Stosowanie diet odchudzających przez krakowską młodzież ze szkół ponadpodstawowych, z uwzględnieniem wieku i płci

Transkrypt

1 Kolarzyk Probl Hig E Epidemiol i wsp. Stosowanie 2, 91(3): diet odchudzających przez krakowską młodzież ze szkół ponadpodstawowych Stosowanie diet odchudzających przez krakowską młodzież ze szkół ponadpodstawowych, z uwzględnieniem wieku i płci Weight-loss diets among the Kracow high school students, according to age and gender Emilia Kolarzyk, Anna Janik, Jacek Kwiatkowski, Artur Potocki Zakład Higieny i Ekologii, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medium, Kraków Cel. Oszacowanie częstości odchudzania się i stosowania różnego rodzaju diet przez młodzież szkół ponadpodstawowych. Materiał i metodyka. Badaniami objęto 87 krakowskich uczniów (46 dziewcząt i 31 chłopców), podzielonych na 4 grupy: 142 dziewczęta młodsze gimnazjalistki; 314 dziewcząt starszych liceum/technikum; 112 chłopców młodszych gimnazjaliści, 239 chłopców starszych liceum/technikum. Zastosowano anonimową ankietę dotyczącą zachowań związanych z odżywianiem. Wyniki. Około połowa ankietowanych dziewcząt oraz około 1/3 chłopców oceniało negatywnie wizerunek ciała. Różnorodne diety odchudzające (redukcyjne oraz diety niekonwencjonalne: dr Atkinsa, South Beach, niskowęglowodanowa, jogurtowa, proteinowa, owocowe) stosowane były przez 8-2 ankietowanych; najczęściej przez gimnazjalistki, najrzadziej przez chłopców z liceum i technikum. Praktyki picia tylko płynów (najczęściej wody i soków) w ciągu całego dnia są stosowane z różną częstotliwością. Raz w tygodniu tylko płyny są pite przez 3,7 dziewcząt starszych i 31,6 dziewcząt młodszych oraz 6.4 chłopców starszych i 38. chłopców młodszych. Wnioski. Decyzje o stosowaniu diet młodzież najczęściej podejmowała samodzielnie, a najczęstszym źródłem wiedzy o sposobach odchudzania i dietach odchudzających był Internet. Restrykcyjne sposoby redukcji masy ciała dotyczyły nie tylko dziewcząt, ale i chłopców. Słowa kluczowe: uczniowie, diety odchudzające, Internet, zachowania żywieniowe Probl Hig Epidemiol 2, 91(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Aim. To estimate the frequency of weight-loss diets application among high school students. Material and methods. The examinations included 87 students from Kracow (46 girls and 31 boys) divided into 4 groups: 142 junior high school girl students, 314 comprehensive/technical high school girl students; 112 junior high school boy students, 239 comprehensive/technical high school boy students. An anonymous questionnaire concerning nutritional behaviors was used in the study. Results. About a half of examined girls and about 3 of boys were critical of their appearance. Different weight-loss diets (reduction diets, nonconventional diets such as: dr Atkins, South Beach, low-carbohydrate diet, yoghurt diet, protein diet, fruit diet) were used by 8-2 of the examined students; most frequently by junior high school girl students, most rarely by comprehensive/technical high school boy students. Drinking only water and fruit juices during the day was used with different frequency among the examined students; 3.7 of older girls and 31.6 of younger girls and 6.4 of older boys and 38. of younger boys drank water and juices only without any food intake once a week. Conclusions. Decisions about going on a weight-loss diet were taken up personally by the students. Internet was the most frequent source of knowledge about ways of weight-loss and reducing diets. Restrictive ways of body mass reduction concerned not only girls but boys as well. Key words: students, weight-loss diet, Internet, nutritional behaviors Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. Emilia Kolarzyk Department of Hygiene and Ecology. Jagiellonian University. Medical College. Krakow 7 Kopernik Street Krakow. Poland Tel/fax: 48(12) ; mykolarz@cyf-kr.edu.pl Wprowadzenie We współcześnie obowiązujących kanonach kultury, poczesne miejsce zajmuje kult ciała, który wiąże się często z przesadną afirmacją odnośnie wyglądu zewnętrznego. Ciało pełni szereg różnych funkcji, począwszy od odzwierciedlenia siebie do samooceny własnego Ja. Według B. Wojciszke [1] Ja obejmuje własne ciało (oraz jego obraz i ocenę), wiedzę o sobie (czyli strukturę Ja), tożsamość (która nadaje poczucie ciągłości Ja w czasie i zmieniających się sytuacjach oraz odróżnia nas od innych), a także zdolność i skłonność dokonywania wyborów, działań celowych i samoregulacji. Negatywna ocena wizerunku ciała oraz związane z tym destrukcyjne emocje mogą mieć niekorzystny wpływ na całokształt zachowań człowieka oraz na obniżone poczucie własnej wartości [2]. Wygląd fizyczny, w tym również masa ciała, stają się jednym z podstawowych elementów kształtujących tożsamość człowieka. Zainteresowanie wizerunkiem własnego ciała nabiera szczególnego znaczenia w wieku dojrzewania. W tym okresie dziewczęta skupiają się przede wszystkim na obrazie siebie, często oderwanym od całości Ja. Kształtuje się stosunek do własnego wizerunku ciała

2 4 Probl Hig Epidemiol 2, 91(3): w aspekcie poznawczym, behawioralnym oraz emocjonalnym. Aspekt emocjonalny dotyczący wizerunku ciała wiąże się z zadowoleniem lub niezadowoleniem z wyglądu zewnętrznego, jak również z obawą przed przyrostem masy ciała, indukowanym nadmiarem tkanki tłuszczowej. Należy przy tym zaznaczyć, że w szczególności dziewczęta mają generalnie tendencję do przeszacowywania rozmiarów własnego ciała [3]. Niewłaściwe wyobrażenie własnego wyglądu powoduje często nakręcanie się spirali ukrytych postaw wobec wizerunku ciała [4,]. Negatywna samoocena i nieadekwatne postrzeganie siebie istotnie wiążą się z podejmowaniem nieodpowiednich środków w celu redukcji masy ciała [6]. Do standardowych sposobów modyfikacji masy ciała należy odchudzanie, łącznie z podejmowaniem nieracjonalnych metod odżywiania i restrykcyjnych diet [7-9]. Cel pracy Ocena postrzegania własnego wyglądu przez młodzież szkół ponadpodstawowych oraz oszacowanie skali występowania zjawiska odchudzania się i stosowania diet odchudzających. Materiał i metodyka Badaniami objęto 878 uczniów krakowskich szkół ponadpodstawowych, przy czym opracowanie wyników możliwe było tylko w przypadku 87 uczniów (46 dziewcząt i 31 chłopców); 71 ankietowanych błędnie lub niekompletnie wypełniło zastosowany w badaniu Kwestionariusz Osobowy, ukierunkowany na poznanie uwarunkowań sprzyjających powstawaniu zaburzeń stanu odżywienia wśród młodzieży szkolnej. Analizę wyników przeprowadzono uwzględniając podział badanych wg wieku i płci na 4 grupy. Tabela I. Podział badanej młodzieży na grupy, z uwzględnieniem płci i wieku Table I. Division of examined youth into groups according to gender and age Dziewczęta młodsze gimnazjalistki /Junior high school girl students Dziewczęta starsze liceum/technikum / comprehensive/technical high school girl students Chłopcy młodsi gimnazjaliści / Junior high school boy students Chłopcy starsi - liceum/technikum /comprehensive/technical high school boy students N Średnia wieku /mean age Przedział wiekowy /age range , , , , Badani subiektywnie oceniali swoją masę ciała. Do opracowania wyników zostały wybrane odpowiedzi na pytania dotyczące osądu swojego wyglądu zewnętrznego oraz stosowania diet odchudzających czy też innych form odchudzania. Wyniki Samoocena wyglądu przez ankietowanych uczniów, z uwzględnieniem wieku i płci przedstawiona jest na rycinie ,43 43,7 48,6 1,94 akceptacja masy ciała brak akceptacji masy ciała Ryc. 1. Postrzeganie swojej masy ciała przez badanych Fig. 1. Self-assessment of body mass among examined students Ogółem 44, ankietowanych uczniów oceniło swoją masę ciała jako nieprawidłową. Dziewczęta częściej wyrażały niezadowolenie ze swojej masy ciała niż chłopcy. Nieznacznie ponad połowa licealistek (2) i blisko połowa gimnazjalistek (43,) miały zastrzeżenia do swojego wyglądu w tym aspekcie, natomiast problem ten dotyczył około 1/3 chłopców i nie było znaczących różnic między grupą młodszą i starszą wiekowo. Spośród odpowiedzi wskazujących na nieprawidłową masę ciała zdecydowanie częściej przeważały opinie o nadmiarach masy ciała (77) niż jej niedoborach (23). Konsekwencją częstego postrzegania własnej masy ciała jako nadmiernej było stosowanie różnorodnych diet odchudzających (ryc. 2) ,7 13,1 Ryc. 2. Odsetek badanych stosujących aktualnie dietę odchudzającą Fig. 2. Percentage of examined students on a weight-loss diet during the study 64,86 3,14 13,39 61,92 8,44 Różnorodne diety odchudzające stosowane były przez 8,4-2, ankietowanych. Diety te najczęściej stosowane były przez gimnazjalistki (2,7), najrzadziej przez chłopców starszych wiekowo (8,44). W grupach licealistek i chłopców młodszych wiekowo 38,8

3 Kolarzyk E i wsp. Stosowanie diet odchudzających przez krakowską młodzież ze szkół ponadpodstawowych odsetek był zbliżony i stanowił nieco ponad 13. Badani stosowali różne diety odchudzające. Były to typowe diety redukcyjne (, 1, 16 kcal), ale też diety niekonwencjonalne, takie jak dieta dr Atkinsa, South Beach, niskowęglowodanowa, jogurtowa, proteinowa oraz niezdefiniowane jednoznacznie diety owocowe lub owocowo-warzywne. Uczniowie stosowali również diety polegające na ograniczaniu spożycia niektórych rodzajów produktów i/lub potraw, najczęściej tłuszczu, tłustych mięs i słodyczy, przy deklarowanym często zwiększonym spożyciu warzyw i owoców. Czasami wyżej wymienione ograniczenia połączone były z redukcją liczby spożywanych dziennie posiłków, a nawet okresowo uczniowie pili tylko płyny; młodzieży z poszczególnych grup zgłaszało, że są dni, w których nic nie jedzą, tylko piją płyny (ryc. 3) ,17 2,8 2,89 17,99 Tabela III. Rodzaje wybieranych napoi przez osoby deklarujące okresowe wyłączne spożywanie płynów w ciągu dnia Table III. Kinds of liquids chosen by students declaring periodical consumption of liquids only Dziewczęta młodsze /Younger girls Dziewczęta starsze /Older girls Chłopcy młodsi /Younger boys Chłopcy starsi /Older boys Woda /water Soki /juices Mleko /milk Inne /others Więcej niż jeden /More than one choice 34,4,8,4,4 4 37,9 22,7,4 11,4 27,6 13,7 6,9,4,3 68,7 19,1 3,9 4,8 7,1 38,1 Ankietowani najczęściej wskazywali na spożywanie więcej niż jednego rodzaju płynu w ciągu dnia. Tylko wodę wypijały chętniej dziewczęta niż chłopcy. Mleko, jako jedyny płyn w ciągu dnia, wybierane było rzadko. Z pozostałych płynów wymieniano herbatę, napoje typu cola, energetyzujące oraz piwo. Motywację do stosowania diet młodzież najczęściej podejmowała samodzielnie (¾ dziewcząt i starszych chłopców oraz 6 chłopców młodszych). Inicjatywa ze strony rodziców miała miejsce w zakresie -17, natomiast w przypadku kolegów lub koleżanek 1-3 (ryc. 4a, 4b). Ryc.3. Odsetek ogółu badanych uczniów pijących w wybrane dni tylko płyny Fig.3. The percentage of examined pupils drinking only liquids in chosen days Osoby zgłaszające praktyki picia tylko płynów w ciągu całego dnia zostały potraktowane jako subgrupa =. Częstość stosowania takich praktyk (określana z częstotliwością raz na tydzień lub raz na miesiąc) przedstawiona jest tabeli II ,96 79,2 8,6 6,2 2,88 2,41 11,4 samodzielnie rodzice koledzy inne 11,24 Tabela II. Częstość () praktyk ograniczenia spożycia tylko do płynów Table II. Frequency () of practices of limiting consumption to liquids only Raz w tygodniu /once a week Raz w miesiącu /Once a month Dziewczęta młodsze/younger girls 31,6 68,4 Dziewczęta starsze/older girls 3,7 46,3 Chłopcy młodsi/younger boys 38, 61, Chłopcy starsi/older boys 9,4 4,6 Praktyki picia tylko płynów w ciągu całego dnia, wyrażające się z częstotliwością raz w tygodniu, były stosowane częściej przez młodzież starszą (dziewczęta - 3,7, chłopcy - 9,4) niż przez młodzież z młodszych grup wiekowych (gimnazjalistki - 31,6, gimnazjaliści - 38,). Płyny, które były wybierane jako jedyne pożywienie w ciągu dnia przedstawione są w tabeli III. Ryc. 4a. Motywacja do stosowania diet odchudzających dziewczęta Fig. 4a. Motivation to apply weight-loss diets girls ,3 74,32 17,11,46 samodzielnie rodzice koledzy inne Ryc. 4b. Motywacja do stosowania diet odchudzających chłopcy Fig.4b. Motivation to apply weight-loss diets boys 2,63 1,64 17,11 18,3

4 412 Probl Hig Epidemiol 2, 91(3): Dla prawie połowy (49,19) ankietowanych uczniów źródłem wiedzy o sposobach odchudzania i dietach odchudzających był Internet. Znacznie rzadziej i mniej więcej w podobnym stopniu badani czerpali wiedzę od znajomych (14,72), z prasy (14,24), z innych źródeł (14,8) (ryc. ) ,43 46,67 9,26 16,6 17,22 1,74 16,92 1,71 8,89 internet znajomi prasa inne Ryc.. Źródła wiedzy o sposobach odchudzania i dietach odchudzających Fig.. Sources of knowledge about weight-loss diets 12,4 7,34 18,7 Dyskusja W doniesieniach literaturowych problemy dotyczące zaburzeń łaknienia oraz nieadekwatnej do rzeczywistości oceny własnego ciała rozpatrywane są głównie w odniesieniu do dziewcząt i kobiet. Sformułowany przez B. Ziółkowską i wprowadzony do nomenklatury pojęć psychologicznych syndrom gotowości anorektycznej SGA odnosi się do dziewcząt. Został on zdefiniowany jako zespół objawów nasuwających podejrzenie nieprawidłowości w zakresie realizowania potrzeby pokarmowej oraz stosunku do własnego ciała [] i przejawia się między innymi nadmierną dbałością o wygląd, ciągłym porównywaniem się z ideałem kobiecej sylwetki, liczeniem kalorii spożywanych produktów i tendencją do nadmiernej kontroli masy oraz wymiarów ciała. Raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) o zachowaniach zdrowotnych młodzieży pt. Health Behaviour in School- Aged Children z roku 2/26 (HBSC) [11] podaje, że w Polsce ponad połowa (4) piętnastolatek uważa siebie jako za grube lub trochę za grube. Znamienne jest, że takich odczuć doświadcza również 4 jedenastolatek. Według tego raportu w Polsce odchudza się 1 jedenastolatek, 22 trzynastolatek i 27 piętnastolatek Większość młodych dziewcząt, przekonanych o swojej nieatrakcyjności, odchudza się niepotrzebnie, gdyż jak wynika z badań H. Kołoło i B. Wojnarowskiej [12], percepcja siebie nastolatek jest najczęściej nieadekwatna do stanu rzeczywistego. W badaniach młodzieży w okresie dorastania stwierdzono brak zgodności między samooceną masy ciała, a wskaźnikiem BMI. Wykazano że na decyzję o odchudzaniu większy wpływ miała samoocena masy ciała, niż rzeczywisty jej nadmiar [13]. 23,33 Znaczna część współczesnych nastolatek źle się czuje w swoim ciele. Większość uważa się za grube, więc nagminnie stosuje metody mające na celu zmniejszenie masy ciała [14]. W naszych badaniach negatywną samooceną wyglądu, wyrażającą się niezadowoleniem z masy ciała, charakteryzowała się prawie połowa ankietowanych dziewcząt. Znamienny natomiast jest fakt, że tego rodzaju odczucia zgłaszało również około 1/3 chłopców. Niepokojące jest również, że decyzję o odchudzaniu młodzież najczęściej podejmuje samodzielnie, nie konsultując tego z lekarzem, ani dietetykiem. Nieuzasadnione nadmiarem masy ciała odchudzanie się w okresie pokwitania należy uznać za zachowanie ryzykowne dla zdrowia [1-17]. Następnym negatywnym zjawiskiem jest wynikające z tej pracy spostrzeżenie, że wiedzę na temat diet odchudzających i sposobów odchudzania młodzież czerpie głównie z Internetu. Należy podkreślić, że Internet może odegrać pozytywną rolę w ocenie swojego sposobu żywienia i stanu odżywienia [18] i część młodzieży z tego korzysta, ale w większości przypadków uczniowie czerpią wiedzę nie z profesjonalnych stron internetowych, tylko z blogów tematycznych i nie autoryzowanych informacji, a do przekazywania doświadczeń wykorzystują forum internetowe. Wnioski 1. Wbrew powszechnej opinii, problemy z akceptacją wizerunku ciała w okresie adolescencji mają nie tylko dziewczęta, ale i chłopcy. Niezadowolenie ze swojego wyglądu zewnętrznego, głównie w aspekcie nadmiarów masy ciała, zgłaszała niemal połowa spośród 46 ankietowanych uczennic oraz około 1/3 spośród 31 uczniów. 2. Różnorodne diety odchudzające (redukcyjne oraz diety niekonwencjonalne: dr Atkinsa, South Beach, niskowęglowodanowa, jogurtowa, proteinowa, owocowe) stosowane były przez 8-2 ankietowanych; najczęściej przez gimnazjalistki, najrzadziej przez chłopców z liceum i technikum. 3. Praktyki picia tylko płynów w ciągu całego dnia, wyrażające się z częstotliwością raz w tygodniu, są stosowane częściej przez młodzież starszą niż przez młodzież z młodszych grup wiekowych. Najczęściej deklarowano picie wody i soków, a najrzadziej mleko. 4. Motywację do stosowania diet młodzież najczęściej podejmowała samodzielnie, a najczęstszym źródłem wiedzy o sposobach odchudzania i dietach odchudzających był Internet. Należy więc tworzyć profesjonalne strony internetowe, z których młodzież może czerpać rzetelną wiedzę, podaną przez specjalistów z zakresu żywienia.

5 Kolarzyk E i wsp. Stosowanie diet odchudzających przez krakowską młodzież ze szkół ponadpodstawowych Piśmiennictwo / References 1. Wojcieszke B. Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Scholar, Warszawa Głębocka A, Kubalt J. Wizerunek ciała. Portret Polek. Opole Grajner H. Rola samooceny, wizerunku ciała oraz zachowań zdrowotnych w obrazie siebie nastolatek o różnych wartościach wskaźnika BMI. Krakowska Akademia im F. Modrzewskiego, Kraków Worobey J. Eating attitudes and temperament attributes of normal and overweight college students. Eating Behav 22, 3: Davison TE, McCabe MP. Adolescent body image and psychosocial functioning. J Soc Psychol 26, 146(1): Johnson F, Wardle J. Dietary restraint body dissatisfaction and psychological distress. A prospective analysis. J Abnorm Psychol 2, 1149(1): Liechty JM. Body image distortion and three types of weight loss behaviors among nonoverweight girls in the United States. J Adolesc Health 2, 47(2): Rogovik AL, Chanoine JP, Goldman RD. Pharmacotherapy and weight-loss supplements for treatment of pediatric obesity. Drugs 2, 7(3): Burnette JL. Implicit theories of body weight: entity beliefs can weigh you down. Pers Soc Psychol Bull 2, 36(3): Ziółkowska B. Ekspresja syndromu gotowości anorektycznej u dziewcząt w stadium adoloscencji. Poznań Currie C, et al. Inequalities in young people s health: HBSC international report from the 2/26 Survey. Health Policy for Children and Adolescents, No.. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe Kołoło H, Woynarowska B. Samoocena masy ciała i odchudzanie się młodzieży w okresie dojrzewania. Przegl Pediatr 24, 34 (3/4): Bąk- Sosnowska M, Mandal E, Zahorska-Markiewicz B. Związek nieadekwatnego wyobrażenia własnego ciała z nadwagą u kobiet. Ann Acad Med Siles 26, 6(): Wojdyła-Buciora P, Marcinkowski JT. Sposób żywienia, zadowolenie z własnego wyglądu i wyobrażenie o idealnej sylwetce młodzieży licealnej. Probl Hig Epidemiol 2, 91(2): Chen MY, Fan JY, Jane SW, Wu JY. Do overweight adolescents perceive the need to reduce weight and take healthy actions? J Nurs Res 29, 17(4): Davison KK, Deane GD. The consequence of encouraging girls to be active for weight loss. Soc Sci Med 2, 7(4): Lim SS, Norman RJ, Clifton PM, Noakes M. Psychological effects of prescriptive vs general lifestyle advice for weight loss in young women. J Am Diet Assoc 29, 9(11): Sochacka-Tatara E, Pac A, Majewska R. Ocena żywienia za pomocą wywiadu żywieniowego przez Internet. Probl Hig Epidemiol 2, 91(1):