autokrynnie czynników wzrostowych, ze zwiêkszeniem przepuszczalnoœci naczyñ, ekspresji cz¹steczek adhezyjnych oraz wytwarzaniem ró nych immunomodulatorów i inhibitorów niespecyficznych, np. komórki nowotworów g³owy i szyi uzyskuj¹ receptory dla interleukin m.in. IL-1 i IL-2 [26, 28]. Modulacja antygenowa zwi¹zana ze s³ab¹ ekspresj¹ lub brakiem swoistych antygenów nowotworowych w wyniku: - reakcji ze swoistymi przeciwcia³ami przeciwnowotworowymi i powstawaniem kompleksów antygen przeciwcia³o, - wystêpowania na powierzchni komórek nowotworowych warstwy ochronnej z³o onej z cz¹steczek maskuj¹cych antygeny nowotworowe np. cz¹steczki glikokaliksu lub pow³oka fibrynowa w procesie wykrzepiania, - immunoselekcji tzn. eliminowania klonów komórek nowotworowych wra liwych na mechanizmy obrony przeciwnowotworowej [28]. Istnienie w surowicy czynników blokuj¹cych efektywn¹ obronê, tj. kompleksów immunologicznych, z³uszczonych antygenów nowotworowych, przeciwcia³ przeciwnowotworowych o ma³ej swoistoœci [26, 28]. Uwalnianie antygenów (z³uszczanie) antygeny nowotworowe luÿno zwi¹zane z komórk¹ nowotworow¹ ³atwo mog¹ przedostaæ siê do kr¹ enia, gdzie reaguj¹ z przeciwcia³ami lub receptorami na limfocytach T powoduj¹c ich sta³e zablokowanie [27]. Zmiennoœæ ekspresji antygenów nowotworowych w obrêbie jednego guza i ró nice fenotypowe pomiêdzy zmian¹ pierwotn¹ i przerzutami powoduj¹ unikanie ju wykszta³conej reakcji immunologicznej. Niekiedy antygeny te mog¹ powodowaæ zjawisko podobne do pora enia immunologicznego [26]. Tolerancja immunologiczna spowodowana brakiem w³aœciwoœci immunogennych nowotworu na skutek identycznoœci fenotypowej z komórkami prawid³owymi [26]. Zaburzenia kompleksu MHC polegaj¹ce na zmniejszeniu ekspresji cz¹steczek MHC klasy I lub brak ekspresji antygenów klasy II [28]. W ponad po³owie przypadków raków krtani stwierdza siê spadek ekspresji antygenów zgodnoœci tkankowej HLA klasy I, b¹dÿ ca³kowity ich brak, jak równie spadek ekspresji ³añcucha ζ dla antygenu TCR [27]. Brak czynników kostymuluj¹cych, koniecznych do aktywacji limfocytów pomocniczych CD4 lub powierzchniowych cz¹steczek kostymuluj¹cych dla limfocytów CTL np. B7 [26]. Odpornoœæ genetyczna genetycznie uwarunkowany brak zdolnoœci do odpowiedzi na ró ne typy antygenów nowotworowych (forma swoistej wrodzonej tolerancji immunologicznej) [28]. Zjawisko wzmo enia immunologicznego przeciwcia³a przeciwnowotworowe o ma³ej swoistoœci nieswoiœcie pobudzaj¹ komórki nowotworowe i utrudniaj¹ dostêp do nich komórkom efektorowym [28]. Obecnoœæ nacieku limfocytów T w utkaniu nowotworu Znaczenie prognostyczne nacieku limfocytarnego w podœcielisku i samych guzach badano w wielu nowotworach [1-17, 29-37]. W opracowaniach dotycz¹cych raków g³owy i szyi dominuj¹ prace podkreœlaj¹ce korzystny wp³yw znaczenia prognostycznego nacieku limfocytarnego, z³o onego g³ównie z limfocytów T. Wed³ug Wolfa i wsp. [37] naciek z tych komórek wykazywa³ znamienn¹ statystycznie korelacjê z czasem prze ycia. W badaniach Magnano i wsp. [34] wykazano, e liczba komórek T zarówno w samym guzie, jak i w jego otoczeniu zmniejsza³a ryzyko wyst¹pienia wznowy u chorych z rakami g³owy i szyi. Hald i wsp. [32] stwierdzili, e wiêkszy naciek limfocytarny wystêpowa³ w nowotworach g³owy i szyi o ni szym stopniu zaawansowania. W badaniach dotycz¹cych raka p³askonab³onkowego jamy ustnej udowodniono, e liczba limfocytów T w nacieku otaczaj¹cym guz jest ni sza u pacjentów z wysokim stadium zaawansowania wed³ug klasyfikacji TNM oraz, e wykazuje zwi¹zek z wiêksz¹ liczb¹ przerzutów w wêz³ach ch³onnych. U chorych z du ym naciekiem limfocytarnym wystêpowa³a czêœciej regresja po leczeniu bleomycyn¹ [33]. W rakach p³askonab³onkowych prze³yku autorzy stwierdzili, e liczba komórek T warunkuje rokowanie u chorych i zale noœæ ta jest istotna statystycznie [31]. W przypadkach raka pêcherza moczowego wykazano równie, e wielkoœæ nacieku limfocytarnego T w tych guzach wykazuje korelacjê ze stop-

4 62 niem z³oœliwoœci histologicznej, wielkoœci¹ j¹der komórek nowotworowych i indeksem mitotycznym [30]. Niektórzy autorzy nie potwierdzaj¹ tych spostrze eñ [29, 35]. Badacze, oceniaj¹cy znaczenie aktywowanych limfocytów na podstawie ekspresji receptora dla IL-2, nie wykazali zwi¹zku istotnego statystycznie miêdzy aktywowanymi limfocytami T a wielkoœci¹ nacieku nowotworowego lub stopniem jego zró nicowania [29]. Bior¹c pod uwagê doniesienia dotycz¹ce oceny proporcji ró nych subpopulacji limfocytów, wyniki tych prac ró ni¹ siê od siebie znacznie. Wed³ug Wolfa i wsp. [36] naciek limfocytarny w utkaniu guza, w którym dominuj¹ limfocyty CD8+ by³ wiêkszy w nowotworach p³askonab³onkowych g³owy i szyi o mniejszym stopniu zaawansowania, natomiast w nacieku otaczaj¹cym guz odsetki komórek CD8+ i CD4+ by³y zbli one. W raku p³askonab³onkowym jamy ustnej uzyskano podobne wyniki. Wiêksza liczba komórek CD8+ wystêpowa³a w mniej zaawansowanych guzach i wykazywa³a ujemn¹ korelacjê z obecnoœci¹ przerzutów [38]. Odmienne wyniki przedstawi³ eromski i wsp. [39] w badaniach dotycz¹cych raków krtani; stwierdzili, e naciek z przewag¹ komórek CD4+ wykazywa³ odwrotn¹ korelacjê z liczb¹ przerzutów w wêz³ach ch³onnych. W badaniach tych samych autorów oceniaj¹cych limfocyty izolowane z pierwotnych guzów krtani wykazano, e wiêksza liczba komórek CD8+ towarzyszy³a mniej zaawansowanym stadiom choroby T1 i T2 [40]. W najnowszych badaniach tej samej grupy autorów stwierdzono, e w samym guzie dominowa³y limfocyty o fenotypie CD8+, natomiast na obrze u nowotworu dominowa³y limfocyty CD4+ [41]. Równie w badaniach porównuj¹cych subpopulacje limfocytów w guzach pierwotnych i przerzutach w raku jamy ustnej uzyskiwano sprzeczne wyniki [42, 43]. Nale y podkreœliæ, e w œwiatowym piœmiennictwie wielu autorów wykaza³o jednoznacznie, e wœród limfocytów naciekaj¹cych guz dominuj¹ komórki CD4+, a odwrócenie stosunku komórek CD4+/CD8+ wi¹ e siê œciœle z przebiegiem klinicznym choroby nowotworowej [44]. Sheu i wsp. [18, 19] wykazali znamienn¹ statystycznie korelacjê zmniejszonej liczebnoœci populacji komórek CD4+ i odwrócenie stosunku CD4+/CD8+ z bardziej agresywnym wzrostem guza i obecnoœci¹ przerzutów do regionalnych wêz³ów ch³onnych u pacjentek z rakiem szyjki macicy. Podobne wyniki uzyskano w innych nowotworach m.in. w raku pêcherza moczowego, czerniaku z³oœliwym i raku p³uca [44-46]. Wielu autorów podkreœla znaczenie intensywnoœci nacieku limfoidalnego CD4+ i CD8+ w utkaniu nowotworu w prognozowaniu u pacjentów z chorob¹ nowotworow¹ [1]. Inni nie potwierdzaj¹ wystêpowania korelacji cechy TNM u chorych ze zmniejszon¹ ekspresj¹ komórek CD3+CD4+ i CD8+ [9, 10]. Kim i wsp. [7] analizuj¹c grupê pacjentów z nowotworami regionu g³owy i szyi zanotowali wystêpowanie wzmo onej apoptozy limfocytów T we krwi, na skutek wzmo onej ekspresji proapoptotycznych protein na komórkach jednoj¹drzastych. Spostrze enie to potwierdzaj¹ dalsze badania autorów, którzy stwierdzili istotn¹ statystycznie korelacjê ekspresji cz¹steczki Fas ligand (FasL) na komórkach guza z wysokim odsetkiem limfocytów T, które uleg³y apoptozie [8]. Praca naukowa finansowana ze œrodków Komitetu Badañ Naukowych (KBN) projekt nr 3P05 C Piœmiennictwo 1. Cho Y, Miyamoto M, Kato K i wsp. CD4+ and CD8+ T cells cooperate to improve prognosis of patients with esophageal squamous cell carcinoma. Cancer Res 2003; 63(7): Dadabayev AR, Sandel MH, Menon AG i wsp. Dendritic cells in colorectal cancer correlate with other tumor-infiltrating immune cells. Cancer Immunol Immunother 2004; 53(11): Dorothee G, Vergnon I, El Hage F i wsp. In Situ Sensory Adaptation of Tumor-Infiltrating T Lymphocytes to Peptide- MHC Levels Elicits Strong Antitumor Reactivity. J Immunol 2005; 174(11): van Herpen CM, van der Laak JA, de Vries IJ i wsp. Intratumoral recombinant human interleukin-12 administration in head and neck squamous cell carcinoma patients modifies locoregional lymph node architecture and induces natural killer cell infiltration in the primary tumor. Clin Cancer Res 2005; 11(5): Ikeguchi M, Hirooka Y. Interleukin-2 gene expression is a new biological prognostic marker in hepatocellular carcinomas. Onkologie 2005; 28(5): Kim JW, Tsukishiro T, Johnson JT, Whiteside TL. Expression of pro- and antiapoptotic proteins in circulating CD8+ T cells of patients with squamous cell carcinoma of the head and neck. Clin Cancer Res 2004; 10(15): Kim JW, Wieckowski E, Taylor DD i wsp. Fas ligand-positive membranous vesicles isolated from sera of patients with oral cancer induce apoptosis of activated T lymphocytes. Clin Cancer Res 2005; 11(3): Kimura H, Dobrenkov K, Iida T i wsp. Tumor-draining lymph nodes of primary lung cancer patients: a potent source of tumorspecific killer cells and dendritic cells. Anticancer Res 2005; 25(1A): Kuss I, Hathaway B, Ferris RL, Gooding W, Whiteside TL. Imbalance in absolute counts of T lymphocyte subsets in patients with head and neck cancer and its relation to disease. Adv Otorhinolaryngol 2005; 62: Kuss I, Hathaway B, Ferris RL, Gooding W, Whiteside TL. Decreased absolute counts of T lymphocyte subsets and their relation to disease in squamous cell carcinoma of the head and neck. Clin Cancer Res 2004; 10(11):

5 Orlando L, Renne G, Rocca A i wsp. Are all high-grade breast cancers with no steroid receptor hormone expression alike? The special case of the medullary phenotype. Ann Oncol 2005 [Abstract]. 12. Schaefer C, Kim GG, Albers A i wsp. Characteristics of CD4+CD25+ regulatory T cells in the peripheral circulation of patients with head and neck cancer. Br J Cancer 2005; 92(5): Sinha P, Clements VK, Miller S, Ostrand-Rosenberg S. Tumor immunity: a balancing act between T cell activation, macrophage activation and tumor-induced immune suppression. Cancer Immunol Immunother 2005 [Abstract]. 14. Smith KJ, Hanza S, Skelton H. Topical imidazoquinoline therapy of cutaneous squamous cell carcinoma polarizes lymphoid and monocyte/macrophage populations to a Th1 and M1 cytokine pattern. Clin Exp Dermatol 2004; 29(5): Sparano A, Lathers DM, Achille N i wsp. Modulation of Th1 and Th2 cytokine profiles and their association with advanced head and neck squamous cell carcinoma. Otolaryngol Head Neck Surg 2004; 131(5): Kowalski M. Immunologia ogólna. (w) Immunologia kliniczna. Kowalski M (red.). Mediton Ito N, Nakamura H, Tanaka Y, Ohgi S. Analysis of T Helper Type 1 and 2 Cells and T Cytotoxic Type 1 and 2 Cells bu Intracellular Cytokine Detection with Flow Cytometry. Cancer 1999; 85(11): Sheu B, Hsu S, Ho H, Lin R i wsp. Reversed CD4/CD8 Ratios of Tumor-Infiltrating Lymphocytes are Correlated with the Progression of Human Cervical Carcinoma. Cancer 1999; 86(8): Sheu B, Lin R, Lien H, HoH i wsp. Predominant Th2/Tc2 Polarity of Tumor-Infiltrating Lymphocytes in Human Cervical Cancer. J Immunol 2001; 167: Hang Z, Wei Y, Wang Y i wsp. Direct ultrastructural evidence of lymphocyte-mediated cancer cell lysis in microenviroment of chinese nasopharyngeal carcinoma. Hum Pathol 1991; 22: Wei Y, Hang Z, Liu K. In situ observations of inflammatory cell-tumor cell interaction in human seminomas (germinomas): Light, electron microscopic and immunohistochemical study. Hum Pathol 1992; 23: Rosenberg SA, Spiess P, Lafreniere R. A new approach to the adoptive immunotherapy of cancer with tumor-infiltrating lymphocytes. Science 1986; 233: Srotter H, Wiebke EA, Tomita S. Cytokines alter target cells susceptibility to lysis. Evaluation of tumor infiltrating lymphocytes. J Immunol 1989; 142: Topalian SL, Rosenberg SA. Tumor infiltrating lymphocytes (TIL). Evidence for specific immune reactions against growing cancers in mice and humans. Lippincott, Philadelphia 1990; DeVita VTJr, Hellman S, Rosenberg SA. Cancer. Principles and Practice of Oncology. JB Lippincott, Philadelphia 1993; Golusiñski W, Szyfter K, Biczysko W. Badania genetyczne i immunologiczne. (w) Rak krtani i gard³a dolnego. Janczewski G, Osuch-Wójcikiewicz E (red.). á-medica press Ch³ap Z. Etiopatologia nowotworów. (w) Patofizjologia. Maœliñski S (red.). PZWL, Warszawa P³u añska A, Dyczka J. Immunologia i immunoterapia nowotworów. (w) Immunologia kliniczna. Kowalski M. (red.). Mediton Ebert E, Brolin R, Roberts A. Characterisation of activated lymphocytes in colon cancer. Clin Immunol Immunopathol 1989; 50: Flamm J. The value of tumor-associated tissue inflammatory reaction in primary superficial bladder cancer. Urol Res 1990; 18: Furihata M, Ohtsuki Y, Sonobe H i wsp. Prognostic significance of simultaneous infiltrationof HLA DR-positive dendritic cells and tumor infiltrating lymphocytes into human esophageal carcinoma. J Exp Med 1993; 169: Hald J, Rasmussen N, Claesson M. In vivo infiltration of mononuclear cells in squamous cell carcinoma of the head and neck correlates with ability to expand tumour-infiltrating T cells in vitro and with the expression of MHC class I antigens on tumor cells. Cancer Immunol Immunother 1994; 39: Hiratsuka H., Imamura M. Immunohistologic detection of lymphocyte subpopulations infiltrating in human oral cancer with special referance to its clinical significance. Cancer 1984, 53, Magnano M, Bussi M, De Stefani A i wsp. Prognostic factors for head and neck tumor recurrence. Acta Otolaryngol (Stockh) 1995; 115: Rivers JK, McCarthy SW, Shaw HM i wsp. Patients with thick melanomas surviving at least 10 years; histological, cytometric and HLA analyses. Histopathology 1991; 18: Wolf GT, Hudson J, Peterson K, Miller H, Mc Clatchey K. Lymphocyte subpopulations infiltrating squamous carcinomas of the head and neck: Correlations with extent of tumor and prognosis. Otolaryngol Head Neck Surg 1986; 95: Hang Z, Wei Y, Wang Y i wsp. Direct ultrastructural evidence of lymphocyte-mediated cancer cell lysis in microenviroment of chinese nasopharyngeal carcinoma. Hum Pathol 1991; 22: Hirota J, Ueta E, Osaki T i wsp. Immunohistologic study of mononuclear cell infiltrates in oral squamous cell carcinomas. Head & Neck 1990; 12: eromski J, Szmeja Z, Rewers A, Kruk-Zagajewska A. Immunofluorescent assessment of tumor infiltrating cells in laryngeal carcinoma. Acta Otolaryngol (Stockh) 1986; 102: eromski J, Pietrzak J, Szmeja Z, Je ewska E, Górny M, Kruk- Zagajewska A. Evaluation of phenotype of mononuclear host cells isolated from primary tumor and peripheral blood of patients with laryngeal carcinoma. Acta Otolaryngol (Stockh) 1988; 105: eromski J, Dworacki G, Kruk-Zagajewska A i wsp. Assessment of immunophenotype of potentially cytotoxic tumor infiltrating cells in laryngeal carcinoma. Arch Immunol Ther Experim 1993; 41: Horst Horny HP. Tumor infiltrating lymphoreticular cells. Histologic and immunologic investigations performed on metastasing squamous cell carcinoma of head and neck. Cancer 1991; 1(68II): Snyderman C, Heo D, Johnson J, D Amico F i wsp. Functional and phenotypic analysis of lymphocytes in head and neck cancer. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1991; 117: Hernberg M, Turunen JP, Muhonen T, Pyrhonen S. Tumor infiltrating lymphocytes in patients with metastatic melanoma receiving chemoimmunotherapy. J Immunother 1997; 20: Igarashi T, Murakami S, Takahashi H i wsp. Changes on distribution of CD4+/CD45RA- and CD8+/CD11 cells in tumor-infiltrating lymphocytes of renal cell carcinoma associated with tumor progression. Eur Urol 1992; 22: Yoshino I, Yano T, Murata M i wsp. Phenotypes of lymphocytes infiltrating nonsmall cell lung cancer tissues and its variation with histological types of cancer. Lung Cancer 1993; 10: 13.