Sytuacja osób opuszczających zakłady karne na terenie województwa łódzkiego

Transkrypt

1 Wydział ds. Pomocy i Integracji Społecznej Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi Sytuacja osób opuszczających zakłady karne na terenie województwa łódzkiego RAPORT Z BADANIA ŁÓDŹ 2012 r. 1

2 Raport powstał w ramach projektu systemowego Wsparcie i podnoszenie kwalifikacji zawodowych kadr pomocy i integracji społecznej, realizowanego przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi w ramach Poddziałania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Recenzent naukowy prof. dr hab. Jerzy Kwaśniewski, Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski Wykaz użytych skrótów: AŚ areszt śledczy ZK zakład karny ZKSS - zespół kuratorskiej służby sądowej OPS ośrodek pomocy społecznej PUP powiatowy urząd pracy pozk osoba, która odbywała karę pozbawienia wolności PO KL Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2

3 Spis treści Wstęp Założenia badawcze Metodologia badania... 9 Streszczenie wyników badania Rozdział I Wnioski z analizy danych zastanych Dostępne dane statystyczne System pomocy postpenitencjarnej Przegląd wybranych wyników badań i wniosków z publikacji Zmiana na lepsze. Raport z realizacji projektu Proces aktywizacji zawodowej i społecznej byłych więźniów Raport końcowy z badania ewaluacyjnego Ocena skuteczności projektów przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu w kontekście wdrażania Poddziałań 1.3.3, 1.3.4, oraz PO KL Poradnik dla służb społecznych: Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego między diagnozą a działaniem Artykuł: Działalność organizacji społecznych na rzecz osób opuszczających zakłady karne Artykuł: Skazani i byli skazani na rynku pracy ocena problemu z punktu widzenia organizacji pozarządowych Rozdział II Wnioski z ankiety internetowej przeprowadzonej wśród przedsiębiorców Zatrudnianie osób karanych Postawy wobec zatrudniania osób karanych Współpraca z instytucjami publicznymi w zakresie zatrudniania osób karanych Rozdział III Wnioski z ankiety internetowej przeprowadzonej wśród instytucji systemu pomocy postpenitencjarnej Działania podejmowane na rzecz osób opuszczających zakłady karne Stan współpracy międzyinstytucjonalnej na rzecz osób opuszczających zakłady karne Rozdział IV Wnioski z wywiadów indywidualnych z osobami, które opuściły zakład karny Oczekiwania względem życia na wolności Pomoc uzyskiwana w trakcie odbywania kary Rodzaje wsparcia otrzymywanego podczas pobytu w zakładzie karnym Pomoc otrzymywana ze strony zakładu karnego w momencie jego opuszczania

4 2.3 Informacje otrzymywane na temat możliwości uzyskania pomocy po opuszczeniu zakładu karnego Sytuacja badanych w pierwszym okresie na wolności Strategie radzenia sobie z trudnościami readaptacyjnymi Wsparcie ze strony najbliższej rodziny Konieczność przyjęcia odpowiedniego nastawienia Sposoby radzenia sobie na rynku pracy Opinie na temat wsparcia ze strony instytucji Opinie na temat wysokości otrzymywanej pomocy finansowej Ogólne opinie o systemie wsparcia Bariery w korzystaniu ze wsparcia Postulaty względem instytucjonalnego systemu wsparcia Wsparcie na etapie odbywania kary Wsparcie w chwili kończenia odbywania kary Wsparcie po wyjściu na wolność Rozdział V Wnioski z wywiadów indywidualnych i grupowych z przedstawicielami systemu pomocy postpenitencjarnej Pomoc świadczona osobom karanym Wyznaczniki skutecznej pomocy Formy i obszary udzielanej pomocy Opinie o udzielanej pomocy Czynniki utrudniające udzielanie wsparcia Uwarunkowania procesu readaptacji Przyczyny trudności readaptacyjnych Czynniki sukcesu readaptacyjnego Postulaty w zakresie zmian w systemie wsparcia postpenitencjarnego Współpraca w zakresie systemu wsparcia postpenitencjarnego Sieci współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej Opinie o współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej Identyfikacja kwestii i obszarów, w których istnieje szczególna potrzeba wzmocnienia współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej Rekomendacje Bibliografia

5 Wstęp Badanie Sytuacja osób opuszczających zakłady karne na terenie województwa łódzkiego zostało przeprowadzone w 2012 r. w ramach projektu systemowego Wsparcie i podnoszenie kwalifikacji zawodowych kadr pomocy i integracji społecznej, realizowanego przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi w ramach Poddziałania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Celem głównym projektu jest wzmocnienie potencjału kompetencyjnego pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej oraz podmiotów działających na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w województwie łódzkim, natomiast wpisującym się w niego celem szczegółowym, który zostanie osiągnięty poprzez realizację badań społecznych z zakresu polityki społecznej w regionie, jest zwiększenie wiedzy na temat czterech grup szczególnego ryzyka z obszaru wykluczenia społecznego w województwie łódzkim. Niniejszy raport dotyczy sytuacji osób opuszczających zakłady karne na terenie województwa łódzkiego w zakresie problemów i barier ich readaptacji społecznej i zawodowej 1. Są to osoby zaliczane do grupy zagrożonych wykluczeniem społecznym, wymienione w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jako znajdujące się w szczególnej sytuacji na rynku pracy 2. Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego są także szczególną przesłanką ubiegania się o wsparcie w ramach systemu pomocy społecznej 3. Działania wobec osób przebywających w zakładach karnych oraz je opuszczających podejmowane są przez instytucje działające w różnych obszarach: sądownictwo, służba więzienna, publiczne służby zatrudnienia, pomoc społeczna oraz przez sektor pozarządowy. Istotne jest zatem zdiagnozowanie sytuacji tych osób w kontekście działań podejmowanych przez odpowiednie podmioty oraz opracowanie modelu współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzysektorowej na rzecz ich wspierania. Wraz z możliwością prowadzenia badań społecznych w projektach realizowanych w ramach Poddziałania PO KL, pojawił się wymóg wykorzystania ich wyników w sposób praktyczny, w postaci tzw. mechanizmów wdrożeniowych, które należało określić już w momencie wstępnego opracowywania koncepcji badań. W przypadku niniejszego badania zdecydowano się na takie zastosowanie wyników, które w założeniu ma wesprzeć mechanizmy współpracy różnych podmiotów w obszarze readaptacji osób opuszczających zakłady karne poprzez wypracowanie modelu tej współpracy. Rekomendacje stanowiące efekt niniejszego badania zostaną wykorzystane do prac zorganizowanego w 2013 r. panelu eksperckiego oraz zespołu interdyscyplinarnego, których członkowie w ramach cyklu spotkań opracują model współpracy. 1 Dla wyjaśnienia, termin zakład karny jest w niniejszym raporcie dla uproszczenia wykorzystywany zamiennie z terminem jednostka penitencjarna jako zbiorcza nazwa dla wszystkich typów jednostek (a zatem także aresztów śledczych). 2 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz.U Nr 99 poz Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U Nr 64 poz

6 1. Założenia badawcze Problematyka badania dotyczy sytuacji osób opuszczających zakłady karne na terenie województwa łódzkiego. Została ona poddana analizie w kontekście potrzeb i problemów, które dotyczą tych osób oraz sposobu, w jaki sfera wsparcia instytucjonalnego (rozumiana jako podmioty funkcjonujące w sferze publicznej i pozarządowej) identyfikuje i odpowiada na te potrzeby. Osoby, których doświadczenia życiowe obejmują pobyt w zakładzie karnym, obciążone są bardzo silnym stygmatem społecznym, którego elementem składowym jest negatywny stereotyp człowieka niebezpiecznego, podejrzanego, niegodnego zaufania, od którego należy się zdystansować. Społeczne otoczenie byłego skazanego rzadko kiedy dostrzega podejmowane przez niego próby powrotu do normalnego życia, zaś nieudanym próbom podejmowania ról konformistycznych towarzyszy zwykle dalsze napiętnowanie. Tym samym negatywny stosunek do osób powracających do społeczeństwa po odbyciu kary pozbawienia wolności niejednokrotnie uniemożliwia im włączanie się w oficjalny nurt życia zbiorowego 4. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są znaczące trudności, na jakie napotykają byli więźniowie w procesie readaptacji społeczno-zawodowej, w tym zwłaszcza w zakresie znalezienia zatrudnienia. Istnienie takiego stereotypu, zwłaszcza wśród osób, które nie miały bezpośredniej styczności z byłymi więźniami, potwierdzają badania prowadzone w tym obszarze 5. Deficyty w zakresie posiadanego wykształcenia i kwalifikacji niewątpliwie są ważną, bezpośrednią przyczyną utrudniającą readaptację społeczno-zawodową w przypadku wielu osób opuszczających zakłady karne. Wydaje się jednak, że bardziej pierwotnym kontekstem ich społecznego funkcjonowania jest pozostawanie w stanie wykluczenia społecznego, w którym można szukać przyczyn wejścia w konflikt z prawem i który pobyt w zakładzie karnym dodatkowo pogłębia i komplikuje o zaznaczone powyżej kwestie stereotypizacji tej kategorii osób. Determinującą funkcję wykluczenia społecznego podkreślają niektóre jego definicje, m.in. ta wypracowana w ramach tworzenia Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski: Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie, zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób 6. W przypadku byłych skazanych nie mamy zatem do czynienia jedynie z prostą zależnością między brakiem kompetencji zawodowych czy społecznych a trudnością w odnalezieniu się na rynku pracy i szerzej życiu społecznym, a raczej z zestawem nakładających się na siebie problemów, stanowiących nierzadko jednocześnie przyczynę oraz skutek pobytu w jednostce penitencjarnej. Pobyt ten sprawia, że chociażby w świetle prawa stają się oni odrębną kategorią osób wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym, którym dedykowane jest wsparcie ze strony instytucji publicznych. Złożoność problemów, specyficzna dla sytuacji wielu osób opuszczających zakłady karne, sprawia, że wsparcie to również powinno mieć charakter kompleksowy. W przypadku planowanych badań nacisk położony zostanie na kompleksowość międzyorganizacyjną, a zatem na współpracę podmiotów o różnych kompetencjach, podejmujących skoordynowane, wzajemnie uzupełniające się działania. Jak wskazują doświadczenia europejskie (zebrane m.in. dzięki realizacji projektów w ramach inicjatywy wspólnotowej EQUAL w latach ), kompleksowość i indywidualny charakter 4 J. Kwaśniewski, Postrzeganie marginalizacji oraz strategii i środków kontroli społecznej [w:] J. Kwaśniewski (red.), Kontrola społeczna procesów marginalizacji, Warszawa M.in. G. Banerski (red.), Zmiana na lepsze. Raport z realizacji projektu Proces aktywizacji zawodowej i społecznej byłych więźniów, Wyd. SMG/KRC, Warszawa Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, s. 23 6

7 problemów osób pozbawionych wolności musi zakładać ścisłą współpracę i komunikację partnerów biorących udział w całym procesie integracji. Chodzi więc zarówno o współpracę więziennictwa ze światem zewnętrznym, jak i pomiędzy instytucjami, które uczestniczą w pracy 7. Postulując zintegrowanie działań różnych instytucji w ramach procesu readaptacji społecznozawodowej byłych więźniów, autorzy uwypuklają rolę poszczególnych podmiotów (służby kuratorskiej, ośrodków pomocy społecznej, organizacji pozarządowych itp.), podkreślając jednak niemożność udzielania skutecznego wsparcia tylko przez jeden z nich w warunkach swego rodzaju próżni międzyinstytucjonalnej. Konsekwencją wyspecjalizowania oferty instytucji i organizacji jest bowiem konieczność wypracowania uniwersalnego systemu pomocy pozbawionym wolności, który rozpoczynałby się w zakładzie karnym, a kontynuowany był na wolności. Wówczas proces integracji więźnia ze społeczeństwem byłby procesem ciągłym. Warunkiem do wypracowania takiego systemu jest efektywne współdziałanie służby więziennej z kuratorską służbą sądową, z systemem pomocy społecznej oraz z organizacjami pozarządowymi 8. Do wymienionych podmiotów można dołączyć również m.in. publiczne służby zatrudnienia. Badania przeprowadzane wśród więźniów 9 wskazują, iż do najczęstszych oczekiwań związanych z zakończeniem odbywania kary pozbawienia wolności jest odcięcie się od tego okresu życia, wyrażające się w chęci uzyskania stabilizacji życiowej (założenie rodziny, znalezienie pracy). Jednocześnie więźniowie raczej nie liczą na pomoc żadnych instytucji, chociaż dostrzegają potrzebę istnienia łatwo dostępnych form informowania o możliwościach uzyskania wsparcia. Jest to o tyle istotne, że ogólna charakterystyka tej grupy wskazuje na wyraźną dominację biernych postaw wobec przyszłości i pokładanie nadziei raczej w okolicznościach zewnętrznych niż własnej zaradności. Z drugiej strony chęć dokonania pozytywnych zmian w życiu należy traktować jako znaczący potencjał w procesie readaptacji społecznej 10. Potencjał ten łatwo jednak ulega dewaluacji w sytuacji nieskuteczności pomocy postpenitencjarnej, o której pisze się w kategoriach zdehumanizowanej pomocy materialnej i usuwaniu podstawowych braków życiowych oraz kontrolno-represyjnych oddziaływaniach służb kuratorskich czy socjalnych 11. Nie wolno zatem pomijać wpływu jakości systemu pomocy postpenitencjarnej na pomyślność procesów readaptacyjnych, a zatem także na zjawisko recydywy. Skuteczny system readaptacji społeczno-zawodowej byłych skazanych jest warunkiem niezbędnym dla pełnej realizacji poprawczej (wychowawczej) funkcji kary pozbawienia wolności. Wskazuje na to m.in. interpretacja terminu społeczna readaptacja T. Szymanowskiego, akcentująca, że proces ten charakteryzuje się nie tylko powstrzymaniem się od popełniania przestępstw, ale także właściwym funkcjonowaniem w społeczności (w środowisku rodzinnym, pracy, sąsiedztwie czy też grupie rówieśniczej), czyli przestrzeganiem nie tylko norm prawnych, ale również społecznych i podstawowych norm etycznych 12. Pomoc w readaptacji społecznej można zatem rozumieć jako oferowaną przez administrację zakładu karnego, kuratorów sądowych i inne podmioty świadczące 7 M. Korsak, Więźniowie na rynku pracy w Polsce, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, s. 8 8 W. Liszke, Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego przez kuratora sądowego, Probacja, nr 3-4, 2009, s Raport z badań jakościowych na temat programu badawczo-szkoleniowego dotyczącego aktywizacji zawodowej i społecznej więźniów, SMG/KRC 10 Wskazuje się ją jako silną stronę grupy osób wykluczonych społecznie, jaką stanowią byli więźniowie m.in. w Poradniku dotyczącym realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, ss W. Mandrysz, Pomoc postpenitencjarna w kontekście nowych rozwiązań polityki społecznej [w:] K. Wódz, K. Faliszek (red.) Aktywizacja integracja spójność społeczna, Wyd. Akapit, Toruń 2009, s T. Szymanowski, Z. Świda, Komentarz do Kodeksu karnego wykonawczego, Warszawa 1998, cytat za: W. Liszke, op.cit., s

8 pomoc skazanym w powrocie do społeczeństwa, pomoc w procesie uczenia się skazanych pełnienia ról społecznych oraz umiejętności korzystania ze swoich praw i zaspakajania swoich potrzeb przy respektowaniu praw innych 13. Pomoc postpenitencjarna wydaje się zatem kluczowym elementem procesu readaptacji, a niedostatki w jej zakresie każą stawiać pytania o celowość i skuteczność działań naprawczo-aktywizacyjnych podejmowanych wobec osób osadzonych w zakładach karnych 14. Jak zostało to już wcześniej zaznaczone, istotą pomocy postpenitencjarnej powinien być spójny system współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej, umożliwiającej wdrażanie zindywidualizowanych strategii, dostosowanych do potencjału i sytuacji osoby opuszczającej zakład karny. Obecnie system pomocy postpenitencjarnej regulowany jest m.in. w ramach: Kodeksu Karnego Wykonawczego z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U nr 90 poz. 557; rozdział VII Uczestnictwo społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń, pomoc w społecznej readaptacji skazanych oraz Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej oraz rozdział X, oddział 12 Zwalnianie skazanych z zakładów karnych i warunki udzielania im pomocy), Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej z 3 stycznia 2012 r. (Dz.U poz. 49), Porozumienia zawartego w dniu 13 czerwca 2000 r. pomiędzy Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej a Centralnym Zarządem Służby Więziennej w sprawie zasad współpracy w zakresie organizacji pomocy na rzecz osób zwalnianych z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz rodzin osób pozbawionych wolności, Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Należy zaznaczyć, że pojęcie pomocy postpenitencjarnej nie oznacza jedynie wsparcia w wymiarze finansowym, ale obejmuje również, zgodnie z paradygmatem aktywnej polityki społecznej, różne formy aktywizacji społecznej i zawodowej oraz inne działania wspomagające samodzielne radzenie sobie z własną sytuacją życiową (m.in. wsparcie terapeutyczne, prawne, informacyjne). Cele pomocy postpenitencjarnej realizowane są przez szereg różnych podmiotów, w tym przede wszystkim zakłady karne i areszty śledcze, kuratorską służbę sądową, pomoc społeczną, urzędy pracy oraz organizacje pozarządowe. Poważnymi mankamentami obecnego systemu pomocy postpenitencjarnej jest brak spójności między działaniami podejmowanymi niezależnie przez poszczególnych jego realizatorów, działających w oparciu o własne przepisy i wytyczne, nieskoordynowane w ramach jednego modelu współpracy na rzecz osób opuszczających zakłady karne. Prowadzi to do sytuacji, w której wiele osób wymagających wsparcia nie otrzymuje go we właściwym wymiarze i/lub formie, co w przypadku tej kategorii osób może przyczynić się do powrotu do zakładu karnego, a udzielana z różnych źródeł pomoc okazuje się często nieefektywna i łącznie nie stanowi adekwatnej odpowiedzi na problemy, w które ma interweniować. 13 G.B. Szczygieł, Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnymi, Białystok 2002, s. 12, cytat za: W. Liszke, op.cit., s

9 2. Metodologia badania Cel ogólny badania Określenie obecnego stanu oraz rekomendacji w zakresie współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej na rzecz readaptacji społeczno-zawodowej osób opuszczających zakłady karne na terenie województwa łódzkiego. Cele szczegółowe badania Osiągnięciu tak określonego celu ogólnego posłużyć miała realizacja następujących celów szczegółowych: 1. opisanie uwarunkowań prawnych współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzysektorowej w zakresie readaptacji społeczno-zawodowej osób opuszczających zakłady karne, 2. analiza potrzeb osób opuszczających zakłady karne, możliwości ich zaspokajania przez sferę instytucjonalną oraz strategii przyjmowanych w tym zakresie, 3. analiza sposobu rozumienia skutecznej pomocy osobom opuszczającym zakłady karne przez przedstawicieli instytucji oraz opinii na temat możliwości udzielania skutecznej pomocy w obecnie panujących warunkach, 4. zbadanie opinii na temat poziomu i jakości współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzysektorowej wśród przedstawicieli podmiotów funkcjonujących w systemie pomocy postpenitencjarnej, 5. zidentyfikowanie kwestii i obszarów, w odniesieniu do których istnieje szczególna potrzeba wzmocnienia współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzysektorowej. Odbiorcy wyników badania Podstawowym odbiorcą jest Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi. W celu praktycznego wykorzystania wyników uzyskanych w procesie badawczym, zorganizowany zostanie panel ekspercki oraz zespół interdyscyplinarny, które wspólnie opracują model współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w zakresie readaptacji społeczno-zawodowej osób opuszczających zakłady karne. Możemy tutaj mówić o inspirowaniu powstawania lokalnych koalicji na rzecz osób karanych. Jest to grupa relatywnie niewielka wśród pozostałych zagrożonych wykluczeniem społecznym, a jednocześnie obciążona specyficznymi trudnościami związanymi z silną stygmatyzacją społeczną wyrażającą się w wielokrotnym karaniu tych osób za popełnione przestępstwo. Jako taka jest zatem szczególnie narażona na negatywne konsekwencje wynikające z rozproszenia i niskiego poziomu koordynacji systemu wsparcia. Niezbędne wydaje się zatem rozwijanie mechanizmów integrujących działania poszczególnych podmiotów tego systemu w taki sposób, by były one nakierowane specyficznie do osób karanych, komplementarne i dostosowane do ich szczególnych potrzeb. Potencjalni uczestnicy owych koalicji są zatem najważniejszym odbiorcą wyników badania i jego efektu w postaci modelu współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej. Zakres podmiotowy badania Terenem badania było województwo łódzkie, badaniem objęte zostały następujące grupy respondentów: osoby, które opuściły zakład karny, 9

10 pracownicy instytucji publicznych (zakładów karnych, powiatowych urzędów pracy, ośrodków pomocy społecznej, sądów) oraz organizacji pozarządowych działających w sferze pomocy postpenitencjarnej. przedsiębiorcy. Osoby, które opuściły zakład karny, zostały objęte badaniem w ramach metody indywidualnego wywiadu pogłębionego (IDI). Do instytucji publicznych oraz do przedsiębiorców skierowane zostały ankiety internetowe (metoda CAWI), ponadto przedstawiciele instytucji oraz organizacji pozarządowych byli objęci badaniem w ramach metody indywidualnego wywiadu pogłębionego (IDI) oraz zogniskowanego wywiadu grupowego (FGI). Analiza desk research objęła dostępne statystyki na temat liczby osób osadzonych oraz opuszczających zakłady karne, form wsparcia, jakie jest im udzielane w celu wspomagania procesu readaptacji społeczno-zawodowej, a także wybrane wyniki innych badań zrealizowanych w tym obszarze. Pytania problemowe Realizacja celu badawczego wiązała się z uzyskaniem odpowiedzi na poniższe pytania problemowe: 1. Jakie możliwości współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w zakresie wsparcia osób opuszczających zakłady karne stwarzają obecne unormowania prawne? 2. Z jakimi problemami w sferze adaptacji społeczno-zawodowej stykają się osoby opuszczające zakłady karne? 3. W jakim zakresie osoby te korzystają ze wsparcia instytucjonalnego i jaka jest ich wiedza (oraz jakie są jej źródła) na temat możliwości w tym zakresie, czym uwarunkowanie jest korzystanie z określonych form wsparcia? 4. W jaki sposób definiowana jest skuteczna pomoc w zakresie adaptacji społeczno-zawodowej przez osoby opuszczające zakłady karne oraz przez przedstawicieli instytucji działających na ich rzecz? 5. Jakie bariery w zakresie adaptacji społeczno-zawodowej dostrzegają osoby opuszczające zakłady karne oraz przedstawiciele instytucji działających na ich rzecz? 6. Jak przedstawiciele instytucji postrzegają stan współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w zakresie wspierania adaptacji społeczno-zawodowej osób opuszczających zakład karne? 7. Jakie kwestie dotyczące systemu wspierania osób opuszczających zakłady karne wskazuje się jako wymagające poprawy w zakresie współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzysektorowej? Metody i techniki badań Realizacja badania odbywała się z wykorzystaniem metod i technik badawczych mających zapewnić triangulację źródeł danych oraz metod. W procesie badawczym wykorzystane były: analiza danych zastanych (desk research), wywiad wspomagany komputerowo (CAWI), wywiad pogłębiony z dyspozycjami do wywiadu (IDI), zogniskowany wywiad grupowy (FGI). Desk research W ramach tej metody analizie poddane zostały: akty prawne regulujące funkcjonowanie systemu pomocy postpenitencjarnej (m.in. kodeks karny wykonawczy z 6 czerwca 1997 r., ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r., ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 20 kwietnia 2004 r., rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości), 10

11 ustalenia dokonane w obszarze readaptacji społeczno-zawodowej byłych więźniów w ramach przeprowadzonych już badań. W ramach analizy uwaga była zwrócona przede wszystkim na: istniejące, w ramach unormowań prawnych, możliwości podejmowania współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w obszarze pomocy postpenitencjarnej, zidentyfikowane w ramach dotychczasowych ustaleń badawczych: o indywidualne i społeczne uwarunkowania procesu readaptacji osób opuszczających zakłady karne, o zalecenia w zakresie funkcjonowania systemu pomocy postpenitencjarnej. CAWI Badaniem metodą CAWI (z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu CAWI) zostały objęte instytucje sfery publicznej, funkcjonujące w systemie pomocy postpenitencjarnej jednostki organizacyjne służby więziennej, zespoły kuratorskie, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe urzędy pracy. Celem tej części badań było wstępne zidentyfikowanie: sposobu, w jaki rozumiana jest skuteczna pomoc postpenitencjarna, opinii nt. skuteczności obecnie funkcjonującego systemu pomocy postpenitencjarnej w kontekście działań danej instytucji, zakresu, w jakim dana instytucja podejmuje działania na rzecz osób opuszczających zakłady karne w celu określenia podmiotów odgrywających obecnie kluczową rolę w systemie pomocy postpenitencjarnej, sieci współpracy międzyinstytucjonalnej (tj. faktycznie podejmowanej współpracy oraz posiadanych informacji na temat możliwości podejmowania współpracy) w zakresie pomocy postpenitencjarnej. Technikę tę wykorzystano także w przypadku przedsiębiorców z terenu województwa łódzkiego w celu zidentyfikowania ich opinii na temat zatrudniania byłych więźniów, czynników temu sprzyjających oraz stanowiących barierę, sposobów weryfikacji niekaralności kandydatów do pracy. IDI Grupa respondentów objętych badaniem w ramach metody indywidualnego wywiadu swobodnego (częściowo ustrukturalizowanego, z wykorzystaniem listy dyspozycji do wywiadu) składała się z: osób, które opuściły zakład karny, przedstawicieli instytucji publicznych oraz organizacji pozarządowych, które działają na rzecz readaptacji osób opuszczających zakłady karne. Celem tej części badań było: określenie sytuacji osób opuszczających zakłady karne w kontekście ich własnych opinii na temat głównych problemów, z jakimi mają do czynienia, oraz wiedzy dotyczącej możliwych sposobów radzenia sobie z nimi, określenie zakresu, w jakim osoby te korzystają ze wsparcia instytucji systemu pomocy postpenitencjarnej oraz ich opinii na temat łatwości i jakości uzyskanej pomocy, pogłębienie kwestii: o rozumienia skutecznej pomocy postpenitencjarnej o obecnej skuteczności systemu pomocy postpenitencjarnej w kontekście działalności danego podmiotu, o barier, które utrudniają procesy readaptacji społeczno-zawodowej osób opuszczających zakłady karne, o zakresu współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w zakresie wspierania osób opuszczających zakłady karne i potrzeb w tym zakresie, w opinii przedstawicieli podmiotów działających w tym zakresie. 11

12 FGI Badaniem w ramach metody zogniskowanego wywiadu pogłębionego (z wykorzystaniem scenariusza wywiadu grupowego) zostali objęci przedstawiciele podmiotów publicznych i pozarządowych działających na rzecz osób opuszczających zakłady karne. Celem tej części badań było dokładne rozpoznanie kwestii współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w zakresie systemu pomocy postpenitencjarnej, w tym: ustalenie wiedzy i praktyki w zakresie współpracy różnych podmiotów na rzecz osób opuszczających zakłady karne, określenie postaw wobec podejmowania współpracy, określenie kwestii, które ułatwiają i utrudniają prowadzenie współpracy, próba sformułowania postulatów i rekomendacji w zakresie modelu międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej współpracy w zakresie readaptacji społeczno-zawodowej osób opuszczających zakłady karne. Próba badawcza Skład próby badawczej objął osoby, które opuściły zakład karny oraz przedstawicieli instytucji publicznych i niepublicznych z terenu województwa łódzkiego z obszaru sądownictwa, więziennictwa, pomocy społecznej, rynku pracy, które w różnym zakresie podejmują działania wobec tych osób tj. pracowników zakładów karnych, sądów, ośrodków pomocy społecznej, urzędów pracy oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych, które zostaną zidentyfikowane jako wspierające osoby opuszczające zakłady karne na terenie województwa. W skład próby badawczej weszli także przedsiębiorcy z terenu województwa łódzkiego. W ramach metody CAWI badaniem objęte były osoby zarządzające (bądź posiadające pełną wiedzę nt. funkcjonowania podmiotu) następującymi podmiotami z terenu województwa łódzkiego: jednostki organizacyjne służby więziennej (zakłady karne i areszty śledcze) 7 osób, sądy rejonowe 22 osoby (na terenie województwa łódzkiego znajdują się 22 zespoły kuratorskie do wykonywania orzeczeń w sprawach karnych działających w ramach 18 sądów rejonowych), ośrodki pomocy społecznej 177 osób, powiatowe urzędy pracy 23 osoby. Badanie w tym zakresie miało charakter całkowity, ankietę skierowano do wszystkich (w sumie 229) podmiotów reprezentujących dany typ instytucji na terenie województwa łódzkiego, łącznie odpowiedzi udzieliły 164 osoby (tj. 72%). Szczegółowy skład próby badawczej przedstawiony jest w rozdziale II. W przypadku przedsiębiorców objętych badaniem metodą CAWI zastosowano dobór celowy z wykorzystaniem dostępnych w Internecie baz adresowych przedsiębiorców (operat taki nie jest jednak kompletny w stosunku do całej badanej zbiorowości, zatem dobrana z niego próba nie jest reprezentatywna). Stworzono próbę 1500 adresów mailowych firm z różnych branż ze wszystkich powiatów województwa łódzkiego. Każdy z powiatów reprezentowany był przez podobną liczbę podmiotów, z tym, iż założono, że częściej, niż przeciętnie, z sytuacją zatrudniania osób karanych mogą się stykać przedsiębiorcy z miejscowości, w których znajdują się zakłady karne, areszty śledcze, stąd w próbie zwiększono udział podmiotów z powiatów łęczyckiego, łowickiego, piotrkowskiego, sieradzkiego oraz z Łodzi. Na pytania ankiety odpowiedziało 85 osób reprezentujących przedsiębiorstwa (osoby zarządzające bądź decydujące o zatrudnianiu pracowników), tj. 6%. W ramach metody IDI badaniem zostały objęte osoby, które odbyły karę pozbawienia wolności (raz lub wielokrotnie) 7 mężczyzn w wieku od 35 do 60 lat, znajdujących się w chwili przeprowadzania badania w różnej sytuacji życiowej (jeśli chodzi o posiadanie pracy i miejsca zamieszkania). Do osób 12

13 tych docierano za pośrednictwem kuratorskiej służby sądowej oraz organizacji pozarządowej działającej na rzecz byłych więźniów. Metoda pogłębionego wywiadu indywidualnego zastosowana była także wobec przedstawicieli instytucji podejmujących działania wobec osób skazanych oraz opuszczających zakłady karne: jednostki organizacyjne służby więziennej wychowawcy działu penitencjarnego, wychowawcy ds. pomocy postpenitencjarnej (7), sądy rejonowe kuratorzy zawodowi dla dorosłych (4), ośrodki pomocy społecznej pracownicy socjalni (4), powiatowe urzędy pracy doradcy zawodowi, pośrednicy pracy (4). W wywiadach wzięli udział przedstawiciele wszystkich jednostek penitencjarnych na terenie województwa łódzkiego. Natomiast zespoły kuratorskiej służby sądowej, ośrodki pomocy społecznej oraz powiatowe urzędy pracy, których pracownicy uczestniczyli w wywiadach indywidualnych, dobrano w sposób celowy. Uwzględniano m.in. informacje przekazane przez Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej w Łodzi na temat ośrodków pomocy społecznej, z którymi kontaktowały się zakłady karne i areszty śledcze w kwestii pomocy osobom kończącym odbywanie kary, zakładając, że wśród klientów tych ośrodków znajdowali się byli więźniowie. Ponadto próbę konstruowano tak, aby badaniem metodą IDI oraz metodą FGI nie objęto tych samych podmiotów (za wyjątkiem zakładów karnych i aresztów śledczych). W ramach metody FGI badaniem objęci zostali przedstawiciele podmiotów publicznych i niepublicznych podejmujących działania wobec osób skazanych oraz opuszczających zakłady karne, tj. kadra zarządzająca, wychowawcy zatrudnieni w jednostkach organizacyjnych służby więziennej, kuratorzy, pracownicy socjalni, doradcy zawodowi, przedstawiciele organizacji pozarządowych działających na rzecz osób opuszczających zakłady karne łącznie 17 osób w ramach 3 wywiadów. W każdym wywiadzie wzięli udział przedstawiciele różnych podmiotów funkcjonujących na terenie tego samego powiatu (za każdym razem reprezentowane były wszystkie typy podmiotów, w jednym przypadku także organizacja pozarządowa). 13

14 Streszczenie wyników badania Pod koniec 2011 r. w jednostkach penitencjarnych na terenie województwa łódzkiego przebywało łącznie 5390 osób (w tym 199 kobiet), spośród których 1416 (26%) było zatrudnionych (odpłatnie oraz nieodpłatnie). Od roku 2009 można zaobserwować wzrost liczby rodzin objętych pomocą społeczną z powodu trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładu karnego w roku 2011 było to 1321 rodzin, w tym 384 na terenach wiejskich. Sytuacja osób odbywających karę pozbawienia wolności oraz opuszczających zakłady karne jest przedmiotem badań naukowych, dotyczących determinant procesu readaptacji leżących tak po stronie byłych więźniów, jak i systemu wsparcia instytucjonalnego. Wnioski z badań i publikacji przeanalizowanych w ramach niniejszego opracowania przedstawiają się następująco: największy wpływ na sukces procesu readaptacji mają indywidualne predyspozycje danej osoby w zakresie umiejętności społecznych i na nie właśnie powinno się kłaść największy nacisk we wszelkiego rodzaju oddziaływaniach resocjalizacyjnych i programach aktywizacyjnych; możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych w zakładach karnych wzrosły wraz z wykorzystywaniem przez służbę więzienną środków unijnych (Poddziałanie PO KL projekty systemowe Centralnego Zarządu Służby Więziennej) raport z badań ewaluacyjnych dotyczących projektów realizowanych przez jednostki penitencjarne wskazuje, że o ile pod względem skuteczności, trafności oraz użyteczności charakteryzują się one wysoką jakością, to ich efekty są umniejszane przez negatywne stereotypy na temat osób skazanych funkcjonujące w społeczeństwie, w tym wśród pracodawców. Stąd ważne jest wzmocnienie współpracy między jednostkami penitencjarnymi a instytucjami rynku pracy w celu kontynuacji wsparcia w zakresie aktywizacji zawodowej, z którego osoby karane będą mogły skorzystać również po wyjściu na wolność; system pomocy w integracji społecznej osób opuszczających zakłady karne, opierający się o więziennictwo, kuratorów sądowych oraz pomoc społeczną, jest mało efektywny, m.in. z powodu jego rozproszenia i powielania zadań przez poszczególne służby. Stąd konieczność zainicjowania działań wzmacniających lokalne systemy pomocy postpenitencjarnej, a docelowo powołanie odrębnego, wyspecjalizowanego urzędu odpowiedzialnego za koordynowanie i organizowanie pomocy osobom karanym i wypracowanie standardów postępowania w tym zakresie; integralnym elementem systemu wsparcia osób karanych powinny być podmioty trzeciego sektora, których działaniom przyświeca idea walki ze stygmatyzacją społeczną w sposób szczególny dotykającą byłych więźniów. Diagnoza obecnego zaangażowania organizacji społecznych we wsparcie tej grupy wskazuje, że dotyczy ono przede wszystkim doraźnej pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb, w niewystarczający sposób przyczyniając się do trwałych i pozytywnych zmian będących istotą procesu readaptacji. Postuluje się w związku z tym poprawę współpracy między organizacjami pozarządowymi, samorządem terytorialnym a więziennictwem. Kolejnym modułem badania była ankieta internetowa skierowana do firm z terenu województwa łódzkiego. Spośród 85 przedsiębiorców, którzy wzięli udział w badaniu, niemal 1/5 zatrudniała bądź zatrudnia osoby karane, głównym motywem przyjęcia ich do pracy były posiadane przez nich odpowiednie kwalifikacje, nieco rzadziej chęć udzielenia im pomocy. Tylko 12 osób stwierdziło, że niezależnie od wszystkiego nie zatrudniłoby byłego więźnia, głównie z obawy o mienie przedsiębiorstwa. Respondenci najczęściej jednak nie wykluczali takiej możliwości, o ile spełnione zostaną określone warunki, z których najważniejszy (pomijając wymogi związane z kwalifikacjami) to zarekomendowanie takiej osoby przez jakąś instytucję, np. zakład karny, urząd pracy, ośrodek pomocy społecznej bądź kuratora. Jednocześnie tylko z dwoma przedsiębiorcami podmioty te nawiązywały kontakt, a czterech respondentów zrobiło to z własnej inicjatywy. Dla 65 badanych 14

15 czynnikiem sprzyjającym decyzji o zatrudnieniu osoby karanej byłby fakt, że pracowała ona podczas pobytu w zakładzie karnym, z drugiej strony niedostateczne kwalifikacje zawodowe są uważane za najmniej istotną przyczynę trudności w pozyskiwaniu pracy przez byłych więźniów. Za taką był natomiast uznawany fakt posiadania kryminalnej przeszłości, przy czym 55 przedsiębiorców stwierdziło, że w ogóle nie weryfikuje niekaralności kandydatów do pracy. Są natomiast określone okoliczności, w których nabraliby oni podejrzeń, że dana osoba przebywała w więzieniu, należą do nich przede wszystkim cechy wyglądu (tatuaże, fryzura, ubiór), sposób zachowania, luka w historii zatrudnienia. Żaden z respondentów, którzy kategorycznie odrzucili możliwość ich zatrudnienia, nie umotywował swojej postawy złymi doświadczeniami w tym zakresie, w odniesieniu do przebadanej grupy przedsiębiorców można zatem uznać, że istotną przyczyną trudności na rynku pracy odczuwanych przez osoby karane są pewne negatywne stereotypy na ich temat. W ramach niniejszego opracowania przyjęto, że filarami systemu pomocy postpenitencjarnej są służby więzienna, kuratorska, służby społeczne oraz rynku pracy. Narzędzie ankiety internetowej wykorzystano także w badaniu, które objęło 164 instytucje z tych obszarów (największą grupę stanowiły ośrodki pomocy społecznej). Analiza wyników musi uwzględniać fakt, iż dla większości respondentów (przede wszystkim OPS-ów i PUP-ów) osoby karane stanowią niewielką grupę w ogóle ich klientów (stąd łącznie 60% badanych podmiotów stwierdziło, że zajmują się rozwiązywaniem ich problemów w relatywnie niewielkim zakresie). Niezależnie od typu instytucji, osobom karanym zdecydowanie najczęściej świadczona jest pomoc finansowa (zadeklarowało ją łącznie 87% respondentów), rzadziej rzeczowa (55%) oraz w zakresie załatwiania spraw urzędowych (53%). Badani byli raczej krytyczni w ocenie stopnia, w jakim wsparcie przez nich udzielane zaspokaja oczekiwania osób karanych (prawie połowa określiła go jako przeciętny, a 36% jako niski). Z drugiej strony, rola tego wsparcia w procesie readaptacji jest przez nich postrzegana jako mniejsza niż rola samego byłego więźnia. Przeciętne oceny (z tendencją ku negatywnym) dominują także w przypadku opinii o stanie współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej na rzecz osób opuszczających zakłady karne. Najgorzej oceniana jest współpraca z sektorem biznesu, co jest szczególnie niekorzystne wziąwszy pod uwagę przytaczane wcześniej opinie przedsiębiorców o dużym znaczeniu rekomendacji ze strony podmiotów publicznych w przypadku starających się o zatrudnienie osób karanych. Jeśli natomiast chodzi o współpracę instytucji w sektorze publicznym, to zdecydowana większość respondentów, (94%) uznała, że jest ona ważna dla skutecznego wspierania byłych więźniów. W perspektywie oceniania jej jakości dominowały trzy czynniki przepływ informacji, kontakty nieformalne oraz nakłady finansowe. Podmiotami, z którymi respondenci najczęściej współpracują w zakresie udzielania pomocy osobom karanym, są zespoły kuratorskiej służby sądowej. Wymieniano tutaj również wiele innych instytucji, spoza katalogu czterech podstawowych, co wynika ze złożoności problemów więźniów i byłych więźniów. Ich rozwiązywanie wiąże się z podejmowaniem kontaktów m.in. z urzędami miast i gmin, policją, służbą zdrowia, zespołami ds. orzekania o niepełnosprawności, poradniami leczenia uzależnień, komisjami rozwiązywania problemów alkoholowych, spółdzielniami mieszkaniowymi, ochotniczymi hufcami pracy, agencjami zatrudnienia, różnego rodzaju organizacjami pozarządowymi oraz Kościołem. Ankieta poruszała także wątek lokalnych grup roboczych, które skupiałyby podmioty działające na rzecz wspierania osób karanych. Respondenci w większości (tj. 63%) uznali, że ich powoływanie mogłoby być przydatne, a funkcję koordynującą powinni pełnić kuratorzy (58% wskazań). Wywiady indywidualne przeprowadzone z byłymi więźniami umożliwiły uzyskanie informacji na temat strategii, jakie przyjmowali oni po opuszczeniu zakładu karnego oraz roli instytucji publicznych w rozwiązywaniu trudności, na jakie napotykali. Ogólna konkluzja płynąca z ich wypowiedzi jest taka, że strategie te opierają się głównie na własnych zasobach, uzależnionych przede wszystkim od posiadania rodziny, znajomych. Wsparcie z ich strony to m.in. gwarancja miejsca zamieszkania, pośrednictwo w zakresie zdobywania zatrudnienia. Badani pozbawieni tych źródeł pomocy znajdowali się w gorszej sytuacji, część z nich to osoby bezdomne, przebywające w hostelu. Ze strony instytucji publicznych oczekuje się przede wszystkim pomocy finansowej, która 15

16 jest oceniana jako zdecydowanie niewystarczająca. Niektórzy narratorzy mieli także wrażenie, że jako osoby karane są traktowani przez instytucje publiczne jako klienci drugiej kategorii. Poproszono ich o wskazanie, jakiego rodzaju pomocy udzielano im w trakcie odbywania kary oraz po jej zakończeniu. Do najważniejszych form wsparcia, jeszcze w trakcie pobytu w zakładzie karnym, część z nich zaliczała możliwość podjęcia pracy. Pozostałe rodzaje pomocy udział w kursach zawodowych, terapiach uzależnień, możliwość uzupełnienia wykształcenia były oceniane raczej negatywnie bądź jako niewystarczające, bądź nieskuteczne. Nienajlepsze opinie były także wyrażane na temat sposobu informowania o możliwościach uzyskania pomocy po opuszczeniu zakładu karnego, tutaj głównym źródłem wiedzy byli dla badanych współosadzeni. Wątkiem, na którym narratorzy skupiali się mówiąc o sposobach radzenia sobie po odzyskaniu wolności, była praca. Ogólnie podkreślano, że nie ma większych problemów z jej uzyskaniem, o ile mowa o nierejestrowanym rynku pracy. Wskazywano jednak na liczne wady wynikające z zatrudnienia na czarno, przede wszystkim niepewność otrzymania zapłaty oraz sezonowość. Na jego korzyść przemawiają jednak po pierwsze mniejszy nacisk kładziony na kwestię niekaralności pracownika, a po drugie możliwość ukrywania swoich zarobków (istotna zwłaszcza dla dłużników alimentacyjnych oraz osób starających się o uzyskanie różnego rodzaju wsparcia uzależnione od wysokości dochodów, np. mieszkanie socjalne). Niemniej jednak większość narratorów doświadczyła sytuacji nieuzyskania pracy w związku z ujawnieniem informacji o odbywaniu kary pozbawienia wolności. Jeśli chodzi o pomoc otrzymywaną w zakresie zdobywania zatrudnienia, to jej głównym źródłem są znajomi, koledzy, w dużo mniejszym stopniu instytucje systemu wsparcia postpenitencjarnego. Pomoc otrzymywana z ich strony, jak wspomniano powyżej, jest generalnie krytykowana. Oprócz niesatysfakcjonującej wysokości różnego rodzaju świadczeń finansowych, badane osoby karane wskazywały również na brak wystarczającego w ich przekonaniu zaangażowania w rozwiązywanie ich problemów, na brak właściwego oglądu ich sytuacji oraz na nietrafność udzielanego wsparcia (tj. kierowania ich nie do osób najbardziej potrzebujących, a do takich, które najlepiej potrafią stworzyć takie wrażenie). Generalnie pomoc instytucji publicznych (choć wspominano także czasem o organizacjach pozarządowych, Kościele i związkach wyznaniowych) była postrzegana jako niezaspokajająca najistotniejszych potrzeb (tj. zapewnienie miejsca zamieszkania oraz pracy). Badani wysunęli zatem kilka postulatów pod jej adresem: skoncentrowanie resocjalizacyjnych wysiłków służby więziennej na osobach wyselekcjonowanych spośród wszystkich więźniów (tj. na tych, z którymi warto pracować, zwłaszcza karanymi po raz pierwszy), podstawowym narzędziem resocjalizacji powinna być praca, konieczne jest udzielanie wsparcia również rodzinie osoby skazanej, którego głównym celem powinno być wzmacnianie w niej przekonania, że należy się jej druga szansa i trzeba ją wspierać podczas i po zakończeniu kary, zawieranie swego rodzaju transakcji wiązanej między osobą karaną a instytucjami wsparcia, polegającej na udzielaniu jej wystarczająco wysokiej pomocy finansowej przy jednoczesnym zobowiązaniu jej do podjęcia pracy w określonym czasie od zakończenia kary, większa inicjatywa ze strony instytucji publicznych w zakresie poszukiwania pracodawców, których rekomendacja z ich strony zachęciłaby do zatrudniania byłych więźniów, wspieranie osób karanych w samozatrudnianiu (np. w formie spółdzielni socjalnych). Informacji na temat tego, w jaki sposób system pomocy postpenitencjarnej postrzegany jest przez jego przedstawicieli wychowawców ds. postpenitencjarnych, kuratorów, pracowników socjalnych, doradców zawodowych i pośredników pracy dostarczają wyniki wywiadów indywidualnych i grupowych z nimi przeprowadzanych. W ich ramach skupili się oni na dwóch podstawowych kwestiach wyznacznikach i możliwościach udzielania skutecznej pomocy oraz na roli współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzysektorowej w tym zakresie. A zatem, skuteczna pomoc to taka, która osiąga cel w postaci takiego funkcjonowania osoby karanej poza zakładem karnym, który zapobiegnie powrotowi do konfliktów z prawem i ponownego pozbawienia jej wolności. Powinna być to pomoc o zindywidualizowanym charakterze, koncentrująca się na wspieraniu kompetencji osobowościowych, społecznych, a także kwalifikacji zawodowych. Do 16

17 skutecznych metod wsparcia badani zaliczali wpływanie na postawy i systemy wartości więźniów i byłych więźniów, zachęcanie i pomaganie (głównie poprzez informowanie) im w samodzielnym rozwiązywaniu swoich problemów. Ogólnie, za skuteczne metody pomocy uważa się te, które umożliwiają podjęcie aktywności zawodowej przez osoby karane. Wśród najważniejszych determinant skutecznej pomocy badani wymieniali przede wszystkim gotowość do współpracy ze strony osoby, do której jest ona kierowana. Ważnymi czynnikami są również sytuacja rodzinna danej osoby oraz środki finansowe. Pytani o formy i obszary udzielanej pomocy, badani wskazywali na pracę nad kształtowaniem postaw indywidualnych sprzyjających procesowi readaptacji, terapie uzależnień, działalność informacyjną (istotną zwłaszcza w sytuacji izolacji więziennej), zapewnianie kontaktu ze światem zewnętrznym (m.in. poprzez system przepustowy), wsparcie w zakresie readaptacji zawodowej, pomoc w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych, zaspokajaniu podstawowych potrzeb bytowych, pomoc prawną, pracę z rodziną osoby karanej oraz różnego rodzaju wsparcie świadczone nieformalnie. Analiza wypowiedzi badanych nasuwa wniosek, że działania przez nich podejmowane często dublują się, gdyż są prowadzone w sposób nieskoordynowany. Jest to szczególnie widoczne na przykładzie obszaru aktywizacji społecznozawodowej, w dużej mierze finansowanej ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Zakłady karne, ośrodki pomocy społecznej oraz powiatowe urzędy pracy realizują projekty, których uczestnikami są wyłącznie lub między innymi osoby karane, czyniąc to jednak w sposób a znacznej mierze niezależny od siebie, czego wynikiem jest brak ciągłości i niedostateczna spójność wsparcia oferowanego konkretnej osobie. Badani poddali refleksji jakość pomocy przez siebie świadczonej. Pojawiały się nieliczne opinie świadczące o poczuciu, że jest ona zadowalająca i oferuje więźniom oraz byłym więźniom duże możliwości poprawy własnej sytuacji. Były one jednak raczej wyjątkiem od reguły, ponieważ generalnie przedstawiciele instytucji, podobnie jak same osoby karane, wskazywali, że pomoc ta w bardzo niewielkim stopniu przyczynia się do rozwiązywania najważniejszych problemów readaptacji, tj. braku miejsca zamieszkania i trudności w podjęciu legalnego zatrudnienia. Wymieniano szereg barier utrudniających udzielanie wsparcia, wśród nich: zbyt małe wpływy do Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, niewystarczające zasoby kadrowe służby więziennej, specyfika relacji między jej przedstawicielami a osobami osadzonymi (brak zaufania), zbyt mały dostęp do różnego rodzaju usług społecznych, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach (wspominano przede wszystkim o terapiach uzależnień i pomocy psychologicznej), obostrzenia wynikające z przepisów prawa, negatywne stereotypy na temat więźniów panujące w różnych instytucjach. Badani dostrzegali również, że swoistą barierą jest wspomniany wcześniej brak koordynacji działań, przejawiający się przede wszystkim w braku informacji na temat tego, jakie wsparcie dana osoba otrzymuje od innych instytucji i organizacji, co uniemożliwia zaplanowanie kompleksowego planu działania na jej rzecz. Konsekwencją jest powstawanie różnego rodzaju nieporozumień, niesprzyjających realizacji wspólnego podmiotom systemu wsparcia postpenitencjarnego celu w postaci wspierania procesu readaptacji osób karanych. Przedstawiciele instytucji wskazali także na ogólne uwarunkowania tego procesu. Wśród czynników, które go utrudniają, podkreślano przede wszystkim negatywny wpływ pobytu w zakładzie karnym na postawy osób karanych, tj. pojawianie się roszczeniowego nastawienia czy wykształcanie syndromu wyuczonej bezradności. Pomyślnemu przebiegowi readaptacji, w którym kluczowym momentem jest etap tuż po opuszczeniu zakładu karnego, nie sprzyja również brak wystarczającego wsparcia (głównie finansowego) w tym okresie. Wspominano ponadto o różnorodnych przejawach stygmatyzacji społecznej, zwłaszcza w kontekście rynku pracy, odnalezienie się na którym jest również niełatwe z powodu niskich i/lub nieaktualnych kwalifikacji zawodowych osób karanych. Podkreślano również wiele kwestii leżących po stronie osób karanych, które wywierają negatywny wpływ na szanse ich readaptacji, a mianowicie: określone, trudne do zmiany wzorce socjalizacyjne, którym byli oni poddawani w środowisku rodzinnym, odrzucanie oferowanej pomocy, niechęć wobec podjęcia legalnego zatrudnienia oraz bardzo poważny problem związany z uzależnieniami 17

18 charakterystycznymi dla wielu więźniów i byłych więźniów. Jeśli natomiast chodzi o czynniki sukcesu readaptacyjnego, to należą do nich: szybkie podjęcie aktywności zawodowej, wsparcie ze strony rodziny, podjęcie terapii w przypadku osób uzależnionych, czasem rozpoczęcie życia w nowym miejscu w celu odcięcia się od negatywnych wpływów środowiska. Niektórzy badani dostrzegli, że istotne znaczenie ma tutaj także ich własna postawa, polegająca na oparciu wzajemnych relacji na udzielonym wstępnie kredycie zaufania osobie karanej. I wreszcie, podobnie jak biorące udział w badaniu osoby karane, również przedstawicieli instytucji poproszono o wskazanie, jakie ich zdaniem zmiany przyczyniłyby się do lepszego funkcjonowania systemu wsparcia postpenitencjarnego. Pojawiły się tutaj różnorodne propozycje, wśród nich m.in. konieczność szerszego stosowania kar nieizolacyjnych, zwiększenia możliwości rozwijania kompetencji społecznych i zawodowych osób osadzonych w zakładach karnych oraz wspieranie zatrudnienia osób karanych (np. w ramach systemu przywilejów dla firm przyjmujących je do pracy czy też wzmacniania możliwości samozatrudnienia wykorzystującego rozwiązania z zakresu ekonomii społecznej). Część badanych postulowała tworzenie różnego rodzaju ośrodków readaptacyjnych, które mogłyby oferować wsparcie terapeutyczne oraz w zakresie miejsca zamieszkania zwłaszcza osobom znajdującym się w najtrudniejszej sytuacji po wyjściu na wolność (pozbawionym wsparcia rodziny, bezdomnym). Tematem podejmowanym odrębnie z przedstawicielami systemu wsparcia postpenitencjarnego, mniej intensywnie w ramach wywiadów indywidualnych, bardziej podczas wywiadów grupowych, był wątek współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzysektorowej na rzecz osób opuszczających zakłady karne. Badani wymieniali podmioty, z którymi nawiązują różnego rodzaju relacje tak w zakresie oddziaływań resocjalizacyjnych, jak i zaspokajania podstawowych potrzeb bytowych. Z badania wynika, że najbogatsze sieci współpracy charakterystyczne są dla jednostek penitencjarnych (co wynika przede wszystkim z dążenia do urozmaicania wspomnianych oddziaływań resocjalizacyjnych). Ogólny obraz sieci relacji w systemie pomocy postpenitencjarnej wskazuje, że niektóre z nich są utrwalone, sformalizowane i regularne, a inne pojawiają się incydentalnie. Współpraca międzyinstytucjonalna i międzysektorowa była ogólnie oceniana pozytywnie, choć niektórzy badani wskazywali na pewne niekorzystne zjawiska, w tym wspominany już wcześniej brak wyczerpującej wiedzy na temat specyfiki działań podejmowanych przez różne podmioty i uregulowań prawnych w tym zakresie czy też niewystarczające zaangażowanie w rozwiązywanie problemów osób karanych, traktowanych jako klienci drugiej kategorii. Za utrudniające współpracę postrzega się także nadmierne i niepotrzebne formalizowanie relacji. To właśnie wypracowane w praktyce zawodowej nieformalne kanały współpracy w największym stopniu przekładają się na jej ogólnie pozytywną ocenę. Są one charakterystyczne dla relacji na poziomie lokalnym, które były przez badanych uważane za najbardziej satysfakcjonujące. Kontakty na poziomie ponadlokalnym, pozbawione takich nieformalnych podstaw, były natomiast postrzegane jako trudniejsze, nie oferujące możliwości równie szybkiego i płynnego podejmowania niezbędnych działań. Główny wniosek, płynący z tej części badania, wydaje się być następujący: współpraca międzyinstytucjonalna i międzysektorowa, chociaż postrzegana jako mająca wpływ na jakość (ale chyba przede wszystkim łatwość realizacji) działań poszczególnych podmiotów, nie do końca jest uświadamiana jako czynnik mogący mieć znaczenie dla przezwyciężania utrudnień procesu readaptacji osób karanych. Niemniej jednak uczestnicy badania wskazali na kwestie, które mogłyby się przyczynić do poszerzenia i poprawy jakości współpracy. Należą do nich m.in.: stworzenie ram do nawiązywania współpracy, przede wszystkim w postaci funkcjonujących na poziomie lokalnym różnego rodzaju zespołów skupiających przedstawicieli wszystkich podmiotów biorących udział w systemie wsparcia osób karanych. Rozważano tutaj, jaki powinny mieć charakter, jakie funkcje pełnić, z jaką częstotliwością się spotykać; 18

19 powiązana z powyższym konieczność wypracowania modelu współpracy na rzecz indywidualnych przypadków osób opuszczających zakłady karne, mowa tutaj o wybranych osobach, z różnych względów wymagających większego, niż podstawowe, wsparcia, zintegrowanie i zintensyfikowania działań poszczególnych służb na rzecz aktywizacji zawodowej osób karanych. 19

20 Rozdział I Wnioski z analizy danych zastanych 1. Dostępne dane statystyczne Zgodnie z danymi z Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Łodzi, pod koniec 2011 r. we wszystkich jednostkach penitencjarnych na terenie województwa łódzkiego przebywało łącznie 5390 osób, z czego 199 (tj. 4%) stanowiły kobiety. Najliczniejszą populacją osób osadzonych charakteryzował się Areszt Śledczy w Łodzi, najmniej liczną Zakład Karny nr 2 w Łodzi (tabela nr 1). Tab. 1 Liczba osób przebywających w jednostkach penitencjarnych na terenie województwa łódzkiego wg stanu na dzień r. Nazwa jednostki Liczba mężczyzn Liczba kobiet Ogółem Areszt Śledczy w Łodzi Zakład Karny w Garbalinie Zakład Karny w Sieradzu Zakład Karny w Łowiczu Areszt Śledczy w Piotrkowie Trybunalskim Zakład Karny nr 1 w Łodzi Zakład Karny nr 2 w Łodzi Ogółem Źródło: dane Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Łodzi Dane OISW w Łodzi dotyczą także zatrudnienia osób przebywających w jednostkach penitencjarnych, w podziale na odpłatne (tabela nr 2) oraz nieodpłatne formy zatrudnienia (tabela nr 3). W ramach tych pierwszych zdecydowanie najczęstszą formą były prace porządkowe na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej, aktywność zawodową w tej postaci podjęło łącznie 371 osób, czyli ponad połowa wszystkich zatrudnionych odpłatnie (najwięcej w przypadku Aresztu Śledczego w Piotrkowie); następnie praca w przywięziennych przedsiębiorstwach przemysłowych (145 osób, była to niemal jedyna forma zatrudnienia osadzonych kobiet). Kontrahenci pozawięzienni zatrudniali łącznie 99 osób, najczęściej z Zakładu Karnego w Garbalinie i Łowiczu. Nieco więcej osób, tj. łącznie 773, zatrudniano w formach nieodpłatnych. Najczęściej były to prace porządkowe wykonywane na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej możliwość zatrudnienia nieodpłatnego przewiduje tutaj Kodeks Karny Wykonawczy. Jak wskazują dane zawarte w tabeli nr 4, ogółem na koniec grudnia 2011 r. zatrudnionych było 1416 spośród 5390 osób przebywających w jednostkach penitencjarnych (tj. 26%). Największe odsetki opisujące poziom zatrudnienia charakterystyczne są dla Aresztu Śledczego w Piotrkowie Trybunalskim oraz Zakładu Karnego nr 1 w Łodzi (który cechuje się także najwyższym odsetkiem zatrudnienia odpłatnego). W przypadku Aresztu Śledczego w Łodzi, Aresztu Śledczego w Piotrkowie Trybunalskim oraz Zakładu Karnego nr 2 w Łodzi odsetki zatrudnienia nieodpłatnego przewyższają dosyć znacząco te dotyczące zatrudnienia odpłatnego, natomiast ogólnie różnica między ich wartością kształtuje się na poziomie nieco ponad dwóch punktów procentowych. 20

21 Tab. 2 Liczba osób zatrudnionych odpłatnie w różnych formach w poszczególnych jednostkach penitencjarnych stan na r. Liczba osób zatrudnionych w danej jednostce Odpłatne formy ZK ZK ZK-1 AŚ ZK AŚ ZK-2 zatrudnienia Ogółem Sieradz Garbalin Łódź Piotrków Łowicz Łódź Łódź Prace porządkowe na rzecz jednostek organizacyjnych SW Przywięzienne Przedsiębiorstw a Przemysłowe Kontrahenci pozawięzienni Instytucje Gospodarki Budżetowej Produkcja nakładcza w tym kobiety Umowa o pracę Ogółem Źródło: dane Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Łodzi Tab. 3 Liczba osób zatrudnionych nieodpłatnie w różnych formach w poszczególnych jednostkach penitencjarnych stan na r. Liczba osób zatrudnionych w danej jednostce Nieodpłatne formy AŚ ZK ZK AŚ ZK-1 ZK ZK-2 zatrudnienia Ogółem Piotrków Sieradz Garbalin Łódź Łódź Łowicz Łódź Prace porządkowe art. 123 a 2 w tym kobiety Prace publiczne Prace porządkowe art. 123a kkw Prace na cele charytatywne Ogółem Źródło: dane Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Łodzi Tab. 4 Liczba i odsetki osób zatrudnionych odpłatnie i nieodpłatnie w poszczególnych jednostkach penitencjarnych stan na r. Nazwa jednostki liczba osób przebywających w danej jednostce liczba osób zatrudnionych odpłatnie (w %) liczba osób zatrudnionych nieodpłatnie (w %) Ogółem zatrudnieni (w %) AŚ Łódź (5,0) 105 (9,6) 160 (14,6) ZK Garbalin (11,7) 128 (12,5) 247 (24,2) ZK Sieradz (14,0) 137 (14,8) 266 (28,8) ZK Łowicz (13,0) 56 (7,5) 153 (20,4) AŚ Piotrków (13,5) 208 (28,1) 308 (41,6) ZK-1 Łódź (20,9) 99 (17,6) 217 (38,5) ZK-2 Łódź (8,4) 40 (13,5) 65 (22,0) Ogółem (11,9) 773 (14,3) 1416 (26,3) Opracowanie własne na podstawie danych Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Łodzi 21

22 Jeśli chodzi o liczbę osób opuszczających jednostki penitencjarne, to jej skalę prezentuje tabela nr 5. Przedstawia ona uśrednioną liczbę osób zwalnianych z zakładów karnych i aresztów śledczych w ciągu jednego miesiąca w okresie lat Z przedstawionych danych wynika, że, pomijając areszty śledcze, średnio miesięcznie najwięcej osób wychodziło na wolność z Zakładu Karnego w Sieradzu, Garbalinie i Łowiczu. Tab. 5 Średnia liczba osób zwalnianych w skali miesiąca w latach Nazwa jednostki Liczba zwolnionych mężczyzn Liczba zwolnionych kobiet Areszt Śledczy w Łodzi 108,1 0 Areszt Śledczy w Piotrkowie Trybunalskim 87,3 0 Zakład Karny w Sieradzu 81,9 0 Zakład Karny w Garbalinie 75,4 0 Zakład Karny w Łowiczu 64,1 0 Zakład Karny nr 1 w Łodzi 22,4 25,5 Zakład Karny nr 2 w Łodzi 19,7 0,8 Źródło: dane Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Łodzi Tab. 6 Pomoc osobom pozbawionym wolności i zwalnianym z zakładów karnych oraz aresztów śledczych, realizowana ze środków Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej w roku Średnia Rodzaj świadczenia: zakres pomocy wymieniony w 2 Liczba Kwota św. wartość rozporz. Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. świadczeń (w zł) św. 1 pokrywanie kosztów czasowego zakwaterowania lub udzielenia schronienia w ośrodku dla bezdomnych organizowanie i finansowanie poradnictwa prawnego, promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej ,32 78,80 3 organizowanie i finansowanie kursów przygotowania zawodowego lub pokrywanie kosztów związanych z udziałem w takich kursach oraz składaniem egzaminów , ,17 kwalifikacyjnych 4 pokrywanie kosztów związanych ze specjalistycznym leczeniem lub rehabilitacją zdrowotną oraz uzyskiwaniem orzeczeń o niepełnosprawności lub niezdolności do ,09 94,55 zatrudnienia, pomocy psychologicznej oraz terapii uzależnień 5 pomoc rzeczowa w formie żywności lub bonów żywnościowych, odzieży, leków, protez, przedmiotów i środków pomocniczych, o których mowa w art ,39 99,49 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. KKW, środków sanitarnych, podręczników i innych pomocy naukowych 6 okresowe dopłaty do bieżących zobowiązań czynszowych za lokal mieszkalny, do którego osoba ubiegająca się o pomoc ,56 297,61 ma tytuł prawny 7 finansowanie przejazdów środkami komunikacji publicznej lub pokrywanie kosztów transportu specjalnego, zgodnie ze ,77 17,61 wskazaniami lekarskimi 8 pokrywanie kosztów związanych z uzyskaniem dowodu osobistego oraz innych niezbędnych dokumentów ,39 13,08 udzielanie świadczeń pieniężnych na określony cel i okres 9 wskazany przez organ udzielający pomocy w szczególnie ,25 60,62 uzasadnionych wypadkach 10 inne, nie ujęte w wierszach ,00 11 prowizje i opłaty bankowe X 40,50 X Ogółem ,78 119,10 Źródło: dane Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Łodzi 22

23 Osobom osadzonym oraz opuszczającym zakłady karne i areszty śledcze przysługuje różnego rodzaju pomoc uregulowana obecnie rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 3 stycznia 2012 r. w sprawie Funduszu Pomocy Osobom Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, natomiast wcześniej rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej. W tabeli nr 6 zawarte są dane na temat struktury wsparcia udzielonego w 2011 r. na podstawie obecnie już nie obowiązującego rozporządzenia. Wynika z nich, że największe środki finansowe przeznaczono na organizowanie i finansowanie kursów przygotowania zawodowego lub pokrywanie kosztów związanych z udziałem w takich kursach oraz składaniem egzaminów kwalifikacyjnych łącznie wydatkowano na to ,51 zł, a średnia wartość świadczenia w tym zakresie również jest zdecydowanie najwyższa. Natomiast najbardziej powszechnie udzielano świadczeń pieniężnych na określony cel i okres w szczególnie uzasadnionych wypadkach ich liczba w 2011 r. wyniosła 1900, natomiast średnia wartość jednego świadczenia to około 60 zł. Na terenie województwa łódzkiego w ubiegłym roku z Funduszu ani razu nie pokryto kosztów czasowego zakwaterowania lub udzielenia schronienia w ośrodku dla bezdomnych, niska była także wysokość i zakres pomocy w formie okresowych dopłat do bieżących zobowiązań czynszowych za lokal mieszkalny, do którego osoba ubiegająca się o pomoc ma tytuł prawny. Jak zostanie to wskazane w dalszych częściach raportu, sytuacja mieszkaniowa jest natomiast jednym z najważniejszych czynników wpływających na proces readaptacyjny osób opuszczających zakłady karne. Jak podkreślano wcześniej, trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego są także szczególną przesłanką do udzielania osobom i rodzinom pomocy społecznej. Wykres nr 1 przedstawia informację na temat liczby rodzin, którym z tego powodu udzielno świadczeń (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania) na przestrzeni lat Wykres 1 Liczba rodzin, która została objęta pomocą społeczną z powodu trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego w województwie łódzkim w latach liczba rodzin ogółem w tym na wsi Opracowanie własne na podstawie statystyk Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Wynikają z niej dwa główne wnioski: po pierwsze, problem trudności readaptacyjnych ma tendencję do koncentrowania się na obszarach miejskich, a po drugie, od 2009 r. można zaobserwować dosyć znaczący wzrost liczby rodzin objętych pomocą z tego tytułu. Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej nie są ujęte w podziale wg struktury rodzin (tj. liczby ich członków), podają jedynie łączną liczbę osób w rodzinach objętych pomocą z danego powodu. Na tej podstawie można obliczyć średnią liczbę osób w rodzinie w przypadku rodzin osób przeżywających trudności 23

24 w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego średnia ta na przestrzeni lat waha się, osiągając najwyższą wartość w 2001 r. (tj. 1,8 osoby w rodzinie), a najniższą w 2011 r. (1,5 osoby w rodzinie). Można zatem przypuszczać, że w wielu przypadkach, gdy statystyki MPiPS posługują się pojęciem rodzina, w rzeczywistości chodzi o osoby samotne. Jak wskazują wyniki uzyskane w ramach tego badania dzięki technikom jakościowym, samotność, brak wsparcia ze strony bliskich dotyczy znacznej grupy osób opuszczających zakłady karne i mających trudności w przystosowaniu się do życia na wolności i to one są częstymi klientami pomocy społecznej. 2. System pomocy postpenitencjarnej Pojęcie pomocy postpenitencjarnej nie jest wyraźnie zdefiniowane ani w ramach Kodeksu Karnego Wykonawczego ani w żadnym dokumencie podustawowym. Ogólnie termin ten można rozumieć jako różnego rodzaju wsparcie (m.in. materialne, medyczne, prawne, terapeutyczne, w zakresie aktywizacji zawodowej, zapewnienia zakwaterowania) udzielane przez właściwe organy administracji rządowej, samorządu terytorialnego, kuratorów sądowych, a także organizacje sektora pozarządowego oraz kościoły i związki wyznaniowe 15. Należy podkreślić, że od pewnego momentu nastąpiło odejście od zawężania tego pojęcia głównie do świadczeń finansowych (które zresztą, jak świadczą m.in. wyniki opisywanego tutaj badania, są przez instytucje je udzielające postrzegane jako nieskuteczne i podatne na marnotrawienie). Uczestnicy wywiadów indywidualnych i grupowych przedstawiciele zakładów karnych, kuratorskiej służby sądowej, ośrodków pomocy społecznej czy powiatowych urzędów pracy, wymieniali wiele innych form świadczonej przez siebie pomocy, szczególny nacisk kładąc na działania z zakresu aktywizacji zawodowej. Z drugiej strony, wypowiedzi osób, które opuściły zakład karny, biorących udział w badaniu, świadczą o tym, że od instytucji publicznych oczekiwali przede wszystkim pomocy finansowej. Zapisy Funduszu Pomocy Osobom Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej precyzują, że środki Funduszu w zakresie udzielania pomocy osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz członkom ich rodzin mogą być przeznaczone na: 1. pokrywanie kosztów czasowego zakwaterowania lub udzielenia schronienia w ośrodku dla bezdomnych, 2. okresową dopłatę do bieżących zobowiązań czynszowych za lokal mieszkalny, do którego osoba ubiegająca się o pomoc ma tytuł prawny, a lokal mieszkalny nie jest użytkowany przez inne osoby, 3. organizowanie i finansowanie poradnictwa prawnego, promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej, 4. organizowania i finansowania kursów i szkoleń i kursów podnoszących kwalifikacje zawodowe oraz pokrywanie kosztów egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe, 5. organizowanie i finansowanie programów podnoszących kompetencje społeczne, mających na celu przeciwdziałania czynnikom kryminogennym, a zwłaszcza agresji i przemocy, a tym przemocy w rodzinie, oraz problemom uzależnień, 6. zakup materiałów, narzędzi, wyposażenia oraz urządzeń, a także odzieży i obuwia ochronnego niezbędnych do realizacji programów, o których mowa w pkt 5, oraz szkoleń i kursów podnoszących kwalifikacje zawodowe, a także wykonywania pracy nieodpłatnej, 7. pokrywanie kosztów związanych ze specjalistycznym leczeniem lub rehabilitacją leczniczą oraz uzyskiwaniem orzeczeń o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy, 8. pokrywanie kosztów transportu specjalnego, zgodnie ze wskazaniami lekarskimi, lub przejazdów do miejsca pobytu nauki, terapii, pracy, zwłaszcza wykonywanej nieodpłatnie, 9. pokrywanie kosztów związanych z uzyskaniem dowodu osobistego oraz innych dokumentów niezbędnych do uzyskania pomocy, 15 Kodeks Karny Wykonawczy, art

25 10. pokrywanie kosztów badań specjalistycznych wymaganych przy kwalifikowaniu do udziału w programach, o których mowa w pkt 5, oraz szkoleniach i kursach podnoszących kwalifikacje zawodowe, a także pracy wykonywanej nieodpłatnie, 11. pokrywanie kosztów grupowego ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków osób zakwalifikowanych do udziału w szkoleniach i kursach podnoszących kwalifikacje zawodowe, w programach wymienionych w pkt 5 oraz pracy nieodpłatnej, 12. promowanie i wspieranie inicjatyw i przedsięwzięć służących skutecznej readaptacji skazanych, działań o charakterze edukacyjnym i informacyjnym, organizowanie i prowadzenie szkoleń, organizowanie i zlecanie badań naukowych dotyczących sytuacji osób skazanych, 13. pokrywanie kosztów związanych z organizacją i udzielaniem pomocy rzeczowej w formie: a. żywności lub bonów żywnościowych, b. odzieży, bielizny, obuwia, środków czystości i higieny osobistej, c. biletów komunikacji publicznej, d. leków, środków opatrunkowych i sanitarnych, e. wyrobów medycznych, w tym przedmiotów ortopedycznych oraz środków pomocniczych, f. pomocy naukowych, dydaktycznych, książek i materiałów biurowych, g. niezbędnych przedmiotów wyposażenia domowego lub innych przedmiotów użytku osobistego wspomagających funkcjonowanie społeczne w miejscu zamieszkania lub pobytu, zwłaszcza osobom niepełnosprawnym, h. materiałów, narzędzi i wyposażenia niezbędnego do uczestnictwa w szkoleniu zawodowym, wykonywania wyuczonego zawodu albo prowadzenia na własny rachunek działalności gospodarczej; 14. w szczególnie uzasadnionych wypadkach udzielanie świadczeń pieniężnych na cel wskazany przez organ udzielający pomocy. Jak widać, wachlarz wsparcia oferowanego w ramach Funduszu jest dosyć szeroki i obejmuje tak zabezpieczenie podstawowych potrzeb bytowych, jak i pomoc w zakresie poprawy stanu zdrowia czy wzmacnianiu kompetencji społecznych i zawodowych. Problemem jest jednak, jak wskazywali przedstawiciele służb więziennej i kuratorskiej, rozporządzających środkami Funduszu, jego raczej skromne zasoby finansowe. Większość pracowników zakładów karnych podkreślała jednak, że szersze perspektywy oddziaływań na rzecz osób osadzonych pojawiły się wraz z możliwością wykorzystywania środków unijnych przez służbę więzienną. Projekty finansowane przy udziale środków z Europejskiego Funduszu Społecznego realizowane są w ramach Działania 1.3 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Ogólnopolskie programy integracji i aktywizacji zawodowej. Jego celem jest opracowywanie, wdrażanie i promocja rozwiązań o charakterze ogólnopolskim i ponadregionalnym z zakresu aktywizacji zawodowej i integracji społecznej, skierowanych do grup znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, w tym: młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym, osób pozbawionych wolności, osób niepełnosprawnych, członków społeczności romskiej 16. W jego ramach Centralny Zarząd Służby Więziennej może składać projekty w Poddziałaniu Wysokość środków przewidzianych do wykorzystania w ramach tego Poddziałania wynosi w latach EUR, przy czym wkład EFS wynosi EUR. Grupami docelowymi są: osoby odbywające karę pozbawienia wolności, maksymalnie na dwa lata przed opuszczeniem jednostki penitencjarnej, również w związku z warunkowym przedterminowym zwolnieniem z odbycia reszty kary, jednostki organizacyjne Służby Więziennej oraz ich funkcjonariusze i pracownicy dostęp r. 25

26 W Poddziałniu przewidziano następujące typy projektów: aktywizacja społeczno-zawodowa i podnoszenie kwalifikacji zawodowych osób pozbawionych wolności, projekty służące modernizacji systemu szkolenia zawodowego więźniów, projekty informacyjno - promocyjne m.in. z zakresu równych szans, mobilności zawodowej, przekwalifikowań, promujące integrację i zatrudnianie osób odbywających karę pozbawienia wolności, przygotowanie i realizacja procedur i standardów postępowania przez jednostki organizacyjne Służby Więziennej, w celu przygotowania osób odbywających karę pozbawienia wolności do zatrudniania i integracji ze społeczeństwem, podnoszenie kwalifikacji kadr jednostek organizacyjnych Służby Więziennej m.in. poprzez szkolenia, doradztwo, studia i studia podyplomowe, w zakresie przygotowania osób odbywających karę pozbawienia wolności do zatrudniania i integracji ze społeczeństwem, projekty współpracy jednostek penitencjarnych z instytucjami rynku pracy, pomocy i integracji społecznej, partnerami społeczno gospodarczymi w celu przygotowania do zatrudniania i integracji ze społeczeństwem osób odbywających karę pozbawienia wolności 17. Poza jednostkami penitencjarnymi, bezpośrednimi realizatorami systemu pomocy postpenitencjarnej jest także kuratorska służba sądowa, jednostki organizacyjne pomocy społecznej, instytucje rynku pracy oraz organizacje pozarządowe statutowo zajmujące się wsparciem osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zakres uprawień i obowiązków kuratora sądowego w zakresie pomocy postpenitencjarnej wynika z art. 164 i art. 165 Kodeksu Karnego Wykonawczego. Kurator dla dorosłych po otrzymaniu decyzji komisji penitencjarnej lub orzeczenia sądu penitencjarnego o ustaleniu, w miarę potrzeby, okresu przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub przed wykonaniem kary, niezbędnego na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu: sporządza we współdziałaniu ze skazanym oraz w oparciu o analizę akt penitencjarnych i akt sprawy karnej oraz rozpoznanie sytuacji rodzinnej i środowiskowej skazanego program wolnościowy; przygotowuje środowisko rodzinne i społeczne do powrotu skazanego; współorganizuje pomoc postpenitencjarną poprzez rozpoznanie potrzeb skazanego i jego rodziny oraz kształtowanie umiejętności samodzielnego rozwiązywania trudności życiowych, współdziałając ze skazanym i służbą penitencjarną zakładów karnych, a ponadto organami administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz podmiotami, o których mowa w art.38 1 k.k.w. 18 ; współdziała ze stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami, instytucjami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych 19. Do technik pracy kuratora należy zatem: sporządzenie programu wolnościowego, analiza akt, rozpoznawanie sytuacji rodzinnej i środowiskowej, współorganizowanie pomocy, kształtowanie samodzielności w skazanym, współdziałanie ze skazanym i przedstawicielami instytucji 20. Praktyka pokazuje, że zazwyczaj kurator sądowy przygotowujący i realizujący program wolnościowy nie jest tym kuratorem, który będzie właściwym miejscowo do kontynuowania oddziaływań wobec skazanego na wolności. Dlatego też w czasie realizacji programu występuje konieczność korespondencyjnej i telefonicznej współpracy obu kuratorów sądowych. Po zebraniu informacji przez kuratora, 17 ibidem 18 Przede wszystkim podmioty trzeciego sektora oraz kościoły i inne związki wyznaniowe, a także osoby godne zaufania. 19 W. Liszke, op. cit. str ibidem, str

27 w porozumieniu ze skazanym, kurator opracowuje na piśmie program wolnościowy. ( ) W programie wolnościowym kurator powinien określić zdiagnozowane problemy skazanego i zaproponować sposoby ich rozwiązania. Program powinien precyzyjnie określać zaplanowane zadania do wykonania i wskazywać podmioty, które poszczególne czynności będą realizować. W razie potrzeby zabezpieczenia środków finansowych niezbędnych na realizację programu, kurator powinien wraz z programem wolnościowym przygotować plan środków finansowych, które mogą być przyznane z celowego funduszu pomocy postpenitencjarnej. ( ) Realizacja określonej w programie wolnościowym pomocy zazwyczaj przekracza możliwości kuratora sądowego, przygotowującego skazanego do wolności. Zgodnie z art. 41 k.k.w., niezbędnej pomocy skazanym opuszczającym zakłady karne udzielają właściwe organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz organizacje pozarządowe, jak również kościoły i związki wyznaniowe określone w art. 38 k.k.w. Tak więc, kurator sądowy jest tylko projektodawcą i organizatorem programu wolnościowego, który w rzeczywistości będzie realizowany przy współdziałaniu ze skazanym, służbą penitencjarną zakładu karnego oraz z organami i organizacjami wskazanymi w art. 41 i art. 38 k.k.w. Rolą kuratora jest także koordynowanie realizacją programu i bieżące omawianie ze skazanym wyników podejmowanych działań przez podmioty uczestniczące w jego realizacji. Prowadzenie rozmów ze skazanym powinno uświadomić skazanemu możliwości rozwiązania problemu, obudzić w nim wiarę jako czynnik przetrwania trudnych chwil, a także powinno stanowić element motywujący skazanego do odpowiedzialności za dokonywanie własnych wyborów. 21. Pomoc świadczona przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej ma na celu wspieranie osób i rodzin w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, z którymi nie są one w stanie samodzielnie sobie poradzić. Jak wspomniano wcześniej, jednym z powodów udzielania pomocy społecznej są także trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Pomoc udzielana jest na podstawie wywiadu środowiskowego, w ramach którego przeprowadza się rozeznanie sytuacji bytowej, rodzinnej, zdrowotnej i majątkowej osoby ubiegającej się o wsparcie. Jednym z elementów wywiadu jest ustalenie planu pomocy, natomiast narzędziem pozwalającym na dokładnie określenie sposobu współdziałania jest kontrakt socjalny pisemna umowa pomiędzy osobą korzystającą ze świadczeń pomocy społecznej a pracownikiem socjalnym, mającą na celu określenie sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej, umożliwienia aktywizacji społeczno-zawodowej oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu 22. Świadczenia z pomocy społecznej dzielą się na dwie formy: pieniężne: zasiłek stały, okresowy, celowy i specjalny zasiłek celowy, niepieniężne, w tym m.in.: praca socjalna, składki na ubezpieczenie zdrowotne, pomoc rzeczowa, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie. Ośrodki pomocy społecznej oraz powiatowe centra pomocy rodzinie, w ramach projektów systemowych realizowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (Działanie 7.1 Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji, Poddziałania i 7.1.2), podobnie jak jednostki penitencjarne, dysponują dodatkowymi możliwościami wspierania m.in. osób, które opuściły zakład karny. Jako uczestnicy projektów mogą być one objęte wsparciem wykorzystującym tzw. instrumenty aktywnej integracji, które mają doprowadzić do przywrócenia osób wykluczonych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem, poprzez przywrócenie im zdolności lub możliwości zatrudnienia, uzyskanie wsparcia dochodowego oraz wyeliminowanie przeszkód napotykanych przez osoby i rodziny w procesie dostępu do praw i usług społecznych, a przez to wspierających ich powrót do zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej 23. Instrumenty te dotyczą aktywizacji w czterech wymiarach: 21 ibidem, str Zasady przygotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych Ośrodków Pomocy Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki , 1 stycznia 2012, str ibidem, str

28 zawodowym, m.in. uczestnictwo w zajęciach Centrum Integracji Społecznej, Klubu Integracji Społecznej, skierowanie do pracy lub na staż zawodowy do spółdzielni socjalnej, usługi wspierające aktywizację zawodową, tj. trener pracy, doradca zawodowy, edukacyjnym, m.in. uzupełnienie wykształcenia na poziomie podstawowym, gimnazjalnym, ponadgimnazjalnym lub policealnym, kształcenie ustawiczne mające na celu uzyskanie zawodu lub przygotowania zawodowego, podnoszenie kluczowych kompetencji o charakterze zawodowym, zdobywanie nowych kompetencji i umiejętności zawodowych skierowanie i sfinansowanie uczestnictwa danej osoby w zajęciach z tego zakresu wymaga uprzedniej konsultacji z właściwym powiatowym urzędem pracy w przypadku, gdy klientem jest osoba zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna, zdrowotnym: m.in. terapia psychologiczna, rodzinna lub psychospołeczna dla rodzin lub osób, program korekcyjno-edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie, program psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, społecznym: m.in. treningi kompetencji i umiejętności społecznych, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, mediacja rodzinna, poradnictwo i wsparcie indywidualne oraz grupowe w zakresie podnoszenia kompetencji życiowych i umiejętności społeczno-zawodowych 24. Do najważniejszych wyznaczników pomyślnej readaptacji należy m.in. ekonomiczne usamodzielnienie się osoby karanej w formie, która nie spowoduje ponownego wejścia w konflikt z prawem. Byli więźniowie są zatem również jedną z kategorii klientów powiatowych urzędów pracy jako kolejnego ogniwa systemu pomocy postpenitencjarnej. Głównym celem urzędów pracy jest wspieranie w znalezieniu zatrudnienia osobom bezrobotnym i poszukującym pracy oraz pomoc pracodawcom w znalezieniu odpowiedniego pracownika. W razie braku możliwości zapewnienia odpowiedniej pracy, urzędy: świadczą usługę poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej, świadczą usługę pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy, inicjują, organizują i finansują szkolenia, przygotowanie zawodowe dorosłych i staże oraz przyznają i wypłacają stypendia, inicjują i dofinansowują tworzenie dodatkowych miejsc pracy, inicjują oraz finansują w zakresie określonym w ustawie inne instrumenty rynku pracy, przyznają i wypłacają zasiłki oraz inne świadczenia z tytułu bezrobocia 25. Podstawowymi usługami rynku pracy są: pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, organizacja szkoleń 26. Natomiast do instrumentów rynku pracy wspierających usługi należą: finansowanie kosztów przejazdu do pracodawcy zgłaszającego ofertę pracy lub do miejsca pracy, odbywania stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub odbywania zajęć w zakresie poradnictwa zawodowego lub pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy w związku ze skierowaniem przez powiatowy urząd pracy, finansowanie kosztów zakwaterowania w miejscu pracy osobie, która podjęła zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, staż, przygotowanie zawodowe dorosłych poza miejscem stałego zamieszkania, w przypadku skierowania przez powiatowy urząd pracy, dofinansowanie wyposażenia miejsca pracy, podjęcia działalności gospodarczej, kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa, refundowanie kosztów poniesionych z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne w związku z zatrudnieniem skierowanego bezrobotnego, finansowanie dodatków aktywizacyjnych, finansowanie kosztów zorganizowanego przejazdu bezrobotnych i poszukujących pracy, w związku z udziałem tych osób w targach pracy i giełdach pracy organizowanych przez 24 ibidem, str Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, art Ibidem, art

29 wojewódzki urząd pracy w ramach pośrednictwa pracy, w szczególności prowadzonego w ramach sieci EURES 27. Narzędziem pracy z osobą bezrobotną, zarejestrowaną w urzędzie pracy, może być indywidualny plan działania, przygotowywany we współudziale z nią i mający na celu doprowadzenie do podjęcia przez nią odpowiedniej pracy. Indywidualny plan działania zawiera w szczególności opis działań możliwych do zastosowania przez urząd pracy oraz działań planowanych do samodzielnej realizacji przez bezrobotnego lub poszukującego pracy i harmonogram tych działań oraz ustalenia w zakresie kontaktów z pośrednikiem pracy, doradcą zawodowym lub innym pracownikiem urzędu pracy 28. W przypadku m.in. bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia i pozostają oni nieprzerwanie w rejestrze bezrobotnych i poszukujących pracy co najmniej 180 dni od dnia rejestracji, przygotowanie indywidualnego planu działania jest obowiązkowe. Ta kategoria osób bezrobotnych jest określana, o czym wspomniano wcześniej, jako będąca w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy. Ustawodawca przewidział wobec nich podjęcie przez urząd pracy bardziej intensywnych działań, tj. konieczność przedstawienia im w okresie do pół roku od dnia rejestracji (bądź od dnia utraty prawa do zasiłku z powodu upływu okresu jego pobierania) propozycji zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, szkolenia, stażu, odbycia przygotowania zawodowego dorosłych lub zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych. Dodatkowo, w przypadku tej grupy osób bezrobotnych, korzystających dodatkowo ze świadczeń pomocy społecznej, urząd pracy na wniosek ośrodka pomocy społecznej może je skierować do uczestnictwa w kontrakcie socjalnym, indywidualnym programie usamodzielnienia, lokalnym programie pomocy społecznej, o których mowa w przepisach o pomocy społecznej, lub uczestnictwa w indywidualnym programie zatrudnienia socjalnego, o którym mowa w przepisach o zatrudnieniu socjalnym. Wówczas powiatowy urząd pracy oraz ośrodek pomocy społecznej są obowiązane informować się wzajemnie o planowanych działaniach wobec bezrobotnych w trybie określonym w zawartym porozumieniu 29. Ponadto, w ramach Podziałania PO KL Poprawa zdolności do zatrudnienia oraz podnoszenie poziomu aktywności zawodowej osób bezrobotnych, powiatowe urzędy pracy realizują projekty systemowe, w ramach których mogą być finansowane z Funduszu Pracy instrumenty i usługi rynku pracy, obejmujące następujące formy wsparcia: szkolenia, staże, przygotowanie zawodowe dorosłych, prace interwencyjne, wyposażenie lub doposażenie stanowiska pracy, przyznanie jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej, w tym pomoc prawna, konsultacje i doradztwo związane z podjęciem działalności gospodarczej. Uczestnikami projektów systemowych są osoby zarejestrowane w urzędzie pracy, w szczególności osoby znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy 30. Jeśli chodzi o system pomocy postpenitencjarnej w wymiarze współpracy międzyinstytucjonalnej, to dokumentem, który na poziomie krajowym wskazuje na konieczność jej prowadzenia w celu przeciwdziałania pogłębianiu się zjawiska izolacji osób opuszczających zakłady karne i areszty śledcze ( ) oraz koordynacji działań instytucji i organów udzielających pomocy społecznej i pomocy postpenitencjarnej tym osobom i rodzinom osób pozbawionych wolności, jest porozumienie zawarte w dniu 13 czerwca 2000 r. pomiędzy Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej a Centralnym Zarządem Służby Więziennej. Ustala ono, iż ośrodki pomocy społecznej oraz zakłady karne podejmują wspólne działania zmierzające w szczególności do: 1. utrzymywania więzi między osobami przebywającymi w zakładach karnych a ich rodzinami, 27 Ibidem, art ibidem, art. 34a 29 Ibidem, art Projekty systemowe powiatowych urzędów pracy w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, 19 grudnia 2011, str

30 2. wywiązywana się osadzonych zatrudnionych z obowiązku alimentacyjnego lub przyczyniania się do łożenia na utrzymanie rodziny lub osób, do których zamierzają wrócić po zwolnieniu z zakładu karnego, 3. udzielania pomocy w kierowaniu do środowiskowych grup wsparcia osadzonych, którzy odbywali karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym, 4. udzielania pomocy w kierowaniu na leczenie odwykowe osadzonych, u których stwierdzono uzależnienie od alkoholu, środków odurzających lub psychotropowych, 5. rozwiązywanie problemów życiowych, w tym zwłaszcza trudnej sytuacji materialnej osadzonych i ich rodzin. Porozumienie reguluje m.in. kwestię przepływu informacji na temat osób osadzonych i opuszczających zakłady karne i ich rodzin pod kątem ich potrzeb socjalnych, procedur podejmowania działań na ich rzecz (w tym na rzecz osób samotnych, niezdolnych do samodzielnej egzystencji). Dokument zakłada, że organy pomocy społecznej oraz Służby Więziennej będą, w celu promowania nowych, niekonwencjonalnych form pracy z osobami skazanymi, podejmowały działania wspierające ich proces reintegracji, w miarę możliwości i potrzeb organizowały wspólne szkolenia, narady instruktażowe i konferencje,. Z powyższych informacji dotyczących organizowania wsparcia przez poszczególne służby w ramach systemu pomocy postpenitencjarnej wynika, że zasady udzielania przez nie pomocy przewidują podejmowanie współpracy międzyinstytucjonalnej. Swoistym czynnikiem wpływającym na intensywność i zakres współpracy są projekty unijne realizowane przez poszczególne typy podmiotów. O charakterze tego wpływu będzie mowa w dalszej części raportu, w każdym razie nie jest on jednokierunkowy tzn. w niektórych przypadkach spowodował zacieśnienie relacji międzyinstytucjonalnych, w innych je rozluźnił. Uproszczony obraz systemu pomocy postpenitencjarnej prezentuje schemat (rys. 1). Jak wspomniano, Kodeks Karny Wykonawczy, a za nim rozporządzenie w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej przewidują udział w jej świadczeniu również jednostek niezaliczanych do sektora finansów publicznych i niedziałających w celu osiągnięcia zysku, w tym stowarzyszeniom, fundacjom, organizacjom i instytucjom, kościołom i innym związkom wyznaniowym. Podmiotom tym przyznaje się ze środków Funduszu dotacje celowe w drodze otwartego konkursu ofert. Dotacje mogą być przeznaczane na realizację następujących zadań: pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz członkom ich rodzin, zwłaszcza pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną, pomoc postpenitencjarna osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz członkom ich rodzin, działalność mającą na celu wsparcie i rozwój systemu pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz pomocy postpenitencjarnej, w szczególności na: promowanie i wspieranie inicjatyw i przedsięwzięć służących poprawie sytuacji osób pokrzywdzonych przestępstwem oraz skutecznej readaptacji skazanych, podejmowanie przedsięwzięć o charakterze edukacyjnym i informacyjnym, pokrywanie kosztów związanych z organizowaniem i prowadzeniem szkoleń, podejmowanie, organizowanie i zlecanie badań naukowych dotyczących sytuacji oraz potrzeb osób pokrzywdzonych przestępstwem oraz osób skazanych 31. Opinie na temat funkcjonowania systemu pomocy postpenitencjarnej funkcjonujące wśród byłych osób skazanych oraz przedstawicieli służb, zostaną szczegółowo omówione w rozdziałach IV i V niniejszego raportu. 31 Kodeks Karny Wykonawczy, art

31 Rys. 1 System pomocy postpenitencjarnej uczestnicy oraz narzędzia realizacji Opracowanie własne 3. Przegląd wybranych wyników badań i wniosków z publikacji 3.1 Zmiana na lepsze. Raport z realizacji projektu Proces aktywizacji zawodowej i społecznej byłych więźniów Raport ten został przygotowany w ramach projektu Proces aktywizacji zawodowej i społecznej byłych więźniów, realizowanego w Poddziałaniu Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, Działania 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, priorytetu VII Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Celem projektu było: dokonanie diagnozy trudności w aktywizacji zawodowej więźniów w województwie mazowieckim, opracowanie rekomendacji do programu tej aktywizacji, podniesienie kompetencji interpersonalnych byłych więźniów z województwa mazowieckiego wzrost umiejętności społecznych byłych osadzonych w poruszaniu się na otwartym rynku pracy. Projekt składał się z dwóch części: badawczej i szkoleniowej. W ramach części badawczej przeprowadzono badania jakościowe (40 wywiadów indywidualnych z przedsiębiorcami z woj. mazowieckiego, 6 wywiadów grupowych z 6 różnymi grupami społecznymi oraz 2 wywiady grupowe z więźniami z woj. mazowieckiego) i badania ilościowe (1002 wywiady wśród przedsiębiorców z woj. mazowieckiego, 1009 wywiadów wśród mieszkańców woj. mazowieckiego oraz 1518 wywiadów wśród osadzonych) oraz eksperyment psychologiczny (wśród 300 osadzonych i wśród 100 mieszkańców Mazowsza). Druga część projektu to szkolenia dla 450 byłych osadzonych oraz dla 50 przedstawicieli personelu więziennego i organizacji pozarządowych. Byli więźniowie wzięli udział w programie aktywizacji edukacyjnej, zdrowotnej i społecznej (zarządzanie własną zmianą życiową) w obszarach deficytów umiejętności stwierdzonych w badaniach G. Banerski (red.), op. cit., str. 7 31