Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów Studia podyplomowe

Transkrypt

1 Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów Studia podyplomowe Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Beata Oleszkiewicz Kryteria konwergencji nominalnej ze szczególnym uwzględnieniem polityki kursu walutowego przed przystąpieniem Polski do strefy Euro Praca końcowa Promotor: dr Justyna Zabawa Wrocław 2015

2 OŚWIADCZENIE Oświadczam, że pracę niniejszą przygotowałam samodzielnie Wszystkie dane, istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości ani w części, która zawierała by znaczne fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne(wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeżenia, oceny wnioski, propozycje itp.), przez nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana. Wrocław, dnia podpis OŚWIADCZENIE Wyrażam zgodę /nie wyrażam zgody na udostępnienie osobom zainteresowanym mojej pracy końcowej. Zgoda na udostępnienie pracy końcowej nie oznacza wyrażenia zgody na kopiowanie pracy w całości lub w części. Brak zgody nie wyklucza kontroli tekstu pracy końcowej w systemie anty plagiatowym, wyklucza natomiast dopisanie tego tekstu do bazy tego systemu. * niepotrzebne skreślić Wrocław, dnia podpis 2

3 Plan pracy Wstęp Rozdział 1. Powstanie Unii Walutowej i kryteria konwergencji nominalnej dotyczące wstąpienia Polski do UGW 1.1. Krótka historia Unii Walutowej 1.2. Deficyt budżetowy i dług publiczny 1.3. Stabilność cen i poziom długoterminowych stóp procentowych Kryterium kursowe. Rozdział 2. Charakterystyka mechanizmu ERM II jako poczekalni kursowej Procedury włączenia waluty do ERM II 2.2. Wady w funkcjonowaniu ERM II Kurs centralny w ERM II 2.3. Stabilność kursu walutowego postrzegana przez Bank Centralny. Rozdział 3. Korzyści i szanse dla Polski wynikające z wejścia do strefy euro 3.1.Koszty transakcyjne 3.2.Przejrzystość cen i konkurencja 3.3 Inwestycje i handel 3.4.PBK i dobrobyt Zakończenie Bibliografa 3

4 Wstęp Każdy kraj przystępujący do Unii Europejskiej staje się w momencie wejścia do tego ugrupowania członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej objętym derogacją.derogacja oznacza, że odroczony jest termin przyjęcia wspólnej waluty do czasu spełnienia kryteriów konwergencji nominalnej określonych w Traktacie z Maastricht. Tylko Dania i Wielka Brytania nie mają obowiązku przyjęcia wspólnej waluty, gdyż zagwarantowały sobie w Traktacie z Maastricht klauzule dające prawo do pozostawania poza strefą euro. W przypadku Danii jest to tzw. klauzula opt out, która oznacza, że kraj może pozostać poza unią walutową, jeżeli społeczeństwo opowie się w referendum za takim stanem. W przypadku Wielkiej Brytanii mamy do czynienia z tzw. klauzulą opt in, która przyznaje prawo do przyjęcia wspólnej waluty ale nie obowiązek. Celem pracy jest prezentacja kluczowych kryteriów konwergencji nominalnej z punktu widzenia Polski jako kraju ubiegającego się o wejście do strefy euro, ze szczególnym podkreśleniem kryteriów dotyczących polityki kursowej. Dlatego też praca skupia się na działaniach jakie powinna podjąć Polska w ramach prowadzonej polityki kursowej przed przystąpieniem do strefy euro. W pierwszym rozdziale opisane zostały pokrótce kryteria jakie powinna spełniać Polska przez przystąpieniem do Unii Gospodarczej i Walutowej. W rozdziale tym scharakteryzowano zatem kryterium fiskalne, kryterium stabilności cen, kryterium odnoszące się do stóp procentowych a także kryterium odnoszące się do kursu walutowego. Drugi rozdział skupia się na ostatnim kryterium kursowym. W rozdziale tym dokonano charakterystyki mechanizmu kursowego ERM. Opisano procedurę włączania waluty do ERM II. W dalszej części rozdziału wskazano wady ERM oraz odniesiono się do kursu centralnego i jego modyfikacji, które mogą następować w trakcie przebywania w ERM II. Na zakończenie poruszono kwestie dotyczące stabilności kursu walutowego. Wspólna polityka kursowa prowadzona, po przyjęciu przez Polskę EURO, będzie wiązała się dla Polski z określonymi szansami o zagrożeniami, o których mowa jest w rozdziale trzecim. Rozdział trzeci wskazuje na najważniejsze korzyści i szanse związane z przyjęciem przez Polskę euro. Wśród korzyści i szans wskazano w rozdziale na między innymi: spadek kosztów transakcyjnych, większą przejrzystość cen i zintensyfikowanie konkurencji, wzrost inwestycji i handlu a także wzrost PKB i co za tym idzie wzrost dobrobytu obywateli. 4

5 Rozdział 1 Powstanie Unii Walutowej i kryteria konwergencji nominalnej dotyczące wstąpienia Polski do UGW 1.1 Krótka historia Unii Walutowej Nowa inicjatywa pogłębienia integracji walutowej została przedstawiona przez R. Jenkinsa, przewodniczącego Komisji Europejskiej, w październiku 1977 r. W swym wystąpieniu Jenkins zaproponował utworzenie unii walutowej, która przez wykreowanie wspólnej waluty mogłaby zwiększyć sprawność światowego systemu walutowego 1. Pomysł ten, w nieco okrojonej formie, został zaakceptowany na posiedzeniu Rady Europejskiej w kwietniu 1978 r. Zaowocowało to utworzeniem Europejskiego Systemu Walutowego (EWS) w marcu 1979 r., który był oparty na ECU (European Currency Unit), Europejskiej Jednostce Walutowej będącej koszykiem walut dziewięciu krajów członkowskich. ECU służyło jako punkt odniesienia do wyznaczania kursu centralnego każdej waluty a także, a może przede wszystkim ECU służyło jako jednostka miary, wyrażająca należności i zobowiązania banków centralnych krajów członkowskich oraz było używane do płatności związanych z funkcjonowaniem budżetu wspólnotowego. ECU miało ponad to spełniać funkcję środka płatniczego między bankami centralnymi 2 Najważniejszą częścią procesu tworzenia unii walutowej był tzw. Raport Delorsa, z kwietnia 1989 r. Wskazywano w tym raporcie korzyści z utworzenia pełnej unii monetarnej, które głównie związane były z wyeliminowaniem ryzyka związanego z brakiem stabilności walutowej, redukcją kosztów transakcyjnych, eliminacją zróżnicowania kursów walutowych i ograniczeniem podatności UE na symetryczne szoki zewnętrzne. W Raporcie Delorsa przewidziano trzy etapy realizacji unii monetarnej w Europie. 3 Etap przygotowawczy, trwający od 1990 do 1993, w którym kraje miały dążyć do osiągnięcia wstępnej konwergencji polityki ekonomicznej i pieniężnej. Służyć temu miało m.in. zakończenie budowy jednolitego rynku, zniesienie wszelkich barier w przepływie kapitałów oraz wprowadzenie procedury tworzenia nowych ram koordynacji polityki fiskalnej. Celem drugiego etapu ( ) było osiągnięcie przez kraje członkowskie konwergencji gospodarczej zgodnie z kryteriami z Maastricht. W ostatnim etapie, który miał miejsce w latach , zastosowano usztywnienie kursów i 1 J Jakub Michałek Zarys integracji gospodarczej i walutowej w europie [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro P Kowalewski, G. Tchorek, J Górski, Wydawnictwo NBP, Warszawa z dnia z dnia

6 przygotowywano się do wprowadzania wspólnej waluty w obrocie gotówkowym. W tym czasie zaczął funkcjonować ESBC. 4 Euro było stopniowo wprowadzane do obiegu bezgotówkowego od początku 1999 r. Do normalnego obiegu gotówkowego jako jedyna waluta euro zostało wprowadzone między styczniem a lipcem 2002 r. Uczestnikami unii walutowej (strefy euro) było początkowo 11 krajów, które spełniły kryteria konwergencji (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy). Wielka Brytania i Dania nie zdecydowały się na przystąpienie, a Szwecja i Grecja nie spełniły kryteriów konwergencji. Grecja stała się członkiem UGW w 2001 r., po spełnieniu kryteriów konwergencji. W 2007r. do strefy euro przystąpiła Słowenia, rok później Cypr i Malta, a w 2009 r. Słowacja. Podpisując Traktat z Maastricht o utworzeniu Unii Gospodarczej i Walutowej oraz wprowadzeniu europejskiej jednostki pieniężnej, państwa Unii Europejskiej dały wyraz przekonaniu, że warunkiem powodzenia tej wielkiej inicjatywy politycznej i gospodarczej jest zapewnienie stabilności siły nabywczej jednolitego pieniądza europejskiego. W takim duchu sformułowane zostały ostre warunki monetarne i budżetowe, od spełnienia których uzależnione zostało przystąpienie poszczególnych państw- członków Unii Europejskiej do UGW. 5 Kryteria te wskazują na dojrzałość kraju do udziału w obszarze jednowalutowym, jakim jest Unia. W 1993 roku Rada Europejska na szczycie w Kopenhadze określiła kryteria w stosunku do krajów kandydujących do Unii Europejskiej i Unii Gospodarczej i Walutowej. Według tych kryteriów państwa, które chcą dołączyć do strefy euro mają obowiązek spełnić następujące warunki: 1. Państwo powinno wykazać się stabilnością instytucji gwarantujących demokrację, poszanowanie praw człowieka i praw mniejszości; 2. W danym państwie powinna istnieć gospodarka wolnorynkowa oraz zdolność do funkcjonowania w warunkach silnej konkurencji w ramach jednolitego rynku UE; 3. Państwo powinno móc sprostać wszystkim obowiązkom, które wynikają z członkostwa w UE, jak i w UGW z dnia Zbigniew Binek, Paweł Szudra Integracja walutowa, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2013, s.97 6 Monthly Bulletin EBC, February 2000, s

7 2016 r. 8 Drugim, równie ważnym kryterium, które musi spełnić Polska przed przyjęciem wspólnej Polska, uczestnicząc w III etapie UGW na prawach państwa objętego derogacją, zobowiązana jest do spełnienia kryteriów konwergencji, do których zalicza się: - kryterium fiskalne, odnoszące się głownie do deficytu budżetowego państwa, - kryterium długu publicznego, - kryterium poziomu długoterminowych stóp procentowych, - kryterium stabilności cen, - kryterium kursowe Deficyt budżetowy i dług publiczny Jedno z najważniejszych kryteriów jakie musi spełnić państwo ubiegające się o możliwość przystąpienia do strefy euro jest kryterium fiskalne. Kryterium to odnosi się do wielkości deficytu budżetowego w danym kraju. Zgodnie z założeniami podjętymi w gremiach strefy euro państwo chcące przyłączyć się do strefy euro jest zobowiązane do utrzymania swojego deficytu budżetowego na poziomie nie wyższym niż 3% PKB. Wskazuje się, że poziom deficytu budżetowego wyższy niż 3% PKB może być zaakceptowany, jedynie w przypadkach, gdy: 7 - widoczny jest trend malejący tego wskaźnika i wskaźnik zmierza do poziomu odniesienia, - nastąpił ze względu na wydarzenia nadzwyczajne, ma charakter przejściowy i nie odbiega w sposób znaczący od poziomu odniesienia. W przypadku Polski kryterium fiskalne jest niewypełnione ze względu na nałożoną na Polskę procedurę nadmiernego deficytu. Działania Polski w celu obniżenia deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych poniżej 3% PKB zostały pozytywnie ocenione przez Komisję Europejską. Wiosna 2015 roku Komisja Europejska przedstawi kolejną ocenę działań Polski, bazującą na raporcie o działaniach podjętych w celu zredukowania nadmiernego deficytu. Prognozy Komisji Europejskiej wskazują, że Polska powinna wypełnić kryterium fiskalne w waluty jest kryterium długu publicznego. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami UE i strefy 7 W. Baka, Bankowość europejska, PWN, Warszawa 2005, s I. Pszczółka, Euro a integracja europejskich rynków finansowych, CeDeWu.PL Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2007, s

8 euro państwa, które chcą przyłączyć się do strefy euro powinny wykazać się stosunkiem długu publicznego do PKB na poziomie nie wyższym niż 60% Stabilność cen i poziom długoterminowych stóp procentowych Kryteria stawiane krajom, takim jak Polska, które przygotowują się do przyjęcia w przyszłości wspólnej europejskiej waluty odnoszą się także do stabilizacji cenowej. Mówi się o tzw. kryterium stabilności cen. Kryterium to zakłada, że inflacja w kraju ubiegającym się o przyłączenie do strefy euro nie powinna być wyższa o więcej niż 1,5% od średniej stopy inflacji mierzonej wskaźnikiem HICP (Harmonised Index of Consumer Price zharmonizowany indeks wzrostu. W styczniu 2015 r. Polska wypełniała kryterium stabilności cen. Średnie 12-miesięczne tempo wzrostu indeksu HICP wyniosło 0,0% (historycznie najniższy poziom) i było niższe o 1,3 pkt. proc. od wartości referencyjnej. Wartość referencyjna została obliczona na podstawie danych z 3 państw UE o najbardziej stabilnych cenach (Hiszpanii, Cypru, Portugalii). Z grupy referencyjnej wykluczone zostały Bułgaria oraz Grecja, w których średnie 12-miesięczne tempo wzrostu cen było znacząco niższe od średniej w strefie euro (o odpowiednio 2,0 i 1,8 pkt. proc.). Zimowe prognozy Komisji Europejskiej implikują wypełnianie przez Polskę kryterium stabilności cen z dużym marginesem bezpieczeństwa przez cały okres objęty prognozą, tj. do IV kw r. Podobnie sytuacja przedstawiała się w kwietniu 2015 roku. Polska po raz kolejny znalazła się wśród 3 państw tworzących grupę referencyjną kryterium stabilności cen. Jest to właściwie jednoznaczne z wypełnianiem przez Polskę tego kryterium. Średnie 12-miesięczne tempo wzrostu indeksu HICP wyniosło -0,4% było niższe o 1,5 pkt. proc. od wartości referencyjnej. Wartość referencyjną wyznaczono w oparciu o dane Hiszpanii, Polski i Węgier. Z grupy referencyjnej wykluczono Grecję oraz Bułgarię, w których średnie 12-miesięczne tempo wzrostu cen było znacząco niższe od średniej w strefie euro (odpowiednio o 1,7 i 1,6 pkt. proc.). Prognozy KE sugerują, że Polska wypełni kryterium stabilności cen z dużym marginesem bezpieczeństwa przez cały okres objęty prognozą, tj. do IV kw r. 9 9 Monitor konwergencji nominalnej, czerwiec 2015, z dnia

9 Następnym z kryteriów jakie musi spełnić Polska aby ubiegać się o włączenie do Unii Walutowej jest kryterium długoterminowych stóp procentowych. Kryterium to sprowadza się właściwie do utrzymania w danym kraju trwałości konwergencji w sferze polityki gospodarczej, którą ocenia się z perspektywy poziomu długoterminowej stopy procentowej. Przy ocenie punkt odniesienia stanowią 10-letnie obligacje skarbowe. Wymóg stawiany państwu pretendującemu do strefy euro wskazuje, że długoterminowa stopa procentowa w danym kraju nie może być wyższa o więcej niż 2% od średniej stopy procentowej obserwowanej w trzech krajach o najniższej inflacji. 10 W styczniu 2015 r. Polska wypełniała kryterium stóp procentowych. Średnia długoterminowa stopa procentowa za ostatnie 12 miesięcy wyniosła 3,3% (historycznie najniższy poziom), a tym samym ukształtowała się o 1,7 pkt. proc. poniżej wartości referencyjnej, która wyniosła 5,0%. Podstawą do obliczenia wartości referencyjnej były dane z Portugalii oraz Hiszpanii. Zgodnie z wnioskami z Raportów o konwergencji 2013, w przypadku kryterium stóp procentowych z analizy został wyłączony Cypr, jako państwo, które nie finansuje zadłużenia sektora publicznego poprzez emisję instrumentów dłużnych na rynkach finansowych. 11 Dane z kwietnia 2015 r. pokazują, że Polska nadal spełnia kryterium stóp procentowych. Średnia długoterminowa stopa procentowa za ostatnie 12 miesięcy wyniosła 2,8%, a tym samym ukształtowała się o 2,1 pkt. proc. poniżej wartości referencyjnej, która wyniosła 4,9%. Podstawą do obliczenia wartości referencyjnej były dane z Hiszpanii, Polski oraz Węgier Kryterium kursowe Kryterium kursowe to kolejny z wymogów stawianych państwu ubiegającemu się o przystąpienie do strefy euro. Kryterium to wiąże się z koniecznością włączenia waluty danego kraju, chcącego przystąpić do Unii Walutowej, a zatem także Polski, do Europejskiego Mechanizmu Kursowego (ERM II). Waluta danego kraju powinna znajdować się w tym Mechanizmie przez co najmniej 2 lata. 10 S.I. Bukowski, Strefa euro. Perspektywy rozszerzenia o Polskę i inne kraje Europy, Polskie Wydaw. Ekonomiczne, Warszawa Monitor o konwergencji nominalnej, Ministerstwo Finansów, marzec 2015, z dnia Monitor o konwergencji nominalnej, Ministerstwo Finansów czerwiec 2015, z dnia

10 Mechanizm ERM II polega na utrzymywaniu wahań kursu waluty względem euro w określonych granicach (+/- 15%) wokół pewnej ustalonej wartości (tzw. parytetu centralnego). W tym okresie nie można dokonywać dewaluacji parytetu centralnego w stosunku do euro na własny wniosek państwa członkowskiego. Aby kryterium zostało spełnione, na rynku walutowym w okresie poddanym ocenie nie mogą również wystąpić poważne napięcia 1314 Kryterium kursu walutowego nie jest wypełnione ze względu na fakt, że Polska nie uczestniczy w mechanizmie ERM II. W grudniu 2014 roku zaobserwowano wzrost wskaźnika zmienności ERV w ujęciu miesięcznym (do 6,2 z 2,9 w listopadzie 2014r.) oraz w ujęciu kwartalnym (do 4,1 z 3,3 w listopadzie). W drugiej połowie grudnia odnotowano wzrost zmienności implikowanej notowań w opcji walutowych, szczególnie w horyzoncie jednego oraz trzech miesięcy. 15 Kryteria dotyczące wstąpienia do strefy euro budziły i budzą kontrowersje wśród polityków i ekonomistów. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest ich względna arbitralność, rożne podejścia polityczne i praktyczne co do kwestii roli i celów państwa w gospodarce, problemu stabilizacji makroekonomicznej i wzrostu gospodarczego, problemu egzogeniczności i endogeniczności kryteriów optymalnego obszaru walutowego z dnia S. I. Bukowski Unia monetarna. Teoria i Polityka, Wyd. Difin, Warszawa 2007, s Eurostat.Ministerstwo Finansów Monitor Konwergencji nominalnej styczeń 2015, 16 P. De Grauwe, Economics of Monetary Union, Oxford University Press, Oxford 2000,s

11 Rozdział 2. Charakterystyka mechanizmu ERM II jako poczekalni kursowej. Wprowadzenie EURO w Polsce będzie przebiegało etapami. Obecnie jesteśmy na Etapie I tzn przygotowujemy kraj do wejścia do tzw Mechanizmu Kursowego ERM II. Na tym etapie działania ekonomiczno-polityczne rządu zmierzają do takiego kształtowania polityki ekonomiczno gospodarczej aby spełnione zostały kryteria konwergencji. Od początku 2015 roku Polska nie spełnia kryterium fiskalnego no i oczywiście kryterium kursu walutowego (nie jesteśmy jeszcze w ERM II) Zasadniczym elementem tego etapu przygotowań do przyjęcia wspólnej waluty jest włączenie złotego do systemu ERM II, które zgodnie z intencją Rządu miało nastąpić w I połowie 2009 r. Założenia przyjęte jednak w Mapie Drogowej nie zostały spełnione przez co Polska nadal jest przed II etapem integracji walutowej czyli przed przystąpieniem do ERM II, przed przystąpieniem do strefy euro i przed wprowadzeniem Euro do obiegu. Mechanizm ERM II został wprowadzony w życie 1999 r., na mocy Rezolucji Rady Europejskiej z 16 czerwca 1997 r. w Amsterdamie, o ustanowienie mechanizmu kursowego w III etapie Unii Gospodarczej i Walutowej. ERM II zastąpił funkcjonujący wcześniej, w ramach Europejskiego Systemu Walutowego ERM. Nowo powstały system łączy waluty krajowe państw Unii Gospodarczej i Walutowej i pomaga w wypełnieniu wymogu traktowania przez państwa członkowskie UE polityki kursowej jako przedmiotu wspólnego zainteresowania. 17 System ERM II jest systemem odmiennym od ERM. ERM był systemem symetrycznym, równych walut i równego traktowania krajów członkowskich bez konieczności podejmowania skoordynowanych i symetrycznych działań przez banki centralne. ERM II jest asymetryczny i wyraźnie wskazuje na główną walutę systemu, do której mają być stabilizowane poszczególne waluty na euro. Interwencje mają być podejmowane jednostronnie przez słabszą stronę. Wydaje się, że system ERM zaprojektowano, aby służył stabilizowaniu walut krajowych uczestniczących w systemie, ERM II by udowodnić zdolność przetrwania krajów w systemie przez wymagane dwa lata. Należy więc stwierdzić, że ERM miał umożliwić wzajemne pogłębianie integracji walutowej państw członkowskich, ERM II ma przygotować kraj kandydujący do przystąpienia do UGW. 17 J. Bilski, M. Janicka, Uwarunkowania wprowadzenia złotego do ERM II, Ekonomista (2009)1, s

12 Uczestnictwo w systemie ERM II nie byłoby tak ryzykownym przedsięwzięciem, gdyby nie wiązało się z koniecznością równoczesnego spełnienia wszystkich pozostałych kryteriów zbieżności. Dodatkowej kontroli podlegają w tym czasie bowiem także stopy procentowe i parametry budżetowe. Z punktu widzenia możliwości ustabilizowania wahań kursowych oraz dopełnienia pozostałych kryteriów konwergencji, kluczowym wydaje się właściwa kompozycja polityki makroekonomicznej na obu jej frontach: fiskalnym i monetarnym (policy mix) 9. Istotny powód utrzymania stabilności waluty w okresie dwóch lat przed przystąpieniem do unii walutowej ma uniemożliwić manipulowanie kursem walutowym dla osiągnięcia korzyści własnych, np. deprecjonowania dla poprawienia pozycji konkurencyjności Procedury włączenia waluty do ERM II Przystąpienie do strefy euro musi być poprzedzone okresem pobytu w systemie ERM II. Operacja ta, poza odpowiednim przygotowaniem w sferze strukturalnej, wymaga przyjęcia przemyślanej strategii kursowej w fazie bezpośrednio przedakcesyjnej. 11 Wejście do strefy euro wiąże się z tym, że bank centralny nowego państwa jest zobligowany do podpisania porozumienia banków centralnych w sprawie ERM II. Polski bank centralny NBP podpisał takie porozumienie 29 kwietnia 2004 r. Porozumienie to weszło w życie z dniem roku. Dopiero po podpisaniu takiego porozumienia można rozpocząć procedurę włączenia własnej waluty do ERM II. Procedura taka przebiega w dwóch etapach: Etap pierwszy to złożenie wniosku o przystąpienie do ERMII. Minister Finansów i prezes banku centralnego państwa z derogacją wspólnie wysyłają, w trybie poufnym, do przewodniczącego Rady Ecofin (Rada Ministrów do spraw Gospodarki i Finansów) wniosek o przystąpienie do ERM II. Wniosek powinien zawierać proponowany kurs centralny oraz dopuszczalny kurs rynkowy. Dopuszczalny zakres wahań wokół parytetu centralnego zazwyczaj zamyka się w dopuszczalnym paśmie wahań +,- 15%. Istnieje możliwość zawężenia pasma wahań na indywidualny wniosek danego państwa wchodzącego do ERM II Wady w funkcjonowaniu ERM II Kraje, które przystąpiły do mechanizmu i te, które zamierzają dopiero do niego przystąpić, wskazują na cztery zasadnicze wady systemu ERM II: 18 M. Pronobis, Polska w strefie euro, C.H. Beck, Warszawa 2008, s

13 1. Zbyt słaby efekt dyscyplinowania polityki makroekonomicznej, kryteria konwergencji czy nawet zapisy dotyczące nadzoru władz UE nad finansami publicznymi są uważane za mające większy wpływ na dyscyplinę fiskalną i monetarna, w tym kontekście jeden z ważniejszych celów ERM II uznawany jest za niespełniony; 2. Osłabienie wiarygodności polityki pieniężno- kursowej, ERM II zaliczany jest do rozwiązań pośrednich w zakresie reżimu kursowego, co powoduje, że jest mocno podatny na ewentualne ataki spekulacyjne. Powszechne jest podejście, że albo dany kraj jest gotowy na euro i wtedy pobyt w ERM II niewiele poprawi, albo nie jest gotowy a wtedy pobyt w ERM II skutkuje wzrostem ryzyka kryzysu. 3. Wzrost skali fluktuacji kursu, teoretycznie dopuszczalność wahań na poziomie -/+15% i korekt kursu centralnego może skutkować zwiększeniem amplitudy zmian kursu rynkowego, a ewentualne interwencje intramarginalne - dodatkowym nasileniem ataków spekulacyjnych. 4. Niepewność roli EBC, trudno przewidzieć, jakie stanowisko przyjmie EBC w przypadku potrzeby wspólnych interwencji czy to intramarginalnych, czy na krańcach pasma, jest on co prawda zobligowany do wsparcia, jednak możliwość odstąpienia od interwencji w niektórych sytuacjach osłabia to zobowiązanie. Na te zarzuty względem ERM II EBC odpowiada w swoich publikacjach, stwierdzając, że: - przynależność do mechanizmu przyspiesza reformy strukturalne na skutek wymogu większej spójności dziedzin polityki ekonomicznej, - deklaracja centralnego poziomu kursu i gotowości do jego obrony wcale nie oznacza osłabienia wiarygodności, a wręcz przeciwnie- przyczynia się do jej wzrostu, - szerokie pasmo wahań daje margines dostosowań kursowych czy prowadzonej polityki antyinflacyjnej, - zaletą ERM II jest włączenie innych banków centralnych w procesie stabilizacji kursu danej waluty oraz możliwość ich partycypacji w interwencjach, a niekoniecznie ich faktyczny udział. Funkcjonowanie systemu ERM II należy z powyższych względów ocenić pozytywnie. Chociaż należy on do tzw. pośrednich rozwiązań kursowych, a więc charakteryzuje go zwiększona podatność na ewentualne spekulacje, to w przypadku krajów które do niego należą, udział w mechanizmie przyczynia się do stabilizacji poziomu kursu. 13

14 Pewne wątpliwości w zakresie skuteczności systemu może rodzić fakt stosowania przez wiele państw, będących jego uczestnikami, bardziej rygorystycznych rozwiązań kursowych. Może to być potwierdzeniem konieczności modyfikacji jego zasad, np. w postaci zawężenia przedziału wahań. Analiza założeń i funkcjonowania ERM II nasuwa kilka dodatkowych spostrzeżeń: 1. Stabilizacji kursu władze nie powinny traktować jedynie jako środka do osiągnięcia celu, jakim jest przystąpienie do strefy wspólnego pieniądza, ale jako cel polityki walutowej sam w sobie. Stabilizacja ta przyczynia się do szeregu pozytywnych zjawisk w stosunkach gospodarczych z zagranicą, wynikających z większej pewności w obrocie międzynarodowym. 2. Formalne przystąpienie do mechanizmu ERM II, może wywoływać napięcia na rynku walutowym, wynikające ze spekulacji i chęci poddawania próbie możliwości władz przez podmioty rynkowe. 3. Władze krajów aspirujących do strefy euro musza pamiętać, że konstrukcja kursowa kryterium konwergencji, pozostawia szerokie pole do subiektywnej interpretacji zjawiska poważnych napięć, a w związku z tym ocena wypełnienia tego warunku przez władze Wspólnoty może być inna niż stanowisko danego państwa Kurs centralny w ERM II. Pobyt w mechanizmie kursowym ERM II nie musi trwać dwa lata. W historii związanej z pobytem w ERM II były przypadki okresu krótszego niż dwa lata. Było tak np. w odniesieniu do Włoch, Finlandii i Słowenii. Państwa te przebywały w mechanizmie o dwa miesiące krócej. Komisja Europejska ma obawy co do podejmowania decyzji o skróceniu okresu przebywania w ERM II, ponieważ boi się zarzutów brania pod skrzydła wszystkiego, co ma problemy. Wnioskować zatem można, że okres pobytu w ERM II może zależeć od uznaniowości KE. Istnieje ponadto niebezpieczeństwo powoływania się innych gospodarek aspirujących do strefy na te przypadki. Istotną sprawą jest ustalenie parytetu na właściwym poziomie. Nie może on odbiegać w praktyce znacząco od bieżącego kursu rynkowego. 19 Niewłaściwy poziom parytetu tworzy ryzyko presji na jego zmianę, co może zagrażać wypełnieniu kryterium. Można w takiej sytuacji analizować dwie sytuacje: 19 C. Wojcik, Integracja. cyt., s

15 Pierwszą, gdy kurs centralny jest niedowartościowany i może wywołać oczekiwania rewaluacji parytetu oraz przyczynić się do napływu kapitału spekulacyjnego. Drugą, gdy kurs zostanie ustalony na przewartościowanym poziomie. Wtedy może dojść do wzrostu deficytu na rachunku obrotów bieżących i presji na osłabienie waluty lub dewaluację kursu centralnego. Koszty i trudności dostosowania są wyższe w przypadku kursu przewartościowanego, toteż rekomenduje się ustalenie go raczej na zbyt niskim niż zbyt wysokim poziomie. 20 Ważnym problemem ERM II wydaje się być jego błędna percepcja i powszechnie manifestowana chęć skrócenia pobytu w tym mechanizmie do absolutnego minimum. Tak sformułowane intencje zwiększają ryzyko ataku spekulacyjnego. W świetle bowiem deklaracji pozostania w ERM II tak krótko jak to możliwe dowolny atak spekulacyjny zmusza władze walutowe danego kraju do ratowania kursu walutowego za wszelką cenę. W przypadku braku deklaracji co do skrócenia długości pobytu w ERM II do minimum, władze walutowe, widząc ryzyko silnego ataku spekulacyjnego, mogą dokonać korekty parytetu centralnego. Gdyby to była korekta w dół, okres dwóch lat liczyłby się od nowa. Dewaluacja kursu walutowego nie jest postrzegana pozytywnie a raczej w kategoriach utraty prestiżu narodowego i stanowi powrót do sposobu myślenia z okresu Breton Woods, kiedy to kraje nie chciały dewaluować swoich walut i przez to przyczyniały się do rozpadu tego systemu. 21 Mechanizm ERM II przewiduje pasmo wahań +,- 15%. Utrzymanie kursu walutowego w tak szerokim paśmie wahań jest niewystarczające dla kryterium kursowego. Dzieje się tak za sprawą poważnych napięć, za które uznaje się odchylenie kursu walutowego w kierunku osłabienia o więcej niż 2,25%. Zagadnienie to dodatkowo komplikuje uznaniowość tego pojęcia. To, czy odchylenie powyżej parytetu o 2,25% od parytetu centralnego w kierunku deprecjacji jest przykładem poważnych napięć, zależy od stanowiska KE. Nie ma ponad to jednoznacznych kryteriów określających, kiedy przekroczenie tej bariery jest określane mianem powaznych napięć, a kiedy nie E. Glapiak, Do euro drogą na skróty, Rzeczpospolita z 2 marca 2009, s M. Konopczak, Racjonalna droga, dz. cyt., s. I. 22 Nie ma co się spieszyć do ERM2, Rzeczpospolita z 13 maja 2009, s. B3. 15

16 2.4. Stabilność kursu walutowego postrzegana przez Bank Centralny KE i EBC, zgodnie z art. 104 i 121 Traktatu z Maastricht, protokołem w sprawie kryteriów konwergencji do art. 121 TWE oraz protokołem w sprawie procedury nadmiernego deficytu dokonują oceny stopnia konwergencji nominalnej niezależnie od siebie, 23 W oparciu o Traktat Europejski, Bank Centralny stwierdza, że ocena stabilności kursu walutowego w stosunku do euro skupia się na tym, czy kurs walutowy był blisko kursu centralnego w ERM II, przy uwzględnieniu czynników, które mogły spowodować aprecjację. Stwierdza też, że szerokość pasma wahań w ERM II nie wywiera negatywnego wpływu na ocenę kryterium stabilności kursu walutowego. Zagadnienie braku poważnych napięć analizuje się biorąc pod uwagę: 1) badanie stopnia odchylenia kursów walutowych wobec euro od kursów centralnych w ERM II. 2) zastosowanie takich wskaźników, jak ERV względem euro oraz jego trend, jak również różnicę krótkoterminowych stóp procentowych w stosunku do strefy euro i ich zmian, 3) badanie roli jaką odegrałaby interwencja na rynku walutowym. 24 KE i EBC wykazują asymetrię w ocenie poważnych napięć, w większym stopniu tolerując aprecjację niż deprecjację względem parytetu. Dopuszcza to możliwość rewaluacji kursu centralnego, przy wykluczeniu jednostronnej dewaluacji Raport na temat, dz. cyt., s A. Rogut, Nie do końca gotowi na euro, Rzeczpospolita z 18 marca 2009, s. II. 25 M. Konopczak, Euro wymaga przygotowań, Rzeczpospolita z 28 kwietnia 2009, s. I 16

17 Rozdział 3. Korzyści i szanse dla Polski wynikające z wejścia do strefy euro Utworzenie strefy euro miało służyć wsparciu gospodarek państw członkowskich. Wprowadzenie Euro miało wyeliminować koszty transakcyjne wymiany walut narodowych, znieść ryzyko wahań kursowych, zwiększyć przejrzystość cen oraz doprowadzić do wzrostu stabilności i wiarygodności makroekonomicznej całego obszaru. Wspólna waluta miała przyczyniać się do pogłębienia integracji rynków finansowych, wzrostu i wymiany handlowej pomiędzy państwami, a także zwiększać inwestycje krajowe i zagraniczne. Pośrednie korzyści z wprowadzenia wspólnej waluty miały przyspieszyć wzrost gospodarczy i zwiększyć dobrobyt mieszkańców wspólnego obszar walutowego Spadek kosztów transakcyjnych Jedną z kluczowych korzyści z wstąpienia do strefy euro będzie eliminacja kosztów wymiany walut, które ponoszone są obecnie zarówno przez przedsiębiorstwa jaki i osoby fizyczne. Zwykle przy wymianie traci się około 2-5% wymienionej kwoty, najczęściej w formie tzw. spreadu. W skali całej gospodarki oszczędności z tytułu braku kosztów wymiany oszacowano na około 0,4-1% PKB rocznie. Koszty transakcyjne porównuje się bardzo często do konieczności ponoszenia opłaty za wymianę banknotu dwudziestozłotowego na dwa banknoty dziesięciozłotowe. Klient kantoru lub banku nic nie zyskuje dzięki wymianie jednej waluty na drugą, ponosi koszt, a w zamian za to nie otrzymuje nic oprócz możliwości wydania swoich pieniędzy w innym kraju. Po wprowadzeniu wspólnej waluty tę możliwość będzie miał za darmo. 26 Innym problemem, utrudniającym prowadzenie działalności gospodarczej jest zmienność kursu walutowego. Wysoka zmienność kursu walutowego jest cechą charakterystyczną m in. dla walut krajów rozwijających się, w tym także Polski. Złoty wielokrotnie umacniał się lub osłabiał względem Euro nawet o kilkanaście groszy w ciągu zaledwie jednego dnia. W takich warunkach prowadzenie działalności gospodarczej w UE obarczone jest bardzo wysokimi kosztami i znacznym ryzykiem. Firmy zabezpieczają się przed ryzykiem kursowym nabywając różnego rodzaju instrumenty zabezpieczające typu opcje walutowe. Taka strategia zwiększa jednak koszty prowadzonej działalności. Jeśli jednak firma nie zabezpieczy się odpowiednio przed ryzykiem kursowym, wahania kursu walutowego mogą powodować bardzo poważne problemy z 26 NBP Mechanizmy funkcjonowania strefy euro. Warszawa 2013 s

18 wypłacalnością przedsiębiorstwa i przez to mogą wpływać na sposób postrzegania przedsiębiorstwa na rynku. Utworzenie wspólnego obszaru walutowego likwiduje powyższe problemy. Przedsiębiorstwa mogą wówczas bez ryzyka i kosztów transakcyjnych uruchamiać sprzedaż w dowolnym kraju wspólnego obszaru walutowego. Zyskują na tym także klienci, gdyż wzrost podaży danego wyrobu na rynku krajowym obniża jego cenę Przejrzystość cen i konkurencja Posiadanie różnych walut przez różne kraje Unii Europejskiej powoduje, że obserwowanie i porównywanie cen jest utrudnione. Firmy muszą obserwować notowania kursów walutowych i przeliczać ceny wyrażone w obcych walutach. Jeśli firma sprzedaje swoje wyroby do innego kraju to przychód ze sprzedaży jest wyrażany w walucie obcej.firma zatem musi sprzedać obcą walutę, przez co ponosi koszty transakcyjne. Wspólna waluta w pewnym stopniu redukuje możliwość dyskryminacji cenowej. Jest to możliwe dzięki większej przejrzystości cen, co daje przedsiębiorstwom możliwość identyfikowania miejsc, w których określone grupy towarów mają zbyt wysokie ceny.zwiększenie podaży powoduje wówczas spadek cen w tych miejscach 27 Nie wszystkie różnice cen mogą być wyeliminowane dzięki wprowadzeniu Euro. Poważna barierą są koszty transportu utrudniające konwergencję cen dóbr spożywczych oraz dóbr, które nie podlegają wymianie handlowej. Przeciętny konsument zazwyczaj jest skłonny pojechać za granicę, żeby kupić samochód i zaoszczędzić 1000 euro, ale kupowanie chleba w innym kraju, w którym kosztuje on nie 1 euro a 50 centów, byłoby już nieracjonalne wziąwszy pod uwagę koszt transportu. Dobrami, nie podlegającymi wymianie handlowej są usługi takie jak np. leczenie zębów, fryzjerstwo czy chociażby obiady w restauracji czy nieruchomości. Różnice między cenami tych dóbr mogą się utrzymywać niezależnie od wprowadzonej wspólnej waluty. Analizując dane Eurostatu można zaobserwować, że ceny dóbr, którymi łatwo handlować, upodabniają się do siebie, podczas gdy ceny żywności i dóbr lokalnych utrzymują się lub nawet rosną. Większa porównywalność cen w praktyce prowadzi do zaostrzenia konkurencji na całym obszarze 27 P. Gajewski Korzyści i szanse z przyjęcia euro, [w:] Mechanizmy strefy euro, P Kowalewski, G Tchorek, J Górski, Wyd NBP, Warszawa 2014, s

19 posługującym się wspólną walutą. Skutki większej konkurencji są korzystne dla konsumentów, a w dłuższym okresie również dla całej gospodarki. Przedsiębiorstwa działając w bardziej konkurencyjnym środowisku są efektywniejsze, bardzie innowacyjne i konsekwentnie wspierają gospodarkę Inwestycje i handel Doświadczenia krajów strefy euro pokazują, że przyjęcie Euro może prowadzić do wzrostu eksportu i importu. Skala potencjalnych korzyści z szerszego włączenia się w wymianę handlową jest uważana za jeden z najważniejszych skutków przyjęcia wspólnej waluty. Spodziewanymi skutkami wzrostu wymiany handlowej mogą być między innymi: - efektywniejsze wykorzystanie czynników produkcji związane ze specjalizacją i zwiększeniem skali produkcji, - napływ nowych technologii, czy - wzrost inwestycji komplementarnych w stosunku do produkcji eksportowej. Czynniki te powinny trwale zwiększyć wydajność pracy i spowodować długookresowy wzrost gospodarczy. Doświadczenia poszczególnych krajów pokazują, że inwestycje oddziałują na wzrost gospodarczy kraju a tym samym na wzrost produktu krajowego, gdyż są jednym z elementów globalnego popytu. Główne kanały wpływu Euro na strumień inwestycji krajowych i zagranicznych to między innymi 28 : 1. Kanał stóp procentowych- niższa stopa oprocentowania kredytów zwiększa poziom inwestycji; 2. Kanał aktywów finansowych zmiany wartości kapitału przedsiębiorstw wpływają na zmiany wartości majątku, w więc na koszt pozyskiwania kapitału udziałowego; 3. Kanał stabilności makroekonomicznej dzięki niemu podmioty funkcjonują w stabilnym otoczeniu i mogą planować inwestycje. Mówiąc o stabilności makroekonomicznej trzeba wskazać, że składają się na nią takie elementy jak: stabilność cen, stabilność i przewidywalność polityki fiskalnej, stabilność regulacyjna. 28 P. Gajewski Korzyści i szanse z przyjęcia euro, [w:] Mechanizmy strefy euro, P Kowalewski, G Tchorek, J Górski, Wyd NBP, Warszawa 2014, s

20 4. Dostęp do większego rynku i obszaru walutowego- obecność w strefie euro powoduje większą skłonność firm do zmiany perspektywy konkurowania z krajowej na europejską PKB i dobrobyt Skutkiem utworzenia unii walutowej powinien być także przyrost PKB oraz wzrost dobrobytu. Skutki gospodarcze pośrednich korzyści z przyjęcia Euro, zwłaszcza efekty handlowe i inwestycyjne, powinny bezpośrednio prowadzić do wzrostu wydajności pracy oraz podniesienia poziomu zaawansowania technologicznego gospodarki. Te czynniki wzrostu gospodarczego mają kluczowy wpływ na konkurencyjność gospodarki i poziom dochodów osiąganych przez pracowników. 29 W praktyce jednak wpływ strefy euro na wzrost gospodarczy jest, bardzo trudny do skwantyfikowania. Wzrost gospodarczy jest zjawiskiem niezwykle złożonym, na które składa się bardzo dużo czynników. Jeśli nawet wprowadzenie euro stworzyło w ostatnich latach presje na przyspieszenie wzrostu PKB, to mogły ją niwelować inne czynniki.część tych czynników mogła być również pośrednio wywołana zastąpieniem walut narodowych przez euro. W nadchodzących latach integracja i pogłębianie się rynków finansowych będą postępować a efekty handlowe będą się nadal kumulować. Podobnie będzie się działo w odniesieniu do skutków wzrostu inwestycji krajowych i zagranicznych 30.Nawet po 10-ciu latach od utworzenia unii walutowej nie można ocenić ostatecznego wpływu tego projektu ekonomicznego na gospodarki państw członkowskich. Precyzyjne oszacowanie wpływu euro na wzrost gospodarczy i dobrobyt prawdopodobnie nigdy nie będzie możliwe. Nie ma bowiem innej grupy takich samych państwa funkcjonujących poza unią walutową.nie wiemy też, jak rozwijałyby się państwa, gdyby strefa euro nie powstała. W zależności od przyjętych założeń wskazuje się, że dzięki euro PKB Polski może wzrosnąć w długim okresie o 1,5%-7,5% w porównaniu ze scenariuszem, kiedy Polska pozostawałaby poza strefa euro M. Konopczak, Euro wymaga przygotowań, Rzeczpospolita z 28 kwietnia 2009, s. I. 30 Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej. Raport analityków NBP Mechanizmy funkcjonowania strefy euro. Warszawa

21 Zakończenie Unia Gospodarcza i Walutowa to inicjatywa polityczno gospodarcza, która ma zapewnić między innymi stabilność siły nabywczej pieniądza europejskiego, jakim jest euro. Istotnym elementem tego procesu jest przystąpienie do mechanizmu kursowego ERM II. Proces wstąpienia do tego mechanizmu jest poprzedzony wcześniejszymi negocjacjami. W szczególnych przypadkach w wyniku decyzji Komisji Europejskiej, można okres ten skrócić. Jest jednak niezbędny do ustabilizowania waluty kraju wstępującego na poziomie zbliżonym do parytetu centralnego. Członkostwo w mechanizmie kursowym ERM II może sprzyjać stabilizacji kursowej, jeżeli stanowi dla uczestników rynku wyraźny sygnał gotowości do przyjęcia euro i zdolności do wypełnienia wszystkich kryteriów. Wówczas parytet centralny może pełnić funkcję wiarygodnego punkt odniesienia dla kursu konwergencji. Między stabilizacją kursu walutowego w ramach ERM II a pozostałymi warunkami konwergencji nominalnej zaobserwować można pewną zależność. Kryterium kursowe powinno być bowiem realizowane wtedy, gdy gospodarka kraju kandydującego jest względnie stabilna. W obecnej chwili, w dobie globalnego kryzysu, spełnienie tego warunku jest znacznie utrudnione. Istotne jest, by kraj wstępujący do ERM II miał stabilizację w zakresie finansów publicznych, co w przypadku Polski wiąże się z koniecznością przeprowadzenia reformy finansów publicznych. Celem takiej reformy powinno być głównie zahamowanie wzrostu deficytu i długu publicznego. W związku z tym, kryteria konwergencji powinny być spełnione przed przystąpieniem do ERM II. Wchodząc do mechanizmu kursowego ERM II, musimy mieć na uwadze, że w praktyce nie jest to eksperyment. Jak wiemy, eksperyment ma to do siebie, że można się z niego wycofać lub go wydłużyć. ERM II nie możemy jednak traktować w tych kategoriach, gdyż wpłynie to na wiarygodność naszego kraju. Wejście do mechanizmu kursowego jest pojmowane jako szczególny wyraz mobilizacji, wręcz determinacji, w dążeniu do wstąpienia do UGW. Podpisując Traktat Akcesyjny Polska zobowiązała się do wprowadzenia euro. Kiedy to jednak dokładnie nastąpi na razie dokładnie nie wiadomo. Tym niemniej już dzisiaj przygotowujemy się zarówno jako społeczeństwo jak i jako państwo do tego kroku. 21

22 Analizowane są i badane różne strategie wejścia do strefy euro, kalkulowane koszty wejścia a społeczeństwo poprzez stopniową strategię informacyjną przygotowywane jest na nową walutę w życiu codziennym, w rozliczeniach handlowych. W 2010 roku przygotowany został Narodowy Plan Wprowadzenia Euro, w który był zapowiedziany wcześniej w dokumencie "Ramy Strategiczne Narodowego Planu Wprowadzenia Euro", dokument ten został przyjęty przez rząd w październiku 2010 roku. W sprawozdaniu za 2012 rok Minister finansów podał jednak, że przygotowany w 2010 r. Narodowy Plan Wprowadzenia Euro, który koncentruje się na przedstawieniu warunków przyjęcia euro przez Polskę i wyznaczenia wiarygodnej daty integracji oraz zakresu niezbędnych praktycznych przygotowań dla wprowadzenia euro w Polsce, został wstrzymany ze względu na znaczące zmiany w UE. 22

23 Bibliografia 1. W. Baka, Bankowość europejska, PWN, Warszawa 2005, 2. N. Barkin, A. Cox, EMU Explained, Kogan Page 1998, s. 97. Cyt. za B. Mucha- Leszko, Strefa euro. Wprowadzenie, funkcjonowanie, międzynarodowa rola euro, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, 3. J. Bilski, M. Janicka, Uwarunkowania wprowadzenia złotego do ERM II, Ekonomista 4. Z. Binek, P. Szudra Integracja walutowa. Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra S.I. Bukowski, Strefa euro. Perspektywy rozszerzenia o Polskę i inne kraje Europy Środkowo- Wschodniej, PWE, Warszawa 2007,2009, 6. S.I. Bukowski Unia monetarna. Teoria i Polityka, Wyd. Difin, Warszawa 2007, 7. E. Glapiak, Do euro drogą na skróty, Rzeczpospolita z 2 marca 2009, 8. P. De Grauwe, Unia walutowa. Funkcjonowanie i wyzwania, tłum. W. Kozioł, Polskie Wyd. Ekonomiczne, Warszawa 2003, 9. P. De Grauwe, Economics of Monetary Union, Oxford University Press, Oxford 2000, 10. M. Konopczak, Racjonalna droga do euro. Euro wymaga przygotowań, Rzeczpospolita z , 11. M. Konopczak, Euro wymaga przygotowań, Rzeczpospolita z 28 kwietnia 2009, 12. A. Koronowski, Niepewność skutków a decyzja o przystąpieniu do strefy euro, Bank i Kredyt (2009)9, 13. P. Kowalewski, NBP: jest komisja do rozmów o ERM2, Rzeczpospolita z 24 marca2009, 14. E. Latoszek, Etapy integracji walutowej w Unii Europejskiej, Bank i Kredyt (2008)3, 15. red. nauk. K. Opolski, J. Górski Perspektywy integracji gospodarczej i walutowej w unii europejskiej w czasach kryzysu, Uniwersytet Warszawski, Warszawa M. Pronobis, Polska w strefie euro, C.H. Beck, Warszawa 2008, 17. I. Pszczółka, Euro a integracja europejskich rynków finansowych, CeDeWu.PL Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2007, 18. A. Rogut, Nie do końca gotowi na euro, Rzeczpospolita z 18 marca 2009, 19. C. Wojcik, Integracja ze strefą euro. Teoretyczne i praktyczne aspekty konwergencji, PWN, Warszawa 2008, 20. Monthly Bulletin EBC, February 2000, 21. Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczpospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP, Warszawa 2009, 22. Euro: przyśpieszenie jest konieczne, Rzeczpospolita z 21 stycznia 2009, 23. Nie ma co się spieszyć do ERM2, Rzeczpospolita z 13 maja 2009, 23