UBEZPIECZENIA W LOGISTYCE

Transkrypt

1 MAREK SZCZEPAŃSKI UBEZPIECZENIA W LOGISTYCE Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej Poznań

2 SPIS TREŚCI WSTĘP ROZDZIAŁ ROZDZIAŁ ROZDZIAŁ ROZDZIAŁ ROZDZIAŁ ZARYS HISTORII UBEZPIECZEŃ.. Pierwotne formy stowarzyszeń i zrzeszeń Ubezpieczeniowych... Ubezpieczenia w okresie rewolucji przemysłowej. Ubezpieczenia na ziemiach polskich.... NEGATYWNE NASTĘPSTWA REALIZACJI RYZYKA JAKO PRZEDMIOT UBEZPIECZENIA Istota ryzyka.. Klasyfikacja ryzyka... Kontrola ryzyka. Ryzyko w logistyce. FUNKCJE, ZASADY DZIALANIA i KLASYFIKACJA UBEZPIECZEŃ Istota i definicja ubezpieczenia... Funkcje ubezpieczeń.. Klasyfikacja ubezpieczeń.. UMOWA UBEZPIECZENIA... Umowa ubezpieczenia podstawą prawnego stosunku ubezpieczenia. Strony umowy i podmioty stosunku ubezpieczeniowego. Istotne składniki umowy ubezpieczenia.. Sposób zawarcia umowy ubezpieczenia i jej dokumentowanie Ograniczenie odpowiedzialności ubezpieczyciela w ubezpieczeniach gospodarczych... OCHRONA UBEZPIECZENIOWA PRZEDSIEBIORSWA LOGISTYCZNEGO Projektowanie programu ubezpieczeń dla podmiotów świadczących usługi logistyczne Składniki programu ubezpieczeniowego dla firmy logistycznej. Rodzaje ubezpieczeń szczególnie przydatnych w logistyce.. Wybrane ubezpieczenia majątkowe. Ubezpieczenie od ognia i innych zdarzeń losowych.. Ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku. 2

3 Ubezpieczenia komunikacyjne Ubezpieczenie potencjału kapitałowego Ubezpieczenie od utraty zysku (business interruption).. Ubezpieczenie all risks.. Bibliografia 3

4 Wstęp Ryzyko i niepewność nieodłącznie towarzyszą ludzkiej egzystencji, decyzjom i działaniom podmiotów gospodarujących przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, państwa, jednostek samorządowych czy też instytucji finansowych. Jedną z metod ograniczenia negatywnych następstw ryzyka są ubezpieczenia. W logistyce rozumianej jako proces zarządzania łańcuchem dostaw, działalność związana z przepływem produktów i usług, od ich oryginalnego źródła, przez wszystkie ogniwa pośrednie aż do finalnego nabywcy (E.Gołembska, red. 2003, s.18) występuje wiele różnych rodzajów ryzyka. Transportowanie towarów drogą morską, lotniczą lub lądową, ich magazynowanie, dostarczanie w czasie i miejscu dogodnym dla nabywcy bez wątpienia wiąże się z ryzykiem. Nic więc dziwnego, że także w logistyce ubezpieczenia są stosowane i odgrywają one ważną rolę. Aby sprawnie poruszać się na tym rynku, dokonywać trafnego wyboru dostępnych na nim produktów ubezpieczeniowych, trzeba dysponować podstawową wiedzą i umiejętnościami praktycznymi z zakresu ubezpieczeń. Nie ulega wątpliwości, że efektywne zarządzanie logistyką wymaga znajomości podstaw ubezpieczeń gospodarczych. Na rynku dostępnych jest wiele podręczników ubezpieczeń gospodarczych, ale nie są one specjalnie pomyślane jako pomoc naukowa dla adeptów logistki. Celem podręcznika jest przedstawienie w sposób możliwie najbardziej zwięzły, jasny i zrozumiały podstawowego zasobu wiedzy na temat różnych rodzajów ryzyka, z jakimi mogą spotkać się logistycy oraz metod i narzędzi zarządzania tym ryzykiem, ze szczególnym uwzględnieniem metody i technik ubezpieczeniowych. Niniejsza pozycja adresowana do słuchaczy studiów stacjonarnych i niestacjonarnych na kierunku logistyka powinna stanowić uzupełnienie oferty edukacyjnej w dziedzinie ubezpieczeń w logistyce. Oprócz podanej w odpowiednich proporcjach wiedzy na temat podstaw teoretycznych i prawnych ubezpieczeń, podręcznik zawiera także wiedzę praktyczną na temat wybranych rodzajów ubezpieczeń, szczególnie przydatnych w logistyce. Dla ułatwienia zapamiętania najważniejszych zastosowano przykłady wydzielone graficznie z głównego tekstu rozdziału oraz pytania na końcu każdego rozdziału sprawdzające stopień zrozumienia i zapamiętania tekstu. Podręcznik podzielony został na pięć rozdziałów. W pierwszym przedstawiono rys historyczny ubezpieczeń, od starożytności do czasów współczesnych, ze szczególnym uwzględnieniem tradycji ubezpieczeń w Polsce i rozwoju rynku ubezpieczeniowego w naszym kraju po transformacji ustrojowej z lat Rozdział drugi zawiera omówienie podstawowych pojęć, takich jak niepewność, ryzyko, hazard moralny, bez których zrozumienia niemożliwe byłoby wyjaśnienie metody ubezpieczeń i konkretnych usług ubezpieczeniowych. Wskazano również na główne rodzaje ryzyka występującego w logistyce. 4

5 Rozdział trzeci poświecono na prezentację funkcji, zasad działania oraz klasyfikację ubezpieczeń. Ubezpieczenie jako niematerialna usługa związana z transferem ryzyka wymaga precyzyjnych regulacji prawnych. Ich podstawę stanowią odpowiednie przepisy prawa (m.in. kodeks cywilny). Nie sposób jednak przecenić znaczenia właściwie przygotowanej umowy ubezpieczenia, która wraz w ogólnymi warunkami ubezpieczenia (OWU) reguluje prawa i wzajemne zobowiązania ubezpieczającego i ubezpieczyciela. Dlatego na przedstawienie problematyki związanej z przygotowaniem, zawarciem i obowiązywaniem umowy ubezpieczenia poświecono cały rozdział czwarty, w którym również wyjaśniono, jakie mogą być ograniczenia odpowiedzialności ubezpieczyciela. W rozdziale piątym przedstawiono zasady konstrukcji programu ubezpieczeniowego dla firmy logistycznej, a także szczegółowo przedstawiono kilka rodzajów rodzajów ubezpieczeń. Ze względu na obszerność problematyki ubezpieczeń gospodarczych, wybrano tylko te ubezpieczenia, z których najczęściej korzystają podmioty gospodarcze działające w sferze logistyki. Należą do nich ubezpieczenia majątku rzeczowego (ubezpieczenia ogniowe, ubezpieczenia od wszystkich ryzyk, tzw. all risks, ubezpieczenia od kradzieży, ubezpieczenia komunikacyjne, ubezpieczenia mienia w transporcie, tzw. cargo), chroniące zasoby majątkowe przedsiębiorstwa, a także wybrane ubezpieczenia praw i zobowiązań chroniące potencjał kapitałowy firmy (ubezpieczenie od utraty zysku, czyli business interruption). W podręczniku nie uwzględniono obszernej problematyki ubezpieczeń społecznych, koncentrując się na wybranych ubezpieczeniach gospodarczych. Oczywiście, przedsiębiorcy prowadzący firmy logistyczne mają również określone zobowiązania wobec swoich pracowników, regulowane prawem ubezpieczeń społecznych. Wychodząc z założenia, że podręcznik nie powinien być nadmiernie obszerny, wszystkich zainteresowanych kwestiami ubezpieczeń społecznych autor odsyła do podręczników polityki społecznej (por. J.Orczyk 2005 oraz R.Gabryszak, D.Magierak (red.) 2009). Autor wyraża gorące podziękowanie dla recenzenta wydawniczego, prof. Jerzego Handschke, którego wnikliwe i inspirujące uwagi pozwoliły znacznie udoskonalić treść podręcznika. 5

6 Rozdział 1 ZARYS HISTORII UBEZPIECZEŃ W tym rozdziale odpowiemy na pytania: Gdzie i kiedy powstały pierwsze formy zrzeszeń ubezpieczeniowych? Kiedy powstało prawo ubezpieczeniowe i jaki ma ono związek z prawem morskim? Jak rozwijały się ubezpieczenia w początkach kapitalizmu? Kiedy ubezpieczenia pojawiły się na ziemiach polskich? Czym charakteryzuje się współczesny, dojrzały rynek ubezpieczeń? Czy obowiązujące w Polsce prawo ubezpieczeniowe odpowiada wymogom gospodarki rynkowej i standardom obowiązującym w Unii Europejskiej? 1.1. Pierwotne formy stowarzyszeń i zrzeszeń ubezpieczeniowych Już od najdawniejszych czasów ludzie starają się zabezpieczyć przez negatywnymi następstwami zdarzeń losowych. Jest sprawą oczywistą, że działając w grupie, łatwiej stawić czoło negatywnym następstwom zdarzeń losowych niż samemu. Nic też dziwnego, że już w czasach starożytnych ludzie starali się organizować i współpracować, aby zapobiec lub zniwelować niepożądane skutki działań natury (np. klęsk żywiołowych) oraz innych ludzi (napady, kradzieże itp.). W miarę jak poznawali przyczyny i warunki powstawania wypadków, starali się im zapobiegać, podejmując działania prewencyjne. Pierwsze znane z historii zorganizowane formy przeciwdziałania następstwom negatywnych zdarzeń losowych miały formę stowarzyszeń wzajemnej pomocy, powoływanych przez grupy sąsiadów, wspólnoty o charakterze zawodowym lub religijnym (por. W.Sułkowska (red.) (2007), s. 9). W ramach tych wspólnot gromadzono środki finansowe oraz rzeczowe na pokrycie potrzeb, jakie mogły pojawić się np. wskutek pożaru, powodzi, nieurodzaju, wypadków. Były to głównie działania tłumiące. Badając przyczyny powstawania różnego typu niekorzystnych zjawisk, zaczęto podejmować działania służące ich zapobieganiu, czyli działania prewencyjne. Stopniowo doprowadziło to wypracowania 6

7 metody kompensowania szkód losowych w ramach ubezpieczenia oferowanego przez wyspecjalizowane, profesjonalne instytucje. Wiadomo, że pierwsze wspólnoty ryzyka zakładano już ok lat p.n.e. Były to umowy uczestników karawan kupieckich na Bliskim Wschodzie. Służyły one do ewentualnego wspólnego pokrywania szkód w przypadku częściowego zniszczenia lub kradzieży towaru. W czasach starożytnych prowadzący działalność handlową w basenie Morza Śródziemnego Fenicjanie, Grecy, a później także Rzymianie stosowali formę zabezpieczenia do dnia dzisiejszego występującą w prawie morskim, jaką jest awaria wspólna. Polega ona na wspólnym ponoszeniu strat występujących na morzu. Kapitan statku mógł poświęcić część ładunku lub nawet cały statek albo ponieść inne nadzwyczajne wydatki dla ratowania całości mienia zaangażowanego w wyprawie morskiej. Koszty awarii wspólnej ponoszone są proporcjonalnie przez każdego z właścicieli uratowanego ładunku i ma charakter ubezpieczenia wzajemnego. Z czasem okazało się, że ograniczenie wspólnoty ryzyka do żeglujących po morzach i oceanach było niewystarczające, zwłaszcza w sytuacjach, gdy duże szkody jednocześnie ponosiła cała grupa żeglarzy. Należało wiec rozszerzyć wspólnotę ryzyka o osoby nieuczestniczące w wyprawach morskich. W ten sposób ryzyko rozłożone zostało na większa liczbę podmiotów. Taką formą była pożyczka morska, znana już w starożytnej Grecji i Rzymie, a później, od czasów wczesnego średniowiecza, z powodzeniem stosowana w Portugalii, Hiszpanii i włoskich republikach. Kupiec planujący morską wyprawę zaciągał pożyczkę (na zakup towarów bądź też budowę statku) na znacznie wyższy procent niż przy innych transakcjach kredytowych. Zwrot tej pożyczki następował jednak tylko wówczas, gdy wyprawa zakończyła się powodzeniem. Określano trasę żeglugi, wierzyciel ponosił ryzyko zniszczenia towaru, poza zajściem winy dłużnika. Z kolei kupcy chińscy, także w czasach starożytnych, z powodzeniem stosowali metodę ograniczenia ryzyka nazywaną dzisiaj łączeniem przedmiotów narażonych na ryzyko (por. W.Ronkla-Chmielowiec 2002, s. 34). Transportując towary po rzece Jangcy w każdej łodzi umieszczali porcje towarów należących do każdego z kupców. Jeśli któraś z łodzi zatonęła, to każdy z grupy kupców tracił tylko część, a nie całość swojego towaru. Oznaczało to minimalizację strat dzięki wspólnemu ponoszeniu ryzyka. Niektóre zawody, zagrożone relatywnie wyższym ryzykiem, takie jak kupcy, wędrowni artyści, żołnierze, tworzyły kasy i gildie. Udzielały one pomocy w razie napadów, kradzieży, wypadków, często udzielały też wsparcia rodzinom zmarłych członków tego typu organizacji. W średniowieczu pojawiła się także forma ubezpieczenia osób, jaką jest renta dożywotnia i renta wieczysta (dziedziczona przez spadkobierców). 7

8 Idee ubezpieczeniowe rozwijały się od czasów starożytnych, ale odpowiednie ramy instytucjonalne (przepisy prawa i struktury organizacyjne zapewniające ochronę ubezpieczeniową) ukształtowały się później, u zarania czasów nowożytnych. Co ciekawe z punktu widzenia logistyki, jedną z najstarszych instytucjonalnych form ubezpieczeń były ubezpieczenia morskie. Przodowały w tym początkowo (XIV w.) włoskie miasta-państwa, a następnie (XV-XVI w.) takie państwa, jak Hiszpania, Portugalia, Anglia czy Francja, potęgi w handlu morskim. Prawo ubezpieczeniowe powstało na gruncie prawa morskiego, gdzie funkcjonowały instytucje o charakterze ubezpieczeniowym. Należały do nich wspomniane już awaria wspólna czy też pożyczka morska, regulujące zasady i sposoby pokrywania strat występujących w handlu morskim (B.Kęszycka, 1999, s.12). A skoro ubezpieczenia gospodarcze są wzorowane na ubezpieczeniach morskich, to uprawnione jest stwierdzenie, że związek ubezpieczeń z logistyką (transport towarów droga morską) ma bardzo długa tradycję, ze obie te dziedziny są ze sobą nieodłącznie powiązane (choć oczywiście sam termin logistyka został wprowadzony później, w XVI w.). Formy ubezpieczeń w starożytności i średniowieczu - przykłady: umowy uczestników karawan kupieckich w krajach Bliskiego Wschodu, fenickie i greckie zrzeszenia w transporcie morskim (awaria wspólna), instytucja pożyczki morskiej (foenus nauticum), instytucja pożyczki bodmeria (rodzaj pożyczki morskiej pod zastaw statku), instytucja pożyczki w transporcie lądowym (foenus quasi nauticum), ubezpieczenia w starożytnym Rzymie wspólnoty zawodu, religii (np. collegia opificium, artificum, tenuiorum, funeratica), ubezpieczenia w rzymskich kolegiach wojskowych, średniowieczne ubezpieczenia w gildiach kupieckich, cechach rzemieślniczych, średniowieczne kasy i bractwa czeladnicze, średniowieczna instytucja kupna dożywotniej renty (annuity), 8

9 1.2. Ubezpieczenia w okresie rewolucji przemysłowej O ile w pierwszych wiekach ery nowożytnej, od XV do XVII w., jednym z głównych czynników stymulującym rozwój ubezpieczeń były odkrycia geograficzne i rozwój światowego handlu, o tyle nowe potrzeby w tej dziedzinie powstały w związku z rewolucją przemysłową. Ten proces dynamicznych zmian ekonomicznych, społecznych i politycznych, zapoczątkowanych na przełomie XVIII w. i XIX w. w Wielkiej Brytanii, związany był z przejściem od ręcznej produkcji manufakturowej lub produkcji rzemieślniczej towarów do mechanicznej produkcji fabrycznej na dużą skalę. Dynamiczny rozwój rynku stał się podstawą zastąpienia feudalnego rozwoju gospodarczego przez kapitalistyczny. W tym czasie nastąpiły też zmiany w rolnictwie, tradycyjne produkcja rolna typowa dla ustroju feudalnego zastąpiona została produkcją nowoczesną, w wykorzystaniem nowych metod uprawy i maszyn rolniczych. Chłopi zyskali wolność osobistą, znaczna część tej klasy społecznej zasiliła szeregi klasy robotniczej i znalazła zatrudnienie w miastach, w fabrykach i mniejszych zakładach przemysłowych. Rewolucja przemysłowa z jednej strony przyniosła ogromny wzrost możliwości wytwórczych, z drugiej strony niosła jednak z sobą szereg nowych zagrożeń i rodzajów ryzyka (np. ryzyko wypadków przy pracy, bardzo częstych we wczesnej fazie rozwoju kapitalizmu, ryzyko związane z finansowaniem przedsięwzięć gospodarczych, lokowaniem kapitału finansowego i rzeczowego etc.). W dużych zakładach przemysłowych występowały też tradycyjne rodzaje ryzyka związane pożarem, zalaniem (wodą używaną w procesach technologicznych). Postępująca skala produkcji przemysłowej, powstawanie dużych fabryk, magazynów, rozwój środków transportu (koleje, statki poruszane parą, później samochody) to wszystko stwarzało nowe szanse, ale i nowe zagrożenia. Skuteczne zabezpieczenie się przed negatywnymi następstwami zdarzeń losowych przekraczało już nie tylko możliwości pojedynczych przedsiębiorców, ale także tradycyjnych form wzajemnej pomocy, które mogły być wystarczające dla produkcji rzemieślniczej czy w handlu prowadzonym na mniejsza skalę (cechy, gildie). Powstało więc zapotrzebowanie na usługi ubezpieczeniowe świadczone przez wyspecjalizowane podmioty, dysponujące odpowiednią wiedzą specjalistyczną, a przede wszystkim wystarczająco dużym kapitałem. Proces ten można prześledzić na przykładzie działalności ubezpieczycieli, którzy stworzyli słynną korporację ubezpieczeniową Lloyd s. Jej początki sięgają jeszcze wieku XVII, kiedy to ze względu na ożywiony handel z koloniami 9

10 rozwijały się ubezpieczenia morskie. Były one zawierane na giełdach, w miastach portowych, gdzie spotykali się właściciele statków, maklerzy (pośrednicy giełdowi) i przedstawiciele firm ubezpieczeniowych. Jedna z takich giełd, gdzie można było ubezpieczyć statki i przewożony na nich ładunek, mieściła się w kawiarni w Londynie należącej do Edwarda Lloyda. Grupa ubezpieczycieli spotykających się w tym miejscu powołała do życia tzw. organizację Lloydów, która następnie, już w okresie rewolucji przemysłowej, w 1871 r. przekształcona została w spółkę akcyjną (Corporation of Lloyd s), zrzeszającą indywidualnych ubezpieczycieli. W miarę potrzeb członkowie korporacji łączyli się w syndykaty, dzieląc między siebie ryzyko związane z ubezpieczeniem konkretnego statku i jego ładunku. Korporacja Lloyd s wypracowała metody oceny ryzyka związanego z transportem morskim i stosowane procedury i formuły umów ubezpieczeniowych, z których część stosowana jest do dnia dzisiejszego. Pod koniec XIX w. Lloyd poszerzył zakres swojej działalności o inne rodzaje ubezpieczeń, nadal specjalizując się w ubezpieczeniach tzw. wielkiego ryzyka. Formy ubezpieczeń, fakty, przykłady: ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków, ubezpieczenia maszyn, szkód wodociągowych, ubezpieczenia rolne, ubezpieczenia kredytu. W XIX w. bardzo szybko zwiększała się liczba prywatnych towarzystw ubezpieczeniowych w roku 1900 działała ich już 1272, najwięcej w Wielkiej Brytanii, w USA i w Niemczech (W.Ronka-Chmielowiec (red.)2002, s. 13. W drugiej połowie XIX w. i na początku XX w. postępowała koncentracja na rynku ubezpieczeń, powstawały nowe rodzaje ubezpieczeń, zwiększył się także zakres interwencji państwa w sferze ubezpieczeniowej (np. wprowadzenie ustawowego obowiązku ubezpieczeń niektórych obiektów oraz grup podmiotów od określonego, rodzaju ryzyka). Aby zmniejszyć poziom ponoszonego ryzyka, towarzystwa ubezpieczeniowe coraz częściej korzystały z reasekuracji. Środki pochodzące ze składek ubezpieczeniowych towarzystwa ubezpieczeniowe lokowały na rynku kapitałowym osiągając dzięki temu dodatkowy dochód. Przyczyniło się to do rozwoju rynku finansowego. Pod koniec XIX w. oprócz ubezpieczeń gospodarczych (majątkowych i osobowych) powstały ubezpieczenia społeczne. W Niemczech kanclerz Bismarck wprowadził w latach 80. XIX w. cały pakiet obowiązkowych ubezpieczeń robotników: w 1883 r. na wypadek choroby, w 1885 r. od nieszczęśliwych wypad- 10

11 ków w przemyśle, a w 1889 r. ubezpieczenia od ryzyka starości i inwalidztwa (por. J.Ratajczak 2004, s. 241). W XX w. nastąpił rozwój teorii ryzyka ubezpieczeniowego i technik służących do identyfikacji i oceny stopnia ryzyka. W coraz szerszym zakresie zaczęto stosować metody matematyczne (matematyka ubezpieczeniowa nazywa się aktuariatem), rachunek prawdopodobieństwa (dział matematyki powstały już pod koniec XVII w.), metody statystyczne. Rozwinięty rynek ubezpieczeniowy, z którym mamy do czynienia współcześnie, cechuje silna konkurencja, a zarazem postępująca koncentracja działających na tym rynku podmiotów, a także tworzenie się konglomeratów finansowych, w ramach których oprócz towarzystwa ubezpieczeniowego funkcjonują banki (oferowanie przez bank usług bankowych to tzw. bankassurance, z kolei pośrednictwo w sprzedaży niektórych produktów bankowych w sieci dystrybucyjnej ubezpieczycieli to assurebanking), towarzystwa funduszy inwestycyjnych czy fundusze emerytalne *. Postępująca globalizacja gospodarek i rynków finansowych z jednej strony stwarza nowe możliwości, z drugiej niesie z sobą nowe, nieznane wcześniej rodzaje ryzyka. Wiele firm przenosi produkcję do innych krajów, często na inne kontynenty. Powoduje to nie tylko, określone wyzwania natury organizacyjnej, technologicznej czy logistycznej, ale także konieczność zapewnienia odpowiedniej ochrony ubezpieczeniowej. Dbałość o majątek dużej wartości, bardzo często obciążony zobowiązaniami kredytowymi, wpływa na to, że zwiększa się zakres i rozmiar ubezpieczeń obowiązkowych. Liberalizacja handlu międzynarodowego nie likwiduje potrzeby tego typu ubezpieczeń, przeciwnie, wprowadzane są one często według ujednoliconych standardów w coraz liczniejszych krajach (np. na jednolitym rynku Unii Europejskiej). O kształcie współczesnego rynku ubezpieczeniowego decyduje z jednej strony dynamiczny rozwój nowych produktów, odpowiadających na stale zmieniające się potrzeby podmiotów gospodarujących, z drugiej strony działalność państw, które stają się zapewnić warunki do stabilnego, zrównoważonego rozwoju. Czynnikiem stymulującym rozwój ubezpieczeń, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo, jest rosnąca świadomość ubezpieczeniowa obywateli tych państw. Oprócz ubezpieczeń majątkowych bardzo dynamicznie rozwijają się ubezpieczenia osobowe, w tym długoterminowe ubezpieczenia na życie i ubezpieczenia emerytalne (por. W.Sułkowska (red.) 2007, s. 17). W XX w. obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, obejmujące początkowo wybrane grupy obywateli, stały się powszechne. Nowe wyzwania dla systemu ubezpieczeń społecznych stwarza w XXI w. proces demograficznego starzenia się społeczeństwa (wzrost * Przykładem takiego konglomeratu finansowego jest działająca także w Polsce grupa ING. 11

12 liczby osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do liczebności osób w wieku produkcyjnym), co wymusza konieczność reformowania tradycyjnych systemów emerytalnych finansowanych na zasadzie umowy pokoleniowej (repartycji). W niniejszym opracowaniu nie będziemy szerzej omawiać kwestii reform systemów zabezpieczenia emerytalnego, analizowanych w innych publikacjach. W tym miejscu poprzestańmy na stwierdzeniu, że mimo różnych modyfikacji w konstrukcji i sposobach finansowania systemów zabezpieczenia społecznego (wśród których szczególnie istotną rolę odgrywają systemy emerytalne) metoda ubezpieczeniowa nadal pozostaje głównym instrumentem ochrony przed różnym i rodzajami ryzyka, jakimi podlegają gospodarstwa domowe. Można więc przypuszczać, że podobnie jak w sferze gospodarczej, także w odniesieniu do ryzyka występującego w gospodarstwach domowych właśnie zastosowanie metody ubezpieczeniowej oraz nowoczesnych instrumentów i technik ubezpieczeniowych także w dającej się przewidzieć przyszłości stanowić będzie główny mechanizm zabezpieczenia przed negatywnymi następstwami niepożądanych zjawisk losowych Ubezpieczenia na ziemiach polskich Dzieje ubezpieczeń na ziemiach polskich są znacznie krótsze niż na świecie. Ich początki sięgają XV i XVI w. Pierwotne formy stowarzyszeń pełniących funkcje ubezpieczeniowe to tzw. związki ogniowe i groblowe, mające zabezpieczyć przed skutkami pożarów i powodzi, później kasy ogniowe. Organizacje oparte na wzajemności dla zmniejszenia ryzyka związanego z wypadkami funkcjonowały na Górnym Śląsku już XV w. w formie kas brackich i spółek brackich. W Gdańsku natomiast rozwinęły się ubezpieczenia morskie. Próby zorganizowania ogólnokrajowego ogniowego zakładu ubezpieczeniowego za panowania króla Stanisława Augusta zakończyły się niepowodzeniem. W okresie zaborów ( ) rozwój ubezpieczeń uzależniony był od możliwości prawnych i instytucjonalnych, jakie stwarzali na okupowanych terenach polskich zaborcy. Poziom rozwoju ubezpieczeń w poszczególnych był zróżnicowany. Najlepsze warunki do rozwoju działalności ubezpieczeniowej istniały pod zaborem pruskim, najsłabiej natomiast ubezpieczenia rozwijały się pod zaborem austriackim. Ubezpieczenia generalnie podporządkowane były narodowej polityce zaborców. Polskie inicjatywy ubezpieczeniowe były zwalczane. W tym okresie powstały ubezpieczenia spółdzielcze, doskonalono techniki ubezpieczeń majątkowych i życiowych. Umownie za początek działalności towarzystw ubezpieczeniowych w Polsce przyjmuje się rok 1803 (patrz zestawienie w ramce). 12

13 Formy ubezpieczeń, fakty, przykłady: związki ogniowe i "groblowe" w XV i XVI w. (np. na Żuławach w 1623 r., w Wielkopolsce), kasy ogniowe (np. w Poznaniu od 1757), organizowanie pomocy wzajemnej dla ryzyk wypadkowych: kasy brackie, spółki brackie (Górny Śląsk w XV w.), ubezpieczenia morskie (wilkierz gdański z 1761 r.), niezrealizowany projekt założenia ogólnokrajowego zakładu ubezpieczeń (XVIII w. - panowanie króla Stanisława Augusta), socjety ogniowe (okres zaborów), organizacja pierwszych zakładów ubezpieczeniowych w zaborze pruskim, Towarzystwo Ogniowe dla Miast w Prusach Południowych (1803 r.), Towarzystwo Ogniowe Wiejskie Prowincji Prus Południowych (1804 r.). Po odzyskaniu niepodległości działały w Polsce 72 prywatne firmy ubezpieczeniowe i 38 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych oraz 16 publicznych instytucji ubezpieczeniowych. Podejmowane były inicjatywy zmierzające do ujednolicenia prawa ubezpieczeniowego na ziemiach polskich. Nie zostały one w pełni zrealizowane ze względu na wybuch II wojny światowej i ponowną utratę przez Polskę niepodległości. Po 1945 r., ze względu na zmiany ustrojowe, prywatne firmy ubezpieczeniowe w większości przestały istnieć. Zmianę systemu polityczno-ekonomicznego przetrwały tylko 2 firmy: Państwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU), który zmienił swój status z Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych i stał się monopolistą w zakresie krajowych ubezpieczeń osobowych i majątkowych oraz WAR- TA S.A. towarzystwo ubezpieczeniowe, które stało się monopolistą w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych, zawieranych i prowadzonych w walutach obcych oraz reasekuracji. Okres panowaniem systemu ubezpieczeń socjalistycznych charakteryzuje m.in. (por. W.Warkałło, W.Marek, W.Mogilski 1983, s. 46): państwowy monopol działalności ubezpieczeniowej, wiązanie funkcji ochrony ubezpieczeniowej z prewencją, dostosowanie zakresu ochrony ubezpieczeniowej do potrzeb gospodarki planowej, wyłączenie spod ochrony ubezpieczeniowej mienia jednostek budżetowych, maksymalne uproszczenie warunków ubezpieczeniowych. Ustawa z 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych wprowadziła szereg nowych rozwiązań, odmiennych od powszechnie stosowa- 13

14 nych w innych krajach socjalistycznych *. Przełamany został prawny monopol w dziedzinie działalności ubezpieczeniowej. Oprócz państwowych zakładów ubezpieczeniowych dopuszczono możliwość tworzenia zakładów ubezpieczeń w formie spółdzielczej oraz w formie spółek akcyjnych (z 51% udziałem Skarbu Państwa w kapitale akcyjnym). Uporządkowano zasady gospodarki finansowej pasowych zakładów ubezpieczeń, wprowadzono obowiązek publikowania ogólnych warunków ubezpieczeń i taryf. Zamiast ubezpieczeń obowiązkowych wprowadzono pojęcie ubezpieczeń ustawowych. Ustawa ta została znowelizowana w 1989 r **. Nowelizacja zniosła wszelkie ograniczenia związane ze strukturą własności powstających towarzystw ubezpieczeniowych. Generalne zasady regulacji rynku ubezpieczeniowego pozostały jednak bez zmian. Oznaczało to pewną liberalizację, ale było jeszcze warunków do tworzenia konkurencyjnego rynku ubezpieczeniowego. Prze wszystkim - nie wprowadzono żadnych kryteriów udzielania zezwoleń, nie sprecyzowano, kto w imieniu państwa miał sprawować nadzór nad rynkiem ubezpieczeniowym. Firmy ubezpieczeniowe z udziałem kapitału zagranicznego nadal nie miały dostępu do polskiego rynku. Konkurencja na tym rynku była nadal bardzo ograniczona. Proces trasformacji ustroju gospodarczego i politycznego zapoczątkowany w 1990 r. wymusił kolejne zmiany prawno-instytucjonalne w sferze ubezpieczeń. Można powiedzieć, że system ubezpieczeń socjalistycznych był już niefunkcjonalny wobec potrzeb nowego ustroju kapitalistycznego gospodarki rynkowej z dominacją prywatnej własności środków produkcji. Dla gospodarki rynkowej, opartej na swobodzie prowadzenia działalności gospodarczej oraz konkurencji, niezbędne jest funkcjonowanie rynkowego systemu finansowego, w którym szczególną rolę odgrywają banki oraz towarzystwa ubezpieczeniowe. Od 1990 r. w Polsce mamy zatem do czynienia z systemem ubezpieczeń w gospodarce rynkowej. Przełomowe znaczenie miało uchwalenie ustawy o działalności gospodarczej z 1990 *** *. Ustawa ta wprowadziła faktyczną demonopolizację polskiego rynku ubezpieczeniowego, określiła ogólne zasady prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych. Do podstawowych zasad regulujących działanie polskiego rynku ubezpieczeniowego i reasekuracyjnego zawar- * Ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, Dz.U. nr 45, poz. 24. ** Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, Dz.U. nr 30, poz *** Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. nr 11, poz

15 tych w tej ustawie z 1990 r. oraz późniejszych regulacjach należą (por. W. Ronka-Chmielowiec 2002, s.29; W.Sułkowska 2007, s.20-24): 1. Koncesjonowanie działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (państwowym organem nadzorującym cały rynek finansowy, w tym także rynek ubezpieczeniowy, jest obecnie Komisja Nadzoru Finansowego). 2. Ograniczenie form organizacyjno-prawnych podmiotów prowadzących działalność ubezpieczeniowa i reasekuracyjną. Tego typu działalność może być prowadzona wyłącznie w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW). Konsekwencją tej regulacji ustawowej jest wyraźne rozdzielenie (faktyczne i prawne) ubezpieczeń o charakterze komercyjnym (handlowym), które realizowane SA przez podmioty działające w formie spółki akcyjnej, od ubezpieczeń wzajemnych (samopomocowych), prowadzonych przez towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. 3. Rozdział głównych obszarów (branż) działalności ubezpieczeniowej, zgodnie z którym ten sam zakład ubezpieczeń nie może jednocześnie oferować usług w dziale ubezpieczeń na życie (dział I) i w dziale pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz majątkowych (dział II). 4. Ograniczenie zakresu pozaubezpieczeniowej działalności gospodarczej. Zakład ubezpieczeń lub zakład reasekuracji nie może zajmować się inna działalnością niż ubezpieczeniowa lub reasekuracyjna oraz działalnością, która jest z nią bezpośrednio powiązana (np. lokowanie środków pozyskanych ze składek na rynku finansowym). Zakład ubezpieczeń nie może jednocześnie zajmować się ubezpieczeniami i na przykład prowadzić firmę budowlaną lub udzielać kredytów. 5. Możliwość udziału podmiotów zagranicznych w polskim rynku ubezpieczeniowym (początkowo jedynie w formie spółek joint venture, po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. także w formie własnych oddziałów otwieranych w Polsce przez zagranicznych ubezpieczycieli, podlegających jednak ustawodawstwu polskiemu). 6. Kontraktowa forma ochrony ubezpieczeniowej (zasad umowności ubezpieczeń). Oznacza to, że w ubezpieczeniach gospodarczych nie ma innej możliwości nawiązania prawnego stosunku ubezpieczenia, jak tylko poprzez zawarcie umowy ubezpieczeniowej (kontraktu). 7. Ochrona ubezpieczonych i poszkodowanych (osoby korzystające z usług ubezpieczeniowych, mogą odwołać się m.in. do Rzecznika Ubezpieczonych, powołanego w 1995 r., Komisji Nadzoru Finansowego, a jeśli to nie da efektu, dochodzić swoich prawa w sądach. W sferze ubezpieczeń komunikacyjnych, zwłaszcza obowiązkowych ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej, ważną rolę pełni Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Jego głównym zadanie jest wypłacanie odszkodowań i świadczeń z tytułu obowiązkowych ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów mechanicznych i rolników, gdy sprawca nie zawarł umowy ubez- 15

16 pieczenia (szkoda na mieniu i osobie) lub nie został zidentyfikowany (szkoda na osobie) *. 8. Europeizacja prawa ubezpieczeniowego, oznaczająca dostosowanie prawa polskiego do standardów prawa unijnego (wyznaczanych m.in. przez dyrektywy Unii Europejskiej, do których w okresie do 2 lat powinno zostać dopasowane prawo państw członkowskich). W 2004 r., w roku przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, wszedł w życie pakiet uchwalonych w 2003 r. ustaw, które uporządkowały prawo ubezpieczeń gospodarczych oraz w znacznej mierze dopasowały obowiązujące w Polsce prawo ubezpieczeniowe do wymogów UE ustawa o działalności ubezpieczeniowej, ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych, ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz o Rzeczniku Ubezpieczonych oraz ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Można powiedzieć, że obowiązujące w Polsce prawa w dziedzinie ubezpieczeń gospodarczych odpowiada już wymogom gospodarki rynkowej i standardom unijnym **. 9. Nowatorskie w skali europejskiej rozwiązanie w zakresie ubezpieczeń społecznych, jakim jest wdrażana od 1999 r. reforma publiczne systemu emerytalnego. Polska należy do nielicznych państw UE, które zdecydowały się na przekazywanie części obowiązkowych składek na ubezpieczenia emerytalne do otwartych funduszy emerytalnych zarządzanych prze prywatne instytucje finansowe (powszechne towarzystwa emerytalne). Powstał system mieszany, repartycyjno-kapitałowy, w którym cześć składek trafiających do I filaru administrowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych przeznaczona jest na wypłatę świadczeń eme- * Podstawę działania UFG stanowi ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych, Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz.1152 z późn. zm. ** Zrąb prawa ubezpieczeń gospodarczych stanowią następujące ustawy: ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz. 1151, z późn. zm.; ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, op. cit.; ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz.1153, z późn. zm oraz ustawa z dnia 22 maja 2003 r. pośrednictwie ubezpieczeniowym, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz1154 z późn. zm. 16

17 rytalnych (finansowanie repartycyjne, czyli tzw. umowa pokoleniowa), a część inwestowana na rynku finansowym (finansowanie kapitałowe). Zmieniona została także formuła naliczania świadczeń. Konsekwentne zastosowanie formuły zdefiniowanej składki w obu filarach systemu sprawia, że system zyskał zdolność automatycznego bilansowania się, ale kosztem obniżenia wielkości przyszłych świadczeń w relacji do wynagrodzeń. Te zmiany stanowią odpowiedź na wyzwanie, jakie stanowi dla tradycyjnych systemów emerytalnych (finansowanych repartycyjnie) proces demograficznego starzenia się społeczeństwa i zwiększanie się liczby w wieku poprodukcyjnym w stosunku do liczebności pokolenia pracującego *. Pytania kontrolne 1. Wyjaśnij, dlaczego specjalistom z zakresu logistyki potrzebna jest znajomość podstaw ubezpieczeń gospodarczych i społecznych. 2. Podaj przykłady najstarszych form zabezpieczenia się przed ryzykiem w handlu i transporcie. 3. Z jakiej dziedziny działalności gospodarczej wywodzi się prawo ubezpieczeniowe? 4. Czym charakteryzował się system ubezpieczeń w gospodarce socjalistycznej w Polsce w latach ? 5. Jakie zasadnicze zmiany w systemie ubezpieczeń w Polsce wprowadzono w latach 90. XX w. i po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej? Literatura zalecana: 1. Łazowski J. (1998): Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Wydawnictwo Prawnicze LEX, Sopot, s Ronka-Chmielowiec W. (2002) (red.): Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, rozdz. 1, s Sułkowska W. (2007) (red.): Ubezpieczenia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków, rozdz. 1 i 2, s Szczepański M. (2006): Dylematy reformy polskiego systemu emerytalnego, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, rozdz. 3, s * Por. Marek Szczepański (2006), s

18 Rozdział 2. NEGATYWNE NASTĘPSTWA REALIZACJI RYZYKA JAKO PRZEDMIOT UBEZPIECZENIA W tym rozdziale odpowiemy na następujące pytania: Czym różni się ryzyko od niepewności? W jaki sposób można mierzyć ryzyko? Czym jest hazard moralny, fizyczny i duchowy? Na czym polega ubezpieczeniowa metoda zarządzania ryzykiem? 2.1. Istota ryzyka Zanim wyjaśnimy, czym są ubezpieczenia gospodarcze, na jakich zasadach funkcjonują, przed jakimi rodzajami ryzyka mogą uchronić towary i usługi w łańcuchu dostaw, a także samych pracowników i menedżerów firmy logistycznej, musimy dokładniej zrozumieć pojęcie ryzyka. Ryzyko stanowi pojęcie fundamentalne dla ubezpieczeń. Jest to jeden z terminów bardzo często i w różnych znaczeniach stosowanych w mowie potocznej i na gruncie różnych dyscyplin naukowych (m.in. teorii finansów, nauk o ubezpieczeniach, bankowości, nauki o polityce społecznej). Dlatego istotne jest sprecyzowanie tego terminu, co stanowić może punkt wyjścia do wyjaśnienia, z jakimi rodzajem ryzyka mamy do czynienia w ubezpieczeniach, jakiego rodzaju ryzyko i w jakim zakresie może stanowić przedmiot ochrony ubezpieczeniowej. W potocznym rozumieniu ryzyko kojarzy się z zagrożeniem. Zagrożenie to może wynikać z działania tak zwanej siły wyższej, niezależnej od woli człowieka i dokonywanych przez niego wyborów (np. katastrofy naturalne czy klęski żywiołowe takie, jak np. trzęsienie ziemi i związane z nim olbrzymie, niszczycielskie fale tsunami w Japonii w marcu 2011 r.), ale także stanowić wynik świadomej działalności człowieka (terroryzm, przestępczość zorganizowana) lub niezamierzone konsekwencje błędnych decyzji (np. wybudowania budynku na terenie podmokłym, co spowodowało po pewnym czasie jego zawalenie). Jednak pojęcia ryzyko i zagrożenie nie są tożsame. Prawdopodobnie termin ryzyko wywodzi się od słowa riza, które w jednym z dialektów starogreckich oznaczało podwodną rafę. Zderzenie z podwodną, niewidzialną rafą zwykle oznacza utratę majątku wielkiej wartości (statku, przewożonego ładunku), ale także zagrożenia życia dla załogi czy pasażerów. Rafa podwodna jako to symbol ryzyka, ponieważ 18

19 w formie obrazowej zawiera w sobie główne cechy ryzyka (B.Hadyniak 2010, s. 22): nieprzewidywalność, możliwość utraty zasobów o dużej wartości, ale także zyskania dużej wartości (w przypadku pomyślnego ominięcia raf). Rys. 2.1: Podwodna rafa koralowa w Egipcie atrakcja turystyczna, ale także źródło ryzyka Źródło: Za istotne cechy zjawiska, jakim jest ryzyko, uznaje się na ogół to, że: 1) dotyczy zjawisk przyszłych, 2) dotyczy zdarzeń, czyli zmian zachodzących w określonych obiektach (obiektem może być człowiek, dom, środek transportu, magazyn, towar itp.); 3) występuje z powodu nieprzewidywalności przyszłości (co do przyszłych stanów rzeczy można formułować jedynie mniej lub bardziej prawdopodobne przypuszczenia i prognozy), 4) z reguły też powiązane jest z wartością (niepewność co do przyszłych stanów rzeczy, które nie mogą spowodować istotnej utraty wartości, można na ogół zignorować), Na gruncie naukowym starano się opisać i zdefiniować ryzyko zarówno na gruncie nauk formalnych (np. w kategoriach matematycznych, z wykorzystaniem statystyki i rachunku prawdopodobieństwa), jak i nauk społecz- 19

20 nych(ekonomii, ekonometrii, nauki o finansach, socjologii) oraz humanistycznych (psychologia). Coraz częściej stanowi ono przedmiot badan o charakterze interdyscyplinarnym (np. ekonomia behawioralna, łącząca metody ekonomii i psychologii w badaniach zachowań podmiotów gospodarujących w warunkach ryzyka). W literaturze przedmiotu, a także w przepisach prawnych spotkać można różne definicje ryzyka. Niektóre z nich są zbieżne, inne wzajemnie się wykluczają. Oto parę przykładowych określeń ryzyka (por. M.Lament 2010, s. 91): możliwość osiągnięcia sukcesu, ale także poniesienia straty (przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, wątpliwy); niebezpieczeństwo poniesienia szkody, obciążającej poszkodowanego niezależnie od jego winy, zdarzenie niechciane, co do którego nie ma pewności, czy się wydarzy, niepewność oczekiwanej wartości, wynik podejmowania decyzji dotyczących przyszłości. W naukach ekonomicznych stosuje się dwie definicje ryzyka: negatywną i neutralną. Negatywna koncepcja ryzyka traktuje ryzyko jako zagrożenie poniesienia straty, niezrealizowania określonego celu. W rozumieniu neutralnym ryzyko to możliwość osiągnięcia wyniku różnego od zamierzonego (gorszego lub lepszego). Z ryzykiem powiązane są takie czynniki, jak: niepewność zmienność, zdarzenia losowe. Badania prowadzone z różnych perspektyw poznawczych pozwalają na zidentyfikowanie pewnych powszechnie uznawanych cech ryzyka. Przyjmuje się, że ryzyko nie jest czymś stałym i skończonym (stanem rzeczy), lecz ma charakter procesu, któremu towarzyszy zmienność. Ryzyko ma zatem charakter dynamiczny, a nie statyczny. Zmienność zdarzeń może, ale nie musi doprowadzić do negatywnych następstw. Zwykle na zmaterializowanie się ryzyka i wystąpienie negatywnych następstw dla podmiotu gospodarującego wpływ ma szereg okoliczności, z których przynajmniej część nie jest od niego zależna. Zdarza się, że pojawiają się nowe czynniki wpływające na przebieg określonych zjawisk i procesów (np. przemieszczanie towaru w łańcuchu dostaw), których na gruncie dotychczasowej wiedzy nie dało się przewidzieć. 20