MIEJSKA KOMISJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH W KRAKOWIE Kraków, Rozrywka 1, tel

Transkrypt

1 IEJSKA KOISJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEÓW ALKOHOLOWYCH W KRAKOWIE Kraków, Rozrywka 1, tel Sprawozdanie z pracy iejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Krakowie w roku 2011 Spis treści I. Informacja o działalności Komisji II. Działalność w zakresie opiniowania i wydanie zezwoleń na obrót napojami alkoholowymi; III. Działalność interwencyjna IV. Działalność w zakresie profilaktyki, terapii uzależnień i przeciwdziałania przemocy w rodzinie; V. Zamierzenia na 2012 rok Załączniki 1. Zarządzenie Nr. 664/2011 Prezydenta iasta Krakowa z dnia Zarządzenie Nr. 2555/2011 Prezydenta iasta Krakowa z dnia Regulamin pracy iejskiej Komisji Rozwiazywania Problemów Alkoholowych 4. Regulamin pracy Zespołu Interwencyjnego KRPA 5. Wytyczne dla członków Zespołu Interwencyjnego w sprawie przyjmowania klientów 6. Skład osobowy Komisji 7. Udział członków Komisji w poszczególnych zespołach problemowych 8. Uchwała nr X/2011 Zespołu Interdyscyplinarnego ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w Krakowie 9. Informacja dotycząca procedury Niebieska Karta 10. Przykładowa teczka akt osobowych oraz druki pism KRPA 1

2 I. Informacja o działalności Komisji iejska Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Krakowie działa na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2007 Nr 70, poz. 473 z późniejszymi. zmianami). W jej skład wchodzą osoby powołane przez Prezydenta iasta Krakowa, posiadające przeszkolenie z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Do najważniejszych zadań Komisji należą: 1) udzielanie pomocy osobom uzależnionym i ich rodzinom; 2) motywowanie osób uzależnionych do podjęcia leczenia odwykowego, a w uzasadnionych przypadkach występowanie do Sądu z wnioskiem o przymusowe leczenie; 3) opiniowanie wniosków o wydanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych; 4) działania z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w szczególności poprzez udział w tzw. Zespole Interdyscyplinarnym ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie i grupach roboczych. W roku 2011 odbyło się 12 posiedzeń plenarnych Komisji, na których: omawiano węzłowe zagadnienia problemowe związane z zakresem działalności Komisji, takie jak: problematyka Niebieskiej Karty, uruchomienie i funkcjonowanie DPS dla osób uzależnionych, założenia Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów alkoholowych w Krakowie; opiniowano wnioski o przydział koncesji na sprzedaż alkoholu; rozpatrywano sprawy bieżące i związane ze zmianami jakie następowały w funkcjonowaniu Komisji. Na szczególne podkreślenie zasługują prace i działania podjęte od miesiąca kwietnia 2011 roku, do których zaliczyć należy: 1. Zmiany dokonane w regulaminie pracy Komisji oraz szereg dodatkowych uściśleń w jej funkcjonowaniu; 2. Rozszerzenie działalności Komisji o problematykę zawartą w Niebieskiej Karcie wraz z udziałem przedstawiciela Komisji w Zespole Interdyscyplinarnym realizującym tę problematykę; 3. Przeprowadzenie archiwizacji wszystkich dokumentów Komisji z lat (pierwsza archiwizacja od momentu powołania Komisji) wraz z przekazaniem ich znaczącej części do archiwum CPU. Dokonano segregacji i opisu spraw prowadzonych przez Komisję oraz stworzono bazę danych zarchiwizowanych materiałów zgodnie z instrukcją kancelaryjną. 4. Usprawnienie pracy biura Komisji poprzez pozyskanie etatu do jego obsługi; 5. Przejęcie przez iejskie Centrum Profilaktyki Uzależnień całości spraw związanych z obsługą Komisji; 6. Przeniesienie siedziby KRPA na ulicę Rozrywka do CPU i przeprowadzenie remontu w pomieszczeniach Komisji przy Rynku Podgórskim 4/2a. 7. Podjęto współpracę z CPU polegająca na wymianie informacji dotyczącą ilości pobytów w dziale opieki nad osobami nietrzeźwymi, co pozwoliło na skuteczniejsze działania w sprawach sądowych o przymus leczenia przyjmowanych osób. W roku 2011 Komisja ściśle i owocnie współpracowała z Wydziałami Spraw Administracyjnych i Spraw Społecznych Urzędu iasta Krakowa; na szczególne podkreślenie zasługuje także bardzo dobre współdziałanie z iejskim Centrum Profilaktyki Uzależnień, szczególnie z jego dyrektorem p. Adamem Chrapisińskim. 2

3 Spotykaliśmy się także w tym czasie z wyjątkową życzliwością, pomocą i okazywaną troską o nasze problemy ze strony Pana Prezydenta Jacka ajchrowskiego oraz Zastępców Prezydenta Pani Elżbiety Lęcznarowicz a następnie Pani Anny Okońskiej-Walkowicz. Podsumowując miniony rok pracy Komisji stwierdzić z całą odpowiedzialnością należy, iż dokonane liczne zmiany w jej funkcjonowaniu miały charakter wręcz rewolucyjny. Składało się na to, poza wspomnianymi powyżej kwestiami, m. in. opracowanie nowych bądź przepracowania dotychczas obowiązujących dokumentów i formularzy, dokładniejsze przygotowywanie spraw kierowanych do sądów, dodatkowe dyżury dopołudniowe (wygodniejsze) dla szeregu petentów i rozpatrywanie istotnych, bieżących spraw na poszerzonych posiedzeniach prezydium Komisji, które wcześniej nie miały miejsca. Jeżeli do powyższych dodać liczący się wzrost ilości spraw podjętych przez Komisję w tym czasie oraz równie istotny przyrost dochodów, to można uznać, że rok 2011 był bardzo udany dla KRPA. Na dodatkowe omówienie zasługuje inicjatywa grupy radnych, podjęta na posiedzeniu Rady iasta Krakowa w dniu 23 grudnia 2011 roku dotycząca kwestii wielkości i składu Komisji. iałam okazję podczas powyższej sesji wystąpić z informacją o zakresie i rodzaju prac oraz poczynań podejmowanych przez KRPA. Kwestia wielkości składu Komisji pozostaje nadal otwarta. Podstawę finansową działalności Komisji stanowią dochody z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych (tzw. korkowe ),które corocznie wzrastają. Jest to jedna z niewielu gałęzi budżetu, która przynosi coraz większe dochody Gminie, niezależnie od ogólnej sytuacji gospodarczej (w 2011 r. była to kwota zł ). Natomiast koszty obsługi Komisji i spraw sądowych w 2011 roku przedstawiały się następująco: Działania Wydatki w zł KRPA: umowy z członkami, obsługa administracyjna Zespołu ,99 Biegli sądowi: wykonane opinie dot. uzależnienia ,00 Opłaty sądowe (do każdej sprawy) ,14 Razem: ,13 3

4 Wszystkie powyższe działania Komisji są finansowane z Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, a wynagrodzenia członków Komisji są tylko niewielką częścią tych wydatków. II. Działalność w zakresie opiniowania i wydawanie zezwoleń na obrót napojami alkoholowymi; W 2011 r. Zespół ds. opiniowania wniosków o wydanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, którego przewodniczącym jest p.. Janusz Kowalski, zebrał się 12 razy. Na wniosek Wydziału Spraw Administracyjnych UK, po akceptacji Zespołu, iejska Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wydała 1183 postanowień opiniujących wnioski o wydanie zezwoleń na sprzedaż alkoholu, w tym 9 negatywnych (w roku 2009 wydano 1098 opinii a w 2010 r. 1336). Przeprowadzono 477 wizji placówek handlowych i lokali gastronomicznych przed wydaniem zezwolenia, w których w szczególnych przypadkach brali udział również członkowie Zespołu. Za wydane w roku 2011 zezwolenia dochody osiągnęły kwotę ,66 zł, która w całości jest przeznaczana na realizację Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii. Liczbę zezwoleń sprzedaż alkoholu na koniec 2011 obrazuje poniższe zestawienie: Zezwolenia na gastronomiczną sprzedaż alkoholu (w tym cateringowe): zezwolenia kat. A zezwolenia kat. B zezwolenia kat. C Zezwolenia na detaliczną sprzedaż alkoholu: zezwolenia kat. A zezwolenia kat. B zezwolenia kat. C Objaśnienie: kat. A: zezwolenia na sprzedaż alkoholu do 4,5% oraz na piwo kat. B: zezwolenia na sprzedaż alkoholu pow. 4,5% - 18% z wyjątkiem piwa kat. C: zezwolenia na sprzedaż alkoholu pow. 18%. III. Działalność interwencyjna Dwa wspomniane powyżej, pierwsze zadanie realizowane są poprzez tzw. Zespół Interwencyjny. Członkowie Komisji (dwie osoby) pełnią dyżury 4 razy w tygodniu (aktualnie od poniedziałku do środy w godzinach popołudniowych, a w czwartki do południa). W trakcie dyżurów przyjmowane są zgłoszenia dotyczące osób uzależnionych od ich rodzin i innych instytucji, prowadzone są rozmowy motywujące do podjęcia leczenia dobrowolnego oraz podejmowane są czynności zmierzające do skierowania sprawy do Sądu o przymusowe leczenie. Na każdym dyżurze przyjmowanych jest średnio kilkanaście osób. Ogrom pracy w Zespole najlepiej obrazuje fakt, że od początku pracy Komisji, powołanej w 2002 r. przez Prezydenta iasta Krakowa prof. Jacka ajchrowskiego, liczba założonych spraw wzrosła prawie dziesięciokrotnie: 4

5 Liczba założonych spraw w latach ubiegłych: L.p. ROK ILOŚĆ SPRAW LICZBA ZAŁOŻONYCH SPRAW Również liczba osób, które zostały przyjęte i którym udzielono pomocy i porady w Zespole Interwencyjnym wzrasta rokrocznie: 5

6 osoby przyjęte w ZI osoby przyjęte w ZI Osoby przyjęte w zespole interwencyjnym W uzasadnionych przypadkach, Komisja kieruje sprawy do Sądu o przymusowe leczenie osób uzależnionych od alkoholu. Sprawy skierowane przez komisję do sądu: Komisja występuje również do biegłych sadowych z wnioskiem o wydanie opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu: Sprawy skierowane przez komisję do biegłych sądowych

7 Liczba przyjętych spraw w latach ubiegłych: L.p. ROK LICZBA SPRAW Osoby przyjęte w Zespole Interwencyjnym KRPA styczeń-grudzień 2011r. -podział ze względu na płeć styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec BD K BD K BD K BD K BD K BD K lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień BD K BD K BD K BD K BD K BD K K- kobiety = 122 (13,56% wszystkich zgłoszonych) mężczyźni = 778 (86,44%wszystkich zgłoszonych) BD brak danych / pominięty numer teczki = 0 7

8 Podział spraw KRPA w Krakowie z lat ze względu na płeć mężczyźni kobiety ROK ,44% 86,35% 84,20% 81,00% 84,10% 84,30% 80,90% K 13,56% 13,65% 15,80% 19,00% 15,90% 15,70% 19,10% Osoby przyjęte w Zespole Interwencyjnym KRPA styczeń-grudzień 2011r. -podział ze względu na dzielnice Krowodrza Nowa Huta Podgórze Śródmieście spoza Krakowa RAZE Styczeń Luty arzec Kwiecień aj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień RAZE % 21,00 19,00 41,60 18,20 0,

9 Podział spraw KRPA w Krakowie z lat ze względu na dzielnice KROWODRZA (IV-VII) PODGÓRZE (VIII-XIII) NOWA HUTA (XIV-XVIII) Z POZA KRAKOWA SPOZA KRAKOWA 0,2% 1,0% - 0,2% 0,9% 1,0% 0,9% NOWA HUTA 19,0% 22,4% 22,8% 30,7% 23,3% 24,3% 30,45% PODGÓRZE 41,6% 41,6% 39,9% 38,9% 40,3% 38,7% 40,65% KROWODRZA 21,0% 14,5% 15,15% 13,4% 21,3% 14,7% 8,0% ŚRÓDIEŚCIE 18,2% 20,5% 22,15% 16,8% 14,2% 21,3% 20,0% RAZE 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Osoby przyjęte w Zespole Interwencyjnym KRPA styczeń-grudzień 2011r. - podział ze względu na źródło zgłoszenia Prokuratura Sąd / Kurator Sądowy Policja OPS Rodzina i inne Brak danych / Brak teczki RAZE Styczeń Luty arzec Kwiecień aj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień

10 RAZE ,4 0,7 12,8 12,4 28, Rodzina, DPS, inne OPS Policja Sąd/Kurator Sądowy Prokuratura Ilość spraw skierowanych do sądu w 2011r.: L.p. IESIĄC ILOŚĆ SPRAW 1 Styczeń 20 2 Luty 53 3 arzec 31 4 Kwiecień 38 5 aj 48 6 Czerwiec 45 7 Lipiec 20 8 Sierpień 38 9 Wrzesień Październik 2 11 Listopad Grudzień 15 RAZE 341 spraw * w tym z 2011r spraw. 10

11 Ilość spraw skierowanych do sądu w latach : * Przyjęto nowy tryb postępowania ze sprawami z Prokuratury Rejonowej sprawy są zwracane Prokuraturze po analizie materiałów, w tym wywiadu z uczestnikiem, brak jest przesłanek do uruchomienia procedury przymusowego leczenia odwykowego przeciwalkoholowego. KRPA w Krakowie na tym etapie kończy postępowanie zgodnie z kompetencjami. Zaznaczamy jednocześnie, że w przypadku odmiennej oceny przedmiotowej sprawy, Prokuratura może złożyć samodzielnie wniosek o przymusowe leczenie uczestnika. W 2011r. zwrócono Prokuraturze 263 sprawy (29,2% wszystkich spraw). Grupę edukacyjno-terapeutyczną ukończyło 26 osób (6,5% osób, którym grupa została zaproponowana - sprawy zgłoszone przez Prokuraturę Rejonową). Ilość spraw skierowanych do biegłych sądowych w roku 2011: L.p. IESIĄC ILOŚĆ SPRAW 1 Styczeń 0 2 Luty 15 3 arzec 3 4 Kwiecień 0 5 aj 5 6 Czerwiec 2 7 Lipiec 14 8 Sierpień 3 9 Wrzesień 9 10 Październik Listopad 5 12 Grudzień 4 RAZE 70 spraw W spraw, w 2009r. 131 spraw, w 2008r. 124 sprawy, w 2007r. 126 spraw. 11

12 Osoby przyjęte w Zespole Interwencyjnym KRPA w roku 2011: Styczeń 133 Luty 162 Listopad 150 Grudzień 143 arzec 197 Kwiecień 136 aj 128 Czerwiec 157 Lipiec 147 Sierpień 128 Wrzesień 181 Październik 122 RAZE osoby W 2010r osób, w 2009r osób, w 2008r osób, w 2007r osób 12

13 W 2011r. sprawę w trakcie jej trwania zawiesiło lub wycofało 29 osób (3,2% wszystkich spraw).natomiast w trakcie trwania procedury zmarły 4 osoby. Dobrowolne leczenie kontynuowało 41 osób (8,35% osób, którym terapia została zaproponowana sprawy zgłoszone przez OPS, Policję, kuratorów sądowych, rodzinę, DPS i inne). Z KRPA w miesiącach styczeń grudzień 2011r. wyszło, wg książki nadawczej 1437 listów, w tym były listy z korespondencją zbiorczą (np. odpowiedzi dla Prokuratury zawierały nawet do 104 listów w kopercie), dodatkowo doliczyć należy korespondencję z OPS, wysyłaną pocztą wewnętrzną UK, a więc nie zawartą w ewidencji listów wychodzących z KRPA. IV. Działalność w zakresie profilaktyki, terapii uzależnień i przeciwdziałania przemocy w rodzinie W związku z przyjętym przez Radę inistrów rozporządzeniem w sprawie stosowania procedury Niebeska Karta, w dniach od 16 listopada do 19 grudnia br. do KRPA wpłynęło 38 formularzy Niebieska Karta - A" oraz ponad 50 zaproszeń na posiedzenia grup roboczych dot. sporządzonych kart. W przypadku ośmiu Niebieskich Kart - A, które wpłynęły do Komisji, sprawcy przemocy - nadużywający alkoholu byli już objęci procedurą KRPA, w tym w czterech przypadkach, Komisja w trybie pilnym wystąpiła do Wydziału III Rodzinnego i Nieletnich Sądu Rejonowego w Krakowie z wnioskami o zastosowanie w stosunku do nich obowiązkowego poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego przeciwalkoholowego. Realizacja zadań z zakresu Niebieskiej Karty prowadzona była przez całą KRPA. Na uwagę zasługuje także podjęta przez Komisję współpraca z Komisją Rodziny i Polityki Społecznej Rady iasta Krakowa, której celem jest utworzenia zespołu roboczego do opracowania nowego Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii. Zespół ds. Profilaktyki, Terapii Uzależnień i Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, którego przewodniczącym jest p. Jerzy Dziwisz, odbył w omawianym okresie 12 posiedzeń w specjalistycznych placówkach, takich jak: NZOZ: Poradnie Dobrej Nadziei (ul. Batorego, Pl. Św. Ducha), Poradnia ONARU, Pro-Vita, Poradnia Leczenia Uzależnień, Nowohuckie Centrum Psychoterapii i Terapii Uzależnień; Fundacja na rzecz kobiet z chorobą alkoholową oraz osób dotkniętych przemocą Razem bezpiecznie, Centrum Integracji Społecznej, Stowarzyszenie Rodzin Abstynenckich KRĄG. Podczas powyższych spotkań zapoznano się i omówiono m. in.: aktualną sytuację i działalność programową oraz ofertę w/w placówek, dostępność świadczeń (m. in. wsparcie w sytuacjach kryzysowych) i aktualny czas oczekiwania na terapię; problemy finansowe, lokalowe i remontowe placówek; brak, w niektórych wypadkach, kontraktów NFZ; programy szkoleń z zakresu psychologii uzależnień i procedury kierowania osób prowadzących pojazdy pod wpływem alkoholu na grupy edukacyjno-motywacyjne; 13

14 Zgodnie z realizowanymi w latach programami: psychoterapia uzależnień i współuzależnienia oraz oddzielnie, udzielanie indywidualnych świadczeń zapobiegawczo-leczniczych i rehabilitacyjnych osobom uzależnionym i zagrożonym a także członkom ich rodzin, w tym dotkniętych przemocą w rodzinie, przyjęto w 2011 r. następującą ilość pacjentów: Płeć Wiek < >60 Razem Uzależnieni od alkoholu K Uzależnieni od narkotyków K Uzależnieni od alkoholu i narkotyków K Uzależnieni od nikotyny K Uzależnieni od gier hazardowych i internetu Uzależnieni z zaburzeniami psychoorganicznymi (podwójna diagnoza) K K Współuzależnieni (członkowie rodzin K osób uzależnionych) DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików) K Ofiary przemocy domowej K Sprawcy przemocy domowej (program korekcyjno- terapeutyczny) Pijący ryzykownie (ale jeszcze nie uzależnieni) w tym dzieci i młodzież Uzależnieni wymagający innych świadczeń leczniczych (poza terapią) Współuzależnieni wymagający innych świadczeń leczniczych (poza terapią) K K K K Razem K

15 diagnozę problemów uzależnień w Krakowie: stała liczba, ok uzależnionych od opiatów, rosnąca liczba osób używających substancje psychostymulujące (amfetaminę, przyjmowany iniekcyjnie efedron, czy też odurzonych dopalaczami, głownie mefedronem). Problem dopalaczy dotyczy jednak głownie tych osób, które były już wcześniej uzależnione od innych środków psychoaktywnych; problem aktualnego stanu prawnego związanego z karaniem za posiadanie nawet niewielkich ilości narkotyków i brakiem podstaw do kierowania na przymusowe leczenie osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych; kwestię uznania za priorytet, w tej kadencji KRPA, utworzenia w Krakowie nowej dużej placówki ambulatoryjnej leczącej narkomanów. Sformułowano wniosek do ONARU o zainicjowanie działań w tej sprawie i poszukiwanie odpowiedniego lokalu w zasobie ZBK. 15

16 Terapia uzależnień środki finansowe proponowane na rok 2012 Oferta Świadczenie medyczne Kwota w zł przyznana 2010 Kwota 1 - zmniejszenie ok 23% wynikające z planu zad. SO/13/12 Kwota 2 - zmniejszenie ok. 13% wynikające z poprawki do Budżetu Ponadto Zespól zapoznał się z artykułem w Gazecie Wyborczej pt. Szokowa terapia uzależnień ( ) i wyraził swoje zaniepokojenie informacjami tam zawartymi, tj. planami obniżenia środków miejskich na terapię uzależnień w przyszłym roku. Zespól jednogłośnie wyraził opinie, że terapia uzależnień jest najważniejszym zadaniem własnym gminy, to priorytet. Zmniejszenie środków na realizację programu przełoży się na konkretne dramaty ludzi i ich rodzin. Nadal będziemy leczyć osoby uzależnione od alkoholu, ale oczekiwanie na rozpoczęcie terapii wydłuży się do kilku miesięcy. A w przypadku alkoholików czekać nie można - trzeba podejmować leczenie wtedy, kiedy oni są zmotywowani do walki o siebie. W tej sytuacji Zespół zaapelował do osób odpowiedzialnych w ieście za konstruowanie budżetu o nie obniżanie środków na terapię uzależnień. V. Zamierzenia na 2012 rok Kwota w zł przyznana 2011 Planowane jest m. in. : rozszerzenie tematyki posiedzeń plenarnych Komisji o bieżące informacje służb, instytucji i organizacji uczestniczących i realizujących programy rozwiązywania problemów alkoholowych, uzależnień i przemocy w rodzinie; zwiększenie ilości dyżurów członków Komisji oraz poszerzenie możliwości uzyskania pomocy przez zainteresowanych, poprzez uruchomienie drugiego punktu przyjmowania osób (Rynek Podgórski 4 oraz ul. Rozrywka 1); 16 Kwota 1 w zł proponowana 2012* Kwota 2 w zl proponowana PLU , , , ,00 RADZIKOWSKI 2 CP EGO , , Komorowskiego 3 PEA , , , ,00 4 CPiLU , , KCTU , , , CZWÓRKA , , , ,00 7 PRO VITA , , ,00 8 ERGOED , , ,00 9 Dom GWAN , , , ,00 10 WOTUW , , , ,00 11 Dom ONARU , , , ,00 12 Dobra Nadzieja , , , Poradnia , , ,00 ONAR 14 Prokocim Nowy , , ,00 Razem , , , ,00

17 przeprowadzenie we wszystkich siedzibach dzielnic Krakowa specjalnego dyżuru informacyjnego członków Komisji celem poszerzenia informacji o pracach i pomocy jakiej udziela KRPA; zwiększenie dostępu do poradni terapii odwykowej; stworzenie strony internetowej KRPA; nawiązanie bliższej współpracy z komisjami merytorycznymi Rady iasta Krakowa (Komisja Rodziny i Komisja Zdrowia); zintensyfikowanie i rozszerzenie współpracy z CPU. 17