Spis treści Wykaz skrótów Słowo wstępne Kodeks rodzinny i opiekuńczy TYTUŁ I. Małżeństwo TYTUŁ II. Pokrewieństwo i powinowactwo

Transkrypt

1

2

3 Spis treści Wykaz skrótów... 7 Słowo wstępne USTAWA z dnia z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) TYTUŁ I. Małżeństwo (art ) Dział I. Zawarcie małżeństwa (art. 1 22) Dział II. Prawa i obowiązki małżonków (art ) Dział III. Małżeńskie ustroje majątkowe (art ) Rozdział I. Ustawowy ustrój majątkowy (art ) Rozdział II. Umowne ustroje majątkowe (art ) Oddział 1. Przepisy ogólne (art ) Oddział 2. Wspólność majątkowa (art ) Oddział 3. Rozdzielność majątkowa ( ) Oddział 4. Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobku (art ) Rozdział III. Przymusowy ustrój majątkowy (art ) Dział IV. Ustanie małżeństwa (art ) Dział V. Separacja (art ) TYTUŁ II. Pokrewieństwo i powinowactwo (art ) Dział I. Przepisy ogólne (art ) Dział Ia. Rodzice i dzieci (art ) Rozdział I. Pochodzenie dziecka (art ) Oddział 1. Macierzyństwo (art ) Oddział 2. Ojcostwo (art ) Rozdział II. Stosunki między rodzicami a dziećmi (art ) Oddział 1. Przepisy ogólne (art ) Oddział 2. Władza rodzicielska (art ) Oddział 2a. Piecza zastępcza (art ) Oddział 3. Kontakty z dzieckiem (art ) Dział II. Przysposobienie (art ) Dział III. Obowiązek alimentacyjny (art )

4 Spis treści TYTUŁ III. Opieka i kuratela (art ) Dział I. Opieka nad małoletnim (art ) Rozdział I. Ustanowienie opieki (art ) Rozdział II. Sprawowanie opieki (art ) Rozdział III. Nadzór nad sprawowaniem opieki (art ) Rozdział IV. Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki (art ) Dział II. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie (art ) Dział III. Kuratela (art ) O Autorach Skorowidz

5 Wykaz skrótów Akty prawne d.k.p.c. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 lis topada 1930 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 1950 r. Nr 43, poz. 394 ze zm.) nie obowiązuje k.c. ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet nia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) Konwencja haska Konwencja o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego, sporządzona w Hadze dnia 29 maja 1993 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 448) Konwencja Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów o prawach dziecka Zjednoczonych 20 lis topada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.) Konwencja o wyko- Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci, sporządzona w Strasburnywaniu praw dzieci gu dnia 25 stycznia 1996 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 107, poz. 1128) k.p. ustawa z 26 czerw ca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerw ca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 267 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.r. ustawa z 27 czerw ca 1950 r. Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 308 ze zm.) nie obowiązuje k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) p.a.s.c. ustawa z 29 wrześ nia 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz ze zm.) p.p.m. ustawa z 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432 ze zm.). pr. bank. ustawa z 29 sierp nia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.). pr. not. ustawa z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 164 ze zm.) pr. rodz. dekret z 22 stycznia 1946 r. Prawo rodzinne (Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze zm.) nie obowiązuje 7

6 Wykaz skrótów pr.spółdz. ustawa z 16 wrześ nia 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1443) p.u.n. ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U r., poz. 1112) p.u.s.p. ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.) regulamin sądowy rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 259) rozporządzenie rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 lis topada 2003 r. dotyczące nr 2201/2003 jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.Urz. UE 2003 L 338/1) u.g.n. ustawa z 21 sierp nia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.) u.krs ustawa z 20 sierp nia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U z 2013 r., poz. 1203) u.k.s.c. ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1025) u.k.w.h. ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.) u.o.p.l. ustawa z 21 czerw ca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 150) u.p.n. ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 382) u.w.l. ustawa z 24 czerw ca 1994 r. o włas ności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) u.w.r.s.p. ustawa z 9 czerw ca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 135 ze zm.) zarządzenie zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 12 grudnia 2003 r. w sprawie organio organizacji zacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.) Publikatory AUWr Biul. SN CBOSA DPP KPP MoP M.P. NP ONSAiWSA OSA OSAiSN OSAŁ OSN OSNAPiUS OSNC OSNCP OSNC-ZD OSNPG Acta Universitatis Wratislaviensis Biuletyn Sądu Najwyższego Centrala Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych Demokratyczny Przegląd Prawniczy Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Prawniczy Monitor Polski Nowe Prawo Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Łodzi Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Dodatkowy Orzecznictwo Sądu Najwyższego Biuletyn Prokuratury Generalnej 8

7 Wykaz skrótów OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy. Seria A OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne POSAG Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Prok. i Pr. wkł. Prokuratura i Prawo wkładka PS Przegląd Sądowy Rej. Rejent RPES Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SC Studia Cywilistyczne SP Studia Prawnicze TPP Transformacje Prawa Prywatnego ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Inne Lexis.pl Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska nb numer brzegowy NSA Naczelny Sąd Administracyjny SA Sąd Apelacyjny SI Studia Iuridica SIP Lex system informacji prawnej Wolters Kluwer SN Sąd Najwyższy SO Sąd Okręgowy TK Trybunał Konstytucyjny TSUE Trybunał Sprawied liwości Unii Europejskiej WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny Artykuły bez bliższego okreś lenia są przepisami ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy.

8 Słowo wstępne Podstawowym założeniem przyjętym przy pisaniu komentarza do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego było stworzenie dzieła służącego wyjaśnianiu na potrzeby wymiaru sprawiedliwości i stosowania prawa zagadnień, które występują lub mogą pojawić się w praktyce. Z tego względu problematyka teoretyczna została uwzględniona nieco węziej, a ustalenie zakresu, w jakim przedstawienie rozważań naukowych należało uznać za potrzebne, zostało pozostawione do decyzji każdego z Autorów i każdy z nich odpowiada samodzielnie za wyrażane przez siebie poglądy. Wśród Autorów znaleźli się wybitni prawnicy z bardzo dużym doświadczeniem zawodowym, przy czym większość stanowią sędziowie Sądów Apelacyjnych i Okręgowych łączący bieżącą praktykę orzeczniczą z pracą kodyfikacyjną, naukową lub dydaktyczną, których poglądy i orzecznictwo kształtują od lat praktykę stosowania prawa rodzinnego. Po 2000 r. zapadło bardzo niewiele orzeczeń Sądu Najwyższego dotyczących zagadnień materialnego prawa rodzinnego. Jest to skutek reformy procedury cywilnej wyłączającej w zasadzie całkowicie dopuszczalność skargi kasacyjnej w sprawach z zakresu prawa rodzinnego. Reformę tę trudno uznać za udaną lub uzasadnioną, a jest ona częściowo pokłosiem nieprawidłowego przekonania, że prawo rodzinne nie obfituje w złożone zagadnienia prawne. Reformę tę można także określić jako krótkowzroczną, ustawodawcy umknęło bowiem, że prawo rodzinne zaczęła cechować duża dynamika. Odzwierciedla ona zmiany dotyczące rodziny, stosunków rodziców z dziećmi, władzy rodzicielskiej itp. zachodzące w społeczeństwie. Zmiany te są natomiast dostrzegane w części orzecznictwa sądów powszechnych i można przypuszczać, że są kolejne są nieuniknione. Nieuniknione są również konflikty wartości, które orzecznictwo będzie odzwierciedlać. Wobec wymuszonego ustawowo milczenia Sądu Najwyższego, który mógłby rozstrzygać spory pojawiające się na tym tle, powstającą lukę mogą częściowo wypełniać orzecznictwo Sądów Apelacyjnych, szczęśliwie dostępne coraz szerzej, oraz nauka prawa. Chcielibyśmy, żeby tę lukę wypełniał, choćby częściowo, również ten komentarz. 11

9 Słowo wstępne Publikacja jest przeznaczona przede wszystkim dla praktyków prawa rodzinnego, w szczególności sędziów i pełnomocników procesowych, poszukujących na potrzeby konkretnej sprawy rozwiązań zagadnień często bardzo szczegółowych. Z uwagi na przystępną formę jest on skierowany również do osób, dla których problematyka prawa rodzinnego i opiekuńczego jest tylko wycinkiem ich szerszej działalności zawodowej i zajmują się nią sporadycznie. Warszawa, wrzesień 2014 r. Jacek Wierciński

10 USTAWA z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jednolity: Dz.U. z 11 lipca 2012 r., poz. 788; zm.: Dz.U. z 2012 r., poz. 1529; z 2013 r., poz. 1439; z 2014 r., poz. 1188) Tytuł I Małżeństwo Dział I Zawarcie małżeństwa Bibliografia: Adamczewski W., Przepisy małżeńskie konkordatu polskiego na tle innych umów konkordatowych, Ius Matrimoniale 2001, t. 6; Adamczyk M., Zmiana płci w świet le aktualnego stanu prawnego, PS 2006, nr 11 12; Adamowicz L., Aspekty praktyczne związane z funkcjonowaniem małżeństwa konkordatowego, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Balwicka-Szczyrba M., Zasady biegu 5-dniowego terminu z art. 8 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; Banaszkiewicz B., Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny. O niektórych implikacjach art. 18 Konstytucji RP, KPP 2013, nr 3; Banaszkiewicz B., Problem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji związków homoseksualnych, KPP 2004, nr 2; Borysiak W., Działanie Państwa jako siła wyższa prowadząca do wstrzymania rozpoczęcia albo zawieszenia biegu terminów przedawnienia i zasiedzenia, PS 2010, nr 5; Borysiak W., O prawie spadkobierców ustawowych do zachowku polemicznie, PiP 2008, nr 5; Borysiak W., w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Spadki (art k.c.), red. K. Osajda, Warszawa 2013; Bosek L., W sprawie zgodności z Konstytucją RP przeszkody małżeńskiej okreś lonej w art. 12 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych 2011, nr 3; Broniewicz W., Powództwo prokuratora o unieważnienie małżeństwa według kodeksu postępowania cywilnego i kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, PiP 1961, nr 6; Cagara J., Postępowanie nieprocesowe w sprawach dotyczących zawarcia małżeństwa z obywatelem polskim, NP 1979, nr 2; Chwyć H., Zawarcie małżeństwa i jego rejestracja w prawie polskim, Lublin 1998; Cieślak R., Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika, Jurysta 2005, nr 6 7; Cioch P., Postępowanie nieprocesowe w sprawach o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa, PS 2010, nr 3; Czajkowska A., Pachniewska E., Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz. Orzecz- Witold Borysiak 13

11 Tytuł I. Małżeństwo nictwo. Wzory dokumentów i pism, Warszawa 2011; Daniluk P., Prawne aspekty chirurgicznej zmiany płci u transseksualistów (uwagi de lege ferenda), PiP 2007, nr 5; Dąbrowski H., w: Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972; Dobrzański B., Glosa do orzeczenia SN z 12 sierp nia 1965 r., I CR 214/65, OSPiKA 1966, nr 5; Dobrzański B., Przegląd orzecznictwa, NP 1972, nr 4; Domański M., Orzekanie o zezwoleniu na zawarcie małżeństwa kobiecie, która nie ukończyła 18 lat, w: Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawied liwości, red. A. Siemaszko, Warszawa 2011; Domański M., Rozdzielność płci nupturientów jako przesłanka istnienia małżeństwa (art. 1 k.r.o.), KPP 2013, nr 4; Domański M., Względne zakazy małżeńskie, Warszawa 2013; Domański M., Zawieranie małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną w prawie polskim a Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, SP 2013, nr 2; Domański M., Zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika, w: Prawo w działaniu, t. 7, red. E. Holewińska-Łapińska, Warszawa 2010; Domański R.A., Konstytutywny czy deklaratywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa w USC w przypadku małżeństwa konkordatowego, PiP 2006, nr 3; Drozd E., Uzyskanie pełnoletności przez zawarcie małżeństwa, NP 1969, nr 7 8; Dulko S., Stwierdzenie zmiany płci w drodze sądowej, NP 1982, nr 9 10; Dulko S., Imieliński K., Czernikiewicz W., Prawne aspekty małżeństwa transseksualistów (analiza niezwyk łego przypadku), NP 1983, nr 6; Dymek E., Konkubinat. Czy istnieje potrzeba prawnego uregulowania stosunków osobistych i majątkowych związków pozamałżeńskich?, w: Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego?, red. B. Czech, Katowice 1997; Dzienis P., Konwalidacja małżeństw wyznaniowych w prawie cywilnym, Pal. 2003, nr 7 8; Fabian J., Pełnomocnictwo, Warszawa 1963; Filar M., Prawne i społeczne aspekty transseksualizmu, w: Prawo a medycyna u progu XXI wieku, Toruń 1987; Filar M., Transseksualizm jako problem prawny, PS 1996, nr 1; Gajda J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2002; Gajda J., Pojęcie dobrej wiary w przepisach Kodeksu cywilnego, SP 1997, nr 2; Gajda J., w: System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009, 2014; Gawlik B., w: System prawa cywilnego. Tom I. Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985; Gilewicz M., Przysposobienie całkowite w polskim prawie rodzinnym, SC 1981, t. XXXI; Gołowkin-Hudała M., Pokrewieństwo jako przeszkoda małżeńska. Nowe uwarunkowania wynikające z rozwoju technik wspomaganej prokreacji, w: Zawieranie małżeństwa w różnych systemach prawnych, religiach i kulturach, red. R. Sztychmiler, Olsztyn 2009; Gondorek K., Ustowska A., Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem, Warszawa 1991; Góra-Błaszczykowska A., Postępowanie dowodowe w sprawach o ustalenie nieistnienia małżeństwa, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; Góralski W., Czynności i rola duchownego przy zawieraniu małżeństwa konkordatowego, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie: zagadnienia wybrane, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Góralski W., Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce, Warszawa 1998; Górecki J., Unieważnienie małżeństwa, Kraków 1958; Gromadzki C., Poczucie przynależności do danej płci jako kryterium przy zmianie oznaczenia płci w akcie urodzenia transseksualistów, PS 1997, nr 10; Gromek K., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013; Gromska-Szuster I., w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1 366, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Warszawa 2013; Grzybowski S., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980; Grzybowski S., Z problematyki usytuowania prawa rodzinnego w systemie prawa cywilnego (zagadnienia części ogólnej oraz oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński), w: Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dybowskiego, Studia Iuridica 1994, t. 21; Gudowski J., w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 3, red. T. Ereciński, Warszawa 2012; Gwiazdomorski J., Zawarcie małżeństwa, PiP 1949, nr 2; Haak H., Zawarcie małżeństwa. Komentarz, Toruń 1999; Hemerling M., Status prawny małżeńskiej wspólności ustawowej w małżeństwie bigamicznym i podział majątku wspólnego po jego ustaniu, Pal. 2012, nr 3 4; Ignatowicz J., Nowa forma zawierania małżeństw (art. 10 Konkordatu), PS 1994, nr 2; Ignatowicz J., Udział prokuratora w sprawach o prawa stanu cywilnego w świet le przepisów prawnych obowiązujących od dnia 1 stycznia 1965 r., PiP 1965, nr 4 5; Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, Warszawa 2012; Iwulski J., Wołek T., Unieważnienie małżeństwa z powodu niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków, NP 1978, nr 2; Jędrejek G., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art , Warszawa 2013; Jędrejek G., Ograniczenia środków zaskarżenia od wyroków rozwodowych, w: W trosce o rodzinę. Księga Pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, red. M. Kosek, J. Słyk, Warszawa 2008; Jędrejek G., Regulacja instytucji małżeństwa w prawie kanonicznym i świeckim, RPES 14

12 Dział I. Zawarcie małżeństwa 2008, nr 2; Karnicka-Kawczyńska A., Kawczyński J., Stosunki majątkowe w małżeństwie, Prawo Spółek 2000, nr 3; Kasprzyk P., Nieprawidłowości dotyczące rejestracji zawieranych małżeństw konkordatowych w urzędach stanu cywilnego w Polsce, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Kasprzyk P., Unieważnienie małżeństwa w polskim prawie rodzinnym a stwierdzenie nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym, w: Iustitia civitatis fundamentarum. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Wiesława Chrzanowskiego, Lublin 2003; Kępiński M., Opinia o projekcie ustawy o zmianie ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego, Przegląd Legislacyjny 2001, nr 4; Kłoda M., Wybrane problemy międzyczasowe ostatnich nowelizacji prawa rodzinnego, Pal. 1999, nr 11; Konieczny K., Nazwisko małżonków, PS 2003, nr 5; Kopaczyńska-Pieczniak K., w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2012; Koper I., w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom III. Art , red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Warszawa 2011; Korzan K., Charakter i skutki wyroków wydanych w sprawach małżeńskich, SC 1975, t. XXV XXVI; Korzan K., Postępowanie w sprawach małżeńskich, Rej. 2005, nr 1; Kosek M., w: Nowelizacja prawa rodzinnego na podstawie ustaw z 6 lis topada 2008 r. i 10 czerw ca 2010 r. Analiza, wykładnia, komentarz, red. W. Stojanowska, Warszawa 2011; Kozaczka A., Wady oświadczenia konsensu z art. 1 kodeksu rodzinnego a nieważność małżeństwa, NP 1957, nr 9; Krajewski R., Małżeństwa transseksualistów (uwagi de lege lata i de lege ferenda), Jurysta 2009, nr 2; Krajewski R., Przyrzeczenie zawarcia małżeństwa (zaręczyny) w świet le obowiązujących przepisów prawa, Jurysta 2007, nr 10; Kremer A., Zawarcie związku małżeńskiego przed konsulem (wybrane zagadnienia), Zeszyty Prawnicze UKSW 2007, nr 7; Krukowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999; Krukowski J., Normy konkordatowe w relacji do innych norm prawnych. Wprowadzenie do problematyki uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Krzemiński Z., Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, Warszawa 1973; Krzemiński Z., Wyrok w sprawach małżeńskich, Pal. 1973, nr 3; Księżak P., Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2012; Kuglarz F., Zoll F., Małżeństwo konkordatowe. Analiza prawnoporównawcza zawarcia małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie polskim. Rozważania na tle konkordatu z 28 lipca 1993 r., Kraków 1994; Kusyk B., Kontrola sądu powszechnego nad czynnościami kierownika urzędu stanu cywilnego, PS 2009, nr 5; Lewaszkiewicz-Petrykowska B., w: System prawa cywilnego. Tom I. Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985; Lipiński K., Odszkodowanie za niedotrzymanie przyrzeczenia małżeństwa, NP 1954, nr 7 8; Lipiński K., Treść prawna zwolnienia przez sąd przyszłych małżonków od przedstawienia urzędnikowi stanu cywilnego wymaganych przez prawo dokumentów, PiP 1949, nr 9 10; Lipiński K., W kwestii wykładni art. 3 kodeksu rodzinnego, PiP 1951, nr 8 9; Lipiński K., Zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez osobę małoletnią, NP 1953, nr 4; Litwin J., Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 1961; Litwin J., Zmiany w dziedzinie zawierania małżeństw i rejestracji stanu cywilnego, jakie przynosi kodeks rodzinny i opiekuńczy, NP 1964, nr 7 8; Łętowska E., Woleński J., Instytucjonalizacja związków partnerskich a Konstytucja RP z 1997 r., PiP 2013, nr 6; Madaj S., Postępowanie nieprocesowe w sprawach małżeńskich, Warszawa 1978; Majer P., Małżeństwo jako przedmiot zainteresowania Kościoła i Państwa prawo kanoniczne a małżeństwo cywilne, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red. A. Mezglewski, Lublin 2004; Malinowska I., Instytucja małżeństwa w polskim prawie świeckim i w prawie międzynarodowym, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red. B. Czech, Katowice 1996; Masewicz W., Prokurator w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1975; Mączyński A., Konstytucyjne podstawy prawa rodzinnego, w: Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, tom I, red. W. Wróbel, P. Kardas, T. Sroka, Warszawa 2012; Mączyński A., Oświadczenia małżonków jako element zawarcia małżeństwa w formie konkordatowej, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Mączyński A., Polskie prawo małżeńskie a Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., w: Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego?, red. B. Czech, Katowice 1997; Mączyński A., Projektowana nowelizacja przepisów o zawarciu małżeństwa, KPP 1998, nr 3; Mączyński A., Rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 1983; Mączyński A., Wpływ konkordatu na polskie prawo małżeńskie, w: Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Birucie Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; Mączyński A., Znaczenie prawne aktu małżeństwa w świet le kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa o aktach stanu cywilnego, w: Valeat aequitas. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, red. M. Pazdan, Katowice 2000; Mezglewski A., Witold Borysiak 15

13 Tytuł I. Małżeństwo Jedno małżeństwo czy dwa? Rzecz o istocie małżeństwa konkordatowego, MoP 2003, nr 18; Mezglewski A., w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2006; Mik C., Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa w świet le orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w: W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; Mościcka L., Diagnoza i prognoza trwałości małżeństw zawieranych za zgodą sądu, Wrocław 1982; Nazar M., Cywilnoprawne zagadnienia konkubinatu de lege ferenda, PiP 1989, nr 12; Nazar M., Konkubinat a małżeństwo wybrane zagadnienia, w: Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; Nazar M., Niektóre zagadnienia małżeństwa i rodziny w świet le unormowań Konstytucji RP z dnia 2 kwiet nia 1997 r., Rej. 1997, nr 5; Nazar M., Pozostawanie w związku małżeńskim jako okoliczność wyłączająca zawarcie kolejnego małżeństwa, w: Bigamia, red. M. Mozgawa, Lublin 2010; Nazar M., Prawo małżeńskie de lege lata i de lege ferenda, w: Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, tom 2, Lublin 1998; Nazar M., Rozliczenia majątkowe konkubentów, Lublin 1993; Nazar M., Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego z uwzględnieniem postanowień podpisanego 28 lipca 1993 r. konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, KPP 1996, nr 3; Nesterowicz M., Błąd co do osoby jako przyczyna unieważnienia małżeństwa (uwagi de lege ferenda), PiP 2009, nr 4; Osajda K., Transseksualizm w świet le prawa i praktyki sądów polskich, PS 2004, nr 5; Osuchowska M., Pojęcie duchownego w świet le przepisów o wyznaniowej formie zawarcia małżeństwa cywilnego, PiP 2011, nr 7 8; Pazdan J., Pełnomocnictwo w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2003; Pazdan M., w: System Prawa Prywatnego. Tom 2. Część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008; Paździor S., Forma i wymagane dokumenty do zawarcia małżeństwa w prawie kanonicznym, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Pęczyk-Tofel A., Tofel M., Przesłanki zawarcia małżeństwa konkordatowego w świet le przepisów Konstytucji, PS 2007, nr 7 8; Piasecki K., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2012; Piątowski J.St., w: System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J.St. Piątowski, Ossolineum 1985; Pietrzykowski K., Międzynarodowe aspekty zawarcia małżeństwa wyznaniowego, w: Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; Pietrzykowski K., Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego i opiekuńczego, w: Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego?, red. B. Czech, Katowice 1997; Pietrzykowski K., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2012; Pietrzykowski K., Wady konsensu małżeńskiego, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red. B. Czech, Katowice 1996; Pietrzykowski K., Wpływ wad oświadczenia woli nupturientów na ważność małżeństwa, SP 1980, nr 3; Pietrzykowski K., Zakres stosowania konstrukcji nadużycia prawa w sprawach o prawa stanu cywilnego, SP 1988, nr 3; Pietrzykowski K., Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywatnym, Warszawa 1985; Preussner-Zamorska J., Matrimonium non existens oraz podlegające unieważnieniu małżeństwo, SC 1981, t. XXXI; Preussner-Zamorska J., Wady oświadczenia woli na gruncie prawa rodzinnego (ocena aktualnego stanu prawnego i wnios ki de lege ferenda), w: Problemy kodyfikacji prawa cywilnego księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Radwańskiego, red. S. Sołtysiński, Poznań 1990; Przybyłowski K., Dobra wiara w polskim prawie cywilnym (ogólne uwagi o pojęciu), SC 1970, t. XV; Pyziak-Szafnicka M., Europeizacja środków zwalczania oszustw w dziedzinie stanu cywilnego przeciwdziałanie małżeństwom zawieranym dla pozoru, w: W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, red. A. Brzozowski, W.J. Kocot, K. Michałowska; Warszawa 2007; Radwański Z., Konstytucyjna ochrona małżeństwa, macierzyństwa i rodziny, w: Prace cywilistyczne. Księga pamiątkowa dla uczczenia 40-lecia pracy naukowej Prof. Jana Winiarza, Warszawa 1990; Radwański Z., Uwagi ogólne o zasadzie równości płci w świet le prawa polskiego, SP 1978, nr 3; Rajski J., O zawarciu małżeństwa w prawie rodzinnym, NP 1958, nr 9; Rezler J., Dopuszczalność udzielania zezwoleń na zawarcie małżeństwa ex post, NP 1962, nr 9; Rosiak Z., Przejawy patologii społecznej w funkcjonowaniu małżeństw zawieranych za zgodą sądu przez małoletnie dziewczęta, w: Wybrane zagadnienia patologii rodziny, Warszawa 1976; Rowiński T., Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 1970; Rowiński T., Powództwo o ustalenie istnienia albo nieistnienia małżeństwa, NP 1965, nr 11; Rowiński T., Wyrokowanie z urzędu w sprawach ze stosunków rodzinnych w polskim procesie cywilnym, Pal. 1965, nr 11; Rozental K., O zmianie płci metrykalnej de lege ferenda, PiP 1991, nr 10; Rudnicki S., O niektórych małżeństwach nieistniejących, Pal. 1966, nr 6; Safjan M., W sprawie lekarskich badań przedślubnych, PiP 1974, nr 11; Smyczyński T., Glosa do wyroku SN z 3 marca 2004 r., III CK 346/02, 16

14 Dział I. Zawarcie małżeństwa OSP 2005, nr 2, poz. 23; Smyczyński T., Kierunki reformy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, KPP 1999, nr 2; Smyczyński T., Konstytutywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa konkordatowego, PiP 2006, nr 3; Smyczyński T., Małżeństwo konkordatowe a konstytucja (o potrzebie i zakresie nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), PiP 1997, nr 5; Smyczyński T., Małżeństwo w świet le ustawodawstwa Rady Europy, PiP 1992, nr 6; Smyczyński T., Nowelizacja prawa małżeńskiego, PiP 1999, nr 1; Smyczyński T., Odpowiedzialność odszkodowawcza duchownego z powodu naruszenia prawa przy zawieraniu małżeństwa, RPES 2002, nr 2; Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2012; Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001; Smyczyński T., Rodzina i prawo rodzinne w świet le nowej Konstytucji, PiP 1997, nr 11 12; Sobański R., Uwagi o zmianach w prawie polskim postulowanych art. 10 Konkordatu z 28 lipca 1993 r., w: Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego?, red. B. Czech, Katowice 1997; Sobański R., Wyznaczniki kanonicznego prawa małżeńskiego, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red. B. Czech, Katowice 1996; Sobański R., Zaświadczenie urzędu stanu cywilnego a przesłanki małżeństwa konkordatowego, PiP 2003, nr 5; Sokołowski T., Zastosowanie przepisów regulujących zawieranie małżeństw konkordatowych, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie: zagadnienia wybrane, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Sokołowski T., Zawarcie małżeństwa przez chorego na ciężką chorobę zakaźną, Gdańskie Studia Prawnicze 2003, tom 10; Sośniak M., Zasada równorzędności płci w zakresie zawarcia, unieważnienia i rozwiązania małżeństwa w socjalistycznych systemach prawa międzynarodowego prywatnego, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SC 1978, nr 3; Stadniczeńko L., Przymioty małżeństwa jako wartości w świet le prawa kanonicznego i prawa rodzinnego, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red. B. Czech, Katowice 1996; Stelmachowski A., Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym, Warszawa 1957; Stelmachowski A., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. B. Dobrzański, J. Ignatowicz, Warszawa 1975; Strzebińczyk J., Glosa do uchwały SN z 9 maja 2002 r., III CZP 7/02, OSP 2004, nr 1; Strzebińczyk J., Glosa do wyroku SN z 13 czerw ca 2000 r., III CKN 260/00, OSP 2001, nr 5; Strzebińczyk J., Propozycje nowelizacji polskiego prawa w związku z ewentualnością uznania przez państwo małżeństw kanonicznych, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red. B. Czech, Katowice 1996; Strzebińczyk J., w: Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2013; Strzebińczyk J., Zawarcie małżeństwa wyznaniowego podlegającego prawu polskiemu, Rej. 1999, nr 4; Szadok- -Bratuń A., Uwagi w przedmiocie rejestracji małżeństwa w prawie świeckim i w prawie kanonicznym na tle Konkordatu z 1993 r., w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red. B. Czech, Katowice 1996; Szczyrba M., Charakter prawny 5-dniowego terminu z art. 8 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Gdańskie Studia Prawnicze 2003, nr 10; Szer S., Konkubinat, SC 1969, nr 13 14; Szer S., Winiarz J., Prawo rodzinne w zarysie, Warszawa 1969; Szewczyk H., w: Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art , red. A. Zoll, Kraków 2006; Szlęzak A., Prawnorodzinna sytuacja pasierba, Poznań 1985; Szlęzak A., Stosunki majątkowe między konkubentami. Zagadnienia wybrane, Poznań 1992; Sztombka J., Zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego w praktyce sądowej, NP 1973, nr 12; Sztychmiler R., Przesłanki i przeszkody do zawarcia małżeństwa w prawie kanonicznym, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; Ślusarski M., Postępowanie w sprawach o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobie, która nie osiąg nęła przepisanego wieku, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 1986, nr 27; Świderska M., Przemiany polskiego prawa rodzinnego w ostatnim dziesięcioleciu w świet le standardów międzynarodowych, Studia Iuridica Toruniensia 2002, nr 1; Trammer H., Czy wada oświadczenia woli nupturienta jest przyczyną unieważnienia małżeństwa, NP 1966, nr 1; Tunia A., Podmiot urzędowy zawarcia małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; von Münch I., Wpływ prawa konstytucyjnego na małżeństwo i rodzinę, w: Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; Wach A., Orzekanie w przedmiocie złej wiary małżonków, NP 1982, nr 5 6; Wach A., Wyrokowanie z urzędu w sprawach o unieważnienie małżeństwa, NP 1991, nr 4 6; Walaszek B., Dobro dziecka jako przesłanka niektórych uregulowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego PRL, SP 1970, nr 26 27; Walaszek B., Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika w polskim prawie prywatnym międzynarodowym i procesowym, w: Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa Wrocław 1967; Walaszek B., Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, Warszawa 1966; Walaszek B., Zarys prawa ro- Witold Borysiak 17

15 Art. 1 Tytuł I. Małżeństwo dzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971; Walencik D., Odmienność płci jako przesłanka konieczna zawarcia małżeństwa w prawie polskim i w prawie kanonicznym, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; Warzocha E., Ustalenie stosunku prawnego lub prawa w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1982; Winiarz J., w: System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J.St. Piątowski, Ossolineum 1985; Winiarz J., Gajda J., Prawo rodzinne, Warszawa 2001; Wiszniewski Z., Sprawy o zezwolenia na wstąpienie w związek małżeński, DPP 1949, nr 10; Wiszniewski Z., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. B. Dobrzański, J. Ignatowicz, Warszawa 1975; Wojdyła A., Ustanie i unieważnienie małżeństwa a powinowactwo, NP 1988, nr 10 12; Zabłocki J., Małżeństwo konkordatowe, Studia Iuridica 2000, nr 37; Zieliński A., Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, Warszawa 2010; Zieliński A., Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich, Warszawa 1975; Zieliński A., Zarys instytucji konkubinatu, Pal. 1983, nr 12; Zieliński T.J., Stosowanie wyznaniowej formy zawarcia małżeństwa cywilnego poza Kościołem katolickim, PiP 2011, nr 2; Zielonacki A., Prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, w: Prawa człowieka. Model prawny, red. R. Wieruszewski, Ossolineum 1991; Zielonacki A., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013; Zielonacki A., Zawarcie małżeństwa, Ossolineum 1982; Zielonacki A., Zmiana płci w świet le prawa polskiego, RPES 1988, nr 2; Żurawińska O., Małżeństwo konkordatowe zawarte przez pełnomocnika (uwagi na tle prawa polskiego i kodeksu prawa kanonicznego), Rej. 2012, nr 3. Art. 1. PRZESŁANKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Art Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. 2. Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczes nego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego. 3. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się, jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem albo innym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywołania przez związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu tego kościoła albo innego związku wyznaniowego takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. 4. Mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. Pojęcie małżeństwa.... s. 19 Konstytucyjna ochrona małżeństwa.... s. 20 Przesłanki zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego... s

16 Dział I. Zawarcie małżeństwa Art. 1 Przesłanki zawarcia małżeństwa przed konsulem... s. 25 Zawarcie małżeństwa przed duchownym kościoła albo innego związku wyznaniowego.... s. 25 Konkubinat... s. 30 Zawarcie małżeństwa za granicą... s. 32 POJĘCIE MAŁŻEŃSTWA 1. Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie definiują pojęcia małżeństwa ani będącego jego odpowiednikiem pojęcia związku małżeńskiego. Art. 18 Konstytucji RP wskazuje jedynie wyraźnie na fakt, że jest to związek kobiety i mężczyzny (por. dalej nb 6 komentarza). W doktrynie nie ma też zgodności co do cech małżeństwa, choć większość jego definicji jest do siebie zbliżona (zob. K. Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny, komentarz do art. 1, nb 2 4 oraz tam podaną literaturę). Dlatego właś ciwsze jest nie tyle definiowanie pojęcia małżeństwa, ile wskazanie jego cech wyróżniających tę instytucję spośród innych. 2. Można wskazać na następujące cechy małżeństwa w prawie polskim. Jest ono przede wszystkim monogamicznym związkiem osób różnej płci. Związek ten zakłada równouprawnienie małżonków (por. art. 23 zd. 1). Małżeństwo to ma charakter świecki i zawierane jest w sposób sformalizowany (w formie cywilnej, a więc przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego albo konsulem, oraz w formie wyznaniowej, a więc przed duchownym kościoła lub innego związku wyznaniowego). Jest ono też z założenia trwałe, choć nie ma charakteru nierozerwalnego, za czym przemawia istnienie przepisów o rozwodzie. 3. Pojęcie małżeństwa jest jednolite w obrębie całego prawa publicznego i prywatnego (por. uzasadnienie wyroku NSA w Warszawie z 23 kwiet nia 2008 r., II FSK 373/07, Lexis.pl nr ). Oznacza ono więc zawsze związek zawarty z zachowaniem wymogów art Zawarcie małżeństwa jest czynnością cywilnoprawną, o charakterze umownym, powstającą przez zgodne oświadczenia woli nupturientów (co do rozbieżności w doktrynie co do tego zagadnienia por. szerzej M. Nazar, Zawarcie małżeństwa, s. 458 i n.; K. Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny, komentarz do art. 1, nb i tam podaną dalszą literaturę). Jej specyfiką jest to, że może zostać dokonana między osobami różnej płci, w specjalnej przewidzianej prawem formie oraz przed ściśle okreś lonym organem (zob. szerzej M. Nazar, Zawarcie małżeństwa, s. 466). Nie jest też możliwe zawarcie małżeństwa pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. 5. Prawo polskie nie przewiduje instytucji zaręczyn, a więc formalnego wstąpienia dwóch osób w związek mający prowadzić do zawarcia małżeństwa (por. R. Krajewski, Przyrzeczenie zawarcia, s. 22). Za złamanie obietnicy zawarcia małżeństwa, wynikającej z faktu zaręczyn, osoba, która poczuła się zawiedziona, nie Witold Borysiak 19

17 Art. 1 Tytuł I. Małżeństwo może żądać ani zadośćuczynienia, ani odszkodowania, chyba że spełnione są przesłanki zastosowania jednej z ogólnych instytucji prawa cywilnego (np. bezpodstawnego wzbogacenia w wypadku dania zadatku zaręczynowego czy darowizny w związku z mającym być zawartym w przyszłości małżeństwem zob. postanowienie SN z 28 kwiet nia 1965 r., II CR 103/65, Lexis.pl nr ; zob. też R. Krajewski, Przyrzeczenie zawarcia, s. 22 oraz co do możliwości zasądzenia zadośćuczynienia w takich sytuacjach K. Lipiński, Odszkodowanie za niedotrzymanie przyrzeczenia, s ). Nie jest też możliwe zastrzeżenie kary umownej, która miałaby wiązać się z ewentualną odpowiedzialnością nupturienta za niedojście małżeństwa do skutku. Osoba, która chciałaby zawrzeć małżeństwo ze swoim narzeczonym, nie ma również roszczenia o zawarcie małżeństwa. Nietrafny jest jednak pogląd wyrażony w postanowieniu SN z 28 kwiet nia 1965 r., II CR 103/65, Lexis.pl nr , zgodnie z którym takie roszczenie nie podlega rozpoznaniu przez sądy, a więc w sprawie takiej nie przysługuje danemu podmiotowi droga sądowa. KONSTYTUCYJNA OCHRONA MAŁŻEŃSTWA 6. Zgodnie z art. 18 Konstytucji RP małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten zawiera więc konstytucyjną definicję małżeństwa i przewiduje jego ochronę. Przesądza to, że żaden związek w polskim systemie prawnym niezależnie, czy heteroseksualny, czy homoseksualny nie może podlegać ochronie w takim samym zakresie, jak ma to miejsce w odniesieniu do małżeństwa. Przemawia za tym wyraźnie wykładnia historyczna i literalna wskazanego artykułu (por. za wielu B. Banaszkiewicz, Małżeństwo jako związek, s. 591 i n.). Należy także wskazać, że art. 71 ust. 1 Konstytucji RP ustanawia zasadę, że państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny, a więc także zawartego przez małżonków małżeństwa (art. 71 ust. 2 Konstytucji RP). Prawo do zawarcia małżeństwa wynika też wprost z prawa do życia rodzinnego, czyli z art. 47 Konstytucji RP. 7. Art. 33 ust. 1 Konstytucji RP wyraża wprost zasadę równouprawnienia (egalitaryzmu) małżonków. Może być ona uznana za jedną z podstawowych zasad polskiego prawa rodzinnego, gdyż wyrażona jest także wprost m.in. w art. 23 k.r.o. Ten ostatni artykuł wyraża zakaz dyskryminacji jednego z małżonków ze względu na jego płeć w ramach stosunku małżeństwa (zob. szerzej komentarz do art. 23). 8. Na tle Konstytucji RP oraz Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego można wyróżnić kilka zasad dotyczących małżeństwa. Są to m.in. zasada trwałości małżeństwa, zasada równouprawnienia małżonków oraz zasada świeckości małżeństwa. Zob. szerzej co do tych zasad T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, 2012, s , nb

18 Dział I. Zawarcie małżeństwa Art Prawo do zawarcia małżeństwa jest również przedmiotem regulacji międzynarodowych. Zgodnie z art. 12 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (sporządzonej w Rzymie 4 lis topada 1950 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.): Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa. Wolność zawarcia związku małżeńskiego może być uznana za jedno z podstawowych praw człowieka. PRZESŁANKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA PRZED KIEROWNIKIEM URZĘDU STANU CYWILNEGO 10. Nupturienci chcący zawrzeć małżeństwo w Polsce mogą dokonać wyboru między tzw. formą cywilną zawarcia małżeństwa (przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego albo konsulem) a tzw. formą wyznaniową (przed duchownym kościoła albo innego związku wyznaniowego), jeżeli przewiduje to ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem albo innym związkiem wyznaniowym. 11. Przesłanki zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego są okreś lone w art Są nimi odmienność płci nupturientów, ich jednoczes na obecność oraz zgodność oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński. 12. Nie jest przesłanką istnienia małżeństwa ogłoszenie przez kierownika urzędu stanu cywilnego, że zostało ono zawarte (zob. J. Winiarz, w: System prawa rodzinnego, s ; K. Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny, komentarz do art. 1, nb 32; odmiennie B. Walaszek, Zarys prawa rodzinnego, s. 26). Zob. w tym zakresie szerzej komentarz do art Brak którejkolwiek z przesłanek okreś lonych w art. 1 1 powoduje, że małżeństwo nie istnieje (matrimonium non existens), a więc nie wywołuje skutków dla siebie właś ciwych. Sytuacja taka w praktyce może więc prowadzić jedynie do powstania konkubinatu. Umożliwia to każdej osobie zainteresowanej wniesienie powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa. Por. szerzej w tym zakresie komentarz do art Co do tzw. przesłanek porządkowo-formalnych zawarcia małżeństwa oraz dokumentów, do których przedstawienia kierownikowi urzędu stanu cywilnego zobowiązani są obydwoje nupturienci, por. szerzej komentarz do art Sporządzenie przez kierownika urzędu stanu cywilnego aktu małżeństwa ma w wypadku spełnienia wszystkich przesłanek okreś lonych w art. 1 1 jedynie znaczenie deklaratywne. Oznacza to, że nawet w braku sporządzenia tego aktu małżeństwo istnieje, a chwilą jego zawarcia jest złożenie odpowiednich oświadczeń woli przez nupturientów przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Jak wskazano w zachowującym aktualność wyroku SN z 7 czerw ca 1958 r. (2 CR Witold Borysiak 21

19 Art. 1 Tytuł I. Małżeństwo 293/58, OSPiKA 1959, nr 10, poz. 260 z glosą B. Dobrzańskiego, tamże, oraz J. Litwina, PiP 1959, nr 10), akt małżeństwa nie jest przesłanką materialną ważności małżeństwa, lecz ma jedynie znaczenie dowodowe względem tych zdarzeń, które zostały w akcie stwierdzone. Z tego też względu w razie dokonania wszystkich czynności, które w myśl przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego są konieczne do zawarcia małżeństwa, okoliczność, że nie spisano aktu małżeństwa albo spisano go w sposób wadliwy, na skutek czego akt taki musi być unieważniony, nie wpływa na ważność samego małżeństwa. Należy także podzielić pogląd wyrażony w uzasadnieniu orzeczenia, że brak świadków przy zawieraniu związku małżeńskiego nie powoduje nieważności złożonych przez małżonków oświadczeń. 16. Małżeństwo mogą zawrzeć jedynie osoby różnej płci. Zasada taka ma swoje oparcie w art. 18 Konstytucji RP. Płeć jest elementem stanu osobistego człowieka i jest niepodzielna. Dana osoba przynależy więc przez całe swoje życie do jednej określonej płci. 17. W doktrynie wskazuje się, że brak różnicy płci zachodzi wtedy, gdy oboje nupturienci są tej samej płci, jak również w przypadku, gdy z medycznego punktu widzenia nie można w ogóle ustalić płci, albo w razie obojnactwa, gdy przeważa okreś lona płeć zbliżona do płci drugiej osoby (S. Szer, J. Winiarz, Prawo rodzinne, s. 38; A. Zielonacki, w: Kodeks rodzinny, komentarz do art. 1, nb 3). Odmienność płci ustalana jest przez kierownika urzędu stanu cywilnego na podstawie aktu urodzenia, do którego wpisywana jest płeć dziecka. Płeć tę ustala się na podstawie zgłoszenia urodzenia dziecka wystawionego przez lekarza, położną lub zakład opieki zdrowotnej (art. 40 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 40 ust. 1 p.a.s.c.). W wypadku istnienia u danego dziecka cech zarówno płci żeńskiej, jak i męskiej (np. obojnactwa) płeć ustala się na podstawie cech płci, która przeważa. 18. Akt urodzenia jest wyłącznym dowodem płci małżonka. Jego odpis jest składany kierownikowi urzędu stanu cywilnego przy zawarciu małżeństwa (por. komentarz do art. 3). Nie jest więc możliwe badanie i ustalanie płci nupturienta na podstawie zeznań świadków lub opinii biegłego. Jak trafnie wskazano w doktrynie, akt urodzenia jednego z małżonków nie może być zakwestionowany przez kierownika urzędu stanu cywilnego w toku toczącego się postępowania poprzedzającego zawarcie małżeństwa i może zostać podważony wyłącznie w postępowaniu sądowym (por. M. Domański, Rozdzielność płci, s ). 19. Prawo polskie nie reguluje procedury zmiany płci przez jedno z małżonków, zwłaszcza w sytuacjach tzw. transseksualizmu (różnicy pomiędzy tzw. płcią metrykalną a tzw. płcią psychiczną por. A. Zielonacki, Zmiana płci, s oraz M. Domański, Rozdzielność płci, s. 823 i n.). W takiej sytuacji zmiana płci możliwa jest jedynie na drodze sądowej. Przyjmuje się w orzecznictwie, że zmiana płci może nastąpić w drodze procesu o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c., gdyż poczucie przynależności do danej płci jest dobrem osobistym (por. postanowienie SN 22

20 Dział I. Zawarcie małżeństwa Art. 1 z 22 marca 1991 r., III CRN 28/91, Lexis.pl nr , z glosą M. Safjana, PS 1993, nr 2, s oraz wyrok SA w Katowicach z 30 kwiet nia 2004 r., I ACa 276/04, OSA 2004, nr 10, poz. 31, z glosą P. Daniluka, Pal. 2006, nr 7 8, s ). Pozwanymi w procesie o ustalenie płci powinni być rodzice powoda (por. uchwałę SN z 22 wrześ nia 1995 r., III CZP 118/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 7, z glosą J. Ignatowicza, OSP 1996, nr 4, poz. 78). Odrzuca się obecnie wykładnię, zgodnie z którą zmiana płci może nastąpić na drodze sprostowania aktu urodzenia po przeprowadzeniu postępowania nieprocesowego w trybie art. 31 p.a.s.c. (zob. uchwałę składu 7 sędziów SN z 22 czerw ca 1989 r., III CZP 37/89, OSNCP 1989, nr 12, poz. 188, z glosami Z. Radwańskiego i G. Rejman, obie OSP 1991, nr 2, poz. 35, M. Filara, PiP 1990, nr 10, s ; J. Pisulińskiego, PiP 1991, nr 6, s oraz J. Leszczyńskiego, Pal. 1992, nr 3 4, s ). 20. Brak jest ustawowego zakazu zmiany płci w czasie trwania małżeństwa. Wprowadzenie takiego zakazu można postulować jedynie de lege ferenda (por. K. Gromek, Kodeks rodzinny, komentarz do art. 2, nb 7; K. Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny, komentarz do art. 2, nb 9). Jeżeli w trakcie małżeństwa nastąpi zmiana płci jednego z nupturientów, to sytuacja taka powinna prowadzić do stwierdzenia nieistnienia małżeństwa. Zmiana płci prowadzi bowiem do uznania z mocą wsteczną, że osoba zawierająca związek małżeński od chwili urodzenia miała inną płeć niż ta wynikająca z aktu urodzenia złożonego kierownikowi urzędu stanu cywilnego. W takiej sytuacji należy uznać, że małżeństwo od początku było zawarte pomiędzy osobami tej samej płci, a więc jest w świet le polskiego prawa nieistniejące i każda osoba mająca w tym interes prawny może wystąpić o takie ustalenie do sądu (por. M. Domański, Rozdzielność płci, s ; zob. też K. Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny, komentarz do art. 2, nb 9). 21. Do zaistnienia małżeństwa konieczna jest jednoczes na obecność nupturientów w chwili składania oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński. Nie jest więc możliwe pojedyncze zgłaszanie się przez nich do kierownika urzędu stanu cywilnego i składanie przed nim osobno oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński. Jedynym wyjątkiem od obowiązku osobistego stawiennictwa małżonków przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego i związanego z tym osobistego składania przez nich oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński jest możliwość zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika. Zagadnienie to omówione jest szerzej w komentarzu do art Małżeństwo dla swej ważności musi być zawarte przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Kierownikiem urzędu stanu cywilnego jest wójt lub burmistrz (prezydent) miasta (art. 6 ust. 2 p.a.s.c.). Osoby te mogą zatrudnić inny podmiot na stanowisku kierownika urzędu stanu cywilnego w gminach poniżej mieszkańców, a muszą to uczynić w gminach powyżej tej liczby mieszkańców (art. 6 ust. 3 4 p.a.s.c.). Mimo że ustawa nie stanowi o tym wprost, z kierowni- Witold Borysiak 23