PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY Zróżnicowanie wewnątrzregionalne na Lubelszczyźnie. Ekspertyza naukowa

Transkrypt

1 PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY Zróżnicowanie wewnątrzregionalne na Lubelszczyźnie Ekspertyza naukowa Dr Małgorzata Dziekanowska Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej Zakład Socjologii Wsi i Miasta mdziekanowska@wp.pl 1

2 Wstęp Województwo lubelskie jest położone we wschodniej części Polski. Graniczy z województwem podkarpackim, świętokrzyskim, mazowieckim i podlaskim. Wschodnia granica państwa z Białorusią i Ukrainą stanowi zarazem zewnętrzną granicę Unii Europejskiej. Jest jednym ze słabiej zaludnionych i najmniej zurbanizowanych regionów w kraju. Pomimo dużej powierzchni (25,1 tys. km 3, 3 miejsce w kraju), wg stanu w dniu 31 XII 2010 roku, mieszkało w nim 2151,9 tys. osób (8 miejsce), z których tylko niespełna 47% mieszkało w miastach (14 miejsce, przed województwem świętokrzyskim i podkarpackim). Analizując wskaźnik urbanizacji według podregionów - za wyjątkiem podregionu lubelskiego (63,6%) - wskaźniki urbanizacji podregionów: bialskiego, chełmskozamojskiego i puławskiego nie przekraczają 40%. Z 42 miast w województwie, 30 to miasta małe (do 20 tys. mieszkańców), 10 klasyfikuje się jako średnie ( tys.), a tylko jeden ośrodek miejski -Lublin - jest zaliczany do miast dużych (348,5 tys.). Pod względem struktury wielkościowej miast Lubelszczyzna nie odbiega zasadniczo od wartości dla całego kraju, z wyjątkiem niedostatecznej reprezentacji miast dużych. Ponadto, w strukturze wykorzystania terenu dominujące znaczenie posiadają użytki rolne, zajmujące 63,2% powierzchni województwa (1 miejsce w kraju, średnia krajowa: 51,6%). Lubelszczyzna na tle kraju charakteryzuje się wyraźną słabością infrastruktury komunikacyjnej. Wprawdzie pod względem gęstości dróg publicznych o twardej nawierzchni województwo lubelskie znajduje się na 11 pozycji w kraju, to jednak już pod względem gęstości dróg krajowych zajmuje ono ostatnie miejsce, a pod względem gęstości linii kolejowych - przedostatnie 1. W regionie praktycznie nie ma dróg najwyższej klasy, tj. dróg ekspresowych i autostrad, uważanych za szczególnie istotny czynnik lokalizacji inwestycji i rozwoju gospodarczego. Peryferyjne położenie regionu, mała dostępność transportowa i niski poziom rozwoju infrastruktury przyczyniają się do utrwalania zapóźnienia regionu, hamują rozwój produkcji przemysłowej i wysoko towarowej produkcji rolnej, które wymagają dobrze rozwiniętej sieci transportowej. Wobec tych zapóźnień, niemożliwych do przezwyciężenia w ciągu najbliższych kilku lat, szansą na zwiększenie potencjału gospodarczego regionu i tworzenie nowych miejsc pracy może być rozwój branż 1 Por. P. Maleszyk, Gospodarcze uwarunkowania regionalnego rynku pracy, [w;] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s

3 usługowych, które nie wymagają dobrej infrastruktury transportowej w takim stopniu jak większość gałęzi przemysłu. Zacofana struktura gospodarcza regionu na tle kraju nie ukształtowała się w rezultacie procesów transformacji zachodzących od lat 90, lecz wynika raczej z zaszłości historycznych. W regionie lubelskim, tak jak w całej gospodarce krajowej, od lat 90 zachodziły głębokie procesy restrukturyzacyjne, przebiegające w tym samym kierunku i charakteryzujące się podobną dynamiką. Wielokrotne zmiany granic regionu, doświadczenia trzech zaborów oraz wyniszczające działania wojenne wywarły trwałe piętno na gospodarce regionu i przyczyniły się do wewnętrznych zróżnicowań. Wykazanie charakteru tych zróżnicowań jest celem niniejszej ekspertyzy. W opracowaniu posłużono się dostępnymi bazami danych statystycznych oraz analizami i opracowaniami Urzędu Statystycznego w Lublinie. Charakter dostępnych danych oraz sposób ich agregowania w znacznym stopniu zdeterminowały kształt niniejszego opracowania. Z tego też względu zróżnicowanie wewnątrzregionalne Lubelszczyzny analizowane jest głównie w aspekcie demograficznym i gospodarczym. Uzupełniono je o analizę historycznych uwarunkowań rozwoju regionu. Szczególną uwagę zwrócono na miasta regionu, jako swoiste lokomotywy rozwoju społeczno gospodarczego o zróżnicowanym stopniu oddziaływania na otoczenie lokalne. Jako wskaźniki potencjału demograficznego regionu przyjęto przyrost naturalny, ruch wędrówkowy ludności oraz strukturę ludności z uwzględnieniem ekonomicznych grup wieku. W analizach wewnątrzregionalnych zróżnicowań rozwoju gospodarczego wzięto pod uwagę wskaźnik PKB, sytuację na rynku pracy, liczbę podmiotów gospodarki narodowej, poziom wynagrodzeń oraz bezrobocie. Potencjał ekonomiczny miast regionu został ukazany przez pryzmat zintegrowanych wskaźników w zakresie demografii, aktywności gospodarczej, aktywności jednostek samorządu terytorialnego, kapitału ludzkiego i społecznego, infrastruktury społecznej i technicznej oraz dostępności komunikacyjnej i transportowej. W prezentowanych analizach posługiwano się danymi agregowanymi na trzech poziomach: województwa powiatu i podregionu. Podział województwa na podregiony został dokonany w według nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NTS). 3

4 Obejmuje ona 5 poziomów: 3 poziomy zasadniczego podziału terytorialnego kraju oraz dodatkowo 2 poziomy nieadministracyjne regiony (NTS 1) grupujące jednostki szczebla wojewódzkiego oraz podregiony (NTS 3) grupujące w ramach województwa kilka do kilkunastu powiatów. Szczegółowy sposób wyznaczania podregionów dla województwa lubelskiego został przedstawiony poniżej 2. Rysunek 1 PODZIAŁ WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO WEDŁUG NOMENKLATURY JEDNOSTEK TERYTORIALNYCH DO CELÓW STATYSTYCZNYCH (NTS) 3 W 2011 R. Stan w dniu 1 I liczba gmin 213 Podregion bialski 43 4 ; 1 liczba powiatów 20 ; 4 liczba miast na prawach powiatu Podregion puławski lubelski ; 4 ; 1 Podregion chełmskozamojski776 ; 2 Powierzchnia w ha Ludność (stan w dniu 31 XII 2010 r.) L U B E L S K I E podregiony: 2 Dane i rysunek zaczerpnięto z: Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s NTS obejmuje 5 poziomów: 3 poziomy zasadniczego podziału terytorialnego kraju oraz dodatkowo 2 poziomy nieadministracyjne - regiony (NTS 1) grupujące jednostki szczebla wojewódzkiego oraz podregiony (NTS 3) grupujące w ramach województwa kilka do kilkunastu powiatów. 4

5 bialski chełmsko-zamojski lubelski puławski Podregion Podregion Podregion Podregion bialski chełmsko-zamojski lubelski puławski Powiaty: Miasto na prawach powiatu: Powiaty: Miasto na prawach powiatu: Powiaty: Miasto na prawach powiatu: Powiaty: Miasto na prawach powiatu: bialski biłgorajski Chełm lubartowsk i Lublin janowski Biała Podlaska parczewski chełmski Zamość lubelski kraśnick i radzyński hrubieszowsk i łęczyński łukowsk i włodawski krasnostawski świdnicki opolski tomaszowski zamojski puławski rycki Źródło: Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego 2011, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin

6 Historyczne uwarunkowania zróżnicowania wewnątrzregionalnego Lubelszczyzny Lubelszczyzna w odróżnieniu od wielkich regionów polskich, jak Pomorze, Wielkopolska, Mazowsze, Śląsk i Małopolska, mających dawną metrykę plemienną lub szczególne cechy położenia geograficznego [...] ma nie tylko późniejszą a metrykę, ale i inny charakter, a w szerokim pojęciu dawnych prowincji Rzeczypospolitej stanowiła jako region mniejszy część szeroko pojmowanej w podziale państwa Małopolski 4. Częste zmiany granic państwa stanowiły istotne uwarunkowania rozwoju regionu i sprawiały, że województwo stawało się na przemian regionem położonym centralnie i obszarem peryferyjnym. Zdaniem Andrzeja Miszczuka, uwzględniając perspektywę historyczną można dostrzec prawidłowość, polegająca na tym, że Lubelszczyzna dynamicznie rozwijała się w tych okresach, kiedy znajdowała się w centralnej części kraju, zaś gdy nabierała charakteru przygranicznego następowała jej peryferyzacja społeczno ekonomiczna 5. Cechą charakterystyczną tego regionu jest niewątpliwie rola i znaczenie Lublina jako jedynego i centralnego ośrodka oddziaływania. Jako zespół niewielkich osad Lublin ma dawną metrykę sięgającą VI w., ale początki osadnictwa miejskiego wyraźniej zaznaczyły się dopiero w wieku X, po ukształtowaniu się państwa polskiego. W II poł. XII w. powstał w Lublinie archidiakonat biskupstwa krakowskiego (1198 r.), a następnie kasztelania, o której pierwsza wiadomość pochodzi z 1224 r. Na początku XIII w. Lublin stał się punktem wypadowym przeciw Rusi Halickiej. Przyniosło to wzrost znaczenia miasta i zdynamizowało rozwój regionu. Szczególne znaczenie dla rozwoju osadnictwa i wzmocnienia rangi Lublina miało nadanie mu przez Władysława Łokietka 15 sierpnia 1317 r. przywileju lokacyjnego na prawie magdeburskim. W połowie XIV w. teren między Wisłą a Wieprzem stanowił już ukształtowane terytorium z Lublinem jako silnym miastem, nazywane Ziemią Lubelską. Określenie to świadczy o jej odrębności w ówczesnym województwie i rozluźnianiu łączności z dawnym ośrodkiem władzy w Sandomierzu. Dalszy rozwój Lublina przyniosła unia polsko-litewska z 1385 r. Dzięki niej ziemia 4 T. Mencel (red.), Dzieje Lubelszczyzny, t.1, Warszawa 1974, s.7. 5 A. Miszczuk, Uwarunkowania historyczno geopolityczne, [w:] Janicki W. (red.), Województwo lubelskie. Środowisko społeczeństwo gospodarka, Lublin 2011, s. 9. 6

7 lubelska przekształca się z obszaru peryferyjnego w ważny obszar wymiany handlowej pośredniczący między Litwą i Rusią z jednej strony, a Krakowem, Poznaniem i Śląskiem z drugiej strony. Dynamiczny rozwój osadnictwa, wzrost znaczenia miasta, nadawanie mu kolejnych przywilejów i pełnienie istotnych w skali regionu funkcji administracyjnych sprawiło, że w XV w. ukształtowało się województwo lubelskie. Miasto Lublin od początku XVI w. wysyłało swoich przedstawicieli na ważniejsze sejmy Rzeczpospolitej, a sejm 1565 r. przyznał to prawo miastu na stałe. Wyrazem wzrostu znaczenia miasta było ustanowienie w Lublinie przez Stefana Batorego w 1578 roku siedziby Trybunału Koronnego kadencji małopolskiej. Utworzenie województwa miało ograniczone znaczenie polityczne, sądowe i administracyjne ze względu na to, że Rzeczpospolita nie miała prawidłowo zorganizowanej administracji niemal do końca swego istnienia. Okres od XV w. do połowy XVII w. stanowił szczytowy okres rozwoju Lubelskiego, a szczególnie Lublina jako stolicy województwa i ziem sąsiadujących. Lubelskie ukształtowało się już wówczas ostatecznie jako region, do którego ciążyły ziemia chełmska i województwo bełskie. Lublin stał się nie tylko ośrodkiem wojewódzkim i regionalnym, ale pełnił również znaczącą rolę jednego z ośrodków państwa polsko-litewskiego. Proces kształtowania się Lubelskiego jako regionu został ostatecznie przerwany rozbiorami Rzeczypospolitej i upadkiem niepodległego państwa. Zostały zerwane dotychczasowe więzi administracyjne i sądowe, gdyż Lubelskie wraz z pozostałymi ziemiami między Wisłą a Bugiem dostało się pod panowanie austriackie, a później - poprzez Księstwo Warszawskie i Królestwo Kongresowe - pod panowanie rosyjskie. Okres Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego w latach przyniósł nowy podział obszaru między Wisłą i Bugiem. Od 1809 roku województwo lubelskie stało się obszarem granicznym. Granica południowa z Galicją stanowiła jednocześnie granicę państwową z cesarstwem austriackim, a granica wschodnia na Bugu z Polesiem i Wołyniem była granicą Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa Polskiego z cesarstwem rosyjskim. Granice państwowe istniejące w wieku XIX i w początku wieku XX tworzyły z Lubelszczyzny obszar kresowy Królestwa Polskiego. Jako region ekonomiczny wykazywała 7

8 o wiele wolniejszy postęp niż inne tereny kraju. Mimo dobrych warunków naturalnych należała do najbardziej zacofanych pod względem kultury rolnej części kraju. Jednocześnie tempo przeobrażeń społecznych na wsi było o wiele słabsze niż gdzie indziej. Gospodarka rolna Lubelszczyzny w dobie Królestwa Polskiego znajdowała się poniżej przeciętnego poziomu. Na przełomie XVIII i XIX w. oraz w pierwszych dziesięcioleciach ostatniego stulecia rolnictwo lubelskie w sposób coraz bardziej widoczny zaczęło tracić tempo rozwoju w stosunku do reszty kraju. Próby podźwignięcia gospodarki, jakie miały miejsce w latach , zostały przerwane z powodu klęski powstania listopadowego. Jeszcze bardziej pogłębiło to zacofanie Lubelszczyzny względem pozostałych ziem Królestwa Polskiego. Przejawiało się w słabym rozwoju przemysłu fabrycznego i klasy robotniczej. Zawody pozarolnicze dominowały jedynie w większych miastach lub osiedlach rzemieślniczo-handlowych. Na pierwszy plan wysuwało się rzemiosło. Do powszechnie spotykanych zawodów należało szewstwo, krawiectwo, bednarstwo, kołodziejstwo, kuśnierstwo itp. Podstawą organizacji rzemiosła był w dalszym ciągu ustrój cechowy. Najbardziej typowy dla Lubelszczyzny i stosunkowo nieźle rozwijający się był przemysł spożywczy, silnie związany z rolnictwem. W pierwszej kolejności wymienić należy przede wszystkim browarnictwo i gorzelnictwo. Stare tradycje na Lubelszczyźnie miało również sukiennictwo i płóciennictwo związane głównie z takimi ośrodkami jak Lublin, Hrubieszów, Janów i Szczebrzeszyn oraz sitarstwo rozwijające się głównie w Biłgoraju. Przemysł był reprezentowany przede wszystkim przez manufaktury magnackie. Najbardziej uprzemysłowionymi dobrami na Lubelszczyźnie była bezsprzecznie Ordynacja Zamojska. Życie umysłowe i kulturalne Lubelszczyzny, ze względu na niski poziom intelektualny szlachty ziemiańskiej koncentrowało się w tym czasie w dwóch ośrodkach: w Lublinie oraz na dworze Czartoryskich w Puławach. Wpływ na życie umysłowe Lublina wywierała w coraz większym stopniu nowa warstwa społeczna inteligencja wywodząca się ze zubożałej szlachty i mieszczaństwa Bardzo słabo, zwłaszcza po upadku powstania styczniowego, rozwijało się szkolnictwo i działalność kulturalno-oświatowa. Ośrodkiem szkolnictwa wyższego i nauki był Instytut Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach, natomiast szkolnictwo elementarne mimo 8

9 liczebnego wzrostu szkół i uczniów, ograniczone carską polityką rusyfikacyjną i nadzorem systemu administracyjno-szkolnego, nie spełniało swej roli. Szczególnie niekorzystny dla Lubelszczyzny i jej ludności okazał się okres I wojny światowej. Uległa wówczas zahamowaniu wytwórczość przemysłowa, nastąpił regres gospodarczy spowodowany zniszczeniami wojennymi. Po odzyskaniu niepodległości zmieniło się położenie Lubelszczyzny względem granic państwa. Rok 1918 przyniósł dalsze zmiany granic województwa lubelskiego. Długotrwały brak własnej państwowości oraz włączenie ziem polskich do różnych systemów prawno-ustrojowych państw zaborczych sprawiło, że w listopadzie 1918 roku na terenie województwa istniało 9 różnych systemów prawa administracyjnego. W okresie przeprowadzono reformę administracji lokalnej rozszerzając kompetencje samorządu lokalnego. Ustawą z dnia 2 VIII 1919 roku ziemie byłego Królestwa Polskiego zostały podzielone na województwa. Województwo lubelskie objęło 19 powiatów dawnych guberni: lubelskiej, chełmskiej i siedleckiej 6. W 1935 roku powiat konstantynowski z siedzibą w Janowie Podlaskim został zniesiony, wskutek czego powiększono powiaty: bialskopodlaski, siedlecki i węgrowski. Od 1939 roku wprowadzono nowy podział administracyjny włączając powiaty sokołowski i węgrowski do województwa warszawskiego. Lubelszczyzna, w następstwie polityki rządu carskiego, była poważnie zaniedbana w zakresie rozwoju oświaty. Według Spisu Powszechnego z 1921 roku ponad 30% ludności nie umiało czytać, a 25% posiadało zaledwie domowe wykształcenie. W pierwszym dziesięcioleciu nastąpił nieznaczny rozwój szkolnictwa. Dzięki dokształcaniu dorosłych i wprowadzeniu obowiązku nauki pisania i czytania w wojsku, liczba analfabetów obniżyła się, a wykształcenie domowe zastąpiono innymi formami nauczania. Ważnym wydarzeniem w skali regionu było powstanie w Lublinie w 1918 roku Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Lubelszczyzna od wieków była terenem, na którym krzyżowały się wpływy kultury wschodniej i zachodniej, a przez cały okres niewoli wschodnia część tego terenu była poddana intensywnej rusyfikacji. Uniwersytet miał stać się 6 Powiaty województwa lubelskiego: bialskopodlaski, biłgorajski, chełmski, garwoliński, hrubieszowski, janowski, konstantynowski, krasnostawski, lubartowski, lubelski miejski, lubelski, łukowski, puławski, radzyński, siedlecki, sokołowski, tomaszowski, węgrowski, włodawski, zamojski. 9

10 zwornikiem tych różnorodnych wpływów kulturowych oraz miał bronić obecności wartości chrześcijańskich w kulturze narodowej. Reforma szkolna z 1932 roku wprowadziła szkoły powszechne I, II i III stopnia. Jednak podstawą ustroju szkolnego była nie siedmioklasowa szkoła powszechna (III stopnia), jak zakładała ustawa, lecz najniżej zorganizowana szkoła I stopnia, dająca wykształcenie w zakresie 4 klas. Była ona na takim poziomie, jaki w okresie zaborów reprezentowała szkoła ludowa. Od tego czasu datuje się znaczne pogorszenie sytuacji w szkolnictwie i obniżanie poziomu wykształcenia. W latach Lubelszczyzna była zaliczana do tzw. Polski B, co oznaczało tereny zacofane zarówno pod względem gospodarczym jak i kulturalnym. Charakter gospodarczy województwa i struktura przemysłu nie uległy zasadniczym zmianom w porównaniu z okresem sprzed I wojny światowej. Jej rolniczy charakter sprzyjał szczególnie rozwojowi przemysłu przetwórczego oraz związanego z tą gałęzią przemysłu metalowego, zwłaszcza maszyn i narzędzi rolniczych. Udział województwa lubelskiego w przemyśle krajowym był niski. W 1937 roku zaledwie 1,9% ogólnej liczny zakładów przemysłu metalowego znajdowało się na terenie Lubelszczyzny i pracowało w nich 1,8% ogółu robotników zatrudnionych w przemyśle. Znaczna ilość drobnych zakładów istniała na wsi. Poza skupieniem drobnych zakładów na terenie Lublina i w kilku większych miastach województwa nie zarysowały się żadne okręgi przemysłowe. Fabryki samolotów powstałe w Lublinie i w Białej Podlaskiej wpłynęły na ożywienie życia gospodarczego jedynie w zasięgu lokalnym. Wybuch II wojny światowej spowodował utrzymanie dotychczasowej struktury przemysłu. W planach operacyjnych na wypadek przyszłej wojny z Niemcami województwo lubelskie miało wchodzić w tzw. obszar krajowy i miało stanowić jedynie bierne zaplecze gospodarcze i szkoleniowe frontu. Jednak przegrana bitwa graniczna i oparcie linii frontu o środkową Wisłę sprawiło, że Lubelszczyzna weszła bezpośrednio w obszar operacyjny staja się terenem działań frontowych 7. Wojna 1939 roku przyniosła Lubelszczyźnie ogromne straty. Spalono 11 miast (m.in. Biłgoraj, Krasnystaw, Janów Lubelski oraz częściowo 7 S. Herbst, Historyczne elementy polskiego planu wojny 1939 r. [w:] Historia wojskowości polskiej. Wybrane zagadnienia. Warszawa 1972, s

11 Tomaszów) oraz 30 wsi. Zbombardowano co najmniej 21 miast i osiedli, w tym szczególnie dotkliwie Lublin, Białą Podlaskę, Puławy i Zamość. Na początku października, po ustaleniu linii demarkacyjnej między Związkiem Radzieckim a III Rzeszą, ziemie polskie do Bugu zostały zajęte przez Wermacht 8. Lubelszczyzna wraz z województwem łódzkim, warszawskim i kieleckim weszła do okręgu okupacyjnego Łódź. Województwo podzielono na trzy okręgi z siedzibą w Lublinie, Siedlcach i Zamościu. 26 X 1939 roku powołano Generalną Gubernię, w skład której weszło, jako jedno z czterech dystryktów, województwo lubelskie. Granice dystryktu objęły tereny przedwojenne województwa (z 31 III 1939 r.) z wyłączeniem powiatu siedleckiego i części powiatu łukowskiego włączonych do dystryktu warszawskiego. Przyłączono natomiast części powiatu garwolińskiego oraz północne części kilku powiatów dawnego województwa lwowskiego, opierając granicę o rzekę San. Zmiany te nie wpłynęły znacząco na strukturę narodowościową ludności. Dystrykt w tych granicach przetrwał do końca okupacji. Polityka okupanta na Lubelszczyźnie kształtowała się pod wpływem dwóch sprzecznych koncepcji. Jedna (reprezentowana przez NSDAP, SS i policję) zakładała bezwzględną germanizację i eksterminację ludności. Przejawiało się to m.in. w szczególnie brutalnej akcji wysiedlania na Zamojszczyźnie. Druga koncepcja, której przedstawicielami były władze administracyjne, zakładała maksymalną eksploatację, a więc także pewną aktywizację ekonomiczną regionu. Dodatkowymi elementami kształtowania tej polityki były niemieckie niepowodzenia na frontach II wojny, gwałtownie rosnące zapotrzebowanie na surowce, produkty i siłę roboczą oraz wzrastający ruch oporu. Wojna 1939 roku, przemarsze wojsk, ewakuacja ważniejszych zakładów produkcyjnych, grabieże dokonane przez wkraczające oddziały Wermachtu przyczyniły się do poważnego osłabienia potencjału ekonomicznego regionu. Do początku 1940 roku praktycznie cały przemysł, rzemiosło i handel uległy całkowitej destrukcji. Szacuje się, że w województwie ogółem uległo zniszczeniu ponad 60% zakładów przemysłowych. Straty w budynkach przemysłowych wynosiły 36%, a w ich wyposażeniu i urządzeniach około 42%. 8 Na mocy tajnej części traktatu Ribbentrop-Mołotow Lubelskie, w pierwszej wersji, miało wejść w strefę rosyjską. 11

12 Przemysł mineralny, stosunkowo silny przed wojną, stracił 81% zakładów, a przemysł metalowy ponad 57% 9. Wszystkie założone przez Niemców zakłady pracy miały charakter przejściowy i zostały zniszczone bądź w okresie okupacji, bądź w chwili odwrotu. Ekstensywną, a następnie rabunkową politykę stosowano również w rolnictwie, zwłaszcza że okręg lubelski dający nadwyżkę produkcji rolniczej miał się stać fundamentem gospodarki żywnościowej w Generalnej Guberni. Już na początku 1940 roku wprowadzono system kontyngentowy, co w końcowym efekcie sprawiło, że ta wyniszczająca polityka rolna przyniosła olbrzymie straty dla wsi lubelskiej. W wyniku II wojny światowej w Polsce zaszły istotne zmiany nie tylko polityczno ustrojowe i społeczno gospodarcze, ale także poważne zmiany w kształcie terytorialnym państwa. Oznaczało to konieczność wprowadzenia nowego podziału administracyjnego, który byłby adekwatny do zmian granic. W wyniku reformy przeprowadzonej w 1946 roku w skład województwa lubelskiego weszły powiaty: bialskopodlaski, biłgorajski, chełmski, hrubieszowski, krasnostawski, lubartowski, lubelski, lubelski miejski, łukowski, puławski, radzyński, siedlecki, tomaszowski, włodawski, zamojski. Odtworzono więc kształt administracyjny województwa z 1939 roku. Stan ten był jednak traktowany jako przejściowy i w czerwcu 1950 roku przeprowadzono kolejną reformę, w wyniku której z województwa lubelskiego wyłączono powiat siedlecki. Reforma ta przyznawała Lublinowi status ośrodka prowincjonalnego, który miał pełnić funkcje ponadregionalne 10. Największym zmianom uległy granice województwa w czerwcu 1975 roku, kiedy to jego obszar został znacznie zmniejszony poprzez wyodrębnienie województw: zamojskiego, chełmskiego i bialskopodlaskiego. W wyniku ponownej reformy administracyjnej z dnia 1. I r. powstało województwo lubelskie w obecnym kształcie. Lubelszczyzna w swoich dziejach wielokrotnie wykazywała zmienność granic administracyjnych. Zmiany granic i ośrodków ciążenia subregionalnego przyczyniły się do ukształtowania odmiennych sposobów gospodarowania i kształtowania polityki w zakresie administracyjnym społecznym i kulturowym. Przyczyniło się to do utrwaleni wewnętrznych różnic. Przez cały okres kształtowania się region lubelski pozostawał pod wpływem 9 R. Wiśniewski, Lubelszczyzna w liczbach, Lublin 1964, s. 7 i Ośrodkami prowincjonalnymi były także: Warszawa, Łódź, Kraków, Katowice, Wrocław, Poznań, Bydgoszcz, Gdańsk i Szczecin. 12

13 głównego ośrodka jakim był Lublin. Mimo wielu zmian administracyjnych, okazała się od najdawniejszych czasów trwała zachodnia granica Lubelszczyzny na Wiśle i wschodnia granica oparta na linii Bugu. Pozostałe granice ulegały zmianom m.in. pod wpływem oddziaływania Lublina jako centralnego ośrodka regionu 11. Obecne peryferyjne położenie województwa ma charakter szczególny, gdyż Lubelszczyzna stanowi pogranicze nie tylko Polski, ale także Unii Europejskiej. Możemy zatem przyjąć, że istnieją dwa wymiary peryferyjności województwa Lubelskiego: krajowy i międzynarodowy, co determinuje kształt jego rozwoju. 11 Omówienie historii województwa lubelskiego podaję za: Dziejami Lubelszczyzny, op. cit. 13

14 Wewnętrzne zróżnicowania potencjału demograficznego Lubelszczyzny Od połowy lat 90-tych XX wieku w województwie lubelskim obserwuje się systematyczny spadek liczby ludności. Jest on efektem ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji ludności na pobyt stały. Według wstępnych wyników spisu ludności 12 w dniu 31 marca 2011 r. w województwie mieszkało 2185 tys. osób, co stanowi 5,7% ogółu ludności Polski. Lubelszczyzna jest jednym z województw, w którym jest względnie wysokie średnie tempo ubytku liczby ludności. W 2011 r. różnica między liczba urodzeń żywych i zgonów ukształtowała się na poziomie minus 1,6 tys., podczas gdy rok wcześniej wyniosła minus 0,4 tys., a w 2005 r. minus 1.8 tys. W latach wskaźnik urodzeń w województwie wyraźnie wzrósł w porównaniu do lat poprzednich. Wiązało się to z wejściem w wiek najwyższego natężenia urodzeń kobiet urodzonych w okresie wyżu demograficznego z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Jednakże tendencja ta raczej nie utrzyma się na poziomie, który gwarantowałby pewną stabilność w strukturze ludności regionu. Zmiany te mają przede wszystkim znaczący wpływ na takie kategorie populacji, jak ludność w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym 13. Przyrost naturalny W 2011 r. współczynnik przyrostu naturalnego osiągnął wartość minus 0,75 i był niższy niż w 2010 r. (minus 0,19 ), ale wyższy niż w 2005 r. (minus 0,84 ). Omawiany wskaźnik dla Polski osiągał znacznie wyższe wartości we wszystkich analizowanych okresach, a w 2011 r. ukształtował się na poziomie 0, Dane o ludności zbilansowano w oparciu o wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 oraz dane ze sprawozdawczości bieżącej z ruchu naturalnego i migracji ludności. Dane o stanie i strukturze ludności oraz wszystkie wskaźniki obliczone na tej podstawie mają charakter tymczasowy i po opracowaniu wyników NSP 2011 ulegną zmianie. 13 Por. Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego w 2011 r., wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s. 24.; Por. I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s Por. Raport o sytuacji społeczno gospodarczej op. cit., s

15 Wykres 1. Przyrost naturalny na 1000 ludności Źródło: Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego w 2011 r., wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s. 24. Dynamika zmian w liczbie ludności województwa lubelskiego w analizowanym okresie była zróżnicowana w zależności od płci mieszkańców, ale także ich miejsca zamieszkania. W porównaniu do poprzednich lat w 2010 roku nastąpił wzrost przyrostu naturalnego w każdym z czterech podregionów Lubelszczyzny. Jednak tylko w dwóch, bialskim i lubelskim, miał on wartość dodatnią. Różnice pomiędzy nimi są jednak dość znaczne. W podregionie bialskim w 2007 roku przyrost naturalny był ujemny, dwa kolejne lata przyniosły jego powolny wzrost, a w 2010 r. wzrost ten był znaczący. W podregionie lubelskim przez cały analizowany okres miał on wartość dodatnią i charakteryzował się systematycznym wzrostem. Dużym wahaniom ulegał przyrost naturalny w podregionie puławskim i przez cały analizowany okres był on ujemny. 15

16 Wykres 2. Przyrost naturalny w województwie lubelskim według podregionów w latach tys. podregion: Źródło: I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 56. Szczególnie niekorzystnie przedstawia się sytuacja w podregionie chełmskozamojskim. Jest to obszar o najwyższym ujemnym wskaźniku przyrostu naturalnego. Co charakterystyczne dotyczy to zarówno mężczyzn, jak i kobiet, przy czym przyrost naturalny mężczyzn był dwukrotnie niższy. W przypadku trzech pozostałych podregionów wartość dodatnią miał przyrost naturalny kobiet. Tabela 1. Przyrost naturalny w województwie lubelskim według podregionów i płci w latach

17 Wyszczególnienie Podregion: bialski mężczyźni kobiety chełmsko-zamojski mężczyźni kobiety lubelski mężczyźni kobiety puławski mężczyźni kobiety Źródło: I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 56. Analizując przyrost naturalny w powiatach województwa lubelskiego można stwierdzić, że w latach dodatni odnotowano w trzech miastach na prawach powiatu, tj. Lublinie, Białej Podlaskiej i Zamościu oraz trzech powiatach ziemskich: lubelskim, łęczyńskim i łukowskim. W analizowanym okresie ujemny przyrost naturalny był stale odnotowywany w trzynastu powiatach województwa: bialskim chełmskim, hrubieszowskim, janowskim, krasnostawskim, kraśnickim, opolskim, parczewskim, puławskim, ryckim, tomaszowskim, włodawskim i zamojskim. Tabela 2. Przyrost naturalny w województwie lubelskim według powiatów w latach Powiat bialski biłgorajski

18 chełmski hrubieszowski janowski krasnostawski kraśnicki lubartowski lubelski łęczyński łukowski opolski parczewski puławski radzyński rycki świdnicki tomaszowski włodawski zamojski m. Biała Podlaska m. Chełm m. Lublin m. Zamość Źródło: I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 57. Podobnie w 2011 r. największy dodatni przyrost naturalny w województwie lubelskim liczony na 1000 mieszkańców miał miejsce w powiecie łęczyńskim (3,10), w mieście Biała Podlaska (2,94), powiecie łukowskim (2,26), oraz w mieście Zamościu (0,78) i 18

19 w Lublinie (0,61). Natomiast najmniejszy przyrost odnotowano w powiecie krasnostawskim (minus 5,04), hrubieszowskim (minus 3,35) oraz zamojskim (minus2,84) 15. Rysunek 3. Przyrost naturalny w województwie lubelskim według podregionów i powiatów w 2011 r. Źródło: Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego 2011, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s. 25. Migracje wewnętrzne i zagraniczne Zmienną demograficzną mającą istotny wpływ na stabilność demograficzną i gospodarczą regionu jest ruch wędrówkowy ludności. Niestety i ten wskaźnik, podobnie jak analizowany wcześniej ruch naturalny, przedstawia się niepomyślnie dla województwa lubelskiego. W latach odnotowano ujemne saldo migracji, które utrzymywało 15 Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego 2011, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s

20 się na w miarę stałym, ale dość wysokim poziomie, wynoszącym ponad 4 tys. osób rocznie. Proces ten jest o tyle niekorzystny, że towarzyszy on ujemnemu przyrostowi naturalnemu 16. Wyk. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności Wykres 3. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności Źródło: Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego 2011, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s. 26. Największy odpływ mieszkańców miał miejsce w podregionie chełmsko zamojskim. Jest to sytuacja o tyle niepokojąca, że również w tym podregionie odnotowano najniższy przyrost naturalny. Jest to zatem obszar szczególnie zagrożony procesem wyludniania się oraz szybkim procesem starzenia. Stanowi to także poważne zagrożenie dla rynku pracy, tracącego przede wszystkim przedstawicieli populacji w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Drugim w kolejności podregionem Lubelszczyzny charakteryzującym się wysokim odpływem mieszkańców jest podregion puławski. Natomiast najniższe saldo odpływu mieszkańców zanotowano w podregionie lubelskim Por. I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s Por. I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s

21 Tabela 3. Migracje wewnętrzne na pobyt stały w województwie lubelskim według podregionów w latach Wyszczególnienie w tysiącach Podregion: bialski... napływ... 2,4 1,8 1,7 1,9 odpływ... 3,6 2,7 2,7 2,8 saldo ,2-0,9-1,0-0,9 chełmsko-zamojski... napływ... 5,1 3,8 3,9 3,7 odpływ... 7,1 5,3 5,6 5,7 saldo ,0-1,5-1,7-2,0 lubelski... napływ... 7,9 5,6 5,8 6,1 odpływ... 8,1 6,0 6,0 6,4 saldo ,2-0,4-0,2-0,3 puławski... napływ... 2,9 2,3 2,0 2,1 odpływ... 4,8 3,6 3,4 3,8 saldo ,8-1,3-1,3-1,6 Źródło: I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 59. W wyniku migracji liczba mieszkańców województwa lubelskiego w 2011 r. zmniejszyła się o 5,1 tys. osób, natomiast przed rokiem i w 2005 r. po 4,9 tys. osób. Współczynnik migracji w 2011 r. osiągnął wartość minus 2,39 wobec minus 2,27 sprzed roku i minus 2,24 w 2005 r. Największy ubytek ludności na 1000 mieszkańców nastąpił w powiecie hrubieszowskim (minus 6,34), ryckim (minus 6,01) oraz łukowskim 21

22 (minus 5,04), natomiast przyrost odnotowano jedynie w powiecie lubelskim (6,62) 18. Dane te wyraźnie pokazują jaka jest rozpiętość skali tego zjawiska i jak bardzo pod tym względem zróżnicowane wewnętrznie jest województwo lubelskie. Rysunek 4. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności w województwie lubelskim według podregionów i powiatów w 2011 r. Źródło: Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego 2011, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s Odnosząc się do migracji zagranicznych należy stwierdzić, że o ile ostatnie lata pokazały spadek liczby wyjazdów Polaków za granice na pobyt stały, to w 2011 r. w porównaniu do ubiegłego roku w kraju odnotowano wzrost liczby emigrantów o 14,4%, a w województwie lubelskim o 27%. W Polsce w latach 2005, 2010 i 2011 liczba emigrantów przekraczała liczbę imigrantów, a w województwie lubelskim w 2005 r. sytuacja była odwrotna. Zmianie uległa w latach 2010 i 2011, gdy liczba osób, które się wymeldowały z 18 Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego 2011, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s Ibidem, s

23 pobytu stałego w związku z wyjazdem poza granice kraju przekroczyła liczbę osób przybywających z zagranicy i meldujących sie na pobyt stały 20. Można zatem stwierdzić, że ostatnie dwa lata przyniosły nasilenie negatywnych tendencji demograficznych w tym zakresie. Ludność według ekonomicznych grup wieku Chcąc określić potencjalne możliwości rozwoju regionu ważne jest określenie dynamiki zmian liczby ludności według tzw. ekonomicznych grup wieku, czyli ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. W okresie następował powolny i systematyczny spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym, natomiast zwiększała się liczba ludności wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Nastąpił wzrost populacji w wieku produkcyjnym o 2,7 tys. osób, zaś w wieku poprodukcyjnym, aż o 14,6 tys. osób. Tabela 4. Liczba ludności w województwie lubelskim według ekonomicznych grup wieku w latach Stan w dniu 31 XII Wyszczególnienie w tys. % w tys. % w tys. % w tys. % Ogółem ,2 100,0 2161,8 100,0 2157,2 100,0 2151,9 100,0 20 Raport o sytuacji społeczno gospodarczej op. cit., s

24 w tym w wieku: przedprodukcyjnym ,8 20,5 432,4 20,0 421,8 19,6 412,4 19,2 produkcyjnym ,5 62, ,5 62, ,2 63, ,2 63,2 poprodukcyjnym ,0 16,9 370,0 17,1 374,2 17,3 380,2 17,6 Źródło: I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 61. Prezentowane dane odzwierciedlają trudną sytuację demograficzną województwa lubelskiego. Ujemny przyrost naturalny skutkuje oraz starzenie się społeczeństwa przynosi zasadnicze zmiany w strukturze ludności według poszczególnych grup wiekowych. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym kształtował się na poziomie ok. 20% (najniższy był w 2010 r. 19,2%). Dla ludności w wieku produkcyjnym utrzymywał się na poziomie 63% (najwyższy w 2010 r. - 63,2%), zaś dla populacji w wieku poprodukcyjnym utrzymywał się na poziomie ok. 17% (najwyższy w 2010 r. 17,6%) 21. Analogiczna sytuację można obserwować w podregionach Lubelszczyzny. W każdym z czterech zmniejszył się procentowy udział ludności w wieku przedprodukcyjnym (średnio o 1,4%) przy jednoczesnym wzroście ludności w wieku poprodukcyjnym. Analizując proporcje pomiędzy ekonomicznymi grupami wieku w ramach każdego podregionu, możemy stwierdzić, że pod względem liczby ludności w wieku produkcyjnym sytuacja najlepiej kształtowała się w podregionie lubelskim. Udział tej kategorii wiekowej w ogólnej liczbie ludności wynosił tutaj około 64% i był średnio o około 3% wyższy niż w pozostałych trzech podregionach. Najgorzej pod tym względem sytuacja kształtuje się w regionie puławskim. Analizując kierunek przemian struktury ludności z uwzględnieniem kryterium grup ekonomicznych można zauważyć, że największy ubytek osób w wieku przedprodukcyjnym nastąpił w podregionie zamojskim (liczba ta zmniejszyła się o 11, 8 tys.), a najmniejszy w 21 I. Łucjan, op. cit., s

25 powiecie bialskim (o 5,2 tys.). Natomiast jedynym podregionem, w którym zanotowano spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym był podregion lubelski (o 1,5 tys.). Tutaj też nastąpił największy wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym (o 7,1 tys.). Tabela 5. Liczba ludności w województwie lubelskim według ekonomicznych grup wieku podregionów w latach Stan w dniu 31 XII Wyszczególnienie Zmiana w latach w tys. % w tys. % w tys. Ogółem ,2 100, ,9 100,0-14,3 w wieku: przedprodukcyjnym ,8 20,5 412,4 19,2-31,2 produkcyjnym ,5 62, ,2 63,2 2,7 poprodukcyjnym ,0 16,9 380,2 17,6 14,3 Podregion bialski ,5 100,0 306,2 100,0-2,3 w wieku: przedprodukcyjnym... 68,2 22,1 63,0 20,6-5,2 produkcyjnym ,1 61,6 191,8 62,6 1,7 poprodukcyjnym... 50,2 16,3 51,5 16,8 1,2 25

26 Podregion chełmsko-zamojski ,0 100,0 644,0 100,0-6,9 w wieku: przedprodukcyjnym ,6 20,7 122,7 19,1-11,8 produkcyjnym ,1 61,9 405,0 62,8 1,9 poprodukcyjnym ,3 17,4 116,3 18,1 3,0 Podregion lubelski ,3 100,0 713,4 100,0-0,9 w wieku: przedprodukcyjnym ,7 19,0 129,2 18,1-6,5 produkcyjnym ,5 64,8 461,0 64,6-1,5 poprodukcyjnym ,1 16,2 123,2 17,3 7,1 Podregion puławski ,5 100,0 488,3 100,0-4,2 w wieku: przedprodukcyjnym ,3 21,4 97,5 20,0-7,8 produkcyjnym ,8 61,1 301,5 61,7 0,7 poprodukcyjnym... 86,3 17,5 89,3 18,3 2,9 Źródło: I. Łucjan, Charakterystyka zasobów ludzkich, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 63. Jak wynika z danych dotyczących struktury ludności, ruchu naturalnego oraz ruchu wędrówkowego, prognozy dla województwa lubelskiego nie są optymistyczne. Wszystkie najistotniejsze wskaźniki mające wpływ na rozwój demograficzny, charakteryzują się wartością ujemną. Przyrost naturalny, migracje wewnętrzne i zagraniczne to zmienne, które od kilku lat wpływają na stałe zmniejszanie się liczby ludności województwa, a to z kolei ma swoje istotne konsekwencje ekonomiczne. 26

27 Wewnątrzregionalne zróżnicowania rozwoju gospodarczego O poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego regionu decyduje wiele czynników. Obok uwarunkowań przyrodniczych i kulturowych, do najważniejszych zalicza się wskaźniki o charakterze ekonomicznym np. nasycenie regionu przedsiębiorczością, poziom wyposażenia w infrastrukturę techniczną, cechy rynku pracy. Dynamika PKB Najczęściej stosowaną miarą aktywności gospodarczej kraju bądź regionu jest produkt krajowy brutto. PKB województwa lubelskiego w 2009 roku wyniósł min zł, co stanowiło 3,8% PKB kraju (10 pozycja w Polsce). Pod względem PKB na 1 mieszkańca województwo lubelskie należy do najbiedniejszych regionów: w 2009 r. jego wartość wyniosła 23,7 tys. zł, co stanowiło 67,2% średniej krajowej (ostatnia pozycja w kraju) i 41,9% PKB na 1 mieszkańca najbogatszego województwa mazowieckiego. Województwo lubelskie jest zarazem jednym z najbiedniejszych regionów UE, z PKB na 1 mieszkańca równym 39% średniej unijnej 22. Według Piotra Maleszyka pod względem dynamiki PKB województwo lubelskie zajmuje jedną z ostatnich pozycji w Polsce: w wielkościach nominalnych (tj. nie skorygowanych o inflację) PKB w okresie wzrósł o 232,8%, a w okresie o 49,4%, co daje odpowiednio 15 i 12 miejsce w kraju. O ile PKB obszaru dzisiejszego województwa lubelskiego w 1995 stanowił 4,5% krajowego PKB, to w roku 2009 jego udział skurczył się do 3,8%. W wielkościach realnych średnioroczny szacunkowy wzrost PKB regionu w okresie wyniósł 2,9%, przy 4,4% dla całego kraju 7. Wskazuje to na pogłębianie się dysproporcji rozwojowych mierzonych dynamiką PKB 23. Pod tym względem sytuacja w województwie lubelskim jest zróżnicowana. Najwyższy poziom rozwoju mierzony tym wskaźnikiem wykazuje podregion lubelski (22. lokata w kraju). Tutaj też był relatywnie największy przyrost PKB na 1 mieszkańca w 22 P. Maleszyk, Gospodarcze uwarunkowania regionalnego rynku pracy, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s Ibidem, s

28 stosunku do roku Dystans podregionu lubelskiego wobec trzech pozostałych: bialskiego, chełmsko zamojskiego i puławskiego jest istotny. PKB na 1 mieszkańca w tych podregionach lokuje ich na pozycji w kraju. Podregiony te charakteryzują się także wyraźnie niższą dynamiką rozwojową, co wiąże się z niskim stopniem zurbanizowania i dużym udziałem rolnictwa w strukturze gospodarczej podregionów. Tabela 6. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w województwie lubelskim według podregionów w 2009 roku Wyszczególnienie W zł Lokata w kraju Polska = 100 Województwo = = 100 Ogółem ,2 100,0 112,7 Podregion: bialski ,6 85,8 110,8 chełmsko-zamojski ,0 84,8 109,3 lubelski ,9 130,9 118,0 puławski ,5 84,1 107,3 Źródło: P. Maleszyk, Gospodarcze uwarunkowania regionalnego rynku pracy, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 37. W latach tempo wzrostu podregionu lubelskiego było relatywnie małe, w porównaniu do całego województwa (oraz na tle kraju). W tym okresie, średni realny wzrost PKB per capita wyniósł tutaj 3,72% (wobec 4,13% dla całego województwa). Szybciej wzrastały podregiony bialski (3,82%), chełmsko zamojski (4,15%), a zwłaszcza puławski (5,15%), w którym stopa wzrostu była większa niż przeciętna w kraju. W efekcie nastąpiła niewielka konwergencja dochodów na poziomie podregionów województwa lubelskiego. Zmniejszyła się różnica w zamożności pomiędzy centrum, a pozostałym obszarem województwa, choć należy podkreślić, że dystanse te w dalszym ciągu są znaczne. Relatywnie największą dynamikę rozwoju mierzoną wskaźnikiem PKB w analizowanym okresie miał podregion bialski Lubelszczyzna Rozwój, ale w jakim kierunku?, wyd. Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2011, s

29 Rynek pracy Poziom rozwoju gospodarczego regionu jest sprzężony z sytuacją na rynku pracy. W literaturze przedmiotu przyjmuje sie, że rozwiązanie jego problemów w dużej mierze zależy od stabilność wzrostu PKB. Jednakże jak podkreślają eksperci, polski rynek pracy w latach charakteryzuje się bezzatrudnieniowym charakterem wzrostu gospodarczego, pomimo wysokiej średniorocznej dynamiki PKB 25. Tymczasem dynamika długofalowego wzrostu gospodarczego oraz jego prozatrudnieniowy charakter mają zasadnicze znaczenie dla tworzenia nowych miejsc pracy. Na ilość i trwałość tworzonych miejsc pracy korzystnie wpływa nowoczesna struktura gospodarcza regionu. Regiony o wysokim udziale usług w produkcji i zatrudnieniu lepiej dostosowują się do wymagań gospodarki rynkowej i elastyczne reagują na zgłaszany popyt. Tym samym w nowoczesnych regionach struktura zatrudnienia jest mniej wrażliwa na pogorszenie się koniunktury niż w regionach o dużym znaczeniu przemysłu i budownictwa. Regiony bardziej rozwinięte posiadają lepiej wykwalifikowaną oraz bardziej mobilną pod względem kwalifikacyjnym i zawodowym siłę roboczą, co ułatwia dostosowania strukturalne i przekłada się wyższą, międzynarodową konkurencyjność przedsiębiorstw i wytwarzanych produktów. Może to stanowić swoisty magnes przyciągający kapitał zagraniczny, co również korzystnie oddziałuje na rynek pracy. Z analogicznych powodów regiony zacofane, o słabym potencjale gospodarczym i nienowoczesnej strukturze gospodarczej, charakteryzują się z reguły występowaniem trudnych do przezwyciężenia problemów na rynku pracy 26. W określeniu przyczyn odmiennej dynamiki rozwoju województwa i kraju pomocna może być analiza udziału poszczególnych zasobów we wzroście wytwarzanego produktu. W raporcie Lubelszczyzna 2020 przygotowanym przez Instytut Badań Strukturalnych dokonano dekompozycji wzrostu produktu, która wykazała, że w latach głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego Lubelszczyzny był kapitał. Czynnikiem destabilizującym był natomiast czynnik pracy oraz zmiany ogólnej produktywności 25 Por., P. Maleszyk, op. cit., s Por., ibidem, s

30 czynników wytwórczych. Przyczyniały się one do spowolnienia wzrostu gospodarczego regionu oraz większej wrażliwości na wahania koniunktury 27. Specyficzną cechą gospodarki regionu na tle kraju jest jej struktura, odznaczająca się relatywnie większym znaczeniem sektora rolnego oraz mniejszym udziałem sektorów: przemysłowego i usługowego. W 2009 r. struktura wytworzonej produkcji w województwie Lubelskiem istotnie różniła się od struktury gospodarczej Polski. Rolnictwo wygenerowało 7% wartości dodanej brutto ogółem całej Lubelszczyzny i był to udział prawie dwukrotnie wyższy niż w całej gospodarce krajowej (3,9%). Podobnie usługi posiadały ponadprzeciętny wkład w tworzenie wartości dodanej kosztem sektora przemysłowego, który w 2009 roku odpowiadał za 21,4% całkowitej wartości dodanej województw i charakteryzował się 18,4% udziałem pracujących (średnia krajowa odpowiednio 26,7% i 28,1%). Z analizy struktury tworzenia produktu w rozbiciu na sekcje PKD wynika, że w województwie lubelskim, w porównaniu do Polski ogółem, zdecydowanie niższą wagę w wypracowaniu wartości dodanej mają: przetwórstwo przemysłowe i obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (11% wobec 14%). Natomiast istotnie większe znaczenie dla województwa, niż dla kraju mają usługi nierynkowe: administracja publiczna i obrona narodowa, edukacja, ochrona zdrowia i pomoc społeczna oraz rolnictwo. Relatywnie wysoki udział usług nierynkowych i mniejsze znaczenie usług rynkowych jest cechą charakterystyczną dla regionów biedniejszych. Wraz ze wzrostem gospodarczym i towarzyszącym mu wzrostem liczby przedsiębiorstw rośnie również sektor usług rynkowych, zwiększając swój udział w usługach ogółem kosztem usług nierynkowych 28. Struktura pracujących charakteryzuje się wysokim udziałem rolnictwa i niedorozwojem nowoczesnych branż przemysłu oraz usług. Wysokie zatrudnienie w rolnictwie przekłada się na niską wydajność pracy w regionie i dynamikę zatrudnienia. Analiza struktury gospodarczej według sektorów w przekroju podregionów pokazuje, że relatywnie wysoki udział rolnictwa i niski udział przemysłu w tworzeniu wartości dodanej dotyczy przede wszystkim podregionów: bialskiego i chełmsko-zamojskiego. Znacznie 27 Lubelszczyzna , op. cit., s Por., op. cit., s

31 bardziej nowoczesna jest natomiast struktura podregionu lubelskiego. Tutaj w wartości dodanej brutto zdecydowanie dominują usługi. Nieco odmienna od pozostałych jest struktura podregionu puławskiego. Pomimo wyższego niż przeciętnie w województwie udziału rolnictwa w wartości dodanej brutto, ponadprzeciętny i najwyższy w województwie jest również wyższy udział przemysłu, natomiast najniższy usług. Tabela 7. Struktura wartości dodanej brutto w województwie lubelskim według sektorów ekonomicznych i podregionów w 2009 r. Wyszczególnienie rolnictwo przemysł usługi Ogółem... 6,5% 27,4% 66,1% Podregion: bialski... 11,7% 20,0% 68,3% chełmsko-zamojski... 9,6% 25,6% 64,7% lubelski... 2,8% 29,6% 67,6% puławski... 7,3% 29,8% 62,8% Źródło: P. Maleszyk, Gospodarcze uwarunkowania regionalnego rynku pracy, [w:] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s. 45. Badając sytuację cechy rynku pracy w województwie lubelskim należy mieć na uwadze fakt, że z wyjątkiem Lublina oraz najbliższych okolic ma on cechy typowe dla wiejskich rynków pracy. P. Maleszyk, porównując je do rynków pracy obszarów silnie zurbanizowanych, zwraca uwagę na następujące aspekty: 1. W analizach lokalnych rynków pracy na obszarach wiejskich należy rozróżniać te znajdujące się w stosunkowo bliskiej odległości od dużych miast, od pozostałych wiejskich rynków pracy. W pierwszym przypadku mieszkańcy mają możliwość dojazdu do miejsca pracy w mieście, a jego bliskość sprzyja rozwojowi przemysłu i usług na terenach wiejskich. Z kolei peryferyjne regiony mogą korzystać tylko z własnego - 31