Ocena sposobu żywienia studentów w kontekście profilaktyki chorób cywilizacyjnych

Transkrypt

1 772 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): Ocena sposobu żywienia studentów w kontekście profilaktyki chorób cywilizacyjnych Assessment of students nutrition in context of prevention of civilization diseases Anna Walentukiewicz 1/, Anna Łysak 2/, Barbara Wilk 3/ 1/ Zakład Promocji Zdrowia, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 2/ Zakład Fizykalnych Metod Terapeutycznych, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 3/ Olsztyńska Szkoła Wyższa Wprowadzenie. Niedostatki zachowań prozdrowotnych przyczyniają się do powstawania zaburzeń w stanie zdrowia nie tylko w młodości, ale i dalszych latach życia. Z licznych badań nad spożyciem żywności i sposobem żywienia różnych grup populacyjnych w naszym kraju wynika, że podstawowy sposób żywieniowy, który polega na prawidłowym zbilansowaniu diety w energię i podstawowe składniki odżywcze, nie jest przestrzegany. Cel badań. Ocena sposobu żywienia i ocena zgodności modelu żywienia studentek i studentów wydziału wychowania fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu (AWFiS) w Gdańsku, przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego z obowiązującym kanonem zdrowego żywienia, w aspekcie profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Materiał i metody. W grupie 102 studentów AWFiS w Gdańsku dokonano ilościowej i jakościowej oceny sposobu żywienia. Dane dotyczące oceny ilościowej uzyskano metodą wywiadu o spożyciu w ciągu ostatnich 24 godzin poprzedzających badanie. Do oceny jakości żywieniowej diet wykorzystano wskaźnik Diet Quality Index (DQI) oraz wskaźnik Keysa. Wyniki. Średnia wartość wskaźnika DQI wśród mężczyzn wyniosła 9,47±2,83, zaś wśród kobiet 7,08±2,16. Średnia wartość wskaźnika Keysa wśród badanych wyniosła 50,53 i on był niższy u kobiet (47,06) niż u mężczyzn (54,01). Wnioski. Model żywienia studentów AWFiS odbiega od rekomendowanych zasad żywienia, a średnia racja pokarmowa charakteryzuje się dużą aterogennością wynikającą z nadmiernego spożycia tłuszczów i cholesterolu. Średni wskaźnik aterogenności diety przekraczał przyjęte wartości referencyjne i był wyższy u mężczyzn niż u kobiet. Niewłaściwy model żywienia uczestników badania może wpłynąć na ich postawy i zachowania żywieniowe oraz być w przyszłości przyczyną zwiększonej zachorowalności na choroby przewlekłe, niezakaźne. Wiedza z zakresu żywienia powinna stanowić podstawę do realizowania założeń nowej podstawy programowej. Introduction. Lack of health-oriented behaviors contribute to health disorders not only in youth but in adulthood as well. Numerous studies on nutrition and diets of various populations in Poland prove that the basic way of healthy eating, which is a balanced diet of energy and fundamental nutritious elements, is not observed. Aim. The assessment of nutrition and consistence of a diet of female and male students of the Physical Education Faculty at the Academy of Physical Education and Sports in Gdansk (AWFiS), who would become PE teachers, with applicable standards of healthy nutrition with respect to prevention of civilization diseases. Material & Methods. A qualitative and quantitative assessment of nutrition was conducted on 102 students of the AWFiS in Gdansk. The data was obtained by means of the 24-hour dietary recall. The Diet Quality Index (DQI) and Keys index were applied to evaluate the quality of nutrition. Results. Mean DQI values for men and women were 9.47±2.83 and 7.08±2.16, respectively. Mean Keys index value in the subjects was and it was lower in women (50.53) than in men (54.01). Conclusions. The diet model of AWFiS students deviates from the recommended standards and an average food ration is characterized by high atherogenicity which is a result of excessive intake of fat and cholesterol. Mean value of the atherogenicity index exceeded the reference values and was higher in men than in women. The wrong model of a diet in the subjects might influence both their attitudes and nutritional behaviors and may be the cause of more frequent incidents of chronic non-infectious diseases. The knowledge about nutrition should be fundamental to realize the principles of the new core curriculum. Key words: diet, lifestyle diseases, prevention, students Słowa kluczowe: sposób żywienia, choroby cywilizacyjne, profilaktyka, studenci Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Anna Walentukiewicz Zakład Promocji Zdrowia, Katedra Wychowania Fizycznego, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku ul. Kazimierza Górskiego 1, Gdańsk tel , annawalentukiewicz@wp.pl

2 Walentukiewicz A i wsp. Ocena sposobu żywienia studentów w kontekście profilaktyki chorób cywilizacyjnych 773 Wprowadzenie Niedostatki zachowań prozdrowotnych przyczyniają się do powstawania zaburzeń w stanie zdrowia nie tylko w młodości, ale i dalszych latach życia. Wśród czynników warunkujących zachowania żywieniowe młodzieży wymienia się często okres studiów, co powiązane jest z opuszczeniem domu rodzinnego, nieregularnym rozkładem zajęć na uczelni i brakami finansowymi [1]. Z badań nad spożyciem żywności i sposobem żywienia różnych grup populacyjnych w naszym kraju wynika, że podstawowy sposób żywieniowy, który polega na prawidłowym zbilansowaniu diety w energię i podstawowe składniki odżywcze, nie jest przestrzegany [2]. Jej zbilansowanie jest niezwykle istotne także w żywieniu osób obciążonych zwiększoną aktywnością fizyczną, bowiem przestrzeganie określonych reguł żywieniowych nabiera tu szczególnego znaczenia. Z powyższych względów interesującym wydawał się fakt oceny diet studentek i studentów kierunku wychowanie fizyczne. U podstaw wyboru do badań tej kategorii osób, znalazło się założenie, że młodzież akademicka kończąca studia pierwszego stopnia, pomimo większej podatności na negatywne wpływy środowiska zewnętrznego, z racji obranego kierunku studiów prowadzi prozdrowotny tryb życia, a tym samym dba o prawidłowy sposób żywienia. Przypisana edukacji żywieniowej rola kształtująca właściwe postawy i przekonania oraz wpływająca na ogólną świadomość zdrowotną jednostki powinna skorygować ich wiedzę i przydatność w działaniach profilaktyczno-prewencyjnych. Cel badań Ocena zgodności modelu żywienia studentek i studentów wydziału wychowania fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu (AWFiS) w Gdańsku przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego z obowiązującym kanonem zdrowego żywienia, w aspekcie profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Materiał i metoda badań Badaniami objęto młodzież charakteryzującą się wysokim poziomem aktywności fizycznej studentki i studentów III roku wydziału wychowania fizycznego AWFiS w Gdańsku (102 osoby w tym 34 studentki i 68 studentów). Charakterystykę antropometryczną badanych przedstawiono w tabeli I. Tabela I. Podstawowe wskaźniki antropometryczne badanych Table I. Basic anthropometric indices of subjects kobiety mężczyźni zmienna min max SD min max SD Masa ciała (kg) 62,7 47,5 89,0 9,78 80, ,96 Wysokość ciała (m) 1,70 1,58 1,87 0,06 1,81 1,68 1,97 0,06 BMI (kg/m 2 ) 21,7 16,61 30,12 2,54 24,57 19,79 35,04 2,5 Do oceny jakości żywieniowej diet wykorzystano wskaźnik Diet Quality Index (DQI) oraz wskaźnik Keysa. DQI służy do pomiaru ogólnych wzorców żywieniowych i pozwala prognozować ryzyko wystąpienia niezakaźnych chorób przewlekłych [3, 4]. DQI składa się z ośmiu elementów (całkowita zawartość tłuszczu, tłuszczów nasyconych, cholesterolu, owoców i warzyw, zbóż i roślin strączkowych, białka, sodu oraz wapnia), które odnoszą się do realizacji zaleceń żywieniowych [5]. Każdy element oceniony został punktowo w skali od 0 do 2 punktów (gdzie 0 odzwierciedla realizowanie rekomendacji żywieniowych, a 2 ich nie przestrzeganie). Otrzymane punkty sumuje się. Ogólny wskaźnik DQI waha się od 0 do 16. Im niższa suma punktów, tym lepsza ocena żywienia. Wykorzystane w ocenie metodą DQI dane dotyczące spożycia wybranych składników pokarmowych uzyskano na podstawie oceny ilościowej sposobu żywienia metodą wywiadu o spożyciu w ciągu ostatnich 24 godzin poprzedzających badanie zgodnie z opisaną procedurą, wielkość spożytych porcji określano na podstawie Albumu fotografii produktów i potraw [6]. Spożycie energii i składników pokarmowych obliczono za pomocą programu komputerowego Dietetyk opartego na aktualnych, krajowych tabelach żywieniowych [7]. Do oceny aterogenności diety wykorzystano wskaźnik Keysa [8]. Obliczono go wg wzoru, w którym uwzględnia się spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu. Przekroczenie wartości referencyjnych wiąże się ze zwiększeniem ryzyka rozwoju miażdżycy (dla kobiet <38, dla mężczyzn: <34). Współczynnik Keysa = 1,35 (2 %NKT %WNKT) +1,5 (Chol/1000 kcal) gdzie: %NKT odsetek energii z NKT, %WNKT odsetek energii z WNKT, Chol cholesterol pokarmowy w mg Analizę statystyczną przeprowadzono w oparciu o oprogramowanie komputerowe Statistica v (StatSoft Polska). Wyniki przedstawiono w postaci średnich i odchyleń standardowych oraz wyrażono w postaci odsetków. W celu zbadania zależności pomiędzy dwiema zmiennymi nominalnymi zastosowano test niezależności chi-kwadrat przyjmując poziom istotności p=0,05, a dla wartości średnich zastosowano test t-studenta. Wyniki Na podstawie uzyskanej indywidualnej oceny DQI (dla każdego badanego) i przy uwzględnieniu średniej wartości DQI charakteryzującej żywienie ogółu badanych wynoszącej 8,66 punktów stwierdzono, że jadłospi-

3 774 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): sy 2/3 respondentów odbiegały od zaleceń pod względem zalecanej struktury spożycia składników pokarmowych. W badaniach własnych DQI żaden z badanych nie osiągnął najlepszego wyniku 0 pkt (realizowanie wszystkich 8 elementów DQI). Średnia wartość wskaźnika DQI wśród mężczyzn wyniosła 9,47±2,83, zaś wśród kobiet 7,08±2,16 różnica ta była istotna statystycznie, wyniki przedstawiono w tabeli II. Średnia wartość wskaźnika Keysa wśród badanych wyniosła 50,53 i była niższa u kobiet (47,06) niż u mężczyzn (54,01). Badanych studentów podzielono na 5 grup ze względu na kryterium ilości osiągniętych punktów (ryc. 1). Do pierwszej grupy osiągającej najlepsze wyniki wysoki wskaźnik jakości diety (od 0 do 3 pkt) zakwalifikowało się tylko 2 badanych. W drugiej grupie (4-5 pkt) dobry wskaźnik jakości diety dominowały kobiety (17% studentek i 6% studentów). Tabela. II. Wskaźnik DQI oraz wskaźnik Keysa wśród badanych Table II. Diet Quality Index (DQI) and Keys index Wskaźnik Kobiety N=34 p-value Mężczyźni N=68 Razem N=102 SD SD SD DQI 7,08 2,16 0,0000 9,47 2,83 8,66 2,85 Keysa 47,06 12,39 0, ,01 13,83 50,53 13,11 test t-studenta pomiędzy wartościami średnimi; poziom istotności p<0,05 W trzeciej grupie (6-7 pkt) przeważały studentki 49% vs. mężczyźni 16%. Czwarta grupa (8-10 pkt) wskazująca na stopień dostateczny jakości jadłospisu: 43% mężczyzn vs. 26% kobiet. Ostatnia grupa o najsłabszych jadłospisach (11-16 pkt) zdominowana była również przez studentów: 34% vs 6% studentki. W tabeli III przedstawiono ośmioelementową ocenę jakości żywieniowej diet badanych studentów. Uzyskane punkty korespondują z realizacją zaleceń żywieniowych w zakresie spożycia wybranych składników pokarmowych. % Ryc. 1. Badani wg wskaźnika jakości diety Fig. 1. Respondents by diet quality index wysoki dobry umiarkowany dopuszczający niezadowalający kobiety mężczyźni 6 34 Tabela III. Zróżnicowanie elementów składowych DQI wśród badanych studentów Table III. Diversification of DQI components in students under research Spożycie pkt Wytyczne oceny Kobiety n= 34 Mężczyźni n= 68 Razem n= 102 p-value n % n % n % całkowita ilość tłuszczu 0 30% ns >30-40% ns >40% 6 18 ns nasycone kwasy tłuszczowe 0 <10% 7 21 ns % 9 26 ns >13% ns cholesterol 0 <300 mg , mg 5 15 ns >400 mg 2 6 ns warzywa i owoce 0 5 porcji ns porcji ns porcji 8 24 ns węglowodany złożonych (chleba, kasze, strączkowe) 0 6 porcji 0 0 ns porcji 7 21 ns porcji ns białko 0 100% normy , % normy 9 26 ns >150% normy 3 9 ns sód mg , ,400-3,400mg 6 18 ns >3400 mg 1 3 ns wapń 0 100% normy 4 12 ns % normy ns % normy , test niezależności χ 2 pomiędzy dwiema zmiennymi nominalnymi, poziom istotności p<0,05

4 Walentukiewicz A i wsp. Ocena sposobu żywienia studentów w kontekście profilaktyki chorób cywilizacyjnych 775 Dyskusja Przedstawione wyniki badania oceniające sposób żywienia przyszłych nauczycieli wf, wskazują na wysoką aterogenność ich diet wskaźnik Keysa był niekorzystny zarówno wśród badanych studentek, jak i studentów, przekroczył on bowiem wartości referencyjne. Podobnie było w przypadku licealistów i studentów Szczecina [9, 10] oraz Wrocławia [11], przy czym wartość liczbowa tego wskaźnika była najwyższa dla badanych studentów z Gdańska. Wśród kobiet wyższe wartości wskaźnika Keysa zaobserwowano wśród licealistek Szczecina [10], a niższe w badaniach dotyczących studentek wrocławskich [12] i kobiet krakowskich [13]. Przeprowadzona analiza danych literaturowych sposobu żywienia studentów niezależnie od badanego ośrodka akademickiego wskazuje na występowanie wielu nieprawidłowości. Wśród przyczyn wymienia się czynniki socjoekonomiczne, takie jak na przykład status zawodowy, materialny rodziców, poziom ich wykształcenia, kulturowe lub wyznaniowe zwyczaje, rola rodziny, itp. [14] wraz z różnymi składowymi życia studenckiego, takimi jak: nieregularny tryb życia (rozkład zajęć), wynikający między innymi z organizacji zajęć na uczelni, zmiana miejsca zamieszkania, brak stołówek studenckich, stres, pośpiech, podejmowanie pracy w czasie wolnym od zajęć, nieprawidłowe nawyki żywieniowe wyniesione z domu rodzinnego, zaspokajanie potrzeb energetycznych przez wysokokaloryczne przekąski, stosowanie używek decydują o popełnianych błędach żywieniowych [15]. Faktu tego dowodzą liczne badania młodzieży akademickiej realizowane w różnych (pod względem profilu) uczelniach w całej Polsce [16-20]. Należy jednak wskazać, że postawy wobec żywienia w większości opracowań różnią się w zależności od płci, profilu kształcenia, a także cech osobowości. Korzystniej wypadają kobiety, słuchacze szkół medycznych lub związanych ze zdrowiem profili kształcenia oraz osoby charakteryzujące się wewnętrzną lokalizacją kontroli [21-23]. W badaniach własnych wysokie wartości wskaźnika Keysa wśród mężczyzn korespondowały także z większym odsetkiem nieprawidłowych jadłospisów wynikających z oceny DQI. Na podstawie charakterystyki jakości żywienia badanych osób z wykorzystaniem DQI można stwierdzić, że u mężczyzn w diecie występują zbyt duże ilości tłuszczu, w tym kwasów tłuszczowych nasyconych i cholesterolu w stosunku do aktualnych rekomendacji żywieniowych. Zaobserwowano też nieprawidłową podaż sodu i białka. Średnia wartość wskaźnika DQI uzyskana w badaniach własnych wśród studentów jest wartością niższą niż w badaniach przeprowadzanych przez Horton i wsp. wśród mężczyzn z przebytymi chorobami serca [24]. Drake i wsp. wskazują w swoich obserwacjach, że osoby z wysoką oceną DQI były bardziej narażone na wystąpienie cukrzycy oraz incydentów sercowo-naczyniowych i sugerują, że DQI jest użytecznym narzędziem do oceny przestrzegania zaleceń żywieniowych [25]. Z kolei studentki charakteryzuje niski poziom spożycia tłuszczów, cholesterolu, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz sodu, co może wskazywać na respektowanie obowiązujących zaleceń żywieniowych. W ich dietach stwierdzono jednak zbyt małą ilość spożywanego wapnia (tylko 12% studentek utrzymuje spożycie na prawidłowym poziomie). Bujko i wsp. [26], potwierdzają zaobserwowaną w badaniach własnych zależność nie tylko w odniesieniu do płci, ale też i wieku badanych. Zarówno u studentek, jak i u studentów zaobserwowano niski poziom spożycia węglowodanów złożonych oraz roślin strączkowych. Podobne obserwacje przedstawiła w badaniach studentek Kolarzyk i wsp. [27] oraz Szczepańska [28]. Dokonany przegląd literatury ostatniej dekady wskazuje, że struktura spożycia energii z tłuszczów, węglowodanów i białek w większości analizowanych ośrodków akademickich w Polsce wskazuje na odchylenia od wartości rekomendowanych w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza spożycia tłuszczów [15, 17, 18, 29-35]. Odsetek energii pochodzącej z białka był wyższy od rekomendowanych przez WHO [30, 32, 33, 35, 36]. Spożycie cholesterolu i błonnika było zróżnicowane względem płci. Nadmiar cholesterolu stwierdzono głównie w dietach mężczyzn [15, 18, 29 31, 33, 36, 37]. Natomiast w dietach kobiet zauważono niedostateczne spożycie błonnika [15, 17, 18, 29, 36-39]. Spożycie warzyw i owoców w dietach studentów z różnych ośrodków akademickich w Polsce było niewystarczające w stosunku do zaleceń zdrowotnych [35, 40-42]. Przeprowadzone badania własne, jak i przeprowadzona analiza piśmiennictwa wskazuje, że stwierdzone w wielu powyższych badaniach błędy żywieniowe stanowią modyfikowalną grupę czynników sprzyjających zwiększeniu ryzyka zagrożenia chorobami cywilizacyjnymi. Choroby te stanowią obecnie jeden z największych problemów zdrowotnych państw wysokorozwiniętych i szybko rozwijających się, w tym Polski. Według badaczy zagadnienia zjawiskami, które mają największy i decydujący wpływ na wzrost zachorowań, są niezmiennie: stały postęp technologiczny oraz negatywne skutki zanieczyszczenia środowiska. Do czynników sprzyjających rozwojowi tych chorób zalicza się czynniki związane z nowoczesnym stylem życia, w tym z nieprawidłowościami żywienia [43]. W związku ze wzrastającą rolą nauczyciela do realizacji treści edukacji żywieniowej na lekcjach wychowania fizycznego zasadna wydaje się ocena modelu żywienia prezentowanego przez przyszłych edukatorów zdrowia, szczególnie w odniesieniu do profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Niewłaściwe żywienie stanowi bowiem bezpośrednią przyczynę ryzyka wielu chorób przewlekłych, które przyczynowo wykazują związek z dietą. Proces przygotowania studentów wychowania

5 776 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): fizycznego do całożyciowej troski o zdrowie nie tylko własne, ale i innych, jeżeli ma okazać się skutecznym i przynieść oczekiwane korzystne efekty zdrowotne, powinien wskazywać na wysoki poziom ich świadomości żywieniowej. Wnioski 1. Model żywienia studentów AWFiS odbiega od rekomendowanych zasad żywienia. Kobiety lepiej odżywiają się od mężczyzn stwierdzono większy odsetek jadłospisów kobiet (69%) realizujących rekomendacje żywieniowe, niż mężczyzn (23%). 2. Średni wskaźnik aterogenności diety przekraczał przyjęte wartości referencyjne i był wyższy u mężczyzn niż u kobiet. 3. Niewłaściwy model żywienia uczestników badania może wpłynąć na ich postawy i zachowania żywieniowe oraz być w przyszłości przyczyną zwiększonej zachorowalności na choroby przewlekłe, niezakaźne. Wiedza z zakresu żywienia powinna stanowić bazę do ich przyszłej pracy edukacyjnej. Piśmiennictwo / References 1. Gronowska-Senger A. Żywienie, styl życia a zdrowie Polaków. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Wołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce. UWM, Olsztyn 2010: Popkin BM, Siega-Riz AM, Haines PS. A Comparison of Dietary Trends among Racial and Socioeconomic Groups in the United States. N Engl J Med 1996, 335(10): Gronowska-Senger A. Zarys oceny żywienia. SGGW, Warszawa 2013: Bułhak-Jachymczyk B, Jarosz M. Normy Żywieniowe człowieka. PZWL, Warszawa Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B, Iwanow K. Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych i potraw. IŻŻ, Warszawa Gerting H, Przysławski J. Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL, Warszawa Szczuko M, Seidler T, Mierzwa M. Aterogenność diety a profil lipidowy krwi młodych mężczyzn. Endokrynol Otyłość 2009, 5(4): Mierzwa M, Seidler T, Szczuko M. Skład diety a profil lipidowy krwi młodzieży licealnej ze Szczecina. Endokrynol Otyłość 2010, 6(4): Wyka J, Żechałko-Czajkowska A. Ocena sposobu żywienia studentów I roku Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Rocz PZH 2007, 58(1): Przysiężna E, Banachowicz K. Oszacowanie zawartości tłuszczu w dietach studentów. Bromat Chem Toksykol 2006, 39: Piórecka B, Jagielski P, Żwirska J, Piskorz A, Brzostek T, Schlegel-Zawadzka M. Wpływ żywienia na występowanie wybranych metabolicznych czynników ryzyka chorób układu krążenia wśród mieszkanek Krakowa. Rocz PZH 2007, 58(1): Jarosz M, Wolnicka K, Kłosowska J. Czynniki środowiskowe związane z występowaniem nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży. Post Nauk Med 2011, 9: Szczuko M, Seidler T. Sposób żywienia a stan odżywienia studentów ZUT w Szczecinie na tle młodzieży z innych ośrodków akademickich w Polsce. Rocz PZH 2010, 61(3): Kmiecik D, Kobus-Cisowska J, Rybicka M, Korczak J. Spożycie smażonych produktów ziemniaczanych przez studentów zamieszkałych w domach rodzinnych i akademikach. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): Stefańska E, Ostrowska L, Radziejewska I, Kardasz M. Sposób żywienia studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku w zależności od miejsca zamieszkania w trakcie studiów. Prob Hig Epidemiol 2010, 91(4): Bolesławska I, Przysławski J, Kaźmierczak A. Składniki podstawowe w całodziennych racjach pokarmowych studentów miasta Poznania. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Kardjalik K, Bryła M, Maniecka-Bryła I. Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie studentów. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): Dymkowska-Malesa M, Bać A, Plawgo A, Zgórska K. Ocena wartości odżywczej zestawów obiadowych przygotowanych w stołówce akademickiej. Żywn Nauk Technol Jakość 2009, 4(65): Gacek M. Wybrane uwarunkowania postaw młodzieży akademickiej wobec żywienia. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Szczerbiński R, Karczewski J, Maksymowicz-Jaroszuk J. Wybrane zachowania zdrowotne studentów Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki zachowania żywieniowe. Bromat Chem Toksykol 2011, 44(3): Szczodrowska A, Krysiak W. Analiza wybranych zwyczajów żywieniowych oraz aktywności fizycznej studentów łódzkich szkół wyższych. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Harton A, Narojek L, Solik-Tomassi A. Jakość żywienia pacjentów z niedokrwienną chorobą serca. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Drake I, Gullberg B, Ericson U, Sonestedt E, Nilsson J, Wallström P, Hedblad B, Wirfält E. Development of a diet quality index assessing adherence to the Swedish nutrition recommendations and dietary guidelines in the Malmö Diet and Cancer cohort. Publ Health Nutr 2011, 14(5): Bujko J, Nitka I, Wunderlich S. Wskaźnik zdrowego życia HEI studentów SGGW w zależności od warunków socjalnobytowych. Żyw Człow Metab 2006, 33(1):

6 Walentukiewicz A i wsp. Ocena sposobu żywienia studentów w kontekście profilaktyki chorób cywilizacyjnych Kolarzyk E, Szpakowa A, Skop A. Porównanie częstości spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez studentki z Krakowa i Grodna. Probl Hig i Epidemiol 2005, 86(1): Szczepańska J, Wądołowska L, Słowińska MA. Ocena częstotliwości spożycia wybranych źródeł błonnika pokarmowego oraz ich związku z masą ciała studentów. Bromat Chem Toksykol 2010, 43(3): Wyka J, Żechałko-Czajkowska A. Ocena sposobu żywienia studentów I roku Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Rocz PZH 2007, 58(1): Stefańska E, Ostrowska L, Czapska D, Karczewski J. Jakościowa i ilościowa ocena żywienia studentów uczelni sportowej. Bromat Chem Toksykol 2007, (40)2: Iłow R. Ocena sposobu żywienia wybranych grup populacji dolnośląskiej studenci. Żyw Człow Metab 2007, 34(1-2): Seidler T, Szczuko M. Ocena sposobu żywienia studentów AR w Szczecinie w 2006 r. Cz. I. Spożycie wybranych składników odżywczych i stan odżywienia. Rocz PZH 2009, 60(1): Snopek S, Szostak-Węgierek D, Ziółkowska A. Rozpowszechnienie cech stylu życia zwiększających ryzyko zaburzeń lipidowych u młodych mężczyzn studentów medycyny. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): Walentukiewicz A. Ocena wartości odżywczej diet studentek AWFiS w Gdańsku. Cz. 1. Składniki podstawowe. Rocz Nauk AWFiS 2009, 19: Trypień M, Kasperczyk J, Jośko-Ochojska J. Ocena sposobu żywienia i odżywiania studentów Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w aspekcie ilościowym i jakościowym. Energia i podstawowe składniki odżywcze. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Markiewicz R, Charkiewicz W, Charkiewicz A, Borawska M. Wartość odżywcza diet studentów Akademii Medycznej w Białymstoku. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Przysławski J, Stelmach M, Grygiel-Górniak B, Dubec A. Ocena sposobu żywienia grupy młodzieży studiującej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu spożycia fitosteroli Badania wstępne. Now Lek 2008, 77(4): Bieżanowska-Kopeć R, Leszczyńska T, Kopeć A. Suplementacja diety studentów wyższych uczelni województwa małopolskiego witaminami i/lub składnikami mineralnymi. Żywn Nauk Technol Jakość 2010, 4(71): Charkiewicz W, Markiewicz R, Borawska M. Ocena sposobu żywienia studentek dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(3): Seń M, Zacharczuk A, Lintowska A. Zachowania żywieniowe studentów wybranych uczelni wrocławskich a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia. Piel Zdr Publ 2012, 2(2): Myszkowska-Ryciak J, Kraśniewska A, Harton A, Gajewska D. Porównanie wybranych zachowań żywieniowych studentek Akademii Wychowania Fizycznego i Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): Iłow R. Ocena zwyczajów żywieniowych studentów Akademii Medycznej we Wrocławiu. Adv Clin Exp Med 2005, 14(5): Narodowy Program Przeciwdziałania Chorobom Cywilizacyjnym. struktura/docs/program_ pdf