Aleksander Andrzejewski Tomasz Olszacki. Sieradz poniŝej skarpy miejskiej - wstęp do charakterystyki archeologicznej. Monografia archeologiczna.

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Aleksander Andrzejewski Tomasz Olszacki. Sieradz poniŝej skarpy miejskiej - wstęp do charakterystyki archeologicznej. Monografia archeologiczna."

Transkrypt

1 Aleksander Andrzejewski Tomasz Olszacki Sieradz poniŝej skarpy miejskiej - wstęp do charakterystyki archeologicznej. Monografia archeologiczna. Łódź 2008

2 2 Spis treści: 1. Sieradz poniŝej skarpy miejskiej Charakterystyka stanowisk archeologicznych Badania archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym Badania archeologiczne stanowisk 3, 3 a, 3b, 4 i Osadnictwo wczesnośredniowieczne (osady otwarte i gród, tzw. starszy) Sieradzkie zamki Zamek przejściowy - rezydencja Piastów kujawskich (około połowy XIII wieku - około 3 tercji XIV wieku) Zamek murowany Faza późnośredniowieczna (około około 1500 r.) Faza wczesnonowoŝytna (około r.) Faza nowoŝytna i upadek zamku (1588 r. koniec XVIII w.) Rejon zamkowego przygródka i sieradzkiej Pragi w świetle źródeł pisanych i badań terenowych Wnioski konserwatorskie - moŝliwości rewitalizacji Propozycja sposobu ekspozycji reliktów. 52

3 1. Sieradz poniŝej skarpy miejskiej. 3 PoniŜej tzw. skarpy miejskiej, czyli wysokiej krawędzi nadrzecznej terasy, na której to rozwinęło się lokowane około 1255 roku miasto, znajdują się rozległe, a w przewaŝającej części niezasiedlone obszary, sięgające obecnego koryta Warty. Ten dziś zapomniany rejon jest szczególnie waŝny dla historii Sieradza; stamtąd bowiem znamy ślady najstarszego, wczesnośredniowiecznego osadnictwa, tam rozwinęły się teŝ kolejno: dwuczłonowy gród i dwa zamki, funkcjonowały przynajmniej dwie budowle sakralne i cmentarz, a takŝe przygródek, czyli zespół zabudowań o funkcjach produkcyjnych i magazynowych, obsługujący sieradzkie castrum. Niestety, pomimo wieloletnich badań omawianego obszaru, do dziś stan wiedzy o nim jest wysoce niezadowalający, a jego obraz nadal kształtuje waŝna, ale przecieŝ juŝ dość dawna i tylko wstępnie zarysowująca temat, praca Sieradz w średniowieczu pod redakcją Janiny Kamińskiej, która ukazała się w roku Niniejsze opracowanie dotyczy sieradzkiego Wzgórza Zamkowego (stanowisko 1) i Pragi (stanowiska 3b i 4) oraz stanowisk połoŝonych w niewielkiej od nich odległości, czyli: terenu tzw. kępy B podgrodzia (stanowisko 3), kępy D - przygródka (3b) oraz stanowisk 3 a ( kępa C ) i 5 ( kępa Z ). Przedstawione zostaną informacje pochodzące z publikowanych i (przede wszystkim) niepublikowanych materiałów z badań archeologiczno-architektonicznych, które uzupełnione zostaną poprzez wiadomości zaczerpnięte ze źródeł pisanych, a takŝe ikonografię. W sumie, praca ta ma na celu zebranie i uporządkowanie dotychczasowego stanu wiedzy na temat wyŝej zarysowanej problematyki oraz reinterpretację niektórych dawnych ustaleń. Osobnym zamierzeniem jest zarysowanie z perspektywy archeologa moŝliwości działań konserwatorskich, tudzieŝ rewaloryzacji terenu, co wydaje się szczególnie istotne w kontekście planowanych działań w tym zakresie. 1 Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna [dalej: PiMMAiE], nr 7: Sieradz w średniowieczu, pod red. J. Kamińskiej, Łódź 1962.

4 2. Charakterystyka stanowisk archeologicznych. 4 Wzgórze Zamkowe w Sieradzu, to rozległy, porośnięty drzewami i krzewami kopiec, o średnicy u podstawy około m, przy średnicy platou około m, który wyniesiony jest około 5,0 m ponad poziom okolicznych łąk (do około 135,0 m npm.) 2. Jego wnętrze kryje nikłe ślady murowanego zamku, zachowanego głównie w postaci negatywów murów i towarzyszących im nawarstwień kulturowych, a takŝe relikty obwarowań starszych obiektów i związanych z nimi budowli: drewnianych i murowanych oraz poprzedzającego je osadnictwa otwartego. Kopiec posadowiony jest w odległości ponad 600 m od rynku miasta lokacyjnego. Od zachodu oblewa go uregulowana rzeczka śeglina - zachodni dopływ Warty, choć sytuacja ta nie jest toŝsama ze stosunkami wodnymi panującymi w tym miejscu w średniowieczu, a nawet w czasach nowoŝytnych. Jak wskazują badania 3, w średniowieczu Warta w okolicach miejscowości Chojne rozdzielała się na kilka odnóg, z których zachodnia płynęła łoŝyskiem obecnej śegliny. Owa zachodnia odnoga Warty, wykorzystująca koryta śegliny i Mesznika (Myji) czytelna była jeszcze w stuleciu XIX, a dopiero później nastąpiło ukształtowanie się cieków wodnych w formie obecnie czytelnej 4. Od południa, wschodu i północy wzniesienie otacza okresowo nawodniona fosa o szerokości około 7,50 m i przyległy do niej od zewnątrz wał ziemny. Współczesna forma kopca i fosy jest jednak w znacznym stopniu efektem działań porządkowych, przeprowadzonych w początkach XX stulecia 5 oraz wieloletnich prac ziemnych związanych z badaniami archeologicznymi. Ponadto w okresie II wojny światowej na terenie kopca zbudowano cztery Ŝelbetonowe schrony, posadowione od strony północnej, północno-zachodniej i wschodniej, a będące obecnie jedynymi zabudowaniami w obrębie stanowiska. Od południowego-wschodu, do fosy okalającej obszar Wzgórza Zamkowego przylega stanowisko Sieradz 3, kryjące relikty tzw. podgrodzia. Znajduje się ono na wypłaszczeniu terenu, połoŝonym na poziomie około 129,50-130,75 m npm., a obszar ów zajmuje obecnie Sieradzki Park Etnograficzny 6. Stanowisko 3a sąsiaduje natomiast z zamkową fosą od strony północnowschodniej, a od północy ogranicza je warciańskie starorzecze - Paradzianka 7. PołoŜone jest ono na wysokości niwelacyjnej około 130,0 m npm. Stanowiska Sieradz 3b i 4 znajdują się na obszarze Pragi, czyli przedmieść połoŝonych 2 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1 (Osada otwarta, gród starszy, gród młodszy), [w:] Sieradz w średniowieczu, s K. KrauŜlis, Zmiany połoŝenia koryta Warty w pobliŝu Sieradza, Warszawa 1973 (mpis P.P. P.K.Z udostępniony przez Panią Mgr U. Perlikowską-Puszkarską. Za udostępnienie tego i innych niepublikowanych opracowań składamy serdeczne podziękowania). 4 Tym samym anachronizmami są często spotykane w literaturze zdania, sytuujące dawny gród, bądź zamek sieradzki nad śegliną, leŝały one bowiem w widłach Warty. 5 Źródła do historii miast łódzkiego okręgu przemysłowego w XIX w., oprac. R. Kaczmarek, Warszawa Materiały do historii miast, przemysłu i klasy robotniczej w okręgu łódzkim, pod red. N. Gąsiorowskiej, t. 2, s A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe z XI-XIII w. w Sieradzu, [w:] Sieradz w średniowieczu, s TamŜe, s. 125.

5 5 pomiędzy podnóŝem skarpy, na której wykształciło się miasto lokacyjne, a terenem zamku (obecnie Wzgórzem Zamkowym). Obszar ten, o powierzchni ponad 5000 m 2 i w przybliŝeniu kolistym kształcie, był pierwotnie rozległą wyspą, od zachodu i wschodu ograniczoną rozgałęzionymi odnogami Warty, a potem śegliny. Stanowisko 3 b (tzw. kępa D) znajduje się bliŝej zamku, w rejonie wschodniego odcinka ulicy Zamkowej i środkowego odcinka ulicy Podzamcze. Obszar poddany badaniom znajdował się w rejonie posesji przy ul. Praga 4 (obecnie Zamkowa), na wysokości niwelacyjnej 130,70 m npm. Stanowisko 4 (tzw. kępa E), zlokalizowane jest w rejonie środkowego odcinka ulicy Zamkowej, w samym środku omawianego rejonu, w miejscu gdzie znajdował się drewniany kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy, rozebrany w XIX stuleciu. Fragmentarycznie zbadany teren stanowiska znajdował się na posesji przy ulicy Praga 48. Stanowisko Sieradz 5 (tzw. kępa Z) znajduje się około 300 m na południe od Wzgórza Zamkowego, nad rzeczką śegliną 8. Ta obecnie niewyróŝniająca się forma terenowa była w dobie wczesnego średniowiecza piaszczystym wyniesieniem (130,50-75 m npm.), nieznacznie wywyŝszonym ponad poziom podmokłych i okresowo zalewanych łęgów. 8 A. Chmielowska, Osada otwarta z VI-VII w. na stanowisku 5 w Sieradzu (Kępa Z), [w:] Sieradz w średniowieczu, s

6 2.1 Archeologia na Wzgórzu Zamkowym. 6 Począwszy od połowy lat 50. XX wieku sieradzkie Wzgórze Zamkowe było przedmiotem wieloletnich prac archeologicznych, archeologiczno-architektonicznych oraz szeregu ekspertyz pomocniczych. W sumie, w latach , w róŝnym stopniu przebadano obszar o łącznej powierzchni około 1200 m². Niestety, jak to juŝ zauwaŝono powyŝej, z wyjątkiem wyników najstarszych wykopalisk, pozostałe doczekały się tylko skromnych publikacji, nieprzystających do niewątpliwego wysiłku badawczego włoŝonego w rozpoznanie stanowiska. Zasadniczy zasób informacji pozostaje natomiast nadal zdeponowany w niepublikowanych sprawozdaniach i dokumentacji z badań warszawskiego oddziału Państwowego Przedsiębiorstwa Pracownie Konserwacji Zabytków [dalej: PKZ]. Pierwszy etap, obejmujący lata 1956 oraz związany był z większym programem badań nad Sieradzem wczesnośredniowiecznym, a kierowała nimi Janina Kamińska (Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi) 9. W roku 1956 na plateau kopca wytyczono sondaŝową jednostkę badawczą o bliŝej nieokreślonej lokalizacji, którą eksplorowano do głębokości 1,0 m. W 1958 roku otworzono natomiast regularny wykop archeologiczny (dalej: 1958 ), przecinający stok Wzgórza Zamkowego od strony północno-wschodniej, a który ostatecznie uzyskał wymiary: 5,0-6,0 x 15,0m. Kontynuacji badań podjęła się w roku 1967 Anna Kufel - Dzierzgowska (Muzeum Okręgowe w Sieradzu), wytyczając w południowo-wschodniej części stanowiska wykop 1967 o wymiarach 5,0 x 30,0 (?) m, zorientowany na osi północ-południe 10. Oberwanie się części wschodniego profilu tegoŝ wykopu i odsłonięcie fragmentu ceglanej budowli centralnej zadecydowało o przekazaniu w roku 1969 prac PKZ, które prowadziły je przez 12 kolejnych sezonów, to jest do 1980 roku. W latach pracami wykopaliskowymi kierował Krzysztof Nowiński 11, zaś od 1972, do 1980 Urszula Perlikowska-Puszkarska 12. Najwięcej 9 Przede wszystkim poświęcona w całości tymŝe badaniom praca Sieradz w średniowieczu, gdzie: J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle wyników badań archeologicznych, s ; J. Kamińska, Badania na stanowisku 1, s oraz popularnonaukowa praca J. Kamińskiej, A. Chmielowskiej, T. Łaszczewskiej, Z dziejów średniowiecznego Sieradza, Wrocław-Warszawa-Kraków, Jedyne wzmianki na temat tych badań odnajdujemy na łamach Informatora Archeologicznego (dalej I.A); I.A, 1968 (Badania 1967), s ; I.A, 1969 (Badania 1968), s oraz A. Kufel-Dzierzgowska, Sieradz w świetle badań wykopaliskowych, [w:] Między północą a południem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnym średniowieczu i czasach nowoŝytnych. Materiały z sesji naukowej w Kościerzynie koło Sieradza (4-6 grudnia 1991), pod red. T. Horbacza i L. Kajzera, Sieradz 1993, s. 187 (tam informacja, o początkowym zamiarze przecięcia Wzgórza Zamkowego wykopem krzyŝowym). Ponadto, bardzo krótkie omówienie rezultatów badań, nie wykraczające poza spostrzeŝenia J. Kamińskiej odnaleźć moŝna w: A. Kufel-Dzierzgowska, Pradzieje Sieradzkiego, [w:] Szkice z dziejów Sieradzkiego, Łódź 1977, s Dość skąpa dokumentacja znajduje się w sieradzkim Muzeum Okręgowym [za udostępnienie tych i innych materiałów składamy serdeczne podziękowania]. 11 K. Nowiński, Gród i zamek sieradzki w badaniach archeologicznych z lat , Sieradz 1971; TenŜe, Przyczynek badań nad rozwojem grodów w zamki, Wiadomości Archeologiczne R. 36 (1971), z. 3, s ; TenŜe, Od baszty do rotundy (czyli sieradzkie perypetie), Z Otchłani Wieków, R. 37 (1971) z. 2, s ; TenŜe, Problematyka naukowa, konserwatorska i ekspozycyjna ceglanej rotundy w Sieradzu, Ochrona zabytków, s ; Ponadto noty na łamach Informatora Archeologicznego : I. A, 1970 (Badania 1969), s ; I. A, 1971 (Badania 1970), s ; I. A (Badania 1971), s Najwięcej informacji w niepublikowanych

7 7 uwagi poświęcono w tych latach południowo-wschodniej części Wzgórza Zamkowego, gdzie rozpoznawano relikty ceglanej budowli centralnej. Wpierw wytyczono tam wykop 1/69 (ostateczne wymiary około 14,0 x 14,0 m), do którego doklejono od wschodu wykop 1A/72, a następnie przyległe doń od północy 9/74 i 10/74. Łącznie kompleks wykopów sąsiadujących z 1/69 określany teŝ bywa mianem 1A/73 (tak teŝ dalej w niniejszym opracowaniu), a jego obszar to około 10,0 x 14,0 m. Od wschodu, do 1A/73 przylegał wykop 11/78, o wymiarach 5,0 x 20,0 m, za pomocą którego przecięto nawarstwienia średniowiecznych drewniano - ziemnych obwarowań. O wiele mniej informacji wniosły wykopy lokowane w innych częściach stanowiska. Ich niewielkie rozmiary nie umoŝliwiały skutecznej obserwacji, na obiekcie o tak złoŝonej stratygrafii i znacznej miąŝszości nawarstwień antropogenicznych. Sytuację tę nieco odmieniły próby przedłuŝania małych wykopów o kolejne, przyległe do nich jednostki badawcze, co realizował ostatni z badaczy. Niemniej, bez wyjątku, wyniki prac prowadzonych na wykopach poza południowo-wschodnią częścią stanowiska nie zostały w zasadzie zaprezentowane w formie publikacji, a podstawowym 12 pisanych dla P.P P.K.Z: K. Nowiński, Sprawozdanie z prac archeologicznych i wstępna analiza materiału zabytkowego z badań w Sieradzu, woj. Łódzkie, w roku 1969 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1969), Warszawa 1970; TenŜe, Sprawozdanie z prac archeologicznych prowadzonych w Sieradzu, woj. Łódzkie w roku 1970 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1970), Warszawa 1970; TenŜe, Sieradz, pow. loco, woj. Łódzkie. Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych od 11 czerwca 1971 do 15 sierpnia 1971 roku (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1971), Warszawa Wszystkie z wymienionych materiałów niepublikowanych, dostępne w archiwum Muzeum Okręgowego w Sieradzu. U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych w archeologicznych badaniach terenowych prowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu, PiMMAiE, nr 26, 1979, s ; taŝ, Brick rotunda on the Castle Hill In Sieradz: Archeological and architectonic researches , Archaeologia Polona (dalej AP) XXIII, 1984, s , taŝ, Sieradz średniowieczny w świetle źródeł historycznych oraz wyników badań archeologicznych i architektonicznych, [w:] Badania archeologiczne Pracowni Konserwacji Zabytków. Studia i Materiały, pod red. L. KrzyŜanowskiego, Warszawa 1988, s Ponadto krótkie noty zawarte w Informatorze Archeologicznym: I. A, 1973, s.225; I. A, 1974, s ; I.A, 1975, s ; I. A, 1976, s.207; I. A., 1977, s ; I. A, 1978, s ; I.A, 1979, s ; I. A, 1981, s Najwięcej informacji zawierają jednak niepublikowane materiały, pisane dla P.K.Z, z którymi mogliśmy się zaznajomić dzięki Ŝyczliwości ich autorki, a są to: U. Perlikowska, Sieradz. Stanowisko 1, woj. Łódzkie. Wstępne wyniki badań prowadzonych na stanowisku w latach (dalej: Sieradz - sprawozdanie ), Warszawa 1974; taŝ, Sieradz. Wzgórze Zamkowe, stanowisko 1. wstępne wyniki badań kompleksowych prowadzonych na stanowisku w latach (dalej: Sieradz - sprawozdanie ), Warszawa 1976; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz. Wzgórze Zamkowe, stanowisko 1. Wstępne wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na stanowisku w 1976 r. (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1976), Warszawa ; taŝ, Sieradz. Wzgórze Zamkowe, stanowisko 1. Wstępne wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na stanowisku w 1977 r. (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1977), Warszawa 1977; taŝ, Sieradz. Wzgórze Zamkowe. Wstępne opracowanie materiałów z wykopów nr 3, 3B i 11 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1978), Warszawa 1979; U. Perlikowska- Puszkarska, Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu w dniach od 10.VIII do dnia 3.IX.1980 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1980); taŝ, Sieradz - Zamek, wykop nr 5. Opracowanie dokumentacji archeologicznej i materiału zabytkowego z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach: 1969, (dalej: Sieradz - wykop nr 5), Warszawa 1982; taŝ, Sieradz - Wzgórze Zamkowe ar 88, wykop 1A/73. Zestawienie materiału zabytkowego. Badania przyrodnicze, Warszawa W czasie, gdy kierownikiem badań była U. Perlikowska-Puszkarska podjęto takŝe szereg działań badawczych wykraczających poza warsztat archeologiczny. Zazwyczaj nie publikowane, a przez to niemalŝe kompletnie nieznane rezultaty tych interdyscyplinarnych badań, niejednokrotnie bardzo wiele wnoszą w poznanie dziejów osadnictwa na Wzgórzu Zamkowym. Ze znanych mi materiałów wymienić naleŝy: M. Dąbrowski, M. Borowik-Dąbrowska, E. Kamińska, M. Michniewicz, Sprawozdanie ze stanu badań przyrodniczych na stanowisku Sieradz - Zamek na rok 1975 [w:] Wstępne wyniki , oprac. U. Perlikowska, Warszawa 1976; E. Kamińska, Badania karpologiczne na stanowisku Sieradz - Zamek; Sieradz - Zamek, st. 1 ar 88, wykop 1A/73; A. Lasota-Moskalewska, Analiza archeozoologiczna, Warszawa 1989; K. KrauŜlis, Zmiany połoŝenia koryta Warty w pobliŝu Sieradza, Warszawa 1973, (maszynopisy opracowań P.K.Z udostępnione przez mgr U. Perlikowską-Puszkarską), z publikowanych : J. Feelmann, Interdyscyplinary cooperation and surveying works in investigations of the rotunda located on the Castle Hill in Sieradz, A.P XXIII, 1984, s

8 8 źródłem ich poznania jest niekompletna juŝ dokumentacja P.K.Z. Wykop 2/69 posadowiony został w północno-wschodniej części platou, a zorientowano go na osi północ-południe. Początkowo miał on znaczne rozmiary: 5,0 x 25,0 m, jednak ostatecznie eksplorowano tylko obszar o wielkości 4,0 x 5,0 m. Wykop 3/69, o wymiarach 5,0 x 14,0 m zlokalizowano w południowej partii Wzgórza Zamkowego. W późniejszej fazie badań terenowych został on osadzony w szerszym kontekście stratygraficznym poprzez wytyczenie jednostek przyległych do niego od południa (3A/78-5,0 x 5,0 m i 3B/78-4,0 x 9,0 m) i od północy (3C/80, o wymiarach 5,0 x 5,0 m). Na zachód od opisanego eksplorowany był wykop 4/69, o wymiarach 5,0 x 15,0 m. W zachodniej części stanowiska załoŝono dwa wykopy: 7/71 (partia południowo-zachodnia), o ostatecznych wymiarach 7,50 x 12,0 m i 6/70 (4,0 x 10,0 m, partia północno-zachodnia). Północny rejon stanowiska badano dwoma niewielkimi wykopami: 5/69 (o prawdopodobnych wymiarach 4,0 x 5,0 m) i 8/71 (zapewne 4,0 x 5,0 m), z których tylko pierwszym udało się na wąskiej przestrzeni osiągnąć poziom calca. Wieloletnie badania stanowiska doprowadziły do wydzielenia czterech zasadniczych sekwencji osadniczych. Dwie najstarsze, związane były z cyklem kilku tzw. osad otwartych (XI-XII w.) i starszym grodem, nawarstwienia późnośredniowieczne, to faza funkcjonowania dwóch zamków: drewnianego (około połowy XIII w, do około drugiej tercji XIV stulecia) i murowanego. Z murowanym, starościńskim castrum wiązały się takŝe poziomy nowoŝytne, odłoŝone w XVI- XVIII wieku. W znacznej części Wzgórze Zamkowe składa się takŝe z nawarstwień późnonowoŝytnych i współczesnych (XIX-XX w.), dokumentujących intensywne prace ziemne, a często niszczących starsze (XV-XVIII wieczne) jednostki stratygraficzne i wydzielone obiekty.

9 2.2 Badania archeologiczne stanowisk 3, 3 a, 3b, 4 i 5. 9 O ile penetracjom w obrębie Wzgórza Zamkowego poświęcono wieloletnią uwagę, o tyle regularne badania pobliskich stanowisk 3, 3a, 3b i 5 prowadzone były tylko w latach Na stanowisku Sieradz 3, wyeksplorowano ponad sto jednostek badawczych, o róŝnym charakterze (regularne wykopy archeologiczne II-V, podłuŝne rowy kontrolne i ciągi niewielkich sondaŝy), o łącznej powierzchni około 700 m², celem których było ustalenie zasięgu osady, w tym przede wszystkim charakteru okalających ją konstrukcji obronnych oraz jej wewnętrznego zagospodarowania. Wykopem II oraz V (odcinek 2), o łącznej powierzchni 325 m 2 rozpoznano stratygrafię wewnątrz osady, pozostałe jednostki wytyczone zostały natomiast dookolnie - na linii jej obwarowań. Szerokie rozpoznanie terenu sondaŝami umoŝliwiało płytkie zaleganie i stosunkowo niewielka miąŝszość nawarstwień kulturowych, które zdeponowane były tuŝ pod humusem. Badania doprowadziły do odkrycia reliktów związanych z trzema zasadniczymi fazami okupacji osadniczej, a mianowicie: osady otwartej, osady obronnej określonej mianem podgrodzia oraz etapu przełamania delimitacji terenu poprzez zajęcie dawnych umocnień pod osadnictwo. Badania na stanowisku 3a 14 prowadzono w wykopie I, o wymiarach 5,0 x 15,0 m, wytyczonym w północno-wschodnim rejonie stanowiska oraz w dwóch rowach kontrolnych: 1 (1,0 x 20,0 m) i 2 (1,0 x 10,0 m). W sumie przebadano obszar o powierzchni 105 m², wydzielając poziomy związane z okresem wczesnośredniowiecznym. Na stanowisku 3 b wytyczono najpewniej kilka jednostek badawczych, ale bliŝsze informacje mamy tylko o dwóch (numer II i III), o wymiarach 2,0 x 10,0 m (wykop II) oraz 1,50 x 3,00 m (wykop III), wytyczony w odległości 2,50 m na północ od wcześniej wymienionego. W obrębie wykopów I i II wydzielono nawarstwienia datowane na okres wczesnego i późnego średniowiecza oraz warstwy nowoŝytne - związane najpewniej z obszarem funkcjonującego tu w XVI-XVII wieku przygródka. Niewielki zasięg miały badania na stanowisku Sieradz 4, gdzie w sąsiedztwie murowanej kapliczki, w okresie badań koordynowanych przez J. Kamińską załoŝono tylko jeden wykop sondaŝowy o wymiarach 2,0 x 4,0 m 15. Do badań na stanowisku powróciła U. Perlikowska- Puszkarska, która w roku 1978 wyeksplorowała kolejny sondaŝ o powierzchni 8,0 m², niestety miejsce jego wytyczenia nie jest dokładnie znane 16. Badania te doprowadziły do odkrycia struktur murowanych, a takŝe pochówki i materiał datowany od XIII, po XIX stulecie. 13 A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe w XI-XIII w., w Sieradzu, [w:] Sieradz w średniowieczu, s ; T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami obronnymi podgrodzia, [w:] Sieradz w średniowieczu.., s A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe, s T. Łaszczewska, Sieradz lokacyjny w świetle dotychczasowych badań archeologicznych, [w:] Sieradz w średniowieczu..., s U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz. Stan. 4, I.A 1979 (Badania 1978), s. 250.

10 10 Na stanowisku Sieradz 5 badania terenowe obejmowały eksplorację 4 wykopów i 8 sondaŝy, o łącznej powierzchni 235 m 2, a ich eksploracja wskazała na fakt funkcjonowania w tym miejscu niewielkiej wczesnośredniowiecznej osady o charakterze obozowiska A. Chmielowska, Osada otwarta z VI-VII w..., s

11 11 3. Osadnictwo wczesnośredniowieczne (tzw. osady otwarte, dwuczłonowy gród i towarzyszące mu osady). I Schemat rozwoju wczesnośredniowiecznych struktur osadniczych w rejonie Sieradza nakreślony w wielokrotnie juŝ cytowanej pracy Sieradz w średniowieczu zyskał szeroką akceptację i pomimo niewielkich korekt zaproponowanych przez późniejszych badaczy, utrzymał się do chwili obecnej. Za publikacją tą przyjąć naleŝy, iŝ osadnictwo wczesnośredniowieczne w rejonie nadwarciańskich łęgów rozwijało się na piaszczystych kępach, wyniesionych ponad podmokłą dolinę rzeki, a rozdzielonych pasmami wodnych zastoisk 18. Najstarsze jego ślady zidentyfikowano w obrębie kępy Z. Śladami działalności antropogenicznej były tam paleniska, którym towarzyszyły ułamki naczyń glinianych, destrukty zwierzęcych kości, polepa i ŜuŜel. Odnaleziono takŝe kamienną osełkę oraz Ŝelazną podkowę. Zaproponowane przez Aldonę Chmielowską wnioski, upatrujące w stanowisku krótkotrwałej osady nie budzą większych zastrzeŝeń, z wyjątkiem wnioskowania o chronologii stanowiska, które zdaniem badaczki odnosić naleŝy do około VI-VII w 19. Tak wczesne datowanie, typowe dla okresu w którym prowadzono prace eksploracyjne, nie moŝe być w świetle prezentowanych materiałów utrzymane; bardziej wiarygodne wydaje się natomiast datowanie osady na VIII-IX stulecie, co zaproponował ostatnio Jerzy Sikora 20. Nie zmienia to wszakŝe faktu, iŝ osada - obozowisko na kępie Z, to najstarszy, jak dotąd, ślad obecności człowieka na nadwarciańskich łęgach w epoce wczesnego średniowiecza. Po opuszczeniu kępy Z brak jest wyraźnej ciągłości zasiedlenia tych obszarów aŝ do około 2 połowy XI stulecia. Wówczas dopiero okupacji osadniczej poddana została rozległa kępa A (w miejscu obecnego Wzgórza Zamkowego), kępa B (późniejsze tzw. podgrodzie), a później takŝe mniejsze kępy - C i D 21. Więcej powiedzieć moŝna o osadnictwie w obrębie kępy A, choć i tu przedstawić moŝna dość ogólne wnioski wstępne, weryfikację których przynieść mogą tylko nowe badania terenowe. Trudności w badaniu najstarszych faz osadniczych w obrębie stanowiska 1 wynikają bowiem z niejednolitości nawarstwień, związanych z funkcjonowaniem kilku następujących po sobie osad, stratygrafię których (zachowaną na znacznej głębokości, trudnej do osiągnięcia przy pomocy niewielkich zazwyczaj jednostek badawczych) rozpoznano punktowo, teoretycznie tylko identyfikując ją z warstwami ciągłymi. Największe znaczenie dla badań nad omawianą 18 Por np. J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., [w:] Sieradz w średniowieczu..., s A. Chmielowska, Osada otwarta z VI-VII w..., s ; J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s J. Sikora, Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-osadnicze., tom 1, Łódź 2005, s. 84 (mpis rozprawy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego). 21 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle, s

12 12 problematyką mają obserwacje poczynione w wykopach 1958, 1A/73, 3A/78 i 5/69, których wyniki poddać naleŝy w tym miejscu (dość niestety umownej) korelacji. Relikty najwcześniejszego osadnictwa na stanowisku 1 łączone są z warstwą numer VI (odłoŝona na calcu ciemno-brunatna próchnica, ze spalenizną i fragmentami drewna), którą wydzielono w wykopach 5/69, 1A/73 oraz 3A/78, gdzie zalegała na wysokości niwelacyjnej około 128,95 (dno studni) - 129,70m n.p.m 22. Z poziomem tym związane są takŝe relikty budynku, wzniesionego w konstrukcji zrębowej (?) oraz studni; odkrytych w wykopie 5/ Materiał ruchomy wydzielony w omawianym poziomie osadniczym stanowiły ułamki glinianych naczyń - garnków, z cylindryczną szyjką, bądź o profilu esowatym, zdobionych za pomocą dookolnej linii, a takŝe skośnych grzebykowych i paznokciowych nakłuć 24. Interesującym jest takŝe, stwierdzony dzięki analizom archeozoologicznym, fakt występowania wśród ludności omawianej fazy innego typu konsumpcyjnego, w stosunku do obserwowanego w przypadku późniejszych mieszkańców osad i grodu, a charakteryzującego się przewagą udziału szczątków świni 25. Najstarsza z osad, jak i dwie kolejne, przestała egzystować na skutek powodzi, ślady której w postaci namytego materiału mineralnego oraz późniejszego moszczenia terenu drewnem czytelne były w wykopach archeologicznych (choć nie moŝna takŝe wykluczyć poprzedzających je poŝarów) 26. Za U. Perlikowską-Puszkarską dość krótki okres funkcjonowania tej osady umiejscawiać moŝna w 2 połowie - końcu XI stulecia 27. Druga z osad, to pierwszy poziom antropogeniczny zarejestrowany przez J. Kamińską w wykopie 1958 oraz odpowiadająca mu zapewne warstwa numer Va w wykopie 5/69 eksplorowanym przez U. Perlikowską-Puszkarską oraz z duŝym prawdopodobieństwem z zalegającymi najbliŝej spągu warstwy Va nawarstwieniami w innych wykopach 28. Osada ta była intensywniej uŝytkowana od wcześniej opisanej i miała trwalszy od niej charakter. Zanim zasiedlono teren wpierw starannie przygotowano go pod zabudowę, poprzez wymoszczenie terenu drewnem, chrustem i brzozową korą. W celu stabilizacji podłoŝa zabito w nie takŝe szereg palików. Zwrócić tu naleŝy uwagę na delimitację terenu w postaci palisady z dość rzadko nabijanych kołów (być moŝe pierwotnie połączonych dodatkowo chruścianą plecionką?). Konstrukcję taką stwierdzono w dwóch jednostkach badawczych ( 1958 i 11/78), we wschodniej i południowo- 22 Warstwa ta nie jest natomiast analogiczna względem pierwszego poziomu osadniczego wyodrębnionego przez J. Kamińską. Badaczka ta, z przyczyn niezaleŝnych, nie doprowadziła wykopu 1958 na całej powierzchni do calca, przez co (jak moŝna przypuszczać) nie osiągnęła, najstarszego poziomu osadniczego, por. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1, s. 84; Brak kompleksowego opracowania wyników badań prowadzonych przez P.K.Z doprowadził jednak do ugruntowania roboczych przecieŝ hipotez J. Kamińskiej, które nawet w najnowszych publikacjach traktowane są bez większych zastrzeŝeń 23 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s , ryc U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz-wykop nr 5, s , ryc A. Lasota-Moskalewska, op. cit., s U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych, s ; taŝ, Sieradz - wykop nr 5, s TaŜ, Zastosowanie metod pomocniczych..., pag. cit.; taŝ, Sieradz - wykop 5, s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s ; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop 5, s. 11.

13 13 wschodniej części stanowiska, gdzie wystąpiła na poziomie około 129,05-129,50 m npm 29. Budowle wznoszone na tym, jak i na kolejnych poziomach związanych z osadnictwem XII - wiecznym, byłyby obiektami o konstrukcji zrębowej zaopatrzonymi w paleniska - najczęściej otwarte. Nie moŝna jednak wykluczyć takŝe istnienia lŝejszych konstrukcji typu szałasowego 30. Spośród zabytków najliczniejszą grupę stanowiły ułamki glinianych naczyń, a pośród nich okazy ręcznie lepione, a następnie obtaczane, głównie o profilu esowatym, zdobione odciskami i radełkiem, rzadziej linią falistą. Oprócz naczyń natrafiono takŝe m.in.: na Ŝelazne noŝe, podkowę i klucz oraz kościaną igłę 31. Po zniszczeniu drugiej osady przez falę powodziową (w jej stropie czytelne były nawarstwienia piaszczyste i piaszczysto-gliniaste 32 ) szybko powstała kolejna, trzecia juŝ osada - rozleglejsza i gęściej zabudowana (czyli drugi poziom osadniczy wg J. Kamińskiej) 33. W świetle badań pewnie łączyć z nią moŝna relikty czterech chat (z których przynajmniej dwie wyposaŝone były w paleniska) oraz liczny ruchomy materiał zabytkowy. Na ten ostatni składały się ułamki naczyń (w przewaŝającej ilości całkowicie obtaczanych, wypalonych w atmosferze utleniającej na kolor brunatny, a ornamentowanych Ŝłobkami dookolnymi, z często występującym-choć rejestrowanym juŝ wcześniej - znakiem garncarskim) 34. W wiele róŝnorodniej, w świetle dokonanych znalezisk, prezentował się zbór artefaktów, które określić moŝemy mianem zbytkownych, spośród których wspomnieć moŝna o wyrobach rogowiarskich, wykonanych z Ŝelaza i metali kolorowych, czy teŝ szklanej obrączce, ornamentowanej Ŝółtą polewą 35. Kres istnieniu trzeciej osady sieradzkiej przyniosła następna powódź, po której pozostał czytelny ślad w postaci grubej warstwy piasku z fragmentami bierwion i drobinami węgli drzewnych 36. Z czwartym poziomem osadniczym (trzecim wg J. Kamińskiej) 37, identyfikować naleŝy m. in. dobrze zachowany obiekt odsłonięty w wykopie 1958 (określony mianem domu nr 6 ), który zbudowany w konstrukcji zrębowej, z nawierzchnią ułoŝoną z dranic, piwniczką i kilkuwarstwowym paleniskiem 38. Z nawarstwień omawianej osady, oprócz ułamków naczyń (pośród których znalazły się takŝe, odnotowane równieŝ w poziomie trzecim, okazy kryte polewą) i destruktów kostnych, pozyskano takŝe m. in. tuleję grotu bełtu, tzw. przęślik owrucki, glinianą 29 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s. 45; taŝ, Badania na stanowisku 1..., s. 86; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1978, s J. Sikora, op. cit., s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., Tabela 1; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop 5,, s , Aneks - materiał ceramiczny z poziomów eksploracyjnych, s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 89. Obserwacja nawarstwień wykopie 5/69 moŝe równieŝ sugerować wcześniejszy poŝar, por. U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s TamŜe, s Ibidem 36 TamŜe, s TamŜe, s TamŜe, s. 92.

14 14 grzechotkę 39. W trakcie uŝytkowania czwartej osady zapoczątkowana została budowa wałów grodu kasztelańskiego, co doprowadziło do jej częściowej niwelacji (obserwowanej w północnowschodniej partii stanowiska), nie obejmującej wszakŝe strefy majdanu przyszłego grodu 40. Na koniec zauwaŝyć naleŝy, iŝ nie wszystkie nawarstwienia odsłonięte na stanowisku 1, a łączone z fazą tzw. osadnictwa otwartego udało się przyporządkować któremuś z przedstawionych poziomów osadniczych. I tak, z młodsza fazą II poziomu osadniczego (wydzielonego przez U. Perlikowską-Puszkarską w wykopie 5/69), a więc z późnym etapem rozwoju osadnictwa otwartego ( drugi lub raczej trzeci poziom osadniczy wg J. Kamińskiej), utoŝsamiana być moŝe warstwa Va 1. Natomiast warstwę Va, zarejestrowaną w jednostkach badawczych 3/69, 1A/73, 3A/78, 11/78 i 3C/80, na poziomie około 129,70-130,40 m npm., odnieść moŝna tylko ogólnie do osadnictwa poprzedzającego budowę grodu. Z omawianą warstwą łączyć naleŝy dobrze zachowane relikty chaty (ślady podłogi i palenisko), w pobliŝu której wydobyto m. in. fragment obrączki ze szkła o barwie Ŝółtej, krzesiwo, noŝyk, przęśliki i klucz (wykop 1A/73) 41 oraz fragmenty innych chat, najpewniej zrębowych, z wykopu 3C/ W wykopie 3/69, w jego części centralnej, zaobserwowano natomiast nieregularną jamę śmietniskową, o głębokości dochodzącej do około 0,5 m, która wypełniona była torfiastą, ciemno-brunatną próchnicą z piaskiem oraz bardzo duŝą ilością fragmentów drewna, wiórów, kory, mchu i skór 43. W około 2 połowie XI XII stuleciu, takŝe na sąsiedniej kępach B, C i D ukształtowały się pierwsze struktury osadnicze o charakterze osad otwartych, które wraz z największą z osad na kępie A, tworzyłyby zespół o znacznej powierzchni około 3-4 ha 44. Niestety silne zniszczenie uŝytkowych nawarstwień kulturowych, obserwowane w rejonie stanowiska Sieradz 3 oraz fragmentaryczne rozpoznanie kępy C nie dają podstaw do wyodrębnienia i datowania sekwencji stratygraficznych, a tym samym nie umoŝliwiają odniesienia poczynionych tam obserwacji do etapów rozwoju osadnictwa stwierdzonego w przypadku kępy A. Na obszarze stanowiska 3a zarejestrowano obecność trzech obiektów, określonych mianem domów W większej części odsłonięte zostały domy 1 i 2, które przylegały do siebie, a elementem ich wyposaŝenia były paleniska lokalizowane w naroŝnikach ich ścian zachodnich. W wypełnisku domu 1 odnaleziono srebrny denar biskupi, datowany na około połowę XI stulecia. Ponadto w obiektach pozyskano ułamki silnie obtaczanych naczyń glinianych, wypalonych 39 TamŜe, s , Tabela TamŜe, s. 95. W wykopie 5/69, leŝącym po wewnętrznej stronie wału nie zarejestrowano śladów niwelacji z tego okresu. 41 Poziom, na którym zaobserwowano pozostałości chaty U. Perlikowska utoŝsamiała z trzecim poziomem osadniczym wg, J. Kamińskiej, por. U. Perlikowska Sieradz - sprawozdanie , s U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1980, s TaŜ, Sieradz - sprawozdanie 1978, s J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s

15 15 w atmosferze utleniającej, zdobionych ornamentem dookolnych Ŝłobków i linii falistej, a takŝe doklejanych plastycznych listew. Pod naroŝnikiem domu 1 odnaleziono palenisko, zniszczone w trakcie budowy tegoŝ domostwa, co świadczy (podobnie jak w przypadku kępy A ) o kilku fazach zasiedlenia omawianego stanowiska. Na stanowisku Sieradz - 3 b, oprócz palenisk zidentyfikowano takŝe dębowe pale, zabite ukośnie w calec, których nie poddano dalej idącej interpretacji 46. Obronny charakter tych konstrukcji wskazuje jednak, iŝ moŝna by je wiązać z obwarowaniami chroniącymi gród, bądź teŝ sieradzki zamek, a niewykluczone, iŝ naleŝy je postrzegać w kontekście umocnień okalających zamkowy przygródek. II Relikty obwarowań związanych z grodem kasztelańskim rozpoznane zostały metodami wykopaliskowymi w wykopach archeologicznych 1958, 1/69, 3/69, 4/69, 1A/73 oraz 11/7847. Gród kasztelański okalał drewniano-ziemny wał o zróŝnicowanych cechach konstrukcyjnych, którego korona zachowana jest obecnie na wysokości około 130,60-131,10 m npm. Obserwacje poczynione w wykopach 1958, 3/69 i 4/69 wskazują, Ŝe był to przede wszystkim wał izbicowy, podściełany w niŝej połoŝonych miejscach (nieraz bardzo grubą) warstwą stabilizującej go faszyny. Skrzynie, tworzące zasadniczą konstrukcję wału, miały zróŝnicowane rozmiary, i tak na przykład w wykopie 3/69 obserwowano izbice o wymiarach 0,80 x 2,20 m, 1,50 x 2,30 m, podczas gdy w wykopie 4/69-2,20 x 2,40 m 48. Na faszynę składały się obrobione pale o długości około 1,0 m, silnie wbite w podłoŝe koły o średnicy około 0,2 m oraz jednostronnie zaostrzone kołki o długości do około 2,10 m, zarzucone warstwami gałęzi, brzozowej kory, trawy i słomy. Wypełnisko izbic stanowił materiał dostępny na miejscu, a więc warstwa kulturowa, zalegająca wówczas na obszarze osady oraz równolegle ułoŝone belki, piasek i glina. Być moŝe umocnienia wieńczyła konstrukcja przekładkowa, ale obserwację tę odnieść moŝna, na skutek stanu zachowania korony umocnień, tylko do wykopu Z kolei opis wału odkrytego w południowo-wschodniej partii Wzgórza Zamkowego (wykop 1A/73) sugeruje wystąpienie tam konstrukcji przekładkowej lub rusztowej juŝ w partii dolnej, a więc (jeśli poczyniona obserwacja była słuszna) na tym odcinku umocnienia budowane były w inny sposób 50. Z konstrukcjami obronnymi grodu starszego wiązać teŝ moŝna, naszym zdaniem, belki dębowe, którymi wyłoŝony był obszar graniczący od północy z rotundą. 46 TamŜe, s J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle,s ; TaŜ, Badania na stanowisku 1,s ; K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 4-7,10; tenŝe, Sieradz - sprawozdanie 1971, s. 2, 7-8; U. Perlikowska, Sieradz sprawozdanie , s. 14; U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych, s ; TaŜ, Sieradz - sprawozdanie 1978, s , K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s U. Perlikowska, Sieradz - sprawozdanie , s. 14.

16 16 Belki te, o szerokości około 0,30 m miały charakterystyczne grzbiety, odstające na około 0,15m, w których rozmieszczone były otwory o zróŝnicowanych średnicach 51. Materiał ten spoŝytkowany wtórnie jako moszczenie terenu, musiał wcześniej w znacznej ilości znajdować się na grodzie, a przestał spełniać swe dawne funkcje w tym samym czasie. W związku z tym postawić moŝna hipotezę, iŝ był to płot-częstokół wieńczący wał. Belki były wbijane w ziemię z grzbietami do wewnętrznej strony grodu, a przez wspomniane otwory moŝna było łączyć sąsiadujące ze sobą elementy 52. Wjazd do grodu znajdował się, jak wynika z obserwacji stratygrafii w wykopie 1958, w północno-wschodnim odcinku wałów 53. Spośród obiektów odkrytych w nawarstwieniach osadniczych, związanych z grodem kasztelańskim na szczególną uwagę zasługuje aŝ siedem reliktów zabudowy drewnianej. W wykopie 1958 na niewielkiej przestrzeni dzielącej izbicę wału od profilu zachodniego, na nawarstwieniach związanych z osadnictwem otwartym spoczywały relikty obiektu określonego, jako dom nr 7, z ubitą warstwą polepy, śladów spalonych bierwion oraz paleniska 54. W tym samym miejscu powstał następnie dom nr 8 o dobrze czytelnej podłodze zbudowanej z dranic 55. W wykopie 3/69 odsłonięto aŝ cztery obiekty nazywane chatami 56. Wzniesione one zostały najpewniej w konstrukcji zrębowej, choć towarzyszące im liczne pale, rejestrowane w pobliŝu ścian pozwalają przypuszczać, Ŝe budowane na zrąb chaty wzmacniane były od zewnątrz pionowymi słupami, a więc nie moŝna tu wykluczyć zastosowania konstrukcji przysłupowej. Przedstawione zabudowania zniszczone zostały na skutek poŝaru, którego ślady manifestowały się w postaci spalenizny i popiołu 57. Z poziomem uŝytkowym majdanu związanych było takŝe siedem palenisk umiejscowionych poza obrębem domostw. Znaczna miąŝszość niektórych z nich wskazuje na długi czas uŝytkowania tych obiektów, zaś dwa spośród nich rekonstruować moŝna jako relikty piec kopułkowych. W zbiorze zabytkowych ruchomości, pozyskanych z warstw uŝytkowych grodu (warstwa V), dominowały ułamki naczyń nie odbiegających w znaczący sposób od rejestrowanego na wcześniejszych poziomach osadniczych 58. Naczynia nadal wypalane były w atmosferze utleniającej, a wśród form dominowały okazy o profilach esowatych, zdecydowanie mniej było natomiast okazów z cylindryczną szyjką 59. Wśród ornamentów spotykamy dookolne Ŝłobki, linię 51 K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s Bez podania funkcji omawianych belek K. Koczorowski upatrywał w nich: konstrukcje wałowe lub teŝ inne naleŝące do warstwy Va i V : tenŝe, Ceglana rotunda grodowa w Sieradzu, Warszawa 1979, s. 13 (mpis w zbiorach Biblioteki Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, za jego udostępnienie składamy serdeczne podziękowania prof. Andrzejowi Tomaszewskiemu - promotorowi tejŝe dysertacji). 53 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1, s J. Kamińska podaje informację, Ŝe najlepiej zachowana dranica miała prostopadle sterczący występ wysokości ok. 8,5 cm., niewiadomego przeznaczenia. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s Być moŝe była to więc belka podobna do scharakteryzowanych powyŝej pochodzących hipotetycznie z korony wału. 56 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1978, s TamŜe, s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1, s U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s

17 17 falistą (niekiedy w połączeniu ze Ŝłobkami), jak teŝ ornamenty stempelkowe i ukośne nacięcia 60. Odnaleziono takŝe cztery fragmenty naczyń z polewą, ale naleŝy je uznać za pochodzące z warstw starszych 61. W warstwie uŝytkowej grodu starszego odnaleziono takŝe przedmioty Ŝelazne (kabłąk wiadra, dwa szydła, skobel, niewielki grot strzały oraz haczyk do wędki - wszystko w wykopie 5/69), a takŝe trzy fragmenty szklanych obrączek, kawałki rogu i skór oraz pestki brzoskwiń (w wykopie 3/69) 62. Liczne zabytki odnalezione zostały takŝe w nawarstwieniach wału grodziska, nie musza one jednak być związane z osadnictwem z drugiej połowy XII i pierwszej połowy XIII stulecia 63. Od południowego-zachodu do kasztelańskiego grodu przylegało tzw. podgrodzie (stanowisko 3), czy teŝ raczej: drugi człon grodu kasztelańskiego. Jako, Ŝe teren ten badany był w zasadzie tylko w latach , a wyniki tych prac zostały szczegółowo opublikowane 64, nie ma potrzeby ich dokładnego referowania w tym miejscu, a ograniczyć się naleŝy do przypomnienia podstawowych faktów. W fazie istnienia osady obronnej, rejon ten otoczony był wałem, o nerkowatym narysie 65, a obserwowane tam obwarowania miały dwojaką formę. Na przewaŝającym odcinku obserwowano mianowicie wały licowane od zewnątrz konstrukcją z trzech lub czterech warstw belek spojonych wpuszczonymi weń kołkami oraz podtrzymywanych poprzecznymi dylami o hakowatym zakończeniu 66. Konstrukcje drugiego rodzaju występowały tam, gdzie wał zbliŝał się do obecnego Wzgórza Zamkowego, a charakteryzowało je występowanie grubej warstwy faszyny (podobnie jak w wykopach 3/69 i 4/69) oraz plecionej ścianki. Na tzw. podgrodziu występowały równieŝ pionowo wbite koły, pomiędzy którymi analogicznie jak na Wzgórzu Zamkowym, spoczywały skupiska kory i luźne fragmenty drewna. W obrębie majdanu osady (zbadanego w mniejszym zakresie, niŝ jej umocnienia obronne) zidentyfikowano ślady 14 palenisk (w tym takŝe obłoŝonych konstrukcjami kamiennymi), 6 jam odpadkowych oraz 39 dołków posłupowych 67. Jedynym reliktem, który pewniej identyfikować moŝna z pozostałościami domostwa było zaciemnienie, po którego zewnętrznej stronie wystąpił szereg dołków posłupowych, na które natrafiono w wykopie II 68. Skupiska obiektów osadniczych sugerowały, zdaniem badaczki majdanu podgrodzia - Aldony Chmielowskiej, iŝ występowała 60 Ibidem 61 Trzy z nich odnaleziono w wale, a tylko jeden, drobny fragment w warstwie uŝytkowej, por. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 96; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s TamŜe, s.17; taŝ, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 5-16, Były to liczne przedmioty Ŝelazne (12 sztuk), wśród nich elementy uzbrojenia: dwie ostrogi z krótkimi bodźcami i tuleja grotu bełtu, wykonane z metali kolorowych (np. bransoleta z podwójnie skręconego drutu), kamienia (osełka), rogu (oprawa do noŝa) i szkła (paciorek), por. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s , Tabela 1 64 A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s ; T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami obronnymi podgrodzia, [w:] Sieradz w średniowieczu..., s J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle, s ; T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami..., s T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami, s A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s. 113, TamŜe, s. 134.

18 tam zabudowa typu jednodworczego 69. Zgromadzony na obszarze podgrodzia materiał zabytkowy, to przede wszystkim ułamki naczyń glinianych, obtaczanych na kole i wypalonych w atmosferze utleniającej na kolor szary, Ŝółtawy i brunatny. Pośród nich wydzielić moŝna dwa zasadnicze typy, a mianowicie okazy esowate oraz z cylindryczną szyjką. Pomimo podkreślanej juŝ niemoŝności rozwarstwienia warstwy kulturowej zalegającej na majdanie, zaobserwowano, iŝ fragmenty naczyń pozyskiwane ze spągu są słabiej profilowane od tych, które zbierano bliŝej stropu. Ponadto wspomnieć naleŝy o zabytkach metalowych - denarach biskupich datowanych na około 1 połowę XI stulecia, zapince podkowiastej, sprzączkach, klamrze i fragmencie topora, jak równieŝ odwaŝnikach do wagi, czy przęśliku z tzw. łupku owruckiego 70. Na interpretacje utrwalone obserwacjami lat XX wieku naleŝy dziś spojrzeć z dystansem, jaki narzuca zupełne przewartościowanie stanu wiedzy archeologa o wczesnym średniowieczu. Na zbyt wczesne datowanie osady z kępy Z oczywisty wpływ miały teoria autochtoniczna, upatrująca konieczności przesuwania chronologii osad wczesnośredniowiecznych ku schyłkowi okresu wpływów rzymskich - co dowodzić miało kontynuacji procesów osadniczych. Zgodnie z normą panującą w latach badań milenijnych odkryte podówczas ślady struktur osadniczych wyróŝniono jako gród z podgrodziem, o funkcji osady targowej i usługowej, a zespół ten datowano (sugerując się, jak moŝna przypuszczać, głównie chronologią numizmatów) na 2 połowę XI stulecia 71. Zespołowi gród starszy - podgrodzie, towarzyszyć miały osady otwarte, zlokalizowane, z braku miejsca na kępach C i D. Nad datowaniem całego omawianego zespołu mocno ciąŝyły takŝe dwie wzmianki źródłowe, a mianowicie pochodząca z Bulli Gnieźnieńskiej, z datą , gdzie wymieniono castello Ziraz oraz zaczerpnięta z relacji arabskiego podróŝnika al-idrisiego (połowa XII w.) 73, w której Sieradz umieszczono pośród sławnych stolic i silnych centrów państwa polskiego. Niesamodzielność dyscypliny i brak wypracowanych realnych instrumentów badawczych, które umoŝliwiłyby oderwanie własnych obserwacji od ustaleń historyków spowodowały, iŝ dane archeologiczne posłuŝyły tu jako oczywiste potwierdzenie źródeł, poprzez korelację obiektów i materiałów przeprowadzoną na ich podstawie. Tymczasem, z datowaniem zaproponowanym przez badaczy milenijnych stoją w sprzeczności ustalenia U. Perlikowskiej-Puszkarskiej, która wykorzystując źródła archeologiczne, ale teŝ i efekty analiz pomocniczych (np. dendrochronologicznych) okres powstania grodu starszego przesuwała na około schyłek XII - początek XIII stulecia 74. Obecnie konieczną wydaje się reinterpretacja dawnych ustaleń dotyczących zarówno fazy funkcjonowania osadnictwa otwartego, jak i najpewniej 69 Ibidem. 70 A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s ; T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami, Por. np. J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle, s Sceptycznie względem podobnych atrybucji odnosił się takŝe K. Koczorowski, op. cit., s Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, tom 1, Poznań 1877 nr 7, s T. Lewicki, Polska i kraje sąsiedzkie w świetle Księgi Rogera geografa arabskiego z XII wieku al-idrisiego, cz. 1-2, Kraków-Warszawa 1945, s Por. np. U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych..., s. 147,

19 19 dwuczłonowego grodu, z towarzyszącymi mu osadami. Zagadnieniem zupełnie zasadniczym jest koordynacja procesów osadniczych na omawianych stanowiskach w aspekcie chronologicznym i ustalenie rzeczywistych relacji pomiędzy nimi, co w niniejszym opracowaniu potraktowane zostały umownie, jako próba uporządkowania dotychczasowych osiągnięć badawczych. W kontekście badań nad osadnictwem grodowym zwrócić naleŝy uwagę na fazę egzystowania osady otwartej, z czytelną delimitacją w postaci częstokołu, która być moŝe była pierwszym sieradzkim ośrodkiem grodowym, z przyległym doń od południa suburbium. Wreszcie otwartym pozostaje pytanie o czas powstania ksiąŝęcego grodu, którego relikty wyróŝniamy jako tzw. gród starszy. W świetle dostępnych materiałów przekonywujące wydaje się przesunięcie jego datowania na około połowę, bądź nawet 2 połowę XII stulecia, a tym samym poszukiwanie ośrodka znanego z wzmiankowanych wyŝej źródeł w jednej z tzw. osad otwartych. Obiektywizację wniosków płynących z ponownego opracowania materiałów ruchomych zapewnić powinna analiza dendrochronologiczna próbek drewna pobranego z grodowych wałów, uzupełniona o analizę metodą 14C.

20 4. Sieradzkie zamki Zamek przejściowy - rezydencja Piastów kujawskich (około połowy XIII wieku - około 3 tercji XIV wieku). Drewniany zamek ksiąŝęcy, nazywany najczęściej w literaturze grodem młodszym został dość dobrze rozpoznany; przynajmniej w partii otaczającego go narysu drewniano-ziemnych obwałowań. O wiele mniej powiedzieć moŝna niestety o zabudowie dziedzińca - majdanu, który badany był tylko fragmentarycznie, przede wszystkim w rejonie reliktów ceglanej budowli centralnej. W przeciwieństwie do XII-wiecznego grodu, obiekt powstały w XIII stuleciu nie składał się z dwu członów. Jak wykazały badania archeologiczne, w schyłkowym okresie funkcjonowania tzw. podgrodzia dochodzi do przełamania obwodu warownego i zajęcia go pod osadnictwo 75. Pomiędzy 1247, a 1255 rokiem nastąpiła lokacja miasta Sieradza na tzw. skarpie miejskiej 76, co zaskutkowało trwałym rozdziałem głównego skupiska demograficznego od połoŝonego na łęgach grodu, odtąd rozwijającego się juŝ dla innych potrzeb i w innych strukturach przestrzennych. Nowe wały budowane były po częściowej rozbiórce starszych umocnień, od których były szersze (osiągając u podstawy około 14-15m) i najpewniej wyŝsze 77. Tym samym, średnicę zamkniętego fortyfikacjami platou orientacyjnie określić moŝna na około 80,0 m 78. W trakcie badań za podstawowy wyróŝnik wałów grodu młodszego przyjęto obecność w ich wypełnisku fragmentów cegieł i zaprawy wapiennej 79. Analiza wyników badań archeologicznych wskazuje, iŝ obwarowania wznoszone były w róŝnych miejscach w odmiennych konstrukcjach. Tak więc, w zachodnim i południowo-zachodnim odcinku obwodu warownego (wykopy: 4/69, 7/71) zidentyfikowano umocnienia, wnętrze których zbudowane było z kopulastego, kamiennego jądra, spoczywającego na izbicach, a przykryte było glinianym płaszczem 80. Podobna konstrukcja odsłonięta została takŝe i w południowej części wału (wykop 3/69, wymiar izbicy: około 2,40 x 3,40 m), jej strop uległ tam jednak zniszczeniu na skutek robót remontowych (faza młodsza), polegających na instalacji nowych izbic (o rozpoznanym wymiarze: około 1,60 x 2,90 m) w koronie częściowo rozebranych obwarowań 81. Izbice znajdowały się takŝe w południowym skłonie wału (wykopy 3A i 3B/78), na nich to zalegał płaszcz z nasyconej gruzem, czarnej, ubitej próchnicy 75 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle, s. 51; T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami, s. 167.` 76 R. Rosin, Sieradz średniowieczny w świetle źródeł pisanych, [w:] Sieradz w średniowieczu..., s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s TaŜ, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s TamŜe, s Takie wnioskowanie przyjęli takŝe późniejsi badacze. 80 K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 9; tenŝe, Sieradz - sprawozdanie 1970, s TamŜe, s. 4-5.

21 21 i gliny 82. Po stronie północnej zarejestrowano odcinek wału zbudowany od wewnątrz w konstrukcji izbicowej, front której licowany był rusztem (wykop 5/69) 83. W połoŝonym nieco dalej na wschód wykopie 8/71natrafiono na ruszt (zapewne część frontowa umocnień podobnych do poprzednio odnotowanych) wzmocniony pionowo wbitymi palami, na którym spoczywał płaszcz gliniany o znacznej miąŝszości 84. W połoŝonej po północno-wschodniej stronie Wzgórza Zamkowego jednostce badawczej 1958 rozpoznano natomiast partię centralną i wschodni stok wału wzniesionego w konstrukcji izbicowej (wymiary izbic: 0,60 x 1,80-2,0m), wypełnionej gliną i przykrytej przepalonym glinianym płaszczem 85. W koronie tegoŝ odcinka umocnień, podobnie jak w wykopie 3/69, wystąpiły ślady późnych interwencji remontowych, zachowanych w postaci cienkich pasm rozłoŝonego drewna, którym towarzyszyły nie występujące niŝej ułamki naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej 86. Interesujące obserwacje poczyniono po południowowschodniej stronie Wzgórza Zamkowego, gdzie na miejscu zupełnie rozebranego wału wczesnośredniowiecznego grodu wystąpiły relikty niewielkich izbic o wymiarach około 1,0 x 2,0 m i resztki domniemanego kamienistego jądra 87. Co istotne, przebieg wałów na tym odcinku dostosowany był do wielobocznego ukształtowania prezbiterium murowanej rotundy, co sugeruje ich wtórność względem owej budowli 88. Próbki drewna z wału poddane zostały analizom dendrochronologicznym, których wyniki, choć z pewnością wymagające weryfikacji, wydają się jednak interesujące. Z próbek wału izbicowego, z kamiennym jądrem, badanego w zachodniej części Wzgórza Zamkowego (wykop 7/71) uzyskano daty: 1255, 1267, 1280 i 1285, czyli mieszczące się w latach panowania księcia Leszka Czarnego i sieradzkiej regencji Władysława Łokietka. Konstrukcja izbicowo - rusztowa z wykopu 5/69 na podstawie rozpatrywanych analiz wydatowana została na około 1290 rok, a więc na okres samodzielnych rządów Władysława Łokietka. Próbki drewna z wykopu 8/71 (konstrukcja wału zapewne analogiczna do poprzedniej) pozwalają na wydzielenie trzech grup dat bezwzględnych: wczesnej (1231, 1239), pośredniej (1273, 1281, 1290, 1292) i późnej (1321, 1347) 89. Specyfika badań archeologicznych na Wzgórzu Zamkowym, polegająca na obrzeŝnym penetrowaniu jego areału spowodowała, iŝ przebadano niewielki tylko obszar dziedzińca zamku drewnianego. Tym samym wiedza o jego wewnętrznej dyspozycji przestrzennej i nasyceniu zabudową, tak monumentalną, jak i tą skromniejszą - drewnianą, jest więcej niŝ skromna. 82 U. Perlikowską-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1980, s U. Perlikowska, Sieradz - wykop nr 5, s TaŜ, Sieradz-sprawozdanie , s J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s TamŜe, s K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s J. M. Dąbrowski. M. Kardasz, Analiza dendrochronologiczna drewna dębowego ze stanowiska wczesnośredniowiecznego Sieradz-Zamek; U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych..., s. 155.

22 22 Obiektem, który słusznie wzbudził największe (choć krótkotrwałe) zainteresowanie nauki była ceglana budowla centralna - rotunda, powstała w dobie funkcjonowania ksiąŝęcej rezydencji. Analizę zachowanych struktur murowanych rotundy oraz studia porównawcze nad jej genezą przeprowadził Klemens Koczorowski 90. Składała się ona z dwóch dostawionych do siebie brył, a mianowicie z kolistej nawy oraz zamkniętego poligonalnie prezbiterium. Nawa, o średnicy zewnętrznej około 10,20 m i wewnętrznej około 6,20 m (pomiary nad odsadzkami w świetle zachowanego muru ceglanego), miała mury o grubości około 2,0 m, zaś wraz z odsadzkami - 2,40 m. Od strony wschodniej zamykał ją mur o narysie nieregularnym - od środka nawy zamknięty półkoliście, natomiast prosto od strony części wschodniej, mający tym samym róŝną grubość: 0,90-2,50 m. Mury prezbiterium zachowane były fragmentarycznie - najlepiej w partii południowowschodniej oraz na styku z północnym murem nawy. Pozostałe ich partie czytelne były tylko w postaci negatywów po zniszczonych murach. Mury części wschodniej miały mniejszą miąŝszość, niŝ rejestrowane w nawie, a mianowicie około 0,95-1,00 m. Na podstawie pomiarów wykonanych w świetle zachowanych struktur murowanych przyjąć moŝna, iŝ wymiary apsydy prezbiterialnej, to około 5,00 m (szerokość) x około 5,90 m (długość). Fundamenty rotundy zbudowane były z kamieni eratycznych, umieszczonych we wkopie fundamentowym, uzupełnianych w celach wyrównawczych oraz dla zapełnienia wolnych przestrzeni mniejszymi kamieniami, bądź odłamkami cegieł. Na tak skonstruowanej ławie fundamentowej, o wysokości około 0,50 m wylano zaprawę wapienną, a powyŝej fundament wznoszono juŝ z uŝyciem cegieł. W części zachodniej budowli trzy dolne warstwy cegieł pełniły funkcję poziomów wyrównawczych, o czym zaświadcza takŝe zastosowanie tam tzw. rolki (w tym przypadku główki i wozówki układane na sztorc ). Ponad poziomem fundamentowania cegły układano w wątku wendyjskim, z dwiema, a niekiedy trzema wozówkami obok siebie w tym samym poziomie, z uŝyciem zaprawy wapiennej jako spoiwa. Mury wznoszono z wypełnieniem w postaci cegieł i sporadycznie tylko uŝywanymi do tego celu kamieniami. Dla lepszego powiązania struktur murowanych zastosowano takŝe belki zbrojeniowe, umieszczone w specjalnie do tego przygotowanych kanałach, znajdujących się na tym samym poziomie niwelacyjnym. W trakcie wykonywania wykopów fundamentowych pod budowlę centralną przecięto starsze nawarstwienia kulturowe (wał) związane z grodem starszym, przez co we wnętrzu obiektu znalazły się belki i glina, interpretowane niekiedy jako moszczenie wnętrza, bądź nawet izolowane ułamkami naczyń warstwy podłogi. Na tych to konstrukcjach, na poziomie około 131,30 m npm., posadowiono fundament filara sklepiennego (?), o wymiarach około 0,80 x 1,20 m, zachowany na wysokość około 0,20 m, połoŝony mniej więcej centralnie względem ścian wewnętrznych nawy. Na 90 K. Koczorowski, Ceglana rotunda grodowa w Sieradzu, Warszawa Na podstawie tejŝe pracy poniŝsze informacje na temat obiektu.

23 23 wysokości niwelacyjnej około 132,31 m npm., rozpoznano relikty oporu sklepienia, które w kontekście opisanego powyŝej fundamentu filara interpretować naleŝałoby jako sklepienie palmowe. W zachowanych reliktach murów rotundy rozpoznano takŝe pozostałości otworów komunikacyjnych, a mianowicie otworu o szerokości 1,11 m (w płaszczyźnie lica zewnętrznego), z progiem na poziomie 132,11 m npm., którego węgary od strony zewnętrznej tworzyły prosty uskok o głębokości 0,125 m i szerokości 0,28 m. Otwierał się on do środka glifem, do szerokości 1,50 m, w płaszczyźnie lica wewnętrznego. W kierunku wnętrza otwór obniŝa się takŝe od poziomu progu, za pomocą trzech poziomów ceglanych stopni. Na zachód od opisanego, zachowany był otwór o szerokości około 2,50 m, z progiem na wysokości niwelacyjnej 131,44 m npm., bez wątpienia wtórny, a powstały poprzez rozkucie muru rotundy. W jego świetle od strony zewnętrznej do obiektu przylegała kamienna ława, będąca podobnie jak elementy murowane odkryte w na partii wschodniej obiektu, takŝe strukturą wtórną. K. Koczorowski zinterpretował ceglana budowlę centralną jako prywatną ksiąŝęcą kaplicę (capella privata) grodową, odrzuciwszy tym samym proponowane wcześniej jej obronne przeznaczenie, a dopuszczając co najwyŝej wtórne wykorzystanie jej w tych celach. Co się tyczy rekonstrukcji bryły rotundy, przyjęto iŝ była to budowla jednoosiowa, dwuczłonowa i dwupoziomowa, mająca (nie bezpośrednie wprawdzie) analogie w wielobocznie zamkniętych karnerach z Sopron (Węgry) i Starego Města (Morawy). Jako jej potencjalnego fundatora K. Koczorowski wysunął księcia Leszka Czarnego, co podobnie jak wnioski odnoszące się do architektury obiektu zyskało powszechną akceptację 91. Rozpatrując problematykę zabudowy wewnętrznej, a znając niepublikowane wyniki badań archeologicznych nie sposób jednak pominąć waŝkiego zagadnienia, jakim jest ewentualna obecność na sieradzkim Wzgórzu Zamkowym obiektu (bądź obiektów?) murowanego starszego niŝ opisana powyŝej rotunda. Jest to problem zupełnie nie rozpoznany i nie pojawiający się w publikacjach poświęconych grodom i zamkowi, a wobec towarzyszącej badaniom destrukcji terenu w rejonie rotundy powątpiewać moŝna, czy zostanie on kiedykolwiek w przekonujący sposób wyjaśniony. Tymczasem, jak to odnotował K. Koczorowski, pod prezbiterium budowli centralnej natrafiono takŝe na ślad wkopu fundamentowego, starszego (być moŝe nigdy nie zrealizowanego?) budynku, którego ścianki przecięte były przez wkop fundamentowy rotundy 92. W partii stropowej tegoŝ starszego wkopu, powstałego najpewniej na rozwalisku wału grodowego, znajdowała się zaprawa i fragmenty cegieł. Obserwacje te rozpatrzyć naleŝy w kontekście innych odkryć poczynionych na analizowanym stanowisku. I tak, występowanie cegły w nawarstwieniach poprzedzających budowę wałów drewnianego zamku jest bezsporne, na co wskazuje odkrycie 91 Por. np. L. Kajzer, J. Augustyniak, Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym Sieradzkiego w XIII- XVII/XVIII wieku, Łódź 1986, s. 19, K. Koczorowski, op. cit., s

24 24 w wykopie 4/69 obiektu o wymiarach około 1,20 x 1,30 m, zbudowanego z dwóch warstw cegieł - palcówek (o duŝym formacie: mm x mm x mm), których spoiwo tworzyła glina 93. W wykopie 3C/80 zidentyfikowano natomiast hałdy gruzowe, zalegające luźno, bądź we wkopach śmietniskowych, nie związanych z funkcjonowaniem XIII-wiecznego zamku. Pośród odnalezionych tam cegieł-palcówek (rozbiórkowych), o formacie mm x mm x?, trafiały się takŝe cegły z rowkiem, a jedna była specjalnie formowana 94. Zastanawiające jest takŝe intensywne nasycenie gruzem nawarstwień tworzących wał XIII-wiecznego zamku, rejestrowany przecieŝ nie tylko w najbliŝszym sąsiedztwie rotundy. Zebrane w tym miejscu archeologiczne fakty nie składają się oczywiście na przybliŝony nawet obraz ewentualnych murowanych struktur budowlanych, jakie miałyby egzystować w omawianym miejscu przed budową leszkowej rotundy; nie moŝna teŝ wykluczyć nawiezienia materiału budowlanego spoza rejonu Wzgórza Zamkowego. Niemniej sygnalizowane tu spostrzeŝenia powinny stać się przedmiotem dalszych badań weryfikacyjnych, których wyniki w istotny sposób mogłyby wpłynąć na stan wiedzy o początkach budownictwa monumentalnego w Sieradzkiem. Pozostałe, z rozpoznanych elementów zabudowy drewniano-ziemnego zamku, bez wyjątku wzniesione były z materiałów nietrwałych. W południowej części dziedzińca, w wykopie 4/69, odsłonięto relikty drewnianej chaty, o wymiarach ok. 2,30 x 2,50 m, której północny fragment uległ zniszczeniu w trakcie budowy murów zamkowych. Jej zasięg wyznaczały dwie belki (południowa i zachodnia), ułoŝone względem siebie pod kątem prostym; wewnątrz obiektu rozpoznano natomiast ślady drewnianej podłogi, spoczywającej na gliniastej warstwie z węglami drzewnymi, okruchami cegieł i fragmentami zaprawy wapiennej. W wypełnisku chaty (o miąŝszości 0,50 m) odnaleziono bardzo duŝo, ułamków glinianych naczyń oraz zwierzęcych kości, świadczących o intensywnym jego wykorzystywaniu 95. RównieŜ w południowym rejonie dziedzińca, w wykopie 3C/80 zarejestrowano obiekt utoŝsamiany z chatą zrębową, pozostałości którego manifestowały się w postaci ciemnej, piaszczystej warstwy, ze spalenizną i częściowo przepaloną gliną. W jej sąsiedztwie odnajdowano liczne fragmenty desek o zróŝnicowanym układzie 96. Po północnowschodniej stronie platou (wykop 2/69) odsłonięto dobrze zachowany obiekt, zapewne studnię, której eksploracja nie została niestety sfinalizowana 97. Sieradzka siedziba ksiąŝęca, kumulująca juŝ (pomimo archaizmu systemu obrony) w istocie funkcje późnośredniowiecznego zamku, budowana była najpewniej od 2 ćwierci XIII stulecia, 93 Interpretacja tegoŝ reliktu nie jest jasna, moŝna wszakŝe w nim widzieć resztki paleniska, bądź cokołu, por. K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 9, 24; tenŝe, Sieradz - sprawozdanie 1970, s U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1980, s Cegłę - kształtkę odnaleziono natomiast w nawarstwieniach łączonych z XII-XIII wiecznym grodem, w wykopie 7/71, w południowo-zachodniej części stanowiska: taŝ, Sieradz - sprawozdanie , s K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 8, U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdnie 1980, s TamŜe, s. 16; I. A 1981 (Badania 1980), s

25 25 przez Konrada Mazowieckiego i jego potomków w linii kujawskiej. Przypomnieć naleŝy, Ŝe pomimo trwałego wyodrębnienia osobnego Księstwa Sieradzkiego dopiero na mocy rozejmu zawartego w roku 1263 pomiędzy Kazimierzem Konradowicem, a jego zbuntowanym synem Leszkiem Czarnym 98, wyjątkowa ranga grodu, jako siedziby ksiąŝęcej mogła poprzedzać ten moment. JuŜ bowiem w roku 1233 Konrad Mazowiecki osadził tam na rok swego syna - Bolesława, tytułującego się podówczas księciem Sieradza 99, po tym zaś, aŝ do śmierci w 1247 roku, gród sieradzki dzierŝył ponownie ksiąŝę Konrad. Dbałość tego władcy o fundacje obronne jest zaś szerzej znana, choćby dzięki przykładowi interesującego wczesnego załoŝenia zamkowego (schemat motte and bailey), którego relikty znajdują się w podwarszawskiej miejscowości Błonie 100. Pełnił takŝe Sieradz waŝną rolę (w tym zapewne i ksiąŝęcej rezydencji) w latach panowania na tych ziemiach księcia Kazimierza (w latach ), który więził tu w roku 1254 swego brata Siemowita Konradowica z Ŝoną tegoŝ - Gertrudą 101. JuŜ w pierwszej połowie XIII wieku odbywały się tu takŝe (w jakim miejscu?) prowincjonalne synody kościelne (1213, 1233), zwoływane takŝe i w 2 połowie tegoŝ stulecia (1262, 1270) 102. Dlatego teŝ, doceniając najlepszy dla Sieradza czas, jaki nastąpił w trakcie panowania Leszka Czarnego (lata ), nie naleŝy zapominać, iŝ proces kształtowania się ksiąŝęcego zamku trwać mógł o wiele dłuŝej, a jego struktury przestrzenne (takŝe i domniemana zabudowa murowana - inna niŝ rotunda) mogły w tym okresie ewoluować. Kontynuacja realizacji budowlanej, bądź ich przebudowa nastąpiła w czasie sieradzkich rządów Władysława Łokietka, który w roku 1290 Ŝądał 4 grzywien z kasztelanii wolborskiej na...perficiendum Castellum novum in Siracz Fortyfikacje te były zapewne solidne, skoro Łokietek wytrzymał w roku 1292 w owym castellum oblęŝenie Wacława II 104. Na zamku rezydował takŝe (w latach: ?) ksiąŝę Przemysł Siemomysłowic, a po śmierci tegoŝ była to siedziba starosty króla Kazimierza III Wielkiego. Ten zamek przejściowy (w szerokim rozumieniu Tomasza Durdíka 105 ) o dziedzińcu znacznie pomniejszonym w stosunku do majdanu grodu wczesnośredniowiecznego, gromadził obok zabudowy o funkcjach gospodarczych, takŝe i budowlę sakralną (ceglaną rotundę) o funkcjach prywatnej, ksiąŝęcej kaplicy zamkowej (ale i moŝliwych, z uwagi na prawdopodobną wertykalizację bryły walorach obronnych), a zapewne i obiekt rezydencjonalny o nieznanej formie. 98 J. Szymczak, W sprawie tzw. buntu Leszka Czarnego w 1261 r., Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Humanistyczno-Społeczne. Folia Historica seria 1, z. 4, s Z. Kozłowska-Budkowa, Bolesław ( ), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s Patrz: T. Kiersnowska, Trzynastowieczna siedziba ksiąŝęca w Błoniu, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej [dalej: KHKM], R. XIX, 1971, nr 3, s ; L. Kajzer, Z badań nad zamkami w Polsce w XIII w., KHKM, R. L, 2002, nr 3-4, s Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, przekł. K. Mecherzyńskiego, t. 2, Kraków 1868, s R. Rosin, op. cit., s CDP, t. 2, cz. 1, Warszawa 1848, nr CXXXV, s Rocznik małopolski , wyd. A. Bielowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. 3, Lwów 1878, s. 184; Jana Długosza kanonika krakowskiego, t. 3, Kraków 1868, s T. Durdik, Hrady přechodneho typu v Čechách, Praha W kontekście tej monografii wymienić moŝna choćby zbliŝony do Sieradza przykład zamku w Týncu nad Sázavou, patrz: tamŝe, s

26 26 Fragmentaryczny stan rozpoznania nie uprawnia jednak do dyskusji nad dyspozycją przestrzenną załoŝenia (szczególnie w jej aspekcie rezydencjonalnym), oczywistą jest natomiast jego wyraźnie zarysowana warowność. KrzyŜacki najazd roku 1331 w pełni wykazał słabość dotychczasowych stałych punktów oporu, opartych w państwie Władysława Łokietka o sieć starych warowni, bronionych wałami drewniano-ziemnymi. Pomimo tego obiekty takie były jednak nadal uŝytkowane, a ich wymiana na fortyfikacje murowane była procesem rozciągniętym w czasie. TakŜe i fundator wielu nowych zamków - Kazimierz Wielki, modernizując obiekty drewniano-ziemne, nie rezygnował zupełnie z uŝytkowania systemu prostej obrony ścianowej (typowego dla grodów) i pomimo ich archaizmu nadal podejmował ich renowacje. Zaświadcza o tym dokument z 1357 roku, wymieniający sieradzkie castrum jako obiekt przewidziany do potencjalnych prac remontowych przy wykorzystaniu niewykwalifikowanej (ale i darmowej) siły roboczej - chłopów z dóbr arcybiskupich 106. Jak wskazują obserwacje archeologiczne poczynione w wykopach 1958 oraz 3/69 (najpóźniejsza faza remontu wałów obronnych, z towarzyszącymi jej ułamkami naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej) oraz najpóźniejsza data (około 1347) uzyskana w trakcie analiz dendrochronologicznych drewna z konstrukcji umocnień odkrytych po północnej stronie Wzgórza Zamkowego, prace te były przez Kazimierza III realizowane. Tym samym, nie naleŝy mieć Ŝadnych wątpliwości, co do faktu rezydowania od roku 1340 królewskiego starosty Jaranda w strukturach budowlanych typowych jeszcze w przewaŝającej części dla wczesnego średniowiecza. 106 KDW, nr 1354; J. Kamińska, ZałoŜenia badawcze, [w:] Sieradz w średniowieczu..., s. 9.

27 4.2 Zamek murowany. 27 Odnotowanie sieradzkiego zamku w Kronice Katedralnej Krakowskiej (tekst: Quomodo regebat ) 107 oraz w Rocznikach Jana Długosza (tekst: De laudae vita et moribus ) 108, a takŝe sama waga obiektu, połoŝonego w stolicy ziemi, kaŝą upatrywać w Kazimierzu III takŝe fundatora zamku murowanego, budowanego zapewne w ostatniej dekadzie rządów tego monarchy, a takŝe po jego śmierci w 1370 roku. Zachowanie reliktów zamku tylko w postaci negatywów (z wyjątkiem murów XIII-wiecznej rotundy) uniemoŝliwia nieomal wypowiadanie się w zakresie rozwarstwień dawnych struktur murowanych i w wyjątkowych tylko przypadkach pozwala na dalej idące spostrzeŝenia. Tym samym moŝliwą jest tylko teoretyczna rekonstrukcja zamku murowanego w kolejnych fazach jego egzystencji. Wobec nikłości źródeł archeologicznych, dla badań nad zamkiem sieradzkim waŝniejsze są jego opisy znajdujące się w archiwaliach skarbu koronnego oraz materiały ikonograficzne, które to kategorie źródeł wypada omówić na wstępie do niniejszego rozdziału. Najstarszym z archiwalnych opisów zamku jest inwentarz powstały w roku , następne pochodzą z lat , orz dwa z 1588 roku 112 : spisany po śmierci starosty Lutomirskiego oraz inwentaryzujący stan obiektu po poŝarze. Z XVII stulecia zachowała się tylko lustracja z lat oraz pochodzący z 1688 roku Rejestr Restauraciey wieze Siradzki Stan zamku w XVIII wieku dokumentują opisy z lat , i Dysponujemy takŝe trzema relacjami z prac remontowych w obrębie zamkowej wieŝy głównej, które odbyły się w roku Co się tyczy ikonografii, znane są trzy wyobraŝenia castrum, które mogą być traktowane jako źródła do poznania jego wyglądu. NajwaŜniejszym z nich jest niewątpliwie plan pruski, powstały w 1796, na którym widnieje między innymi rzut zamkowych ruin 119, a który, pomimo przeprowadzenia wielosezonowych badań archeologicznych, jest jak do tej pory jedynym, jaki zna 107 Cronica , [w:] W. Kętrzyński, O rocznikach polskich, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Filozoficzno-Historyczny, t. 34, 1897, s Joannis Dlugossi Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 9, Varsoviae 1978 s Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), ASK, dz. LVI, S - 2/I. 110 Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich cz. 1, wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961, [dalej: Lustracja ] s Inwentarz starostw Siraczkiego i Bolieslawskiego...,w: AGAD, ASK, dz. LVI, S. - 2/III, K. 3-6v. [dalej: Inwentarz 1568]. 112 Inwentowanie Zamku Syeradczkiego..., w: AGAD, ASK dz. LVI, ks. S. 2, t. IV [dalej: Inwentarz ]; AGAD, Sirad. Castr. Inscrip. r. 1588, ks. 88; k r.[dalej: Inwentarz ]. 113 Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich , cz. 2, wyd. Z. Guldon, Wrocław - Warszawa - Kraków 1969 [dalej: Lustracja ], s AGAD, Księgi Miejskie Sieradza, ks , 204v. [dalej: Rejestr 1688]. 115 Opisanie w zamku Sieradzkim budynków..., w: Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Teki Pstrokońskiego, sygn. 3324, k.185.[dalej: Inwentarz 1707]. 116 J. Szaniawski, Wiadomości o dawnym zamku sieradzkim, Kaliszanin 1871, nr 8, s. 30, gdzie autor podaje tekst lustracji za: Rel. Castr. Sirad. ks. 87, s. 349 [dalej: Lustracja 1765]. 117 [dalej: Lustracja 1789]. 118 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Teki Pstrokońskiego, sygn. 3324, k k AGAD, zb. kart

28 28 nauka 120. Następnym źródłem jest Rys zamku sieradzkiego, wykonany w trzech (?) nieco róŝniących się egzemplarzach z inicjatywy archiwisty i rejenta sieradzkiego Antoniego Paparony Pstrokońskiego w latach 30-tych XIX wieku 121. Jest to pierwsza próba odtworzenia wyglądu zamku, wykonana na podstawie wspomnień A. P. Pstrokońskiego oraz uznanej przez niego za najpełniejszą, lustracji z 1616 roku. Rysunki te są interesujące, ale niestety dość prymitywne. Tłumaczy to fakt, iŝ dwa spośród nich, wykonane zostały osobiście przez A. P. Pstrokońskiego, a miały być one szkicem do ostatecznej wersji rekonstrukcji. Wykonanie tej zlecił jednak rejent, z braku czasu, swemu 12-letniemu synowi, który popełnił przy tej pracy sporo błędów 122. Jeszcze mniejszą wartość naukową ma pejzaŝ z widokiem Sieradza (w tym zamkiem) od strony rzeki Warty, umieszczony pod wizerunkiem Matki Boskiej Szkaplerznej, na obrazie znajdującym się w sieradzkim kościele farnym p. w. Wszystkich Świętych. Obraz ten, sygnowany J. Balthasar de Junk, namalowany w 1751 roku, odznacza się (przynajmniej w odniesieniu do zamku) zapewne sporą dozą artystycznej fantazji Wydaje się, Ŝe badacze niekiedy naduŝywali tego niewątpliwie waŝkiego źródła dla opisu dyspozycji przestrzennej zamku. Spotkać się moŝna, na przykład, w licznych opracowaniach z publikowaniem go, jako planu średniowiecznego zamku, powszechnie zaś wypowiadano się na jego podstawie na temat bryły głównego domu zamkowego, czy teŝ ilości odcinków, prostych w murze, por. np. T. Poklewski-Koziełł, Średniowieczne zamki między Prosną i Pilicą, Łódź 1992, s Tymczasem jest to późny szkic, wykonany dodatkowo na podstawie bardzo juŝ zniszczonego obiektu. W Inwentarzu z roku 1789 czytamy m.in. Dziedziniec, wkoło murem opasany, który mur w niektórych mieyscach porozpadywany y zdezelowany ( ) Rezydencya quondam starościańska murowana była, pusta, zdezelowana, pozapadana, ktorey ani znaku teraz niemasz; Pod którym zamkiem były sklepy ( ) a teraz pozawalane, ani znaku niemasz Opis ten, ukazujący skalę zniszczenia, sporządzony był jeszcze 7 lat przed wykonaniem szkicu. NaleŜy teŝ, szczególnie w odniesieniu do rekonstrukcji domu zamkowego, wziąć pod uwagę fakt iŝ plan oddaje stan zabudowy po poŝarze 1588 roku, który spowodował w tej partii zamku znaczne spustoszenie i wymusił późniejsze przebudowy., por. s niniejszego opracowania. 121 Rys zamku sieradzkiego rekonstrukcja rozkładu zabudowań i pomieszczeń wg lustracji z 1616 roku: Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, sygn. 3324, k. 114; negatyw: Stacja Mikrofilmowa Biblioteki Narodowej, Mikrofilm Teki Pstrokońskiego, k Ta właśnie wersja była teŝ publikowana, min. przez U. Perlikowską-Puszkarską, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle źródeł..., s Publikowany m. in. w: Katalog Zabytków Sztuki (dalej: KZS), tom 2, Województwo łódzkie, pod red. J. Z. Łozińskiego, z. 10, Powiat sieradzki, oprac. K. Szczepkowska, Warszawa 1953, s. 19.

29 4.2.1 Faza późnośredniowieczna (po 1357 r. - około 1500 r.). 29 Omawianie zamku w jego murowanej kreacji rozpocząć naleŝy od scharakteryzowania fazy późnośredniowiecznej, którą tylko teoretycznie zamknąć moŝna w latach po około W tym czasie zamek pełnił funkcje siedziby królewskiego starosty - od XV stulecia będącego juŝ jednak takŝe tenutariuszem 124. Był takŝe miejscem pobytu - rezydencją królów i ich małŝonek w czasie typowych dla późnego średniowiecza objazdów kraju. Analiza itinerariów wskazuje, iŝ Kazimierz III Wielki jako król odwiedził Sieradz przynajmniej 8 razy, z czego 3 pobyty (lata 1347,1348 i 1349) 125 związane były jeszcze najpewniej ze stacjonowaniem w drewniano-ziemnym castrum, a postrzegać je teŝ naleŝy w kontekście włączania dawnego księstwa sieradzkiego w struktury Regnum Poloniae. W trakcie wizyty z lat 1358,1365 i 1369 monarcha mógł juŝ doglądać postępów w działaniach budowlanych. Władysław Jagiełło w trakcie swego długiego panowania był w Sieradzu 15 razy 126, a wiemy teŝ o potwierdzonych pobytach królowej Zofii Holszańskiej i jej synów 127. Na waŝkie walory rezydencjonalne i obronne castrum siradensis około połowy XV wieku wskazuje teŝ fakt długotrwałego tam przebywania królowej ElŜbiety Rakuskiej i jej dworu, która na zamku spędziła pierwszy okres wojny trzynastoletniej 128. Jedynym z odkrytych i zachowanych kubaturowo obiektów, związanych z funkcjonowaniem murowanego zamku, są relikty ceglanej rotundy, której powstanie związane było, jak zaznaczono powyŝej, z przebudową starego grodu na ksiąŝęcą rezydencję, o charakterze zamku przejściowego. W nowym, murowanym zamku funkcja dawnej kaplicy nie uległa zmianie; z pewnością nadal była to capella privata, tyle Ŝe znajdująca się pod królewskim patronatem. Nie wykluczone, iŝ w czasie budowy murów obwodowych prezbiterium pozostało wysunięte na zewnątrz, przez co mogło ono pełnić rolę aktywnie połoŝonej baszty, przywodzącej na myśl analogie kaplicy Świętej Trójcy na zamku lubelskim. Analogie te uwidaczniają się jednak nie tylko w przypuszczalnym kontekście obronnym, ale przede wszystkim w odniesieniu do prawdopodobnego pokrycia ścian sieradzkiej kaplicy rusko-bizantyńską polichromią, co dokonało się, jak wskazują badania Leszka Kajzera, przed 1426 rokiem, z polecenia króla Władysława Jagiełły 129. Z obecnością kaplicy na zamku sieradzkim spotykamy się po raz pierwszy w źródłach 124 Dzieje zamku i podstawowe informacje o jego architekturze zebrane zostały w następujących publikacjach: B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 286; L. Kajzer, J. Augustyniak, op. cit., s , ; L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s ; J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowoŝytności, Łódź 2003, s A. Rutkowski, Objazdy i system rządzenia państwem przez Kazimierza Wielkiego, Kwartalnik Historyczny, R. LXXXV, 1978, nr 1, s. 608; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Kazimierza Wielkiego. Materiały , Roczniki Historyczne [dalej: R.H], R. LXIV, 1998, s A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły , Warszawa 1972, s. 12, G. Rutkowska, Itineraria Ŝon króla Władysława Jagiełły, R.H, R. LXIV, 1998, s A. Gąsiorowski, Polskie itineraria późnośredniowieczne, Zapiski Historyczne, t. L, 1985, z. 3, s L. Kajzer, Gdzie w Sieradzkiem działali ruscy malarze Władysława Jagiełły? KHKM, R. XLIX, 2001, nr 4, s

30 30 pisanych z pierwszej połowy XV. stulecia. W 1423 roku ówczesny arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec potwierdził erekcję świątyni pod wezwaniem Trójcy Świętej znajdującej się in castro Siradiensi 130. Z kolei w przywileju z roku 1432, mocą którego Władysław Jagiełło ustanawia przy kaplicy zamkowej kolegium duchownych i nadaje mu wieś DzierŜązna, wymienione jest wezwanie Rozesłania Apostołów [capellae in honorem divisionis Apostolorum in Castro Siradiensis erecte] 131. Przypuszczać moŝna, iŝ to upamiętniające dzień grunwaldzkiego zwycięstwa miano, było albo drugim przynaleŝnym zamkowej kaplicy, lub, co bardziej prawdopodobne, odnosiło się do powołanego przy niej kolegium mansjonarskiego. W kaŝdym razie z wezwaniem Świętej Trójcy spotkamy się jeszcze w roku 1504, kiedy to król Aleksander Jagiellończyk na piotrkowskim sejmie przeznaczył dwie grzywny z uposaŝenia starostwa na utrzymanie capellae tituli S. Trinitas in arce Siradiensis 132. Jak juŝ zaznaczono wyŝej, pozostałości murowanego zamku manifestowały się w badaniach nieomal wyłącznie w postaci wypełnionych gruzem negatywów murów, których gruntowna rozbiórka nastąpiła w końcu XVIII i w początkach XIX stulecia. Relikty sieradzkiego domu wielkiego rozpoznane zostały w trakcie badań archeologicznych, chociaŝ fakt ten nie został utrwalony w poświęconych Wzgórzu Zamkowemu publikacjach. Tymczasem, w świetle dostępnej nam dokumentacji (niestety głównie opisowej), załoŝyć moŝna iŝ na utrwalone w postaci negatywów murów pozostałości analizowanego obiektu natknięto się w wykopach 1967, 3/69, 4/69 i 3C/ Reliktem ściany południowej domu zamkowego (stanowiącej jednocześnie południowy odcinek obwodu) był najpewniej negatyw przecinający po linii wschód - zachód południową partię ara 85 w wykopie 3/69. Negatyw zarejestrowany przy północnej krawędzi wykopu 3C/80 interpretować moŝna jako północną, połoŝoną od strony dziedzińca, ścianę omawianego obiektu. W tym samym rejonie stanowiska odnotowano obecność jednego jeszcze negatywu, zarysowującego się na wschodnim pograniczu arów 75 i 85, który to identyfikować moŝna z ścianą działową, dzielącą wschodnią partię domu zamkowego. W połoŝonym na północny - wschód od wyŝej opisanych, wykopie 1967 natrafiono zaś na ceglane sklepienie piwnic, 130 Wezwanie to, zdaniem badaczy, przejść miało na kaplicę zamkową ze starszego kościoła, połoŝonego pod zamkiem i obsługującego prawdopodobnie dawne podgrodzie, por. U. Sowina, Sieradz. Układ przestrzenny i społeczeństwo miasta w XV-XVI w., Warszawa-Sieradz 1991, s. 19. Ta domniemana świątynia istniała chyba jednak nadal, o czym zdaje się świadczyć fakt sprzedaŝy w roku 1347 młynarzowi Maciejowi z Kępy trzeciej części młyna połoŝonego inter Castrum et Civitatem propre Ecclesiam S. Trinitas, za: S. Zajączkowski, S. M. Zajączkowski, Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. I, Łódź 1966, s Na temat tego obiektu brak pewnych informacji, przypuszczać jednak moŝna iŝ mógł być murowany, jeśli łączyć z nim relikty fundamentów odsłoniętych na sieradzkiej Pradze (stanowisko 4), z przyległą nekropolią, por. s niniejszego opracowania. 131 Por. R. Rosin, op. cit., s. 31. Nieco inaczej przedstawia się owa sytuacja w optyce Liber beneficiorum... Jana Łaskiego, gdzie natrafiamy na następującą informację: Kościół czyli kaplica p. t. św. Marcina, obok zamku, zapewne przez królów polskich fundowany, około 1426 do samego zamku przeniesiona pod tyt. Rozesłania Apostołów..., J. Łaski, Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej... wyd. J. Łukowski, t. I. Gniezno 1880, s. 434, przyp Metryka Koronna, t. III, s Por. A. Kufel - Dzierzgowska, Sieradz, I. A (Badania 1967), s. 364; K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 8, 29; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 1-4, 22; taŝ, Sieradz - sprawozdanie 1980, s. 5-9, 17.

31 31 o nieznanym bliŝej umiejscowieniu, które takŝe łączyć moŝna ze wschodnią częścią omawianego obiektu. Z średniowiecznym domem wielkim łączyć takŝe moŝna negatyw o szerokości około 2,0 m, odkryty w wykopie 4/69, a przebiegający mniej więcej na linii północny-wschód - południowy-zachód. Relikt ów, uznany przez K. Nowińskiego za pozostałość obwodu obronnego, połączyć bowiem moŝna (dosłownie) z wymienionym juŝ obiektem o analogicznym połoŝeniu, odsłoniętym w wykopie 3C/80. Oba te negatywy byłyby więc śladem po rozebranej południowej ścianie domu zamkowego. Inwentarz z 1568 roku podaje wymiary domu zamkowego - najpewniej toŝsamego z budynkiem średniowiecznym, który miał znaczne rozmiary około 10,50 m x około 45,70 m. Jego wysokość, w świetle opisu z 1568 roku, wynosiła zaś 20 łokci, czyli około 11,70 m. Południową ścianę domu wielkiego stanowił najdłuŝszy prosty odcinek muru obwodowego, do którego mógł on zostać dostawiony, jak bowiem wykazały badania archeologiczne, negatywy (a tym samym i fundamenty) tegoŝ obiektu zalegały wyŝej, niźli przebadane negatywy kurtyn. Omawiany dom wzniesiony został z cegieł, przy uŝyciu zaprawy wapiennej, w mniejszym zaś stopniu (zapewne w partii fundamentowej) z kamieni narzutowych. Ewentualnych analogii do omówionego obiektu poszukiwać naleŝy pośród mających równie wydłuŝone proporcje tzw. długich domów zamkowych w typie północnym, charakterystycznych dla architektury Pomorza, w tym szczególnie zamków państwa Zakonu (np. rezydencje wójtowskie w Lęborku i Działdowie z domami o długości 46,0 m), ale teŝ Mazowsza (np. Warszawa - 47,50 m) i w niektórych zamkach polskich (np. Dybów - 46,0 m). Pozostałe z odsłoniętych na Wzgórzu Zamkowym negatywów wiązać naleŝy z reliktami murów kurtynowych. Mur obwodowy zamku sieradzkiego wzniesiony został, co potwierdziły dane archeologiczne, na linii wewnętrznej podstawy wału młodszego oraz (w mniejszym zakresie) na jego koronie 134. Jego budowa realizowana była zapewne odcinkami prostymi, które w ilości 12 (?) połączone były pod mocno rozwartym kątem, co nadawało zamkowi kształt figury umiarowej, jak to pokazuje plan pruski z 1796 roku 135. Inwentarz z 1568 roku wspomina, iŝ obwód miał długość 366 łokci (około 215 m), zamykał on więc przestrzeń o powierzchni około 3600 m² 136. To samo źródło wspomina, iŝ wysokość murów wynosiła aŝ 20 łokci (około 11,70 m), ich grubość była róŝna i wynosiła u dołu 5 łokci (około 2,93 m), w górnej partii zaś 4 łokcie (około 2,34 m), co pozwala domyślać się funkcjonowania ganku dla obrońców 137. Zarówno źródła pisane, jak 134 Por. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1, s ; K. Nowiński, Przyczynek do badań nad rozwojem..., s. 262; tenŝe, Sieradz - sprawozdanie 1971, s. 6; tenŝe, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 8; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 2-12, Wnioski te oparte są przede wszystkim na analizie planu z 1796 roku, trudno je natomiast poprzeć obserwacjami archeologicznymi. Przedstawiony kształt obwodu zdają się takŝe potwierdzić wzmianki z lustracji oraz inwentarzy, typu: Mur wkoło tego zamku ( ), [zamek] obwiedziony w około murem (1765), czy Dziedziniec wkoło murem opasany (1789). 136 Do przeliczenia miar przyjęto długość łokcia krakowskiego (0,586 m) uznaną w 1565 roku za obowiązującą w Koronie. 137 Znaczna wysokość murów sugerować moŝe ich późniejsze podwyŝszenie, por. J. Pietrzak, op. cit., s Wobec braku jakichkolwiek źródeł sugestia taka moŝe pozostać tylko wspartą analogiami hipotezą (w końcu XIV i w XV wieku nadbudowano mury obwodu obronnego min. na zamkach w Bolesławcu nad Prosną, Dybowie i

32 32 i archeologiczne, wskazują, Ŝe budulcem, jakiego uŝyto przy wznoszeniu muru obronnego (jak teŝ innych murowanych budowli zamkowych) była przede wszystkim cegła kładziona na zaprawie wapiennej. W duŝo mniejszym stopniu liczyć się moŝna z zastosowaniem kamienia, uŝytego zapewne w partiach fundamentowych 138. Negatywy muru obwodowego, o szerokości około 1,50-2,50 m, rozpoznano w wykopach: 7/71 (zachodni odcinek muru obwodowego - fragment z dawnym licem wschodnim), 5/69 (odcinek kurtyny północnej, z partią pierwotnego lica południowego), 8/71 (takŝe odcinek obwodu północnego, odkryty na pełnej szerokości) oraz 1958 (fragment kurtyny wschodniej oraz dość enigmatyczne pozostałości piwnic o sklepieniach beczkowych?). Elementem zabudowy zamku o niewątpliwie późnośredniowiecznej metryce była takŝe wieŝa główna-bergfrid, która znajdowała się, wedle źródeł ikonograficznych i pisanych, w północno-zachodniej partii załoŝenia, w załomie muru, na zachód od wjazdu na zamek. Z punktu widzenia obrony zamku, umiejscowienie takie umoŝliwiało ochronę budynku bramnego oraz prowadzącej przez kolejne wrota i mosty, drogi ku niemu wiodącej 139. Budowla ta wzniesiona została na rzucie ośmioboku, w 2 połowie XVI stulecia, miała ona 27 łokci wysokości (około 15,80 m), zaś mury jej były grube na 4 łokcie (około 2,35 m). WieŜa była prawdopodobnie podzielona drewnianymi stropami na cztery kondygnacje między którymi komunikacja odbywała się jeszcze w końcu XVII wieku za pomocą drabin [Rejestr 1688]. Badania archeologiczne przeprowadzone w wykopie 6/70 nie doprowadziły do odkrycia bergfridu, a obecna w odwiertach warstwa cegieł i zaprawy wapiennej okazała się nie być reliktem zabudowy, ani negatywem, ale warstwą osypiskową, opadającą w kierunku zachodnim 140. K. Nowiński wyraził przypuszczenie, Ŝe obecność tejŝe warstwy moŝe pośrednio wskazywać na zniszczenie pozostałości wieŝy w trakcie budowy znajdującego się obok wykopu bunkra z 1943 roku. W świetle analizy źródeł ikonograficznych bardziej słuszne wydaje się jednak umiejscowienie ewentualnych reliktów oktogonu w północno-zachodniej części Wzgórza Zamkowego, na północ od Ŝelbetowej budowli 141. Spośród pozostałości zabudowy drewnianej, odkrytej w trakcie badań archeologicznych, niestety tylko jeden relikt moŝna z większą pewnością łączyć z zamkiem późnośredniowiecznym. Ciechanowie). NaleŜy jednak przy tego typu rozwaŝaniach wziąć pod uwagę stosunkowo niskie posadowienie zamku, por. J. Augustyniak, Zamek w Inowłodzu, Łódź 1993, s. 131 (przypis 14). 138 Por. Inwentarz 1568, Lustracja 1765; J. Kamińska, Badania na stanowisku 1, s. 102; K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s Por. plan z 1796 r. O takim połoŝeniu bergfridu wspominają takŝe właściwie wszystkie inwentarze i lustracje. Problematyczna jest tylko odległość wieŝy od bramy. Plan z 1796 roku, a za nim wszyscy, którzy go publikowali, ukazuje sytuację, w której odległość ta jest bardzo niewielka, bądź nawet obie budowle stykaja się. Tymczasem A. P. Pstrokoński (znający tę sytuację z autopsji) zauwaŝył, Ŝe bramę od wieŝy dzieliło kilkanaście łokci (a więc około 8,0 m), por. Teki Pstrokońskiego, k.114. To stwierdzenie wydają się takŝe potwierdzać opisy lustracyjne, które informują, Ŝe Podlie bramy a podlie wieze iesth izdebka ( Inwentarz , obiekt ten występuje takŝe w innych inwentarzach i lustracjach ). 140 K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s Por. np. plan powstały poprzez przerzutowanie na siatkę arową szkicu ruin z 1796 roku autorstwa T. J. Horbacza i L. Kajzera, Zamki Sieradzkiego i Wieluńskiego w świetle źródeł archeologicznych, [w:] Między północą a południem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnym średniowieczu i czasach nowoŝytnych. Materiały z sesji naukowej w Kościerzynie koło Sieradza (4-6 grudnia), pod red. T. J. Horbacza i L. Kajzera, Sieradz 1993, s. 101.

33 33 Była to chata, na pozostałości, której natrafiono w wykopie 7/71. Budynek ten posadowiony był na rumowisku wewnętrznego stoku wału ksiąŝęcej rezydencji, a jego zarys wyznaczały dwie ułoŝone na zrąb belki: dłuŝsza, o długości około 6,0 m przebiegała po linii południowy-zachód - północnywschód, zaś prostopadła do niej belka krótsza wyznaczała ścianę południowo-zachodnią. Wewnątrz obiektu zlokalizowano pozostałości podłogi, ułoŝonej z belek o kierunku południowy-wschód - północny-zachód, ponadto wypełnisko stanowiła ciemna glina ze śladami spalenizny i kamienie. W obrębie chaty odnaleziono bardzo duŝo fragmentów XV-wiecznej ceramiki kuchennej, głównie garnków i dzbanów wypalonych w atmosferze redukcyjnej, a takŝe innych zabytków, jak na przykład fragment piaskowcowej osełki, hak Ŝelazny oraz kościane oprawki noŝy 142. Odkryte artefakty oraz fakt umiejscowienia budynku w południowo-zachodniej części zamku sugerować mogą, iŝ mamy do czynienia z kuchnią zamkową, poprzedzającą być moŝe lokalizowane właśnie w tej partii załoŝenia, znane z opisów kuchnie XVI i XVII-wieczne K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s Por. tamŝe, s. 5-6, 9; I.A, 1972 (Badania 1971), s Bez ponownej analizy materiału ceramicznego nie moŝna jednak wykluczyć, Ŝe odkryty obiekt jest kuchnią znaną z XVI-wiecznych opisów

34 4.2.2 Faza wczesnonowoŝytna (około r.). 34 W XVI stuleciu zamek sieradzki, jak wiele innych połoŝonych w centrach królewszczyzn stał się siedzibą starostów-tenutariuszy, dzierŝawiących dobra państwowe za przyzwoleniem panującego. Funkcje zamku naleŝy podówczas rozpatrywać juŝ w wymiarze stricte lokalnym, w większym teŝ stopniu administracyjno-gospodarczym, niźli obronnym, a rezydencjonalnym raczej w kontekście splendoru rodziny starosty, niźli królewskiego majestatu. ZauwaŜyć naleŝy, iŝ ani Zygmunt Stary, ani Zygmunt August w Sieradzu, ani na sieradzkim zamku juŝ nie bywali. O skali obronności świadczą zaś spisy znajdujących się na stałym wyposaŝeniu zamku militariów, a mianowicie pojemnik z bełtami, proch, Ŝelazo i saletra (w 1507 roku), a sześć niewielkich hakownic, tyleŝ oszczepów oraz pięć kijów (piszczeli?) w roku Dwie pierwsze tercje XVI wieku castrum pozostawało głównie w rękach potęŝnych rodów wywodzących się z Małopolski, a mianowicie w latach Krzysztofa Szydłowieckiego, zaś od 1536, po 1568 Tarnowskich - wpierw Jana Spytka, a następnie Stanisława. Znając z innych przykładów zapobiegliwość kanclerza Szydłowieckiego o dzierŝone przezeń dobra (jak np. mazowieckie zamki w Gostyninie i Sochaczewie) przypuszczać moŝna, iŝ podjął on bliŝej nieznane działania budowlane i bieŝące remonty takŝe i w Sieradzu. Z całą pewnością natomiast większy ruch budowlany panował tam w czasach Tarnowskich; z zachowanych rachunków wiadomo, iŝ Jan Spytek wydał na ten cel 533 floreny, 29 groszy i 24 denary, a z pewnością prace kontynuował takŝe i jego syn 144. Rozpatrywaną tu fazę rozwoju zamku, którą z braku bliŝszych informacji raczej wypada nazywać wczesnonowoŝytną, niŝ renesansową, zamknąć moŝna rokiem 1588, kiedy to dnia 7 maja w czasie, gdy starostą był Andrzej Zebrzydowski, doszło do waŝkiego w skutkach poŝaru. W fazie wczesnonowoŝytnej, jak moŝna sądzić, ogólna dyspozycja zamku niewiele odbiegała od utrwalonej w późnym średniowieczu, a największych zmian poszukiwać naleŝy raczej w umykającym badaniom wyrazie stylistycznym, czy teŝ zagęszczeniu zabudowy z materiałów nietrwałych oraz próbom dostosowania załoŝenia do wymogów współczesnego pola walki, niźli w prowadzonych na szerszą skalę działaniach muratorskich. Zamek tego czasu najpełniej ilustrują liczne opisy zawarte w archiwaliach skarbu koronnego. W XVI stuleciu zamku broniły dwie linie umocnień oraz zewnętrzna przeszkoda w postaci fosy, która juŝ w 1568 roku zaczęła zarastać. Pomiędzy fosą a murem zamkowym umiejscowiony był solidny drewniany parkan z drewna dębowego kryty daszkiem dla obrońców i obity gontem. Był on dodatkowo ubezpieczony pięcioma drewnianymi basztami o dwuspadowym dachu, rozmieszczonymi dookoła zamku [Lustracja , Inwentarz 1568, Inwentarz , Inwentarz ]. Z 1546 (56?) i 1559 roku pochodzą dwa akty mogące określać datę powstania 144 AGAD, ASK, dz. LVI, S-2/II, k , v, , 247v-250v., za : J. Pietrzak, op. cit., s. 93.

35 35 umocnień 145. Pierwszy, moŝna interpretować jako wniosek lustratorów dotyczący budowy i reparacji parkanu przed zamkiem, drugi zaś jest zatwierdzeniem tychŝe Ŝądań przez króla Zygmunta Augusta. Interesującym jest fakt konieczności udziału w tych pracach mieszczan szczercowskich 146. Pozostaje on w związku ze znanym z późniejszych źródeł niezadowoleniem lustratorów z powodu nieprzestrzegania przez niektóre miasteczka obowiązku konserwacji umocnień, które to miasteczka wymawiają się tym Ŝe im dana wolność 147. Pamięć o tych obowiązkach istniała nawet wówczas, gdy parkan i baszty dawno się juŝ rozleciały ze starości 148. Z 1575 roku pochodzi wiadomość o czterech basztach i konieczności ich remontu 149. Być moŝe nosiły one nazwy: Sieradzka, Szadkowska, Warcka i Szczercowska 150. KaŜde z tych miast zobowiązane więc byłoby do reperacji określonego odcinka drewnianego obwodu 151. Proces niszczenia drewnianych obwarowań, naraŝonych na nieustanne działanie wilgoci, musiał postępować szybko. W 1564 roku umocnienia się juŝ psują i na niektórych miejscach upadły Konieczność naprawy jest podniesiona we wspomnianym akcie z 1575 roku, jak teŝ w 1588 roku (wówczas to połowa opisywanego obwodu strawiona została przez poŝar). W początku drugiej ćwierci XVII wieku nie było juŝ ani baszt, ani łączącego je parkanu. Obecność wspomnianych umocnień, będących tanim wariantem dostosowania zamku do uŝycia broni palnej, postrzegać naleŝy jako typowe dla omawianego czasu, a jako analogie przedstawić tu moŝna obwód obronny wokół przygródka w Bolesławcu nad Prosną, gdzie obok dębowego parkanu znajdowało się sześć drewnianych baszt 152. Drugą linią aktywnej obrony (stanowiska) był mur obwodowy, który scharakteryzowano juŝ omawiając zamek późnośredniowieczny. W XVI stuleciu nie był on zaopatrzony w otwory strzelnicze, a ostrzał prowadzić było moŝna tylko spomiędzy blanków. WieŜa zamkowa, o podanych juŝ wyŝej rozmiarach, być moŝe w tym właśnie czasie uzyskała wybite w murach strzelnice, które wspominał Pstrokoński, jako umiejscowione w górnej części wieŝy,...na wszystkie strony, aŝ pod dach Po przekształceniu dawnej rotundy na inne cele (patrz niŝej), na jednym z pięter wieŝy głównej pojawił się takŝe ołtarz, trudno jednak na tej podstawie wnioskować, czy pełniło ono w związku z tym funkcję zamkowej kaplicy. 145 Za: Teki Pstrokońskiego, k Ibidem 147 Lustracja , s Lustracja , s Za: A. Pstrokońskim ; Teki Pstrokońskiego, k Za: W. H. Gawarecki, Wiadomość statystyczno-historyczna o mieście Sieradzu, Przegląd Warszawski literatury, historii, statystyki i rozmaitości, tom 1, Warszawa 1840, s. 214, tamŝe źródło informacji: Acta Coloquiorum fol Jest to bardzo prawdopodobne, albowiem mieszkańcy tych starostw w połowie XVII wieku przynaglani byli do obowiązku sypania wałów wokół miasta Sieradza, por. Lustracja , s W drugiej połowie XVI wieku bezskutecznie teŝ chyba próbowano wywrzeć nacisk na mieszczan szadkowskich, którzy mieli w swej pieczy naprawę blanków ( ) tych przęseł, które mają wymienione, i z basztami wokół zamku..., za J. Pietrzakiem, op. cit., s , tam obszerne omówienie tematu i literatura. 152 Lustracja , s Teki Pstrokońskiego, k. 114.

36 36 O ile nie w pierwotnej kreacji zamku murowanego, to z pewnością w omawianym okresie pojawiło się przedbramie poprzedzające przelot w północnym odcinku muru obwodowego. Na planie z 1796 roku jest on przedstawiony jako budowla na rzucie prostokąta, wysunięta poza północną linię obwodu obronnego 154. W świetle analizy XVI-wiecznych inwentarzy i lustracji wydaje się, Ŝe murowana część wieŝy bramnej miała swe przedłuŝenie w postaci przybudówki z materiałów nietrwałych, po wewnętrznej stronie murów 155. W tym czasie, ponad bronionym podwójnymi wrotami przelotem bramnym, znajdowałaby się od strony wschodniej drewniana sionka (do której moŝna się było dostać schodami z dziedzińca) i takaŝ kownata oraz przyległa do nich izba murowana 156. W kownacie znajdował się murowany komin, do którego był zapewne dostawiony piec, mieszczący się w izbie murowanej. W tejŝe izbie w grubości muru znajdowała się szafa, zaś dwoje jej okien zabezpieczonych było Ŝelaznymi kratami. Inwentarz z 1588 roku informuje o pojawieniu się tam murowanego kominka. PowyŜej opisanego piętra mieściły się jeszcze cztery drewniane komory. PoŜar z 1588 roku obszedł się łagodniej z północną częścią zamku. Spisany w tym roku rejestr szkód nie odnotował bowiem faktu zniszczenia drewnianej partii zabudowy bramnej, chociaŝ dostrzega konieczność rychłego jej remontu 157. W kolejnej juŝ, trzeciej fazie egzystencji zamku murowanego, gdy starostą był Jan Bykowski drewniane sionka i kownata juŝ nie istniały, a schody z dziedzińca prowadziły bezpośrednio do izby murowanej 158. Nad nią znajdowało się jeszcze jedno pomieszczenie o nieznanej konstrukcji, pełniące jak moŝna się domyślać funkcje magazynowe 159. W 1688 roku (za urzędowania Stanisława WęŜyka) naprawiono dach na wieŝy bramnej oraz przeprowadzono remont izby murowanej, obejmujący m.in. połoŝenie nowej podłogi i wymianę pieca 160. W tym samym opisie wspomniane są drzwi prowadzące z piętra bramy, na mur. Później w obrębie wieŝy bramnej nie prowadzono juŝ chyba Ŝadnych prac renowacyjnych, przez co jej stan wciąŝ się pogarszał 161. Z odkryciem śladów wieŝy bramnej wiązał K. Nowiński szeroki negatyw przecinający po linii E-W wykop 8/ Wnioskowanie takie, na które wpływ miały niewątpliwie wcześniejsze oczekiwania wobec wykopu, uznać moŝna chyba za interpretację idącą nieco zbyt daleko Niektórzy badacze uwaŝają, Ŝe widoczny na planie budynek bramny ukształtował się w XV-XVI wieku. Miałoby to dokonać się poprzez dostawienie murów do dawnego przelotu bramnego, który byłby zwykłym otworem w murze obwodowym, por. L. Kajzer, J. Augustyniak, op. cit., s. 20, co byłoby zgodne z duchem przemian architektury militaris, które dokonywały się w tych stuleciach. Znane są teŝ jednak zamki, jak np. Bolesławiec nad Prosną, które podobną bramę miały juŝ w fazie kazimierzowskiej. 155 Por. Lustracja , s. 54; Inwentarz 1568, k. 4 r; Inwentarz , k. 145 r-145 v; Inwentarz , k. 693 v; por. J. Augustyniak, op. cit., s. 136 przyp Być moŝe istniało takŝe połączenie piętra omawianego obiektu z izbą zachodnią w domu sądowym, na co wskazują opisy XVI-wieczne, np. AGAD, ASK, dz. LVI, S-2/IV, k. 145 r 157 Inwentarz , k. 693 r. 158 Lustracja , s AGAD, ASK, DZ. XLVI, nr 110, s Rejestr 1688, 204 r. 161 Por. Teki Pstrokońskiego, k K. Nowiński, Sieradz- sprawozdanie 1971, s. 7, Na racje badacza wskazywać moŝe jednak rzekome odkrycie wyraźnie ściętych warstw, świadczących o istnieniu w tym samym miejscu wjazdu do grodu w XIII XIV wieku, por. ibidem, s

37 37 Po zarysowaniu dyspozycji przestrzennej strefy, którą w podziałach architektury militaris zwykło się określać mianem stanowiska, przejść naleŝy do scharakteryzowania strefy tzw. schroniska, co w przypadku sieradzkiego castrum rozumieć naleŝy jako zabudowę mieszkalną i gospodarczą dookolnie rozmieszczoną przy murach obwodowych, a zwróconą w stronę rozległego dziedzińca. Rozpocząć naleŝy od Domu wielkiego, najpewniej toŝsamego z obiektem późnośredniowiecznym, który w drugiej połowie XVI stulecia był podpiwniczonym, piętrowym, jednotraktowym budynkiem, na planie wydłuŝonego prostokąta o wspominanych juŝ wymiarach około 10,50 m x około 45,70 m i wysokości około 11,70 m. Jej ściany (w obrębie kondygnacji naziemnych) tak w środku, jak i na zewnątrz pokryte były w omawianym okresie tynkiem. Parter i piętro przykrywały drewniane stropy, całość zaś wieńczył pokryty gontem dach. Kondygnacja piwniczna podzielona była na cztery lokalności, z których dwie (wg opisu z 1564 roku), a potem jedna (wg opisu z 1568 i 1588 roku), były zasklepione. Dzięki inwentarzowi z 1588 roku dowiadujemy się, Ŝe trzy z nich wymoszczone były drewnem. Do piwnicy prowadziła zapewne klatka schodowa łącząca, jak moŝna sądzić na podstawie opisów, wszystkie kondygnacje tej budowli, co teŝ uznać naleŝy za nowoŝytny sposób rozwiązania problemu komunikacji. Wejście do domu wielkiego znajdowało się na poziomie parteru, a poprzedzał je ganek wzniesiony w konstrukcji szkieletowej, nakryty gontowym daszkiem. Za nim otwierała się sień wielka wydzielona w środku budynku, a pełniąca funkcje komunikacyjne. Pomieszczenie to oświetlone było jednym oknem, umieszczonym zapewne w ścianie południowej. Sień wielka oddzielała dwie, połoŝone naprzeciw siebie lokalności: na wschód od niej znajdowała się izba, a na zachód kownata. Zgodnie z powszechnym jeszcze w XVI wieku rozumieniem nazw tych pomieszczeń, róŝniły się one rodzajem urządzeń ogniowych. W kownacie mieścił się kominek, zapewniający przede wszystkim oświetlenie, zaś w izbie był to piec, który opalano najprawdopodobniej od strony sieni (pomimo braku stosownego opisu hipotezę taką moŝna zaryzykować sugerując się analogicznym rozwiązaniem, w połoŝonej nad izbą dolną, izbie górnej). Izbę oświetlały dwa duŝe okna i jedno mniejsze, zaś kownatę tylko jedno, zabezpieczone Ŝelazną kratą. Z tej ostatniej drzwi wiodły do murowanej spiŝarni, która była prawdopodobnie umiejscowiona w południowo-zachodnim naroŝniku domu wielkiego, być moŝe poniŝej wychodu, z którego nieczystości mogły być usuwane wprost do zamkowej fosy. Sieni wielkiej dolnej odpowiadało nazywane w ten sam sposób pomieszczenie górne, które określano takŝe, jako salę. Dzięki cytowanym opisom wiemy, Ŝe znajdowało się tam aŝ 5 otworów okiennych: trzy na północy, a dwa od strony południowej. Stąd teŝ schody wiodły na nieuŝytkowany strych. Analogicznie do jednotaktowego podziału parteru, takŝe i w górnej kondygnacji znajdowały się odpowiednio izba oraz izba wielka. Jak wynika z nazw, obie były ogrzewane za pomocą pieców, przy czym przewód kominowy znajdował się wewnątrz izby wielkiej, a w przypadku izby przylegał do pieca od strony sieni. Obydwa pomieszczenia oświetlane były najprawdopodobniej przez cztery okna. Za pomalowanymi na

38 38 zielono drzwiami umieszczonymi w zachodniej ścianie izby wielkiej, krył się opisany juŝ wychod. Drzwi znajdowały się takŝe w sąsiedniej izbie, w jej wschodniej ścianie. Za nimi zbudowany był przechod, a więc prawdopodobnie drewniany pomost, łączący ją z komnatą nad sklepem, czyli piętrem dawnej rotundy Leszka Czarnego. Pochodzący jeszcze sprzed poŝaru, inwentarz z 1588 roku pokazuje pewne, niewielkie zresztą, zmiany w obrębie domu wielkiego. Obejmowały one wydzielenie z izby dolnej komnaty z tarcic oraz izdebki drewnianej z izby górnej. Związana była z tym budowa nowego, murowanego przewodu kominowego, który wprowadził do nowych pomieszczeń odpowiednio kominek i piec. Wyodrębnienie z ceglanych murów, obłoŝonych drewnem i dodatkowo ogrzewanych lokalności, było niewątpliwie znakiem nowych potrzeb, dostrzegających oprócz wymogów obronności i reprezentacji takŝe i konieczność wygodniejszego Ŝycia. W tym samym czasie dawny przechod zastąpiony został gankiem. Element ten, przykryty dachem i oświetlony jednym oknem, zapewnił ściślejsze powiązanie izby nad sklepem z piętrem siedziby starościńskiej. Niewiele natomiast wiemy o detalu architektonicznym i wystroju sieradzkiego domu wielkiego w okresie wczesnonowoŝytnym. Przypuszczać jednak moŝna, iŝ okna zyskały podówczas ozdobną kamieniarkę, a izby wyposaŝone zostały w piece z kaflami o bogatym programie ikonograficznym; analogii dla którego upatrywać naleŝałoby zapewne pośród innych znanych pieców, pochodzących tak z prywatnych jak i z urzędowych siedzib rodziny Tarnowskich (np. Chrobrza i Bolesławca nad Prosną) 164. Na wschód od domu wielkiego znajdowała się, XIII-wieczna rotunda pozostająca, jak sądzimy, przez cały omawiany okres budowlą oddzielną kubaturowo 165. Jeszcze w 1533 roku wymieniono...sacella muratum... z zawalonym dachem, ale juŝ w lustracji odnotowano iŝ...polie they piekarniey, kamienicza skoszcziolka mansionarskiego na kamienicze obrozono.... W kontekście znanych opisów z 2 połowy XVI i 1 połowy XVII stulecia sądzić naleŝy, iŝ wzmiankowane obrócenie na kamienicę rozpatrywać naleŝy raczej przez pryzmat nowej funkcji (magazynowych i mieszkalnych), nie zaś zmian przestrzennych, które nastąpiły dopiero po poŝarze 1588 roku. Po likwidacji omawianej kaplicy wezwanie św. Trójcy powrócić miało, jak przyjmują badacze, na drewniany kościół ulokowany na sieradzkiej Pradze 166, choć pamiętać naleŝy o odnotowanym powyŝej ołtarzu na piętrze zamkowej wieŝy głównej. Piętrowa, ceglana budowla centralna spełniała na XVI-wiecznym zamku dwojakie funkcje. Pomieszczenie dolne, a więc znany z opisów sklep murowany stanowiło archiwum ksiąg grodzkich, nad którym pieczę sprawował 164 Por. A. Marciniak-Kajzer, Czy dwa piece Stanisława Tarnowskiego? Archaeologia Historica Polona tom 13, 2003, s Choć w literaturze przyjął się pogląd, jakoby juŝ wówczas obiekt ten został utopiony we wschodnim, załamanym skrzydle zamkowym, jak to sugeruje plan z 1796 roku, por. L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, op. cit., s Takie wnioskowanie zdaje się potwierdzać fakt wydania w styczniu roku 1559, na wniosek Stanisława Sziskowskiego, m. in. proboszcza parafii św. Trójcy pod zamkiem Sieradzkim będącej, przywileju królewskiego potwierdzającego wspomniane juŝ nadanie wsi DzierŜązna proboszczowi i 5 kanonikom kaplicy na cześć rozesłania apostołów na zamku Sieradzkim będącej, za J. Szaniawski, Spis chronologiczny przywilejów w archiwum akt dawnych w Sieradzu w roku 1850 się znajdujących [w:] Biblioteka staroŝytna pisarzy polskich, t. II, Warszawa 1854, s Odczytać to moŝna jako starania o zachowanie dawnych dóbr, w obliczu translokacji świątyni, a zapewne i zmiany jej funkcji: z kaplicy zamkowej na kościół obsługujący sieradzkie przedmieścia (?).

39 39 zamkowy pisarz 167. Prowadziły doń Ŝelazne drzwi poprzedzone takąŝ kratą, a znajdował się tam murowany komin i dwa (wg opisu z 1564 roku), a potem jeden otwór okienny 168. UŜytkowany wówczas otwór wejściowy wybity był wtórnie, a jako jego pozostałość interpretować naleŝy zachodni otwór komunikacyjny w północnym licu nawy rotundy, poprzedzony kamienną ławą. Konstrukcje te były, jak moŝna sądzić, związane z umoŝliwieniem swobodnego dostępu do dolnej kondygnacji, z pewnością znacznie obniŝonej w stosunku do poziomu uŝytkowego z połowy XVI stulecia. Piętro omawianego obiektu, dostępne przejściem z izby górnej domu wielkiego, wykorzystywane było w celach mieszkalnych. Dopóki wnętrze zaopatrzone było tylko w kominek, określano je mianem komnaty (1564,1568), od kiedy zaś wprowadzono tam piec, wyszczególnione zostało jako izba nad sklepem (1588). Pomieszczenie to oświetlone było przez jedno (1564,1588), bądź dwa okna, a w jego obrębie wydzielona była potrzebna komorka - mieszcząca się być moŝe w ryzalicie po dawnym prezbiterium 169 W północnej części zamku znajdował się dom sądowy 170. Był on wzniesiony na wschód od przelotu bramnego, najprawdopodobniej w oparciu o wschodnią ścianę jego ewentualnej przybudówki. Ten piętrowy budynek zbudowany był, wedle opisów, z drewna, murowane zaś były tylko jego przewody kominowe. Spełniał on dwojaką rolę: parter wykorzystywany był w celach magazynowych, zaś piętro pełniło, zgodnie z nazwą obiektu, funkcje urzędowe. Dolna kondygnacja podzielona była na 8 lokalności, z centralnie połoŝoną sienią. Dzięki lustracji z 1564 roku dowiadujemy się, Ŝe wokół niej znajdowało się 5 komórek, a takŝe spiŝarnia oraz zaopatrzona w przewód kominowy komnata. Przed wejściem do sieni stały dwie skrzynie, słuŝące do przechowywania zboŝa i słodów, wspomniane w 1564 i 1568 roku. Lepiej jawi się rzut jednotraktowego piętra, na które wiodły zewnętrzne, drewniane schody. Centralnie umiejscowioną sień wielką zwaną teŝ salą oświetlało aŝ 9, pokrytych błonami okien. Od zachodu przylegała do niej izba sądowa z piecem, zapewne dostawionym do mieszczącego się w sieni wielkiej komina. W izbie tej znajdowały się 4 otwory okienne z szybami, a na jej związane z czynnościami jurysdykcyjnymi, wyposaŝenie składały się trzy stoły: dwa długie i jeden okrągły (wzmiankowane w 1564 roku), kratka z balasów z drzwiczkami na zawiasach (1568, 1588), za którą umieszczony był stolik, a pod nim skrzynka (1568). Ponadto w jednym z kątów znajdowała się szafka z zamkiem (1568), a dookoła poustawiane były ławy (1588). W izbie sądowej mieściły się takŝe schody prowadzące do przyległego budynku bramnego. Naprzeciwko opisanej lokalności połoŝona była komnata zaopatrzona w kominek oraz trzy otwory okienne. Stan domu sądowego znacznie pogorszył się w końcu lat 80-tych XVI stulecia, a konieczność naprawy dachu, okien i drzwi została 167 Lustracja , s.55; Inwentarz , k.145 r. 168 Lustracja , pag. cit.; Inwentarz , k.4 v - k.5 r; Inwentarz , pag. cit; Inwentarz , k. 693 r v. 169 Lustracja , pag. cit.; Inwentarz 1568, k. 5 r - k. 5 v; Inwentarz , k.144 r; Inwentarz , k. 693 r. 170 Lustracja , s. 55; Inwentarz 1568, k. 4 v; Inwentarz , k. 145 r, k. 146 r; Inwentarz , k. 693 v.

40 40 podkreślona przez lustratorów. Pewne prace przygotowawcze obejmujące między innymi wymurowanie fundamentu do pieca w dawnej komnacie, przedsięwziął zapewne starosta Andrzej Zebrzydowski. Chylący się ku ruinie drewniany budynek został, jak moŝna sądzić, rozebrany na przełomie XVI/ XVII wieku, w trakcie rządów starościńskich sprawowanych przez rodzinę Bykowskich 171. Pozostałości domu sądowego nie zostały zlokalizowane w trakcie badań archeologicznych. Pozostałe budynki, zgromadzone wokół dziedzińca nie były juŝ związane z czynnościami aparatu urzędniczego i nie miały wiele wspólnego z zamkowymi splendorami. To wokół tych prostych, drewnianych zabudowań koncentrowało się jednak Ŝycie codzienne mieszkańców XVIwiecznego, sieradzkiego castrum. śaden z tych obiektów nie został teŝ prawdopodobnie zidentyfikowany w wyniku poszukiwań archeologicznych, na co wpływ miały, oprócz metod badawczych, takŝe nietrwałość drewnianego budulca oraz znaczne zniszczenie wyŝej połoŝonych nawarstwień. Pomiędzy budynkiem bramnym, a ośmioboczną wieŝą ostatecznej obrony, przy murze obwodowym znajdowało się niewielkie domostwo określane w źródłach, mianem izdebki 172. Wewnątrz mieścił się prosty piec i mały kominek (wspomniany w 1588 roku), dwie ławy, a para oszklonych okien zabezpieczona była Ŝelaznymi kratkami i okiennicami. Jak moŝna domniemywać na podstawie opisu z 1588 roku, w izdebce mógł zamieszkiwać burgrabia. Wówczas teŝ zauwaŝona została potrzeba naprawy dachu, a stan wyposaŝenia wskazywał na znaczne zuŝycie. Dom ten, podobnie jak inne budowle połoŝone w północnej partii dziedzińca, nie ucierpiał na skutek poŝaru, a wymieniony był jeszcze w lustracji z lat Niewiele wiadomo na temat obiektów, które znajdowały się przy kurtynie, w południowozachodniej części załoŝenia zamkowego (pomiędzy domem wielkim, a kuchnią). Wspominane w źródłach osiem komórek przeznaczonych na mieszkania dla zamkowej czeladzi rozmieszczone było na dwóch kondygnacjach 174. Zapewne z piętra drewniane schody wiodły na mur obwodowy. Opisana zabudowa strawiona została przez ogień, był to jednak chyba poŝar wcześniejszy od tego, który w maju 1588 roku spustoszył północny areał zamku 175. Zaspokojeniu potrzeb konsumpcyjnych mieszkańców castrum słuŝyły kuchnia oraz piekarnia. Kuchnia zamkowa była drewnianą, piętrową budowlą o glinianych przewodach kominowych (nadmurowanych tylko ponad dachem), pozostawioną przy zachodnim odcinku muru obwodowego 176. Na dolnej kondygnacji podzielona była na trzy lokalności nazywane komorami 171 Być moŝe częściowo na jego miejscu powstać miały nowobudowane: izba, komnata i sala por. Lustracja , s. 76 i s. 47 niniejszego opracowania. 172 Lustracja , s. 54; Inwentarz 1568, k. 4 r; Inwentarz , k. 145 v - k. 146 r; Inwentarz , k. 693 r. 173 Lustracja , s Lustracja , s. 54; Inwentarz 1568, k. 6 r; Inwentarz , k.145 v. 175 Być moŝe miał miejsce w 1581 roku, por. Teki Pstrokońskiego, k Lustracja , s. 54; Inwentarz 1568, k. 6 r; Inwentarz , k. 145 v, k. 146 r.

41 41 (w opisie z 1564 roku), bądź izdebkami (1588), z otworami okiennymi zabezpieczonymi Ŝelaznymi kratami. Analizując XVI-wieczne opisy, moŝna te pomieszczenia rozróŝnić jako kuchnię właściwą z parą stołów, ław oraz zapewne kominkiem, połoŝoną obok izdebkę z piecem i kominem, a takŝe prawdopodobnie niewielką sionkę 177. Na piętrze (posiadającym zapewne wspólne schody z piętrem domostwa dla czeladzi) znajdowała się izdebka z sionką, wyposaŝone w piec i chyba dość przestronne, bo oświetlone pięcioma oknami, oprawionymi w podwójne szklane tafle. Pomieszczenie to spełniać mogło, jak moŝna się domyślać, rolę codziennej jadalni dla mieszkańców zamku. W 1588 roku stan obiektu nie przedstawiał się juŝ najlepiej: piece były stare, okna zniszczone, a dach wymagał nowego pokrycia. W tym samym roku kuchnia doszczętnie spłonęła. RównieŜ przy murze, ale po przeciwnej stronie dziedzińca pomiędzy domem sądowym, a dawną rotundą znajdowała się piekarnia Ten niewielki, zabudowany w konstrukcji szachulcowej, parterowy budyneczek, podzielony był na cztery pomieszczenia: sień z dwiema komórkami oraz izbę białą oświetloną dwoma (wg opisu z 1564 roku), a potem trzema (1588 r.) otworami okiennymi. Na wyposaŝeniu tej izby był prosty piec, a takŝe koryto wielkie dla pieczenia chleba 179. Źródła pisane z 1588 roku przedstawiają, co dość typowe dla całej zabudowy zamkowej, znacznie juŝ zaniedbaną piekarnię. Pomimo to, przetrwała ona poŝar, a istniała chyba jeszcze do początku drugiej ćwierci XVII stulecia. Zamkową zabudowę uzupełniała umiejscowiona na środku dziedzińca studnia, wzmiankowana od 1568 roku; w świetle opisów była ona ocembrowana drewnianymi balami i przykryta gontowym daszkiem, okowane metalowymi obręczami wiadro wyciągano przy pomocy poziomego wału korbowego W lustracji z 1564 roku wymieniony jest kucharz zarabiający rocznie 6 florenów i 12 groszy. Ponadto wyszczególniona jest suma 100 florenów przeznaczana co roku na zakup mięsa, ryb i przypraw korzennych, a dalej wspominana jest równieŝ sól: Lustracja , s Lustracja , s. 55; Inwentarz 1568, k. 4 v.; Inwentarz , k. 145 r; Inwentarz , k.693 v. 179 W Lustracji z 1564 roku wymieniony jest piekarz, który zarabiał 4 floreny rocznie. Mąka na chleb pozyskiwana była zapewne z naleŝącego do zamku młyna, por. Lustracja , s Inwentarz 1568, k. 6 r.; Inwentarz , k. 145 r; Inwentarz , k. 693 v.

42 4.2.3 Faza nowoŝytna i upadek zamku (1588 r. - koniec XVIII w.). 42 Ostatni okres funkcjonowania zamku, określony tu mianem nowoŝytnego rozpoczynają zmiany w jego strukturach przestrzennych, jakie nastąpiły po poŝarze, a zamyka go upadek castrum i rozbiórka jego murów, która miała miejsce po roku Dnia 7.V.1588 roku, w czasie sprawowania urzędu starosty przez Andrzeja Zebrzydowskiego (10.I IX.1588 roku), ponoć z jego winy wybuchł poŝar, który strawił południową część zamku 181. śywioł dokonał ogromnych zniszczeń, szczególnie w obrębie domu wielkiego: runęły drewniane stropy, spłonął dach i nadwątlona została struktura ceglanych murów 182. Spłonęły takŝe wówczas pozostałości drewnianego parkanu i włączonych w jego linię baszt. W literaturze wielokrotnie i niezbyt chyba słusznie podkreślano, iŝ po wydarzeniu tym zamek chylił się ku upadkowi, który przypieczętowały ostatecznie rozbiórki. Tymczasem wydaje się, iŝ w latach panowania na zamku przedstawicieli rodziny Jaxa-Bykowskich (w latach ), i dzięki prowadzonym podówczas pracom budowlanym przywrócono zamek do stanu sprzed poŝaru, choć oczywiście jego skutki były jeszcze długo dostrzegalne. Dla poszukiwania przyczyn upadku castrum zwrócić natomiast naleŝy uwagę raczej na skutki potopu szwedzkiego oraz wojny północnej, a przede wszystkim na niegospodarność starostów i zwyczajne przeŝycie się dawnych, niepoddanych modernizacji struktur. Głównym zadaniem, jakie spoczywało na Bykowskich było, jak moŝna domniemywać, podniesienie ze spowodowanych poŝarem zniszczeń południowej, reprezentacyjnej części zamku. Dom wielki zwany w lustracji z lat mieszkaniem zamkowym na miarę moŝliwości doprowadzono do porządku, chociaŝ musiało to trwać długo, skoro jeszcze w owych latach lustratorzy zastali jedno z pomieszczeń (salkę) wciąŝ spustoszone przez ogień 183. Co do formy odrestaurowanej siedziby starościńskiej, opowiadać się moŝna za znanym z wielokrotnie wspominanej mapy z 1796 roku, dwuskrzydłowym budynkiem, przyległym do południowozachodniego zaoblenia muru obwodowego. DłuŜsza, prostokątna w rzucie, część zachodnia korzystała zapewne z XVI-wiecznych murów traktu wschodniego i sieni, natomiast wieloboczne skrzydło wschodnie powstało poprzez dostawienie nowych murów do dawnej rotundy 184. Nie wykluczone, iŝ właśnie wtedy powstać mógł dość niechlujnie zbudowany mur, o szerokości 1,15 m, który zarejestrowano na zniszczonym zamknięciu wielobocznej absydy prezbiterialnej, gdzie 181 Lustracja , s.77; W. H. Gawarecki, Wiadomość statystyczno-historyczna, s Inwentarz , k. 693 r. 183 Lustracja , s. 77. W 1593 roku zawalił się rzekomo, takŝe zapewne nadwątlony ogniem, sklep na księgi, co zmusiło starostę do czasowego ich przeniesienia do sieradzkiej fary, za: J. Szaniawski, Wiadomości o dawnym zamku, s. 27. Szkoda ta została jednak do momentu spisania lustracji naprawiona, por. Lustracja , cz. 2; pag. cit. Niektórzy badacze przychylają się jednak do zdania, Ŝe dawna rezydencja, nie została nigdy odbudowana, por. J. Pietrzak, op. cit., s. 94. Funkcjonowanie w drugiej ćwierci XVII stulecia okazałego mieszkania zamkowego jest jednak niezaprzeczalnym faktem. 184 Por. Lustracja , s. 77, gdzie wspomniana jest między innymi: sztuka muru - ściany na 9 łokci wzdłuŝ, a wszerz na półtora chłopa - nowo restaurowana.

43 43 przecinał jej odcinki ukośne 185. Relikt ten wzniesiony został odmiennie niŝ kaplica w technice opus emplectum, w wątku wendyjskim, a do jego budowy uŝyto liczne kamienie narzutowe. Fundamenty omawianej konstrukcji, kontynuującej się poza bryłą rotundy dalej w kierunku północnym, zbudowane były z otoczaków, bezpośrednio na koronie zniszczonego prezbiterium. Na dolnej kondygnacji skrzydła zachodniego mieszkania zamkowego mieściły się zapewne izba ogrzewana piecem chędogim kafli białych i zaopatrzona w kominek oraz połoŝona na zachód od niej komnata wielka (z wydzieloną w postaci antresoli skarbnicą) równieŝ z kominkiem i piecem, ale o okazalszych, zielonych kaflach i murowanym fundamencie. W tym samym skrzydle, ponad przedstawionymi lokalnościami połoŝone były odpowiednio: wyłoŝona tarcicami izba stołowa z piecem, który wedle opisu był: białymi kaflami jako u wierzchu wszędy obwiedziony i kominkiem oraz pozbawiona stropu sala gdzie lecie sądy odprawują z dwoma kominkami. Łącznik pomiędzy skrzydłami stanowiły sionki (górna i dolna), w których zainstalowano kręte drewniane schody i kominek. Na piętrze izbę stołową od sionki odgraniczał dodatkowo przedpokój. Po drugiej stronie sionki, na dole, znajdował się sklep pod pokojem, gdzie księgi grodzkie chowają, z Ŝelaznymi drzwiami i takąŝ kratą w oknie oraz dostawiona doń komórka dla więźniów zamykana na cztery skoble. Nad nimi mieścił się pokój z nowo zbudowanym piecem, który wedle opisów był: chędogi, biały, na fundamencie murowanym białym obok zaś umiejscowiony był kominek. Na północ od pokoju pomieszczona była, wspominana juŝ salka z ciągle widocznymi śladami dawnego poŝaru, a z niej moŝna się było dostać schodami na dół aŝ na podwórze. Skrzydło zachodnie było podpiwniczone, a całość wieńczył dach kryty gontem 186. Rozplanowanie pomieszczeń starościńskiej rezydencji Bykowskich pozwala przypuszczać, Ŝe pomimo anachronicznej asymetrii narzuconej przebiegiem dawnych murów, jej forma nie była dziełem przypadku, ale planowaną kreacją nadąŝającą, za modami epoki 187. O klasie tej budowli i ambicjach rodziny Bykowskich świadczą takŝe okazałe odrzwia, które odnaleziono na Wzgórzu Zamkowym w trakcie prac porządkowych. W 1925 roku zostały one wmurowane w fasadę sieradzkiego kościoła p.w. Wszystkich Świętych, gdzie teŝ są eksponowane do chwili obecnej 188. Na ten bardzo ciekawy zabytek, o wysokiej randze artystycznej składają się dwie kręcone kolumny, zdobione subtelnym ornamentem winnej latorośli oraz dwa gryfy (bądź gryf i lew) podtrzymujące nadproŝe. 185 K. Koczorowski, op. cit., s Lustracja , s Zgodnie z wymogami, połoŝona na piętrze i dobrze oświetlona izba stołowa poprzedzona była salą i przedpokojem, zaś naprzeciw niej, po drugiej stronie sieni połoŝony był pokój mieszkalny z alkierzykiem, por. Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, oprac. A. Miłobędzki, Warszawa 1957, s , 67, Sień posadowiona zapewne w miarę moŝliwości centralnie, podkreślona była altaną, a większość pomieszczeń wyposaŝona była w kaflowe piece (równieŝ z modną zieloną polewą) i murowane kominki. Prace restauracyjne podjęte przez Bykowskich porównać moŝna z działalnością Kacpra Denhoffa, który przekształcił w latach niedaleki zamek w Bolesławcu n. Prosną na wygodną siedzibę starościńską, por. L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, op. cit., s Zarówno sieradzkie mieszkanie zamkowe, jak i siedziba bolesławiecka oparte były o obwód obronny, a rezultatem wykorzystania w czasie ich budowy dawnych murów, były ich załamane dwuskrzydłowe rzuty. 188 Por. W. Pogorzelski, Sieradz, Włocławek 1927, s. 30; KZS, tom 2, pag. cit.

44 44 W centralnym punkcie tegoŝ widnieje orzeł o rozpostartych skrzydłach. Detal ów datować moŝna na koniec XVI-początek XVII stulecia, a najbliŝszych doń analogii upatrywać naleŝy w kamieniarce z elewacji zachodniej dworu obronnego tychŝe samych Jaxa-Bykowskich, w podpiotrkowskich Bykach, gdzie równieŝ widnieje przedstawienie gryfa - w czytelnym kontekście rodowego herbu fundatorów. Pozostała zabudowa zamkowa, tak, jak to miało miejsce w poprzednim okresie, odbiegała skalą od rezydencji starościńskiej. Przy zachodnim odcinku muru obwodowego powstała nowa kuchnia zamkowa, zapewne na miejscu dawnej, strawionej poŝarem. Ten piętrowy, kryty gontowym dachem budynek miał wedle opisu ściany wiązane w strychulce i wypełnione gliną, a więc wzniesiony był zapewne w konstrukcji szkieletowej 189. Na dole, oprócz pomieszczenia kuchennego, mieściły się takŝe izdebka wyposaŝona w piec prostych kafli oraz komora. Piętro, na które dostać się moŝna było po schodku złym podzielone było na sionkę z niewielką chruścianą komórką oraz izdebkę ze starym piecem kaflowym, oświetlona czterema oknami 190. Po przeciwnej stronie dziedzińca doŝywała swych dni piekarnia, opisana jako budowanie na kształt chałupy 191. Z obiektów istniejących we wcześniejszym okresie spotykamy ponadto izdebkę koło wieŝy oraz zawaloną studnię przykrytą daszkiem, połoŝoną po środku dziedzińca. Na podstawie opisu lustracyjnego z początku 2 ćwierci XVII wieku, dowiadujemy się za to, Ŝe w czasie jego sporządzania wznoszono izbę, komnatę i salę, które lokalizować moŝna w okolicach bramy 192. Same nazwy pomieszczeń pozwalają się domyślać, Ŝe budowlę tę planowano wykorzystać do celów innych niŝ gospodarcze, być moŝe miała ona przejąć funkcję dawnego domu sądowego, który wtedy chyba został rozebrany. Obiekt ten identyfikować chyba naleŝy z gmachem znanym z opisu z roku Na jego podstawie rekonstruować moŝna budynek o trzech, połoŝonych na parterze, lokalnościach: izbie sądowej, Izbie na Kancelarię oraz dzielącej je sieni, z której schody wiodły do połoŝonego na piętrze alkierzyka. Na relikty tego obiektu natknął się teŝ prawdopodobnie w wykopie 2/69 K. Nowiński 194. Na głębokości od 0,70-0,80 m (od poziomu gruntu) pojawiło się tam nieregularne zaciemnienie o wymiarach około 4,0 x 10,0 m, które tworzyła spalenizna o miąŝszości 0,30-0,40 m, pod którą na głębokości około 1,10-1,20 m, znajdowała się zgodna z zarysem spalenizny warstwa zaprawy wapiennej, tworząca ubite klepisko o miąŝszości do 0,15 m. W spaleniźnie odnaleziono piaskowcowe detale architektoniczne, pochodzące zapewne z progu, a takŝe trzy cegły palcówki 195. Materiał zabytkowy w przewaŝającej części łączyć moŝna ze stuleciami XVII i XVIII, co potwierdza powyŝsze przypuszczenia. Obiekt ten, jest niestety jedynym reliktem zabudowy zamkowej, z późnonowoŝytnej doby jej egzystencji, 189 Por. Lustracja , s Ibidem. 191 TamŜe, s TamŜe, s Lustracja Nie próbowano ich jednak wówczas zinterpretować, por. K. Nowiński, Sieardz - sprawozdanie 1969, s. 6-7, TamŜe, s. 6-7.

45 45 zidentyfikowanym dzięki badaniom terenowym. Pomiędzy zamkiem, a mostem zwodzonym w czasach Bykowskich funkcjonowały dwa obiekty, a było to: budowanie gdzie wrotny mieszka połoŝone po prawej stronie drogi wiodącej na zamek oraz umiejscowiona naprzeciw niego izdebka ( ) gdzie kancelaryja swoje powinności odprawuje, przeniesiona tam być moŝe na czas budowy nowej siedziby urzędu. Wewnątrz niej mieścił się piec dobry i komin, a oświetlały ją dwa oszklone okna 196. Nie mamy niestety Ŝadnych informacji na temat funkcjonowania przygródka w omawianym okresie. Na działania remontowe w obrębie zamku zdecydował się jeszcze w roku 1729 starosta Jan Tomasz Morsztyn, który po oczyszczeniu komory wieŝy głównej wprowadził do jej wnętrza przewód kominowy z kominkiem, nowe stropy oraz kręte drewniane schody zamiast dawnych drabin w komunikacji wewnętrznej. Dokładne relacje spisane w trakcie tegoŝ remontu wskazują, iŝ sieradzki bergfrid, podobnie jak inne dawne wieŝe zamkowe był w okresie nowoŝytnym wykorzystywany w celach penitencjarnych, z podziałem na wieŝę dolną (in fundo), oraz górną, oddzielone stropem z wyciętą weń szybą dla podawania skazańcom wody i Ŝywności. Na poziomie owego stropu znajdował się takŝe otwór wejściowy do bergfridu, w XVIII stuleciu górujący około 5,0 m nad ówczesnym poziomem uŝytkowym dziedzińca 197. Druga połowa wieku XVIII to juŝ okres nieodwracalnej rujnacji załoŝenia zamkowego, jak o tym donoszą kolejne opisy inwentaryzacyjne. JuŜ w lustracji z lat zauwaŝono, iŝ...mur wkoło tego zamku porysowany, potrzebujący wielkiego ratunku, który przez ogień z dawna zwątlony... W 1765 roku mur opisywany jest, jako miejscami od góry do ziemi na wylot rozgryzowany, a w 1789 porozpadywany y zdezelowany 198. Dzieła zniszczenia muru obwodowego oraz innych obiektów zamkowych dokonała ludność miejscowa, gdy tylko Prusacy zezwolili na rozbiórkę. Prace te przeprowadzono tak starannie, iŝ nie przypuszczono nawet fundamentom na palach dębowych spoczywającym Lustracja , s Teki Pstrokońskiego, k k za J. Szaniawski, op. cit., nr.8, s.30; Lustracja 1789, s J. Szaniawski op. cit., s.31

46 5. Rejon zamkowego przygródka i sieradzkiej Pragi w świetle źródeł pisanych i badań terenowych. 46 Na w przybliŝeniu owalnym obszarze, rozciągającym się pomiędzy zachodnią odnogą Warty (w miejscu jej największego zbliŝenia do castrum), a zamkową fosą mieścił się zapewne przygródek (stanowisko 3b), czyli zespół produkcyjno-magazynowy, stanowiący zaplecze gospodarcze sieradzkiego castrum. Trudno jest określić kiedy przygródek się ukształtował; brak bowiem nieomal badań archeologicznych na tym i innych obiektach tego rodzaju, co przy niedostatku źródeł pisanych nie daje podstaw do uogólniajacego wnioskowania. Przypuszczać jednak moŝna, iŝ w pełni ukształtowany przygródek, jaki znamy z archiwaliów skarbu koronnego z połowy XVI stulecia uformował się znacznie wcześniej, najpewniej w XV wieku. Lustracje i inwentarze i w tym przypadku są podstawowymi źródłami do rekonstrukcji dyspozycji przestrzennej. W ich świetle wiemy, iŝ teren ten otaczał drewniany parkan, zamykający przestrzeń pomiędzy dwojgiem wrót, nie wspominany juŝ wszakŝe po 1568 roku. Od strony miasta droga wiodła przez bramę z drzewa, z izdebką dla wrotnego (ogrzewanej piecem i oświetlonej trzema oknami). Pośród obiektów produkcyjnych, (połoŝonych jak moŝna wnosić z opisu po prawej stronie drogi z zamku do miasta) wymienić naleŝy browar, połoŝony w bezpośrednim sąsiedztwie zamku, na wyposaŝeniu którego w 1564 roku były: kocioł wielki do warzenia piwa, drugi mniejszy do chmielu, kadzi 2, przykadek 1 i drybus do zlewania piwa. Obiekt ten określony został w 1588 roku jako stary. Za browarem, w stronę miasta, znajdował się ozd do oŝdŝenia słodów, w którym sień i izba, tamŝe kadź 1, zaś obok miejsca waŝenia piwa mieściła się łazienka, poprzedzona sionką, a oświetlona dwoma oknami (choć w 1588 roku miała tu być stajenka burgrabina i chlew ). Ponadto, najpewniej po lewej stronie drogi ku miastu, na przygródku zlokalizowane były stajnie (dwie: jedna wielka na koni 60, druga mała na koni 20 ) oraz masztalnia. Źródła XVII i XVIII wieczne nie wspominają juŝ bezpośrednio o przygródku, który najpewniej wraz z zanikiem ogólnej koniunktury gospodarczej z czasem upadł. Nadmienić jednak naleŝy, iŝ w lustracji z 1789 roku opisana została oficyna pod zamkiem, połoŝona najpewniej na miejscu dawnego przygródka; sądzić moŝna, iŝ to jej prostokątny rzut widoczny jest na planie pruskim w bezpośredniej bliskości zamkowych murów. Badania archeologiczne przeprowadzone na stanowisku 3 b nie dostrzegały jeszcze problematyki osadnictwa okresów nowoŝytnych, stąd zagadnienia dotyczące przygródka zostały podówczas pominięte. Tym niemniej podkreślić naleŝy iŝ w trakcie tychŝe badań oprócz śladów osadnictwa wczesnośredniowiecznego (tzw. kępa D) na stanowisku odnotowano występowanie ułamków cegieł, naczyń glinianych o metryce nowoŝytnej, ale takŝe i dębowych kołów, osadzonych w calcu (około 0,50-1,0 m pod powierzchnią gruntu), których funkcji i chronologii nie zinterpretowano. Nie moŝna wykluczyć, iŝ relikty te były związane właśnie z zamkowym

47 47 przygródkiem, choć hipoteza ta wymaga weryfikacji w świetle nowych badań. Z pewnością kontynuacji dawnych prac eksploracyjnych wymaga takŝe połoŝone w rejonie dawnego kościoła Świętej Trójcy stanowisko Sieradz 4, rozpoznane dotąd jedynie sondaŝowo wpierw przez T. Łaszczewską, a następnie U. Perlikowską-Puszkarską. W trakcie obu sezonów badawczych zlokalizowano relikty budowli murowanych. W wykopie eksplorowanym w 1978 roku miał to być przynaroŝnikowy fragment fundamentów dwóch murów ceglanych (jej muru północnego i zachodniego), o szerokości 1,10 m, zmurowanych z cegieł o formacie około x = 60-80, z = , kładzionych na glinie i zaprawie wapiennej w wątku nieregularnym. Budowli tej towarzyszył mur innego obiektu, zarejestrowany w naroŝniku północno-zachodnim wykopu. Na bliŝej nieznany fundamentowy nieregularny murek kamienno-ceglany (z koroną około 0,70 m poniŝej poziomu gruntu) natrafiła w wykopie takŝe T. Łaszczewska. Relikt ten zajmować miał obszar około 0,50 x 0,95 m, cegły spoczywały na zaprawie wapiennej, a ich format to x = mm, y = mm i z = mm. W sąsiedztwie tegoŝ muru zlokalizowano cztery pochówki szkieletowe, umieszczone we wkopach w piaszczystej warstwie o rudym zabarwieniu. Zmarli w nich pochowani zwróceni byli głową w kierunku wschodnim, a ich szczątki składano do kłód i trumien, po których zachowały się zarysy w dnie jam grobowych oraz fragmenty drewna. W jamach grobowych znaleziono takŝe ułamki obtaczanych naczyń glinianych wypalonych w atmosferze utleniającej oraz okruchy cegieł. Pod jednym z pochówków odkryto starszą jamę, wkopaną w calec, którą w kontekście stratygrafii i na podstawie materiałów ceramicznych datować moŝna na XIII stulecie. Na opisanych nawarstwieniach zalegała piaszczysta warstwa o zabarwieniu brązowym, z ułamkami cegieł - palcówek, z licznymi fragmentami szczątków ludzkich, fragmentami drewna po rozłoŝonych trumnach oraz ułamkami naczyń o nowoŝytnej metryce. Poziom ten identyfikować naleŝy z cmentarzem funkcjonującym przy kościele Świętej Trójcy w XVI-XIX stuleciu, choć J. Kamińska ułamki cegieł ponad warstwą pochówków XIII - wiecznych identyfikowała z datowanym na XIV wiek murowanym grobowcem 200. Reasumując, z ograniczonych powierzchniowo i dość przypadkowych badań wyłania się interesujący obraz sepulkralnej tradycji miejsca, sięgającej przynajmniej czasów lokacji miasta, a kontynuowanej po okres późnonowoŝytny. Pochówki zgromadzone były z pewnością w rejonie kościoła Świętej Trójcy, którego pewnych reliktów nie udało się zidentyfikować. Zarejestrowano natomiast mury mogące być częścią świątyni, choć raczej fundamentowaniem drewnianych ścian kościoła nowoŝytnego, niŝ reliktem murowanej budowli o starszej metryce. Nikły stan rozpoznania obiektów nie pozwala jednak wykluczyć zupełnie innej interpretacji odkrytych budowli. 200 J. Kamińska, Sieradz średniowieczny w świetle, s. 59.

48 6. Wnioski konserwatorskie - moŝliwości rewitalizacji. 48 Rozdział kończący to odnoszące się do archeologii opracowanie rozpocząć wypada od postulatu dalszych badań nad Sieradzem poniŝej skarpy miejskiej. Stratygrafia kulturowa znajdujących się tam stanowisk obejmuje, jak to przedstawiono powyŝej: pozostałości kilku osad wczesnośredniowiecznych dwuczłonowego grodu z XII-1 połowy XIII stulecia niezwykle waŝnego w kontekście badań kastellolgicznych zamku przejściowego z XIIIpołowy XIV wieku relikty zamku murowanego, funkcjonującego w wiekach XIV-XVIII i towarzyszącego mu zespołu produkcyjno-magazynowego (przygródka), dwa obiekty sakralne wielowarstwowe cmentarzysko szkieletowe. Wspólną cechą tychŝe stanowisk jest ich fragmentaryczne, a niekiedy wręcz sondaŝowe rozpoznanie. W głównej mierze odnosi się to do obszaru Pragi, na którego temat wiedza archeologiczna jest więcej niŝ skromna, i nie ma chyba szansy na jej znaczące powiększenie w najbliŝszym czasie. O wiele bardziej bolesną jest jednak refleksja nad Wzgórzem Zamkowym, które jak to juŝ podkreślano, pomimo wielu lat badań wciąŝ pozostaje obiektem nieomal obcym nauce, a wobec braku elementarnej monografii, walory podstawowej publikacji na jego temat wciąŝ zachowuje Sieradz w średniowieczu Janiny Kamińskiej z 1962 roku. Abstrahując od merytorycznych właściwości prac prowadzonych przez PP PKZ stwierdzić naleŝy, iŝ materiał dokumentacyjny i ruchomości zebrane w ciągu tych kilkunastu lat badań, po opracowaniu stanowić winny punkt wyjścia dla dalszych działań. Oprócz badań kameralnych niezbędnym wydaje się takŝe bowiem powrót do obserwacji terenowych. W optyce minimalnej polegać powinien on na eksploracji docalcowego, regularnego wykopu archeologicznego, rejestrującego w miarę moŝliwości wszystkie fazy rozwoju osadnictwa w obrębie stanowiska. Poza nowymi analizami stratygrafii i występujących w jej kontekście zabytkowych mobilów, waŝkim postulatem powinno stać się pobranie próbek do analiz dendrochronologicznych (oraz 14C), moŝliwości których, od czasu ostatnich badań archeologicznych w obrębie omawianego stanowiska, poczyniły na gruncie polskim ogromne postępy. W celu poszerzenia bazy danych moŝna by takŝe pozyskać próbki z wykopów juŝ eksplorowanych, a podobne badania objąć powinny takŝe i stanowiska Sieradz 3 oraz 3 b, gdzie takŝe natknięto się na dobrze zachowane relikty konstrukcji drewnianych. WaŜkim postulatem dla przyszłych prac archeologicznych powinno stać się takŝe rozpoznanie dotąd chyba najsłabiej przebadanej spośród form osadniczych Wzgórza, a mianowicie murowanego zamku. Eksploracja ta powinna dotyczyć zarówno rejestrowania dalszych negatywów i ewentualnych szczątków murowanych obwodu obronnego, domu wielkiego, wieŝy głównej

49 49 i bramnej, jak teŝ i poszukiwań reliktów obiektów wzniesionych z materiałów nietrwałych (jak na przykład obszernego domu sądowego). Na pełne rozpoznanie oczekuje takŝe kultura materialna castrum, tak w dobie późnego średniowiecza, jak i nowoŝytności, która dałaby cenny materiał porównawczy dla badań innych zamków Polski Centralnej. Zakończenie tak zakrojonego programu badawczego, w powiązaniu z reinterpretacją dawnych ustaleń, zaowocowałoby z pewnością monografią, na którą stanowisko to bez wątpliwości zasługuje. Po dłuŝszej przerwie, w ostatnich latach znów pojawiły się koncepcje dotyczące działań, na terenach Sieradza poniŝej skarpy miejskiej, które pomieścić moŝna w pojęciu rewitalizacji. Tereny te, to obszar o wielkich wartościach poznawczych dla szeroko rozumianej archeologii historycznej. Jednocześnie, za sprawą przekształceń jakie dokonywały się w ciągu ostatnich 200 lat, jest to teren dość trudny do ewentualnej rewitalizacji. Z pewnością wymagająca dalszych badań Praga, to obecnie obszar objęty zabudową mieszkalną. Człon południowy grodu zajmuje Park Etnograficzny, stanowiący cenne uzupełnienie ekspozycji Muzeum Okręgowego. Natomiast rejon przygródka został zdewastowany poprzez prace melioracyjne w trakcie regulacji koryta śegliny. W wymienionych miejscach trudno byłoby o adaptację terenu wykraczającą poza instalację stosownych tablic informacyjnych. Wobec powyŝszego terenem ewentualnych działań pozostaje Wzgórze Zamkowe i na moŝliwościach adaptacyjnych dotyczących tego miejsca pragniemy się skupić. Potrzeba i sposób zagospodarowania Wzgórza Zamkowego w Sieradzu jest problemem powracającym juŝ od ponad stulecia. W początkach XX wieku, po przeprowadzeniu prac porządkowych, zrealizowaną została typowa dla epoki wizja, którą nazwać moŝna kopcem patriotycznym. Ta postać Wzgórza Zamkowego uległa destrukcji w czasie II wojny światowej. Odkrycie w 1968 roku reliktów ceglanej rotundy i powstały w wyniku tego problem konserwatorski oraz powrót Antoin a Cierplikowskiego (1971), inspirującego miejscowe władze do działań o wielkim formacie zaowocowały (deklarowaną) koniunkturą finansową wokół Wzgórza Zamkowego i podwyŝszoną gotowością do działań w jego areale. Metoda i cel tychŝe działań początkowo były skrajnie dychotomiczne. Z jednej bowiem strony zakładano (wizja Cierplikowskiego), w oderwaniu od potrzeb konserwatorskich, wprowadzenie na teren dawnego zamku infrastruktury oderwanej od historycznych realiów 201. Opozycyjną wobec tejŝe koncepcji stała się propozycja przekształcenia części omawianych terenów (połoŝonych w widłach Warty i śegliny) w Sieradzki Park Etnograficzny, która teŝ zyskała akceptację i została ostatecznie zatwierdzona w roku Projekt zagospodarowania Wzgórza Zamkowego, jako rezerwatu archeologicznego 201 K. Nowiński, Od baszty do rotundy, s J. Augustyniak, Z zagadnień ekspozycji zabytków archeologicznych in situ. Problemy ekspozycji na grodzisku, Ochrona Zabytków, R. 6, nr 4 (103), s. 277.

50 50 z prezentowaną in situ ekspozycją przygotowany został przez Jerzego Augustyniaka 203. Przewidywał on powstanie dwóch nieinwazyjnych przestrzennie pawilonów. Jednego prezentującego pozostałości odkrywanej podówczas rotundy w miejscu jej odnalezienia oraz drugiego pokazującego fragment wykopu 4/69, ze spreparowanym wschodnim profilem ziemnym. Sugerowano takŝe wykorzystanie jednego z niemieckich schronów jako sklepiku z pamiątkami związanymi ze stanowiskiem. Oprócz wspomnianych krytych ekspozycji terenowych i uporządkowania terenu Wzgórze Zamkowe pozostać miało w świetle koncepcji Augustyniaka terenem nie poddanym dalszym przekształceniom, a oddziałującym na zwiedzających poprzez swą surowość. Elementy wystawiennicze i materiały opisowe wyprowadzone być miały na teren etnograficznej części skansenu. Brak funduszy, przeciągające się prace archeologiczne i debaty nad sposobem postępowania z rotundą, podczas których pojawiły się nawet koncepcje pocięcia jej ceglanych murów i sklejenia ponad miejscem odkrycia 204, doprowadziły ostatecznie do degradacji nie dość zabezpieczonych murów zabytku. JuŜ w roku 1971 stwierdzono kilkanaście nowych pionowych spękań muru, odpadnięcie lica o powierzchni 2 m² oraz bezpowrotne zniszczenie cegieł w koronie i sklepieniu. 205, a obiekt był odsłonięty jeszcze przez około 10 lat! Ostatecznie, dzięki słusznej interwencji SłuŜb Konserwatorskich oczekującą na konserwatorskie zabiegi kaplicę zasypano, a jedynym elementem ekspozycyjnym stała się tablica informacyjna. Po latach, pierwszym problemem jaki naleŝy poruszyć w kontekście rewitalizacji Wzgórza Zamkowego jest moŝliwość i zasadność ekspozycji oryginalnej substancji zabytkowej in situ. Wobec prawdopodobnego braku na terenie stanowiska reliktów zamku murowanego innych, niŝ negatywy po wybranych murach, pozostaje tu kwestia najcenniejszego obok zespołu dominikańskiego zabytku Sieradza, jakim jest bez wątpienia ceglana rotunda zamkowa. Materiał z jakiego zbudowana jest kaplica (cegła kładziona na zaprawie wapiennej) i słabo wiąŝący lico z wnętrzem muru wątek wendyjski stwarzałyby powaŝne problemy z zabezpieczeniem, murów po ich wydobyciu spod ziemi i naraŝeniu na działalność szkodliwych czynników atmosferycznych. Konserwacja zabytkowej substancji, wypełnienie powstałych ubytków, przemurowanie korony murów, a zapewne i załoŝenie opaski opinającej spękaną bryłę budynku oraz wyizolowanie fundamentów od szkodliwego działania wilgoci, a przede wszystkim przemarzania, to tylko część problemów, z jakimi naleŝałoby się zmierzyć pryz ekspozycji rotundy. Istotne utrudnienie wynikałoby takŝe z uwarunkowań terenowych, w jakich znajduje się omawiana budowla. Po pierwsze zalega ona około 3,0 m poniŝej obecnego poziomu uŝytkowego Wzgórza Zamkowego, co wymuszałoby jego niwelację na większej powierzchni wokół zabytku, w celu zabezpieczenia od spływu wód powierzchniowych. Po wtóre budowla znajduje się dosyć nisko względem terenu 203 J. Augustyniak, Z zagadnień ekspozycji zabytków, s K. Nowiński, Problematyka naukowa, konserwatorska i ekspozycyjna, s TamŜe, s. 36.

51 51 otaczającego stanowisko, co przy okresowym podnoszeniu się lustra wody w zamkowej fosie stwarzałoby realne zagroŝenie wynikające z podsiąkania murów, bądź nawet ich podtapiania. Poprzestając na zasygnalizowaniu tych najwaŝniejszych problemów postawić trzeba pytanie, czy w 20 lat po zasypaniu rotundy jej odsłonięcie i restauracja są juŝ w zasięgu moŝliwości władz za to odpowiedzialnych? MoŜliwym, choć takŝe wymagającym pewnej niwelacji zamkowego plateau (a takŝe i wycinki drzew je porastających), wydaje się natomiast uczytelnienie przebiegu murów obwodowych i ewentualnie innych elementów zabudowy trwałej, poprzez nadmurowanie (bądź utrwalenie w inny sposób) miejsc odkrycia negatywów. Przestrzeń domknięta w ten sposób stworzyłaby naturalne granice castrum, które naleŝałoby uzupełnić o tablice zawierające opis ekspozycji oraz teoretyczną wizualizację nieistniejącego zamku. Dopuszczalnym wydaje się takŝe wprowadzenie w tak zakreślone struktury budynku (budynków?) z materiałów nietrwałych np. kuchni (w miejscu odnalezienia jej pozostałości), obecność których zapewniłaby zamkowi niezbędne przecieŝ Ŝycie. Oczywiście instalacja tego rodzaju obiektów wymagałaby uprzednich badań rozpoznawczych ukierunkowanych na odszukanie reliktów zabudowy rozproszonej wokół zamkowego dziedzińca. Problemem, a moŝe elementem całości, tak planowanej przestrzeni stałyby się obecnie dominujące w kompozycji Wzgórza Zamkowego niemieckie bunkry, będące przecieŝ świadectwem obronnej tradycji miejsca. Z całą pewnością odrzucić natomiast naleŝy niemoŝliwą, między innymi z uwagi na uwarunkowania terenowe, ale i klimatyczne, ekspozycję elementów grodziska, jak i zamku drewniano-ziemnego, czy teŝ bardzo trudne technicznie preparowanie profili ziemnych. Mocno takŝe naleŝy podkreślić, iŝ brak stosownych przesłanek nie umoŝliwia równieŝ rekonstrukcji (odbudowy) obiektu w którejkolwiek fazie jego dziejowej egzystencji, bez stworzenia z gruntu fałszywej jego makiety, szkodliwej z punktu widzenia działań konserwatorskich, a będącej świadectwem źle pojmowanej rewaloryzacji zabytku.

52 7. Propozycja sposobu ekspozycji reliktów. 52 Jak juŝ wspomniano w rozdziale powyŝej z naszego punktu widzenia na omawianym terenie niestety nie moŝna eksponować Ŝadnych autentycznych reliktów archeologicznych. Nie moŝna teŝ w odniesieniu do fosy przewidzieć odtworzenia narysów ziemnych tej formy krajobrazowej, poniewaŝ brak jest źródeł kartograficznych starszych niŝ XIX wieczne, które z kolei nie muszą rejestrować fazy pierwotnej, a mogą być wynikiem wtórnych przekształceń lub kreacji quasikonserwatorskich. Zatem rewitalizacja tego terenu powinna zostać włączona w zakres ścieŝek edukacyjnych, które promowałyby ten tak, współcześnie słabo powiązany z tkanką miejską i przez to zaniedbany zakątek Sieradza, o niebagatelnej wartości historycznej oraz ogromnych walorach ekspozycyjnych, przyrodniczych i kulturowych. Nie przesądzając dalszych sposobów rewitalizacji, które powinny być przedmiotem odrębnego studium, naszym zdaniem, po uporządkowaniu terenu naleŝy: zorganizować ścieŝkę (lub ścieŝki) edukacyjne, łączące walory przyrodnicze z historycznymi, komunikując Wzgórze Zamkowe z miastem; oznakować teren Wzgórza Zamkowego i osi komunikacyjnej na całym przebiegu ulicy Zamkowej tablicami informacyjnymi, prezentującymi dziedzictwo historyczne. Przystanki oznaczone tablicami powinny być rozmieszczone w szczególności: na początku ulicy Zamkowej od strony miasta z komentarzem dotyczącym całej omawianej przestrzeni; w rejonie Bramy Grodzkiej; w rejonie historycznego przejścia przez starorzecze; w rejonie kościoła pw. św. Trójcy; kilka na Wzgórzu Zamkowym z podgrodziem i osadą. fazy i elementy zabudowy Wzgórza Zamkowego pokazać róŝnymi poziomami terenu i odpowiednim jego ukształtowaniem; relikty zabudowy zielenią lub małą architekturą; zalegające pod ziemią relikty kaplicy zamkowej tzw. rotundy ze względu na jej szczególną wartość naleŝy przedstawić na dzisiejszym poziomie uŝytkowym w formie trwałej w obrysie rzutu przyziemia. Zaleca się uŝycie tutaj kamienia polnego; relikty obiektów archeologicznych z osad moŝna zasygnalizować w ich obrysie przy uŝyciu drewna czy kamieni, naleŝy rozwaŝyć moŝliwość pokazania rozplanowania wnętrza chaty.

53 53 w ulicy Zamkowej relikty historyczne moŝna pokazać róŝnicując jej nawierzchnię kostką; w obrębie istniejącej fosy naleŝy wykonać tylko prace porządkowe i stabilizujące jej skarpy, naleŝy określić sposób jej powiązania komunikacyjnego. W celu podniesienia atrakcyjności turystycznej naleŝy rozwaŝyć moŝliwość wybudowania np.: mostu zwodzonego w towarzyszącej mu infrastrukturze.

54 54 Plan sytuacyjny stanowisk archeologicznych badanych w Sieradzu w latach za: J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle wyników badań archeologicznych, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna, nr 7 : Sieradz w średniowieczu, 1962, ryc. 6

55 55 Sieradz - stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Plan warstwicowy U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych w archeologicznych badaniach terenowych prowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna, nr 26, 1979, ryc. 1 Sieradz, Wzgórze Zamkowe. Widok dzisiejszy, fotografia lotnicza W. Stępnia

56 56

57 57 Sieradz - stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Wykop rzut drugiej (pierwszej wg J. Kamińskiej) warstwy osadniczej J. Kamińska, Badania na stanowisku 1 (Osada otwarta, gród starszy, gród młodszy), Prace i Materiały Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, nr 7: Sieradz w średniowieczu, ryc. 2 Sieradz - stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Wykop 1958, rzut poziomy czwartej (trzeciej wg J. Kamińskiej) warstwy osadniczej J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., ryc. 4

58 58 Sieradz, stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Wykop 3/69, rzut na poziomie -1,50 m Konstrukcje izbicowe wału grodziska

59 59

60 Stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Wykop 1958, profil północny, J. Kamińska, Badania na stanowisku 1 (Osada, gród starszy, gród młodszy), Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, nr 7. 60

61 61 Wzgórze Zamkowe, wykop 5/69, poziom 129, m n.p.m., wał drewniano-ziemnego zamku, o konstrukcji izbicowo - przekładkowej, U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - zamek, wykop nr 5..., Warszawa 1982, ryc. 6 Wzgórze Zamkowe, wykop 7/71, rzut poziomy na poziomie 131,82 m npm., na pierwszym planie izbica wału zamku drewniano-ziemnego (północno - zachodni naroŝnik wykopu), fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

62 62 Wzgórze Zamkowe, wykop 8/81 (gł m n.p.m.), widoczna konstrukcja wału drewniano-ziemnego zamku i jego gliniany płaszcz, fot. PKZ / Oddz. w Warszawie Wzgórze Zamkowe, wykop 8/81 (poziom m n.p.m.), widoczna konstrukcja wału drewniano-ziemnego zamku i jego gliniany płaszcz, fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

63 63 Wzgórze Zamkowe, rotunda widok nawy od strony wschodniej po wyeksplorowaniu wnętrza, fot. PKZ / Oddz. w Warszawie Wzgórze Zamkowe, rotunda widok nawy od strony południowej (widoczne otwory w północnym licu obiektu), fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

64 64 Wzgórze Zamkowe rotunda widok nawy od strony północnej, fot. PKZ / Oddz. w Warszawie Wzgórze Zamkowe, rotunda otwór komunikacyjny (okienny?) od strony wewnętrznej, fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

65 65 Wzgórze Zamkowe, rotunda sondaŝ C (widoczne fundamenty nawy centralnej od strony południowej), fot. PKZ / Oddz. w Warszawie Wzgórze Zamkowe, rotunda widok lica nawy od strony północno - zachodniej (widoczna dostawiona do obiektu nowoŝytna ława kamienna), fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

66 66 Wzgórze Zamkowe, izbica wału zamku drewniano-ziemnego, dochodząca do lica południowo- zachodniego nawy rotundy, fot. PKZ / Oddz. w Warszawie Wzgórze Zamkowe, poziom moszczenia drewnem na północ od rotundy (gł m), widok od strony wschodniej, fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

67 67 Sieradz stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Rzut reliktów rotundy (wykopy 1/69,1A/73): U. Perlikowska-Puszkarska, Brick rotunda on the Castle Hill In Sieradz: Archeological and architectonic researches , Archaeologia Polona XXIII, 1984

68 Plan Sieradza i okolic wykonany w 1796 roku, AGAD, zb. kart

69 69 Sieradz. Plan zamku (na podstawie planu z 1796 roku), U. Perlikowska-Puszkarska, Wzgórze Zamkowe w Sieradzu. Archeologiczne badania terenowe z zastosowaniem metod pomocniczych, Przyczynki PKZ, nr 1,Warszawa Plan Sieradza i okolic wykonany w 1796 roku (fragment z rzutem ruin zamkowych)

70 70 Rys zamku sieradzkiego, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie,Teki Pstrokońskiego sygn. 3324, k. 114; fot. z opracowania A. Grzybkowskiego. Rys zamku sieradzkiego - zbliŝenie na kamienicę zamkową

71 Fragment obrazu Matki Boskiej Szkaplerznej sygnowanego J. Balthasar de Junk (w kościele p. w. Wszystkich Świętych w Sieradzu), z widokiem miasta Sieradza od strony północno-wschodniej), fot. z opracowania A. Grzybkowskiego 71

72 Obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, zbliŝenie na wyobraŝenie zamku sieradzkiego 72

73 73 Sieradz stanowisko 1,Wzgórze Zamkowe: rzut wykopów archeologicznych z negatywami i reliktami murów zamku (poł. XIV- kon. XVIIIw.), na tle siatki arowej, na podstawie: U. Perlikowska - Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych w archeologicznych badaniach terenowych prowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna nr 26, 1979, s. 148, (z uzupełnieniami T. Olszackiego). Legenda: 4/69, 1967 numer wykopu archeologicznego 1958 wykop archeologiczny o niepewnej lokalizacji

Chełm, r. Mgr Wojciech Mazurek SUB TERRA Badania Archeologiczne Ul. Szarych Szeregów 5a/ Chełm, Polska SPRAWOZDANIE

Chełm, r. Mgr Wojciech Mazurek SUB TERRA Badania Archeologiczne Ul. Szarych Szeregów 5a/ Chełm, Polska SPRAWOZDANIE Chełm, 16.05.2017 r. Mgr Wojciech Mazurek SUB TERRA Badania Archeologiczne Ul. Szarych Szeregów 5a/26 22-100 Chełm, Polska SPRAWOZDANIE z realizacji usługi w postaci nadzorów archeologicznych przy pracach

Bardziej szczegółowo

Muzeum Historyczne Warszawa, 26 sierpnia 2013 r. w Ogrodzie Krasińskich. w lipcu 2013 r.

Muzeum Historyczne Warszawa, 26 sierpnia 2013 r. w Ogrodzie Krasińskich. w lipcu 2013 r. Muzeum Historyczne Warszawa, 26 sierpnia 2013 r. m. st. Warszawy Dział Archeologiczny Katarzyna Meyza Informacja 1 na temat prac archeologicznych przeprowadzonych na terenie wzgórza widokowego z kaskadą

Bardziej szczegółowo

Anna Longa Gdańsk ul. Ostrołęcka 16/ Gdańsk Tel PROGRAM BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA STANOWISKU NR 2 W ŁEBIE (AZP 3-34/2)

Anna Longa Gdańsk ul. Ostrołęcka 16/ Gdańsk Tel PROGRAM BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA STANOWISKU NR 2 W ŁEBIE (AZP 3-34/2) Anna Longa Gdańsk 02.06.2015 ul. Ostrołęcka 16/8 80-180 Gdańsk Tel. 501 275753 Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków Delegatura w Słupsku u. Jaracza 6 76-200 Słupsk Gmina Miasto Łeba ul. Kościuszki

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w październiku 2013 r.

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w październiku 2013 r. Karolina Blusiewicz Dział Archeologiczny MHW Warszawa, 18 listopada 2013 r. Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w październiku 2013 r. W

Bardziej szczegółowo

Leszek Kotlewski Relikty studzienki rewizyjnej zdroju przy pomniku Mikołaja Kopernika w Toruniu odkryte podczas badań archeologicznych w 2002 roku

Leszek Kotlewski Relikty studzienki rewizyjnej zdroju przy pomniku Mikołaja Kopernika w Toruniu odkryte podczas badań archeologicznych w 2002 roku Leszek Kotlewski Relikty studzienki rewizyjnej zdroju przy pomniku Mikołaja Kopernika w Toruniu odkryte podczas badań archeologicznych w 2002 roku Rocznik Toruński 30, 209-216 2003 ROCZNIK TORUŃSKI TOM

Bardziej szczegółowo

FIRMA ARCHEOLOGICZNA FRAMEA - MONIKA ŁYCZAK UL. NA KOZŁÓWCE 4a/ KRAKÓW

FIRMA ARCHEOLOGICZNA FRAMEA - MONIKA ŁYCZAK UL. NA KOZŁÓWCE 4a/ KRAKÓW FIRMA ARCHEOLOGICZNA FRAMEA - MONIKA ŁYCZAK UL. NA KOZŁÓWCE 4a/10 30-664 KRAKÓW SPRAWOZDANIE Z NADZORU ARCHEOLOGICZNEGO NA TERENIE DZIAŁEK NR 65/3 i 65/4 OBR 145 ŚRÓDMIEŚCIE PRZY ULICY ZWIERZYNIECKIEJ

Bardziej szczegółowo

PEŁCZYSKA 2012 SPRAWOZDANIE Z BADAŃ W 2012 R.

PEŁCZYSKA 2012 SPRAWOZDANIE Z BADAŃ W 2012 R. Marcin Rudnicki PEŁCZYSKA 2012 SPRAWOZDANIE Z BADAŃ W 2012 R. Badania wykopaliskowe, które są przedmiotem niniejszego sprawozdania zostały przeprowadzone w dniach 06.08 31.08.2012 w obrębie wielokulturowego

Bardziej szczegółowo

OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ

OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ PEPŁOWO 12 Obszar AZP nr 36-61 Nr st. na obszarze 6 Nr st. w miejscowości 12 RATOWNICZE BADANIA ARCHEOLOGICZNE W OBRĘBIE INWESTYCJI: BUDOWA DROGI EKSPRESOWEJ S-7 NA ODCINKU NIDZICA- NAPIERKI WRZESIEŃ 2011

Bardziej szczegółowo

GRODZISKO NA PIOTRÓWCE

GRODZISKO NA PIOTRÓWCE GRODZISKO NA PIOTRÓWCE Odkrywanie początków Radomia www.radom.pl Dzieje grodu i grodziska Piotrówka Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Radomiu składa się rakterze otwartym, położonych w podmokłej,

Bardziej szczegółowo

Wykopaliska na Starym Mieście Published on Kalisz (http://www.kalisz.pl)

Wykopaliska na Starym Mieście Published on Kalisz (http://www.kalisz.pl) Data publikacji: 23.07.2015 Zakończył się pierwszy etap badań archeologicznych na Starym Mieście w Kaliszu w sezonie 2015. Wykopaliska te są wspólnym przedsięwzięciem Instytutu Archeologii i Etnologii

Bardziej szczegółowo

PROGRAM BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

PROGRAM BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH PROGRAM BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH w formie tzw. rozszerzonego nadzoru, polegającego na zarejestrowaniu i zadokumentowaniu reliktów architektonicznych, oraz ruchomych zabytków archeologicznych opracowany dla

Bardziej szczegółowo

Studelescho (1255), Studelzco (1299), Steudelwitz (1670). Po roku 1945 Studzionki.

Studelescho (1255), Studelzco (1299), Steudelwitz (1670). Po roku 1945 Studzionki. Studzionki 1.1. Dawne nazwy miejscowości. Studelescho (1255), Studelzco (1299), Steudelwitz (1670). Po roku 1945 Studzionki. 1.2. Etymologia nazwy wsi. Etymologia nazwy wsi bliżej nieznana. 1.3. Historia

Bardziej szczegółowo

OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA

OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA Wyprzedzające badania archeologiczne wraz ze sprawozdaniem z badań i naukowym opracowaniem ich wyników w związku z inwestycją polegającą na przebudowie płyty Starego Rynku w

Bardziej szczegółowo

Rudolf Jamka Przeszłość Opola - Ostrówka w świetle badań wykopaliskowych w okresie r. Ochrona Zabytków 3/2-3 (10-11), 89-92

Rudolf Jamka Przeszłość Opola - Ostrówka w świetle badań wykopaliskowych w okresie r. Ochrona Zabytków 3/2-3 (10-11), 89-92 Rudolf Jamka Przeszłość Opola - Ostrówka w świetle badań wykopaliskowych w okresie 1948-1950 r. Ochrona Zabytków 3/2-3 (10-11), 89-92 1950 PRZESZŁOŚĆ OPOLA OSTRÓW KA W ŚW IE T L E BADAŃ W YKOPALISKOW YCH

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w sierpniu 2013 r.

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w sierpniu 2013 r. Karolina Blusiewicz Dział Archeologiczny MHW Warszawa, 11 września 2013 r. Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w sierpniu 2013 r. W sierpniu

Bardziej szczegółowo

Nadzory archeologiczne zrealizowane przez Muzeum Mazowieckie w Płocku w latach

Nadzory archeologiczne zrealizowane przez Muzeum Mazowieckie w Płocku w latach Tomasz Kordala Nadzory archeologiczne zrealizowane przez Muzeum Mazowieckie w Płocku w latach 1992-1993 Niniejszy komunikat prezentuje najciekawsze wyniki trzech nadzorów archeologicznych przeprowadzonych

Bardziej szczegółowo

Opracowanie: mgr Aleksandra Lasok - Stachurska ul. Piłsudskiego 10 38-400 Krosno

Opracowanie: mgr Aleksandra Lasok - Stachurska ul. Piłsudskiego 10 38-400 Krosno Program badań archeologicznych opracowany dla inwestycji Gminy Krosno Wykonanie robót budowlanych na terenie zabytkowego zespołu urbanistycznego Starego Miasta Krosna przy ul. Spółdzielczej i ul. Sienkiewicza,

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w listopadzie 2013 r.

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w listopadzie 2013 r. Karolina Blusiewicz Dział Archeologiczny MHW Warszawa, 2 grudnia 2013 r. Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w listopadzie 2013 r. W listopadzie

Bardziej szczegółowo

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA KULTURY 1) z dnia 9 czerwca 2004 r.

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA KULTURY 1) z dnia 9 czerwca 2004 r. Opracowano na podstawie: Dz.U.2004.150.1579 PRZEPISY AKTUALNE (na dzień 31.07.2009 r.) ROZPORZĄ 1) z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych,

Bardziej szczegółowo

Zbigniew Kobyliński i Dariusz Wach Sprawozdanie z badań wykopaliskowych grodzisk prowadzonych w sezonie 2013 na terenie woj. warmińsko mazurskiego

Zbigniew Kobyliński i Dariusz Wach Sprawozdanie z badań wykopaliskowych grodzisk prowadzonych w sezonie 2013 na terenie woj. warmińsko mazurskiego Zbigniew Kobyliński i Dariusz Wach Sprawozdanie z badań wykopaliskowych grodzisk prowadzonych w sezonie 2013 na terenie woj. warmińsko mazurskiego W terminie od 7 lipca do 28 września 2013zespół pracowników

Bardziej szczegółowo

Badania archeologiczne stanowiska Uaua-uno w sezonie 2008

Badania archeologiczne stanowiska Uaua-uno w sezonie 2008 Beata Kaczor, Marcin Obałek Stowarzyszenie Czysty Świat Badania archeologiczne stanowiska Uaua-uno w sezonie 2008 W dniu 26 września 2008 r. miały miejsce prace archeologiczne stanowiska Uaua-uno (prowincja

Bardziej szczegółowo

TOM IV STANOWISKA: BIEŃKOWICE 56 (ZRD 18) RACIBÓRZ 425 (ZRD 21) RACIBÓRZ 424 (ZRD 22)

TOM IV STANOWISKA: BIEŃKOWICE 56 (ZRD 18) RACIBÓRZ 425 (ZRD 21) RACIBÓRZ 424 (ZRD 22) Badania archeologiczne na terenie Zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny na rzece Odrze, województwo śląskie (polder) Badania archeologiczne na terenie Zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny

Bardziej szczegółowo

SPECYFIKACJA TECHNICZNA WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT BUDOWLANYCH D

SPECYFIKACJA TECHNICZNA WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT BUDOWLANYCH D SPECYFIKACJA TECHNICZNA WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT BUDOWLANYCH ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH ORAZ WYZNACZENIE I STABILIZACJA PASA DROGOWEGO 1. Wstęp 1.1. Przedmiot ST Przedmiotem niniejszej

Bardziej szczegółowo

Andrzej Kaszubkiewicz "Masyw zachodni" wczesnoromańskiego kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela na grodzie w Gieczu. Studia Lednickie 7, 59-62

Andrzej Kaszubkiewicz Masyw zachodni wczesnoromańskiego kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela na grodzie w Gieczu. Studia Lednickie 7, 59-62 Andrzej Kaszubkiewicz "Masyw zachodni" wczesnoromańskiego kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela na grodzie w Gieczu Studia Lednickie 7, 59-62 2002 STUDIA LEDNICKIE VII Poznań Lednica 2002 ANDRZEJ KASZUBKIEWICZ

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach r.

Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach r. Piotr A. Nowakowski (MBpG, Stębark) Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach 15 22.08.2015 r. W lutym 2014 roku zostało podpisane porozumienie między Towarzystwem

Bardziej szczegółowo

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 2 Roboty przygotowawcze D-01.00.00 D-01.01.01 ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH Śliwno, 2009 r D-01.00.00 Roboty przygotowawcze 3 SPIS TREŚCI D-01.01.01 ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

Bardziej szczegółowo

POLOWE SPRAWOZDANIE Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA PL. DOMINIKAŃSKIM, PL. ŚW. KRZYŻA ORAZ NADZORU NA UL. GŁĘBOKIEJ W CIESZYNIE ST. 13 (AZP /17)

POLOWE SPRAWOZDANIE Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA PL. DOMINIKAŃSKIM, PL. ŚW. KRZYŻA ORAZ NADZORU NA UL. GŁĘBOKIEJ W CIESZYNIE ST. 13 (AZP /17) POLOWE SPRAWOZDANIE Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA PL. DOMINIKAŃSKIM, PL. ŚW. KRZYŻA ORAZ NADZORU NA UL. GŁĘBOKIEJ W CIESZYNIE ST. 13 (AZP 109-44/17) KATOWICE 2015 Spis Treści I. Wstęp.. 3 II. Pl. Dominikański...4

Bardziej szczegółowo

Grzegorz Gmyrek Z PRaC archeologicznych Na terenie MIaSta LOKaCyjNEGO PLESZEWa W LataCh

Grzegorz Gmyrek Z PRaC archeologicznych Na terenie MIaSta LOKaCyjNEGO PLESZEWa W LataCh Grzegorz Gmyrek Z PRaC archeologicznych Na terenie MIaSta LOKaCyjNEGO PLESZEWa W LataCh 2005 2009 Zastanawiający jest fakt, że Pleszew znany jest archeologom przede wszystkim z odkryć osad i rozległych

Bardziej szczegółowo

Muzeum Pojezierza Myśliborskiego

Muzeum Pojezierza Myśliborskiego Muzeum Pojezierza Myśliborskiego ul. Bohaterów Warszawy 74, 74-300 Myślibórz mgr Magdalena Szymczyk, mgr Sławomir Górka Sprawozdanie z prac archeologicznych przeprowadzonych na grodzisku w miejscowości

Bardziej szczegółowo

Specyfikacja Techniczna stosowana jest jako dokument przetargowy i kontraktowy przy zlecaniu i realizacji robót wymienionych w punkcie 1.1.

Specyfikacja Techniczna stosowana jest jako dokument przetargowy i kontraktowy przy zlecaniu i realizacji robót wymienionych w punkcie 1.1. ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH ORAZ WYZNACZENIE I STABILIZACJA PASA DROGOWEGO 1. Wstęp 1.1. Przedmiot ST Przedmiotem niniejszej Specyfikacji Technicznej są wymagania dotyczące wyznaczenia trasy

Bardziej szczegółowo

INWESTORZY I ICH ODKRYCIA

INWESTORZY I ICH ODKRYCIA http://www.archeologia.donimirski.com/* INWESTORZY I ICH ODKRYCIA */ Muzeum Archeologiczne na Gródku, ul. Na Gródku 4, 31-028 Kraków, tel.: +48 12 431 90 30, fax. +48 12 431 90 40, e-mail: grodek@donimirski.com

Bardziej szczegółowo

Program Opieki nad Zabytkami Miasta Słupska na lata Uchwała Nr XXXV/490/13 Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 24 kwietnia 2013 r.

Program Opieki nad Zabytkami Miasta Słupska na lata Uchwała Nr XXXV/490/13 Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 24 kwietnia 2013 r. Zestawienie wojewódzkiej ewidencji stanowisk archeologicznych dla Miasta Słupska wykaz, jest spisem ruchomym podlegającym ciągłej weryfikacji. W chwili sporządzania zestawienia, trwa aktualizacja miejsc

Bardziej szczegółowo

SST- 01 ROBOTY POMIAROWE PRZY LINIOWYCH ROBOTACH ZIEMNYCH PRZYGOTOWANIE TERENU POD BUDOWĘ CPV

SST- 01 ROBOTY POMIAROWE PRZY LINIOWYCH ROBOTACH ZIEMNYCH PRZYGOTOWANIE TERENU POD BUDOWĘ CPV 1 SST Obwałowanie rzeki Poprad km: +200 7+00 w m. Muszyna, gm. Muszyna, pow. nowosądecki woj. małopolskie SPECYFIKACJE TECHNICZNE WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT BUDOWLANYCH ROBOTY W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ

Bardziej szczegółowo

Chełm, r. Mgr Wojciech Mazurek SUB TERRA Badania Archeologiczne Ul. Szarych Szeregów 5a/ Chełm, Polska SPRAWOZDANIE NR 4

Chełm, r. Mgr Wojciech Mazurek SUB TERRA Badania Archeologiczne Ul. Szarych Szeregów 5a/ Chełm, Polska SPRAWOZDANIE NR 4 Mgr Wojciech Mazurek SUB TERRA Badania Archeologiczne Ul. Szarych Szeregów 5a/26 22-100 Chełm, Polska SPRAWOZDANIE NR 4 Chełm, 30.08.2017 r. z realizacji usługi w postaci nadzorów archeologicznych przy

Bardziej szczegółowo

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH SZCZEGÓŁOWE SPECYFIKACJE TECHNICZNE D-01.01.01 ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 17 Odtworzenie trasy i punktów wysokościowych D-01.01.01 1. WSTĘP 1.1.Przedmiot SST Przedmiotem niniejszej szczegółowej

Bardziej szczegółowo

SZCZEGÓŁOWA SPECYFIKACJA TECHNICZNA. D-01.01.01 Odtworzenie trasy i punktów wysokościowych w terenie równinnym

SZCZEGÓŁOWA SPECYFIKACJA TECHNICZNA. D-01.01.01 Odtworzenie trasy i punktów wysokościowych w terenie równinnym SZCZEGÓŁOWA SPECYFIKACJA TECHNICZNA D-01.01.01 Odtworzenie trasy i punktów wysokościowych w terenie równinnym 1. WSTĘP 1.1.Przedmiot SST Przedmiotem niniejszej szczegółowej specyfikacji technicznej (SST)

Bardziej szczegółowo

Odbudowa kanału Młynówka rzeki Bóbr w Jeleniej Górze wraz z zagospodarowaniem terenów nadbrzeŝnych

Odbudowa kanału Młynówka rzeki Bóbr w Jeleniej Górze wraz z zagospodarowaniem terenów nadbrzeŝnych Odbudowa kanału Młynówka rzeki Bóbr w Jeleniej Górze wraz z zagospodarowaniem terenów nadbrzeŝnych TERMINARZ REALIZACJI ZADANIA Zadanie Kwota Termin Przekazanie placu budowy pod inwestycję Odbudowa kanału

Bardziej szczegółowo

WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA 2012/2013

WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA 2012/2013 Chełm, 27.12.2012 r. WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA 2012/2013 1. Założenia programowe. Głównym celem programu badań

Bardziej szczegółowo

BADANIA NA GRODZISKU W SMULSKU I OSADZIE W BOLE- SZYNIE, POW. TUREK

BADANIA NA GRODZISKU W SMULSKU I OSADZIE W BOLE- SZYNIE, POW. TUREK Sprawozdania Archeologiczne, t. XXI, 1969 MARIAN GŁOSEK BADANIA NA GRODZISKU W SMULSKU I OSADZIE W BOLE- SZYNIE, POW. TUREK W ramach badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym kasztelanii spicimierskiej

Bardziej szczegółowo

R U C H B U D O W L A N Y

R U C H B U D O W L A N Y GŁÓWNY URZĄD NADZORU BUDOWLANEGO R U C H B U D O W L A N Y w 211 roku Warszawa, 7 lutego 212 r. 1. Wprowadzenie Badania ruchu budowlanego w Głównym Urzędzie Nadzoru Budowlanego są prowadzone juŝ od 1995

Bardziej szczegółowo

ARCH-BUD Badania Archeologiczne JAROSZÓW 85

ARCH-BUD Badania Archeologiczne JAROSZÓW 85 ARCH-BUD Badania Archeologiczne 58-120 JAROSZÓW 85 KAMIENNE PIEKŁO KL GROSS ROSEN I PROJEKT KONSERWATORSKO-BUDOWLANY MUZEUM GROSS ROSEN W ROGOŹNICY ul. Ofiar Gross Rosen 26 Dz nr 438 PLAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Bardziej szczegółowo

SPECYFIKACJA TECHNICZNA D

SPECYFIKACJA TECHNICZNA D SPECYFIKACJA TECHNICZNA D-01.01.01. Roboty pomiarowe przy liniowych robotach ziemnych - trasa dróg w terenie równinnym (w tym zabezpieczenie punktów osnowy geodezyjnej, oraz wykonanie dokumentacji geodezyjnej

Bardziej szczegółowo

Irena Kutyłowska Wczesnośredniowieczne umocnienia obronne na Wzgórzu Staromiejskim w Lublinie

Irena Kutyłowska Wczesnośredniowieczne umocnienia obronne na Wzgórzu Staromiejskim w Lublinie Irena Kutyłowska Wczesnośredniowieczne umocnienia obronne na Wzgórzu Staromiejskim w Lublinie Rocznik Lubelski 23-24, 173-180 1981-1982 IRENA KUTYŁOWSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNE UMOCNIENIA OBRONNE NA WZGÓRZU

Bardziej szczegółowo

SZCZEGÓŁOWA SPECYFIKACJA TECHNICZNA D - 01.01.01. ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

SZCZEGÓŁOWA SPECYFIKACJA TECHNICZNA D - 01.01.01. ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH SZCZEGÓŁOWA SPECYFIKACJA TECHNICZNA D - 01.01.01. ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 17 1. WSTĘP D - 01.01.01. ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 1.1. Przedmiot Specyfikacji Technicznej

Bardziej szczegółowo

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA STANOWISKU POZNAŃ NR 3 IDENTYFIKACJA POŁOŻENIA RELIKTÓW KOLEGIATY MARCINA IGNACZAKA PLAC KOLEGIACKI PW. ŚW.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA STANOWISKU POZNAŃ NR 3 IDENTYFIKACJA POŁOŻENIA RELIKTÓW KOLEGIATY MARCINA IGNACZAKA PLAC KOLEGIACKI PW. ŚW. BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA STANOWISKU POZNAŃ NR 3 PLAC KOLEGIACKI IDENTYFIKACJA POŁOŻENIA RELIKTÓW KOLEGIATY PW. ŚW. MARII MAGDALENY POD REDAKCJĄ MARCINA IGNACZAKA Miejska Kolegiata pw. Św. Marii Magdaleny

Bardziej szczegółowo

Model koncentryczny BCD (Central Business District) Burgessa 1924 - Chicago

Model koncentryczny BCD (Central Business District) Burgessa 1924 - Chicago Model koncentryczny BCD (Central Business District) Burgessa 1924 - Chicago ETAPY Etap I Centrum gospodarcze, pierwotnie przemysłowe (CBD) przekształca się w miasto strefa przemysłowa toŝsama z miastem

Bardziej szczegółowo

Rojewo, stan. 6 (10 AZP 50-15) Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową drogi ekspresowej S-3 Gorzów Wlkp. Międzyrzecz Płn.

Rojewo, stan. 6 (10 AZP 50-15) Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową drogi ekspresowej S-3 Gorzów Wlkp. Międzyrzecz Płn. Rojewo, stan. 6 (10 AZP 50-15) Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową drogi ekspresowej S-3 Gorzów Wlkp. Międzyrzecz Płn. Inwestor: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad

Bardziej szczegółowo

Projekt z dnia 6 czerwca 2018 r.

Projekt z dnia 6 czerwca 2018 r. Projekt z dnia 6 czerwca 2018 r. R O Z P O R Z Ą D Z E N I E M I N I S T R A K U L T U R Y I D Z I E D Z I C T W A N A R O D O W E G O z dnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich

Bardziej szczegółowo

ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH D.01.00.00. D.01.01.01. ROBOTY PRZYGOTOWAWCZE ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 1. WSTĘP 1.1. Przedmiot Specyfikacji Technicznej Przedmiotem niniejszej Specyfikacji Technicznej są wymagania dotyczące

Bardziej szczegółowo

Zawartość opracowania

Zawartość opracowania 1 Część opisowa Zawartość opracowania 1. Przedmiot opracowania...2 2. Zleceniodawca...2 3. Podstawa opracowania...2 4. Cel i zakres opracowania...2 5. Stan Istniejący...3 5.1. Opis ogólny...3 5.2. Własności

Bardziej szczegółowo

Karta rejestracyjna terenu zagrożonego ruchami masowymi Ziemi

Karta rejestracyjna terenu zagrożonego ruchami masowymi Ziemi 1. Numer identyfikacyjny: 2 6 0 4 1 0 2 0 0 0 0 0 1 Teren znajduje się na zalesionym stoku o ekspozycji południowej i południowo-zachodniej wzgórza Raszówka. Grzbiet wzgórza ma w tym rejonie wysokość względną

Bardziej szczegółowo

Szczegółowy opis przedmiotu zamówienia

Szczegółowy opis przedmiotu zamówienia Szczegółowy opis przedmiotu zamówienia 1. Przedmiot zamówienia A) Na przedmiot zamówienia składa się zakres prac związany z wykonaniem ratowniczych badań archeologicznych w miejscu możliwego występowania

Bardziej szczegółowo

Opis techniczny zagospodarowania terenu ul. Narwik na odcinku od ulicy Lazurowej do granicy m. st. Warszawy

Opis techniczny zagospodarowania terenu ul. Narwik na odcinku od ulicy Lazurowej do granicy m. st. Warszawy Opis techniczny zagospodarowania terenu ul. Narwik na odcinku od ulicy Lazurowej do granicy m. st. Warszawy 1.DANE OGÓLNE Inwestor: Miasto Stołeczne Warszawa Dzielnica Bemowo Ul.Powstańców Śląskich 70

Bardziej szczegółowo

Lubawa, r. -wykonawcy- Znak sprawy: IGK

Lubawa, r. -wykonawcy- Znak sprawy: IGK Lubawa, 15.03.2013r. -wykonawcy- Znak sprawy: IGK.271.4.2013 Na podstawie art. 38 ust. 1 ustawy z dnia 29 stycznia 2004r. Prawo zamówień publicznych (tj. Dz. U. z 2010r. Nr 113, poz. 759 dalej zwanej Ustawą)

Bardziej szczegółowo

SPECYFIKACJE TECHNICZNE WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT BUDOWLANYCH WYTYCZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH ST-01

SPECYFIKACJE TECHNICZNE WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT BUDOWLANYCH WYTYCZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH ST-01 SPECYFIKACJE TECHNICZNE WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT BUDOWLANYCH WYTYCZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH ST-01 Kalisz, maj 2007 24 SPIS TREŚCI ST-01 WYTYCZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 1. WSTĘP 26

Bardziej szczegółowo

Bogusław Gerlach Warszawa. Informator Archeologiczny : badania 1,

Bogusław Gerlach Warszawa. Informator Archeologiczny : badania 1, Bogusław Gerlach Warszawa Informator Archeologiczny : badania 1, 374-377 1967 - 374 Brak warstwy kulturowej z wozesnego średniowiecza, w rejonie kościoła, oraz ułamki naozyć znajdywane w różnyoh punktaoh,

Bardziej szczegółowo

GeoPlus Badania Geologiczne i Geotechniczne. Dr Piotr Zawrzykraj 02-775 Warszawa, ul. Alternatywy 5 m. 81, tel. 0-605-678-464, www.geoplus.com.

GeoPlus Badania Geologiczne i Geotechniczne. Dr Piotr Zawrzykraj 02-775 Warszawa, ul. Alternatywy 5 m. 81, tel. 0-605-678-464, www.geoplus.com. GeoPlus Badania Geologiczne i Geotechniczne Dr Piotr Zawrzykraj 02-775 Warszawa, ul. Alternatywy 5 m. 81, tel. 0-605-678-464, www.geoplus.com.pl NIP 658-170-30-24, REGON 141437785 e-mail: Piotr.Zawrzykraj@uw.edu.pl,

Bardziej szczegółowo

Umowa. Zamek Sp. z o.o Ogrodzieniec, ul. Kościuszki 66, NIP: zwana dalej Zamawiającym, reprezentowana przez:

Umowa. Zamek Sp. z o.o Ogrodzieniec, ul. Kościuszki 66, NIP: zwana dalej Zamawiającym, reprezentowana przez: Załącznik nr 3 Umowa Zawarta dniu pomiędzy: Zamek Sp. z o.o. 42-440 Ogrodzieniec, ul. Kościuszki 66, NIP: 649-11-30-731 zwana dalej Zamawiającym, reprezentowana przez: Prezesa zarządu Iwona Pakuła Błoch

Bardziej szczegółowo

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA ZAWODZIU W KALISZU W 1965 ROKU

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA ZAWODZIU W KALISZU W 1965 ROKU IWONA DĄBROWSKA BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA ZAWODZIU W KALISZU W 1965 ROKU Badania archeologiczne przeprowadzone na grodzisku na Zawodziu w Kaliszu w roku 1965 miały charakter prac uzupełniających. Prowadzono

Bardziej szczegółowo

OCENA MOŻLIWOŚCI ODSŁONIĘCIA WĄTKÓW CEGLANYCH SPOD TYNKÓW NA ELEWACJACH NIERUCHOMOŚCI ZLOKALIZOWANEJ PRZY UL. OGRODOWEJ 24 W ŁODZI

OCENA MOŻLIWOŚCI ODSŁONIĘCIA WĄTKÓW CEGLANYCH SPOD TYNKÓW NA ELEWACJACH NIERUCHOMOŚCI ZLOKALIZOWANEJ PRZY UL. OGRODOWEJ 24 W ŁODZI OCENA MOŻLIWOŚCI ODSŁONIĘCIA WĄTKÓW CEGLANYCH SPOD TYNKÓW NA ELEWACJACH NIERUCHOMOŚCI ZLOKALIZOWANEJ PRZY UL. OGRODOWEJ 24 W ŁODZI 2013 R. 1 Przedmiot ekspertyzy: Nieruchomość zlokalizowana w Łodzi przy

Bardziej szczegółowo

Tu się wszystko zaczęło ekspozycja świadectw początków państwowości polskiej na Ostrowie Tumskim w Poznaniu

Tu się wszystko zaczęło ekspozycja świadectw początków państwowości polskiej na Ostrowie Tumskim w Poznaniu Tu się wszystko zaczęło ekspozycja świadectw początków państwowości polskiej na Ostrowie Tumskim w Poznaniu Działanie 4.4 Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego,

Bardziej szczegółowo

Sobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz)

Sobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz) Sobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz) Sobieszyn leży w północnej części Lubelszczyzny, w gm. Ułęż, nad dolnym Wieprzem, w pobliżu jego ujścia

Bardziej szczegółowo

SPECYFIKACJE TECHNICZNE ST-1.1. ODTWORZENIE OBIEKTÓW I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

SPECYFIKACJE TECHNICZNE ST-1.1. ODTWORZENIE OBIEKTÓW I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH ST 1.1. Odtworzenie obiektów i punktów wysokościowych 1 SPECYFIKACJE TECHNICZNE ST-1.1. ODTWORZENIE OBIEKTÓW I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH ST 1.1. Odtworzenie obiektów i punktów wysokościowych 2 SPIS TREŚCI

Bardziej szczegółowo

TROSZYN 10, gm. WOLIN, woj. zachodniopomorskie (AZP 21-07/71)

TROSZYN 10, gm. WOLIN, woj. zachodniopomorskie (AZP 21-07/71) RATOWNICZE ARCHEOLOGICZNE BADANIA WYKOPALISKOWE TROSZYN 10, gm. WOLIN, woj. zachodniopomorskie (AZP 21-07/71) Pod redakcją Lecha Czerniaka FUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU

Bardziej szczegółowo

Zintegrowany program rewitalizacji Miasta Biała Rawska

Zintegrowany program rewitalizacji Miasta Biała Rawska Zintegrowany program rewitalizacji Miasta Biała Rawska Współpraca z samorządem województwa, Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i gminami w zakresie ochrony i zachowania obiektów i obszarów zabytkowych

Bardziej szczegółowo

STANOWISKO KULTURY PUCHARÓW LEJOWATYCH SAMBOROWICZKI 5, GM. PRZEWORNO. Stanowisko nr 5 w Samborowiczkach zostało odkryte w roku 1991 przez

STANOWISKO KULTURY PUCHARÓW LEJOWATYCH SAMBOROWICZKI 5, GM. PRZEWORNO. Stanowisko nr 5 w Samborowiczkach zostało odkryte w roku 1991 przez ŚLĄSKIE SPRA WOZDANIA ARCHEOLOGICZNE Tom 39, s. 405 Wrocław 1997 DARIUSZ BOBAK, JAROSŁA W ERONOWICKI STANOWISKO KULTURY PUCHARÓW LEJOWATYCH SAMBOROWICZKI 5, GM. PRZEWORNO Stanowisko nr 5 w Samborowiczkach

Bardziej szczegółowo

CZĘŚĆ II BRANśA KONSTRUKCYJNA I. CZĘŚĆ OPISOWA 1. Wykopy i posadowienia kanalizacji Projektuje się wykopy o ścianach pionowych, umocnionych, wykonywane mechanicznie oraz ręcznie w miejscach kolizji z istniejącym

Bardziej szczegółowo

ROZDZIAŁ I. 1. Badania wykopaliskowe na Osadzie Południowej. Władysław Filipowiak, Błażej Stanisławski, Mieczysław Jusza

ROZDZIAŁ I. 1. Badania wykopaliskowe na Osadzie Południowej. Władysław Filipowiak, Błażej Stanisławski, Mieczysław Jusza ROZDZIAŁ I 1. Badania wykopaliskowe na Osadzie Południowej Władysław Filipowiak, Błażej Stanisławski, Mieczysław Jusza Osada Południowa tzw. port Ruf stanowisko nr 10 jest usytuowana na południowym stoku

Bardziej szczegółowo

PROJEKTY STUDENCKIE - Anna Czapska 6/1 PROJEKTY STUDENCKIE

PROJEKTY STUDENCKIE - Anna Czapska 6/1 PROJEKTY STUDENCKIE Poniżej przedstawione zostały prace studentów Wydziału Budownictwa i Architektury Politechniki Lubelskiej wykonane pod kierunkiem Huberta Trammera. Prezentują one projekty koncepcyjne zagospodarowania

Bardziej szczegółowo

Karta rejestracyjna terenu zagrożonego ruchami masowymi Ziemi

Karta rejestracyjna terenu zagrożonego ruchami masowymi Ziemi 1. Numer identyfikacyjny: 2 6 0 4 0 6 2 0 0 0 0 0 1 Teren to długa, wysoka na kilkanaście metrów skarpa ponad współczesną doliną Lubrzanki stanowiąca dolny odcinek stoku na którym leżą Podmąchocice. Skarpa

Bardziej szczegółowo

SPECYFIKACJA TECHNICZNA ST-S WYTYCZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

SPECYFIKACJA TECHNICZNA ST-S WYTYCZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH SPECYFIKACJA TECHNICZNA ST-S.01.01.01. WYTYCZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 43 1. WSTĘP 1.1. Przedmiot ST Specyfikacja Techniczna - ST- S.01.01.01 Przedmiotem niniejszej specyfikacji technicznej (ST)

Bardziej szczegółowo

PLAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH DZIERZONIÓW UL. GARNCARSKA 1 NR DZ. 160 OBRĘB CENTRUM

PLAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH DZIERZONIÓW UL. GARNCARSKA 1 NR DZ. 160 OBRĘB CENTRUM Załącznik nr 6 PLAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH DZIERZONIÓW UL. GARNCARSKA 1 NR DZ. 160 OBRĘB CENTRUM INWESTOR: STAROSTWO POWIATOWE W DZIERŻONIOWIE 58-200 DZIERŻONIÓW UL. RYNEK 27 DZIERZONIÓW 2009 2 SPIS TREŚCI

Bardziej szczegółowo

DOKUMENTACJA GEOTECHNICZNA

DOKUMENTACJA GEOTECHNICZNA DOKUMENTACJA GEOTECHNICZNA Temat: MOJE BOISKO ORLIK 2012 Miejscowość: Małęczyn ul. Szkolna 64 Gmina: Gózd Województwo: mazowieckie Zleceniodawca: Urząd Gminy Gózd 26-634 Gózd, ul. Radomska 7 Dokumentator

Bardziej szczegółowo

Wstęp. Wejście główne do kościoła Najświętszego Zbawiciela

Wstęp. Wejście główne do kościoła Najświętszego Zbawiciela Wstęp Dawny kościół św. Pawła dziś katolicki kościół parafialny pw. Najświętszego Zbawiciela powstał w latach 1866 1869 dla gminy ewangelicko-luterańskiej pod tym samym wezwaniem. Przez współczesnych został

Bardziej szczegółowo

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH D-01.01.01 ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH SPIS TREŚCI D-01.01.01 ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 1. WSTĘP 2. MATERIAŁY 3. SPRZĘT 4. TRANSPORT 5. WYKONANIE ROBÓT 6. KONTROLA JAKOŚCI

Bardziej szczegółowo

Karolewo, st. 1. Gmina Susz Powiat iławski AZP 25-50/8 Współrzędne geograficzne: N E

Karolewo, st. 1. Gmina Susz Powiat iławski AZP 25-50/8 Współrzędne geograficzne: N E Karolewo, st. 1 Gmina Susz Powiat iławski AZP 25-50/8 Współrzędne geograficzne: N 53 43 49 E 19 17 33 240 Karolewo, st. 1 Ryc. 1. Grodzisko w Karolewie na mapie w skali 1:25000 (na podstawie materiałów

Bardziej szczegółowo

S ODTWORZENIE PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH TRASY I INWENTARYZACJA POWYKONAWCZA

S ODTWORZENIE PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH TRASY I INWENTARYZACJA POWYKONAWCZA S-01.01 ODTWORZENIE PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH TRASY I INWENTARYZACJA POWYKONAWCZA SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 23 1.1. PRZEDMIOT ST... 23 1.2. ZAKRES STOSOWANIA ST... 23 1.3. ZAKRES ROBÓT OBJĘTYCH ST... 23 1.4.

Bardziej szczegółowo

Τ AN AIS WYKOPALISKA NEKROPOLI ZACHODNIEJ - PIERWSZY SEZON BADAŃ

Τ AN AIS WYKOPALISKA NEKROPOLI ZACHODNIEJ - PIERWSZY SEZON BADAŃ Tomasz Scholl przy współpracy Krzysztofa Misiewicza Τ AN AIS 1996 - WYKOPALISKA NEKROPOLI ZACHODNIEJ - PIERWSZY SEZON BADAŃ Na podstawie umowy o współpracy zawartej pomiędzy Instytutem Archeologii Uniwersytetu

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach r.

Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach r. Dr Piotr A. Nowakowski Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku Stębark 1, 14 107 Gierzwałd Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach 11 17.09.2016 r. Międzynarodowe,

Bardziej szczegółowo

1. Wstęp Stołeczny Zarząd Infrastruktury Dowództwo Wojsk Lądowych Muzeum X Pawilonu Bramę Bielańską Bramę Straceń Muzeum Niepodległości

1. Wstęp Stołeczny Zarząd Infrastruktury Dowództwo Wojsk Lądowych Muzeum X Pawilonu Bramę Bielańską Bramę Straceń Muzeum Niepodległości 1. Wstęp Na podstawie Decyzji nr 418/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 19.10.2006 r. dokonano wyboru lokalizacji dla budowy nowej siedziby MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO w Cytadeli Warszawskiej. Cytadela Warszawska

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z badań archeologicznych. w Miłomłynie (pow. ostródzki, woj. warmińsko-mazurskie) mazurskie) na stanowiskach nr 1 i 2

Sprawozdanie z badań archeologicznych. w Miłomłynie (pow. ostródzki, woj. warmińsko-mazurskie) mazurskie) na stanowiskach nr 1 i 2 Magdalena Żurek Sprawozdanie z badań archeologicznych w Miłomłynie (pow. ostródzki, woj. warmińsko-mazurskie) mazurskie) na stanowiskach nr 1 i 2 1. Wstęp Badania wykopaliskowe w Miłomłynie były prowadzone

Bardziej szczegółowo

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH

D ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH D-01.01.01 ODTWORZENIE TRASY I PUNKTÓW WYSOKOŚCIOWYCH 1. WSTĘP 1.1.Przedmiot OST Przedmiotem niniejszej ogólnej specyfikacji technicznej (OST) są wymagania dotyczące wykonania i odbioru robót związanych

Bardziej szczegółowo

Wykaz rycin, fotografii i map

Wykaz rycin, fotografii i map Wykaz rycin, fotografii i map 319 Wykaz rycin, fotografii i map Główne ośrodki wczesnomiejskie w dorzeczu środkowej Wisły, s. 16. Rozmieszczenie znalezisk skarbów monet wczesnośredniowiecznych i najważniejszych

Bardziej szczegółowo

Miasto i Gmina Uzdrowiskowa Muszyna. A. Ginter, J. Pietrzak DOKUMENACJA ZDJĘCIOWA

Miasto i Gmina Uzdrowiskowa Muszyna. A. Ginter, J. Pietrzak DOKUMENACJA ZDJĘCIOWA Miasto i Gmina Uzdrowiskowa Muszyna A. Ginter, J. Pietrzak DOKUMENACJA ZDJĘCIOWA 1 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem

Bardziej szczegółowo

S P R A W O Z D A N I E. Geodezja i geofizyka w projekcie: Novo castro prope Tschirnen. Uroczysko Nowoszów w Borach Dolnośląskich

S P R A W O Z D A N I E. Geodezja i geofizyka w projekcie: Novo castro prope Tschirnen. Uroczysko Nowoszów w Borach Dolnośląskich S P R A W O Z D A N I E Geodezja i geofizyka w projekcie: Novo castro prope Tschirnen. Uroczysko Nowoszów w Borach Dolnośląskich Piotr Wroniecki, Warszawa 2017 1 Spis treści 1. Wstęp... 3 2. Elementy sprawozdania...

Bardziej szczegółowo

INWENTARYZACJA BASTIONU KRÓL Twierdza Kostrzyn - Kostrzyn nad Odrą

INWENTARYZACJA BASTIONU KRÓL Twierdza Kostrzyn - Kostrzyn nad Odrą STADIUM PROJEKTU: I N W E N T A R Y Z A C J A NAZWA INWESTYCJI: INWENTARYZACJA BASTIONU KRÓL Twierdza Kostrzyn - Kostrzyn nad Odrą ADRES INWESTYCJI: BASTION KRÓL, Kostrzyn nad Odrą JEDNOSTKA PROJEKTOWA:

Bardziej szczegółowo

Rojewo, stan. 2 (7 AZP 50-14)

Rojewo, stan. 2 (7 AZP 50-14) Rojewo, stan. 2 (7 AZP 50-14) Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową drogi ekspresowej S-3 Gorzów Wlkp. Międzyrzecz Płn Inwestor: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział

Bardziej szczegółowo

Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie

Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Gniezno 2015 Publikacja towarzysząca wystawie Dawna wytwórczość na ziemiach polskich zorganizowanej w dniach 29 kwietnia 4 października 2015

Bardziej szczegółowo

SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI A. Strona tytułowa 1 B. Spis zawartości teczki 2 C. Opis techniczny 3

SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI A. Strona tytułowa 1 B. Spis zawartości teczki 2 C. Opis techniczny 3 SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI A. Strona tytułowa 1 B. Spis zawartości teczki 2 C. Opis techniczny 3 I. Dane ogólne----------------------------------------------------------------------------------------2 II.

Bardziej szczegółowo

kamienne kramy handlowe (bolesławowskie) / Boleslaus Stalls

kamienne kramy handlowe (bolesławowskie) / Boleslaus Stalls Katalog obiektów architektonicznych / Boleslaus Stalls Murowany zespół obiektów o charakterze najprawdopodobniej handlowym, którego dokładna funkcja jest obecnie kwestią sporną. Fragment pozostałości po

Bardziej szczegółowo

PLAN ODNOWY MIEJSCOWOŚCI BROŃSKO NA LATA

PLAN ODNOWY MIEJSCOWOŚCI BROŃSKO NA LATA PLAN ODNOWY MIEJSCOWOŚCI BROŃSKO NA LATA 2010 2017 Brońsko 2010 Projekt Planu Odnowy Miejscowości Brońsko na lata 2010 2017 został opracowany przez pracowników Urzędu Miejskiego Śmigla przy ścisłej współpracy

Bardziej szczegółowo

PIASKI POŁUDNIE JEDNOSTKA: 33

PIASKI POŁUDNIE JEDNOSTKA: 33 33. PIASKI POŁUDNIE JEDNOSTKA: 33 POWIERZCHNIA: NAZWA: 327.11 ha PIASKI POŁUDNIE KIERUNKI ZMIAN W STRUKTURZE PRZESTRZENNEJ Istniejąca zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna do utrzymania i uzupełnienia, z

Bardziej szczegółowo

PRODUKCJA TERAKOT W TELL ATRIB W OKRESIE PTOLEMEJSKIM. Jesienią 1987 r. rozpoczęto kolejny sezon badań w Tell Atrib

PRODUKCJA TERAKOT W TELL ATRIB W OKRESIE PTOLEMEJSKIM. Jesienią 1987 r. rozpoczęto kolejny sezon badań w Tell Atrib Tomasz Scholl Uniwersytet Warszawski PRODUKCJA TERAKOT W TELL ATRIB W OKRESIE PTOLEMEJSKIM Jesienią 1987 r. rozpoczęto kolejny sezon badań w Tell Atrib prowadzonych przez Polską Stacje Archeologii Śródziemnomorskiej

Bardziej szczegółowo

Pracownia Badań i Ekspertyz GEOSERWIS Waldemar Jaworski Winów ul.ligudy 12a, Prószków tel ;

Pracownia Badań i Ekspertyz GEOSERWIS Waldemar Jaworski Winów ul.ligudy 12a, Prószków tel ; Pracownia Badań i Ekspertyz GEOSERWIS Waldemar Jaworski Winów ul.ligudy 12a, 46-060 Prószków tel.605-652-184; e-mail geoserwis.jaworski@interia.pl DOKUMENTACJA GEOTECHNICZNA dla potrzeb przebudowy ulicy

Bardziej szczegółowo

PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU CPV

PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU CPV PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU CPV 45213150-9 --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- INWESTYCJA : Urzędów, ul. Rynek 12,

Bardziej szczegółowo

Załącznik Nr 2a do rozporządzenia Nr 4/2009 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie z dnia 18 maja 2009r. w sprawie ustanowienia strefy ochronnej ujęcia wody podziemnej dla komunalnego

Bardziej szczegółowo

D. BROWAR I PIEKARNIA A.F. JENSZÓW, NASTĘPNIE H. KIJOKA przy ul. Podwale 7, nr pol. 221-2

D. BROWAR I PIEKARNIA A.F. JENSZÓW, NASTĘPNIE H. KIJOKA przy ul. Podwale 7, nr pol. 221-2 D. BROWAR I PIEKARNIA A.F. JENSZÓW, NASTĘPNIE H. KIJOKA przy ul. Podwale 7, nr pol. 221-2 a) Rozpoznanie historyczne Z 1899 r. pochodzi rysunek elewacji browaru, należącego wówczas do małżeństwa Franciszka

Bardziej szczegółowo

PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU

PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU A R C H I K O PRACOWNIA PROJEKTOWA K a t a r z y n a K r a w i e c k a - K o ł a c z e k 7 6-0 0 4 S I A N Ó W, u l. P a r k o w a 2 0 t e l. 0 6 9 2 4 0 6 7 3 4 NIP 499-017-73-13 REG. 320334897 PROJEKT

Bardziej szczegółowo