Raport Końcowy. Warszawa czerwiec 2014 r.

Transkrypt

1 Raport w zakresie instrumentów finansowych (fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, aniołowie biznesu, venture capital) i ich zaangażowaniu w procesy innowacyjne na Mazowszu Raport Końcowy Warszawa czerwiec 2014 r.

2 Nazwa i adres wykonawcy: WYG PSDB Sp. z o.o Warszawa, ul. Sienna 64 Tel: Fax: psdb@psdb.com.pl EPRD Biuro Polityki Gospodarczej i Rozwoju Regionalnego Sp. z o.o Kielce, ul. Szkolna 36A Tel: Fax: badania@eprd.pl 2

3 Spis treści Streszczenie... 6 Summary Koncepcja badania Wprowadzenie Cel badania Zakres badania Źródła danych Metodologia badania Opis zastosowanych metod badawczych Wyniki badania Definicja i pojęcia określające instrumenty finansowe oraz ich charakterystyka Najpopularniejsze instrumenty finansowe (w tym w odniesieniu do Mazowsza diagnoza, przyczyny zjawiska) oraz najpopularniejsze produkty uzyskane w ramach przedsięwzięć finansowanych za pomocą instrumentów finansowych (ich trwałość i przydatność) Wykorzystanie instrumentów finansowych w Województwie Mazowieckim, z podziałem na subregiony oraz w odniesieniu do kraju - diagnoza, przyczyny zjawiska Wpływ instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza, na podstawie zestawienia wskaźników innowacji finansowej z rzeczywistymi wynikami gospodarczymi Charakterystyka gospodarki Mazowsza i tendencje rozwojowe (na tle kraju) Uwarunkowania finansowania rozwoju przedsiębiorstw Finansowanie działalności innowacyjnej przez firmy województwa mazowieckiego (na tle kraju) Wpływ instrumentów finansowych na firmy województwa mazowieckiego na podstawie wyników badania CATI Analiza porównawcza instrumentów finansowych w Polsce i na świecie (w ujęciu ilościowym i jakościowym) oraz analiza porównująca instrumenty finansowe z dotacjami Charakterystyka instrumentów finansowych występujących w Polsce Dostępność i wykorzystanie przez firmy Unii Europejskiej różnorodnych źródeł finansowania Adekwatność i wykorzystanie różnorodnych źródeł finansowania Polska na tle UE Analiza ilościowa wykorzystania różnorodnych źródeł finansowania w przekroju międzynarodowym Dotacyjne i pozadotacyjne instrumenty wsparcia przedsiębiorstw w Polsce Analiza branż gospodarki kraju i Mazowsza w zakresie wykorzystania instrumentów finansowych Wykorzystanie instrumentów finansowych przez firmy województwa mazowieckiego wyniki badania wśród instytucji finansowych (CAWI) i przedsiębiorców (CATI)

4 6.2. Cel pozyskania przez przedsiębiorców z województwa mazowieckiego instrumentów finansowych wyniki badania CATI Postrzegane przez przedsiębiorców z województwa mazowieckiego korzyści z wykorzystania instrumentów finansowych wyniki badania CATI Dynamika zmian struktury gospodarczej w województwie mazowieckim i Polsce konsekwencje dla przewidywanych zmian w wykorzystaniu instrumentów finansowych Określenie wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza oraz wpływu instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu, w tym na określenie inteligentnej specjalizacji Mazowsza analiza od 2007 roku Obszary inteligentnej specjalizacji Mazowsza Wpływ instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza Wpływ instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu Instrumenty finansowe a możliwość wdrożenia inteligentnej specjalizacji Mazowsza Analiza współpracy przedsiębiorstw i sfery nauki oraz wykorzystania w ramach tej współpracy instrumentów finansowych porównanie regionów Polski z Mazowszem Analiza problemów, w tym zagrożenia i bariery związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, działania zmniejszające te bariery w tym w odniesieniu do Mazowsza oraz szanse i korzyści związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, np. efekt dźwigni finansowej Prognozy związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych w województwie mazowieckim Czynniki egzogeniczne rozwoju instrumentów finansowych na Mazowszu Czynniki endogeniczne rozwoju instrumentów finansowych na Mazowszu Krótkookresowe przewidywania w zakresie wykorzystania instrumentów finansowych przez firmy województwa mazowieckiego Plany firm województwa mazowieckiego w zakresie wykorzystania instrumentów finansowych wyniki badania CATI Perspektywy rozwoju rynku kredytów bankowych Perspektywy rozwoju rynku leasingu Perspektywy rozwoju rynku instrumentów poprawiających płynność finansową Perspektywy rozwoju rynku kapitału ryzyka Perspektywy rozwoju rynku aniołów biznesu Analiza świadomości przedsiębiorców na temat możliwości skorzystania z instrumentów finansowych Procedury i kryteria określające możliwość skorzystania z instrumentów finansowych Analiza oferty banków komercyjnych skierowanej do sektora MŚP Analiza SWOT Załączniki Tabela wniosków i rekomendacji

5 15.2. Spis tabel i wykresów Case Study Narzędzia badawcze

6 Streszczenie Prezentowany raport jest końcowym rezultatem projektu badawczego pt.: Opracowanie raportu w zakresie instrumentów finansowych (fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, aniołowie biznesu, venture capital) i ich zaangażowaniu w procesy innowacyjne na Mazowszu. Badanie to realizowane było na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie w ramach projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. Analiza zrealizowana została przez konsorcjum firm WYG PSDB Sp. z o.o. i EPRD Biuro Polityki Gospodarczej i Rozwoju Regionalnego Sp. z o.o. Celem głównym badania było przedstawienie charakterystyki, analizy jakościowej i ilościowej rynku instrumentów finansowych, w tym ich wpływu na innowacyjność regionu w kontekście inteligentnej specjalizacji Mazowsza oraz określenie rekomendacji w tym obszarze. Zakres analizy zakładał osiągnięcie celu głównego poprzez realizację badań w ramach 14 obszarów badawczych. Charakterystyka obszarów badawczych: Obszar badawczy 1: Definicje i pojęcia określające instrumenty finansowe oraz charakterystyka instrumentów finansowych (rodzaje, cechy, przeznaczenie, cel funkcjonowania). Obszar ten miał charakter eksploracyjny. Pozwolił ustalić podstawowe definicje i pojęcia wykorzystywane w badaniu. W ramach pierwszego obszaru dokonano charakterystyki dostępnych na rynku instrumentów finansowych. Obszar badawczy 2: Najpopularniejsze instrumenty finansowe (w tym w odniesieniu do Mazowsza diagnoza, przyczyny zjawiska) oraz najpopularniejsze produkty uzyskane w ramach przedsięwzięć finansowanych za pomocą instrumentów finansowych (ich trwałość i przydatność). Realizacja niniejszego obszaru badawczego pozwoliła na wskazanie najchętniej wykorzystywanych instrumentów finansowych w województwie mazowieckim. Ponadto określono najpopularniejsze produkty w ramach analizowanych instrumentów finansowych. Obszar badawczy 3: Wykorzystanie instrumentów finansowych w Województwie Mazowieckim, z podziałem na subregiony oraz w odniesieniu do kraju - diagnoza, przyczyny zjawiska. Trzeci obszar badawczy umożliwił przeprowadzenie analizy przestrzennej wykorzystania instrumentów finansowych na Mazowszu. Badanie prowadzono według podziału województwa na subregiony: subregion Ciechanowsko-Płocki, subregion Ostrołęcko-Siedlecki, Powiat M.St. Warszawa, subregion Warszawski Zachodni, subregion Warszawski Wschodni, 6

7 subregion Radomski 1. Dane uzyskane dzięki prowadzonym badaniom na Mazowszu zestawione zostały z danymi dotyczącymi wykorzystania instrumentów finansowych w Polsce. Obszar badawczy 4: Wpływ instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza, na podstawie zestawienia wskaźników innowacji finansowej z rzeczywistymi wynikami gospodarczymi. Opisywany obszar badawczy podsumowuje część diagnostyczną. W ramach badań podjęto próbę określenia wpływu instrumentów finansowych na gospodarkę województwa mazowieckiego przez pryzmat samooceny badanych przedsiębiorstw na temat efektów zastosowania innowacji finansowych. Innowacje finansowe definiowano jako te działania podejmowane przez przedsiębiorstwa, które prowadzą do zmniejszenia kosztu pozyskania finansowania oraz zwiększenia dostępności finansowania, a zarazem zwiększenia dywersyfikacji źródeł pozyskiwania kapitału obcego. Badanie pozwoliło udzielić odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie przedsiębiorcy z województwa mazowieckiego korzystają z nowoczesnych instrumentów finansowych, w szczególności faktoringu, forfaitingu, funduszy venture capital, kapitału zalążkowego (seed capital) i aniołów biznesu. Badanie w czwartym obszarze badawczym pozwoliło na ocenę zależności między innowacjami finansowymi a rozwojem gospodarki i występującymi wahaniami, a także zależności między innowacjami finansowymi a stopniem ryzyka podejmowanego przez banki oraz słabością sektora bankowego 2. Obszar badawczy 5: Analiza porównawcza instrumentów finansowych w Polsce i na świecie (w ujęciu ilościowym i jakościowym) oraz analiza porównująca instrumenty finansowe z dotacjami. W ramach niniejszego obszaru badawczego przeprowadzono ilościową i jakościową analizę porównawczą instrumentów finansowych w Polsce i na świecie. Obszar badawczy 6: Analiza branż gospodarki kraju i Mazowsza, gdzie występuje największe wykorzystanie instrumentów finansowych rodzaje instrumentów, dynamika sytuacji na przestrzeni ostatnich 6 lat Szósty obszar badawczy dotyczył wyodrębnienia branż gospodarki województwa mazowieckiego i branż kraju, w których w największym stopniu wykorzystywane były dotychczas instrumenty finansowe. Obszar badawczy 7: Określenie wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza oraz wpływu instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu, w tym na określenie inteligentnej specjalizacji Mazowsza analiza od 2007 roku. Przedmiotowy obszar badawczy dotyczył zagadnień związanych z wpływem analizowanych instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza. Ponadto oceniono również wpływ wspomnianych instrumentów finansowych na procesy innowacyjne z uwzględnieniem określenia inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego T. Beck. Financial Innovation: The Bright and the Dark Sides 7

8 Obszar badawczy 8: Analiza współpracy przedsiębiorstw i sfery nauki oraz wykorzystania w ramach tej współpracy instrumentów finansowych porównanie regionów Polski z Mazowszem. Analiza w ramach przedmiotowego obszaru badawczego dotyczyła wykorzystywania instrumentów finansowych w ramach współpracy sektora przedsiębiorstw z sektorem B+R. Obszar badawczy 9: Analiza problemów, w tym zagrożenia i bariery związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, działania zmniejszające te bariery w tym w odniesieniu do Mazowsza oraz szanse i korzyści związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, np. efekt dźwigni finansowej. Przedmiotowy obszar badawczy ma charakter konkluzywny w stosunku do wcześniej zdefiniowanych obszarów badawczych i uwzględnia trzy kluczowe zagadnienia dla całego badania: 1. Problemy, zagrożenia i bariery związane z sięganiem po instrumenty finansowe. 2. Działania niwelujące potencjalne bariery. 3. Szanse i korzyści płynące z wykorzystywania instrumentów finansowych. Badanie zostało przeprowadzone w formie analizy SWOT. Obszar badawczy 10: Prognozy związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych w województwie mazowieckim. Analiza umożliwiła opracowanie prognozy dotyczącej wykorzystywania instrumentów finansowych na Mazowszu. Obszar badawczy 11: Analiza świadomości przedsiębiorców na temat możliwości skorzystania z instrumentów finansowych. Obszar badawczy pozwolił na dokonanie analizy świadomości przedsiębiorców na temat funkcjonowania instrumentów finansowych i możliwości skorzystania z nich. W ramach przedmiotowego obszaru przeanalizowano także, w jaki sposób instytucje oferujące instrumenty finansowe docierają do swoich klientów oraz czy sposoby te są skuteczne. Obszar badawczy 12: Procedury i kryteria określające możliwość skorzystania z instrumentów finansowych. W ramach opisywanego obszaru badawczego przeanalizowano zagadnienia proceduralne i prawne związane z możliwością pozyskania wsparcia w ramach instrumentów finansowych. Badaniem objęto również zagadnienie związane z czasem realizacji/oczekiwania na wsparcie w ramach instrumentów finansowych. Zaproponowane podejście umożliwiło wskazanie barier i problemów występujących w tym obszarze. Obszar badawczy 13: Analiza oferty banków komercyjnych skierowanej do sektora MŚP Ostatni obszar badawczy pozwolił na zebranie informacji dotyczących produktów oferowanych przez największe banki, których odbiorcami są przedstawiciele sektora MŚP. Przeprowadzona została szczegółowa analiza ofert banków. Analiza ta stanowi tło dla wcześniej prowadzonych badań dotyczących pozabankowych instrumentów finansowych. Obszar badawczy 14: Wnioski i rekomendacje dotyczące instrumentów finansowych i ich zaangażowania w procesy innowacyjne na Mazowszu, w szczególności w kontekście inteligentnej specjalizacji, w odniesieniu do przeprowadzonej diagnozy i analizy tematu. Ostatni obszar badawczy ma charakter podsumowujący cały proces badawczy. Analiza uzyskanych wyników pozwoliła na wypracowanie użytecznych wniosków i wynikających z nich rekomendacji. 8

9 Najważniejsze wnioski z badań przeprowadzonych w ramach poszczególnych obszarów badawczych są następujące: Najpopularniejsze instrumenty finansowe (w tym w odniesieniu do Mazowsza diagnoza, przyczyny zjawiska) oraz najpopularniejsze produkty uzyskane w ramach przedsięwzięć finansowanych za pomocą instrumentów finansowych (ich trwałość i przydatność). 1. Prawie 50% firm ma zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, spośród inwestycji realizowanych przez firmy najczęściej kupowane są maszyny i urządzenia ( w tym najczęściej środki transportu), najrzadziej własność intelektualna. 2. Rozpoznawalność instrumentów finansowych oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu jest na poziomie ok 20% badanych, podczas gdy banki rozpoznaje 85%. 3. Poręczenia nie są zbyt powszechnym instrumentem wykorzystywanym przez przedsiębiorstwa. Wśród młodych firm z poręczeń skorzystało 23,8% a w grupie starszych tylko 5,5 %. W odniesieniu do gwarancji de minimis sytuacja była bardziej wyrównana, bo wśród młodych firm było 11, 9% beneficjentów tej pomocy, a wśród starszych 12.4%. 4. Najefektywniejsze źródła informacji to ogólnie dostępna reklama w mediach i szeroko zakrojona praca pośredników kredytowych, którzy sami docierają do firm z ofertą. 5. Firmy najczęściej korzystają z leasingu i bankowych instrumentów finansowych, co wynika po pierwsze z dostępności, po drugie z możliwości ich wykorzystania na zaspokojenie najważniejszych potrzeb przedsiębiorstw małe inwestycje i kapitał obrotowy. Wykorzystanie instrumentów finansowych w Województwie Mazowieckim, z podziałem na subregiony oraz w odniesieniu do kraju - diagnoza, przyczyny zjawiska. 1. Liderem wśród instrumentów finansowych wykorzystywanych przez polskich przedsiębiorców jest leasing będący najprzyjaźniejszym dla klientów i wymagającym stosunkowo najmniejszych zabiegów w pozyskaniu. Na dalszych pozycjach są kredyty bankowe, pożyczki z instytucji pozabankowych, a najmniej popularne okazują się pożyczki nieformalne (od rodziny). 2. Realizacja celów inwestycyjnych wynosi miedzy 95% a 100%, w większości firmy deklarują korzystanie ze zrealizowanych inwestycji. 3. Przedsiębiorstwa regionu mają wyraźne zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, co wskazuje wysoki poziom wykorzystania faktoringu szczególnie w M. st. Warszawie i subregionie Warszawskim zachodnim oraz niski poziom rezultatów zasilenia kapitałowego w postaci wprowadzenia nowych produktów lub usprawnienia procesów technologicznych. Wyraźnie brak jest mechanizmów stymulujących podmioty gospodarcze do rozwoju produktów i usług, co związane jest w dużej mierze z brakiem rynku na innowacyjne produkty i usługi. 4. Analiza zebranych danych dotyczących skali i sposobu wykorzystania instrumentów finansowych w subregionach Warszawskim Wschodnim i radomskim wskazuje, ze są to regiony, w których zapotrzebowanie na środki finansowe jest znacząco większe niż średnio w pozostałych badanych subregionach. Głównie widoczne jest to na poziomie inwestycyjnym w obszarze leasingu i kredytów długoterminowych w subregionie warszawskim Wschodnim. Pozostałe regiony są zdecydowanie lepiej wyposażone w infrastrukturę wsparcia, co widać w strukturze ubiegania się o finansowanie. 5. Wynik badania wskazuje, że większość firm jest gotowa na realizację inwestycji przy wykorzystaniu zasobów własnych, bądź niewielkim tylko wsparciu finansowania zewnętrznego. Należy zwrócić uwagę, że tylko w jednym subregionie (radomskim) wskazano, iż 60% 9

10 inwestycji nie byłoby możliwe do zrealizowania bez wsparcia finansowego. W pozostałych jest to 50% i mniej, co znaczy, że firmy posiadają pewne zasoby finansowe pozwalające inwestować w prowadzone przedsięwzięcia. W tym wypadku zewnętrzne finansowanie jest jedynie uzupełnieniem kapitału inwestycyjnego. Wpływ instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza, na podstawie zestawienia wskaźników innowacji finansowej z rzeczywistymi wynikami gospodarczymi. 1. Korzystny wpływ wykorzystania instrumentów finansowych na kondycję przedsiębiorstw i jej konkurencyjność jest bezdyskusyjny. Zaledwie 3,8% respondentów neguje taki wpływ, a kolejnych 4,1% nie potrafi określić jego obszarów. 2. Poza wymiarem ekonomiczno-finansowym wykorzystanie instrumentów finansowych przyczyniło się do wystąpienia zmian korzystnie wpływających na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw, takich jak wprowadzenie nowych produktów (15,4%), usprawnienie procesu produkcyjnego (14,0%), wprowadzenie zmian w zakresie promocji (2,4%) i dystrybucji (2,0%). 3. Firmy wprowadzające innowacje finansowe w wyniku wykorzystania nowoczesnych instrumentów finansowych wskazywały przede wszystkim na korzyści związane z odzyskaniem płynności finansowej (46,5%). Analiza porównawcza instrumentów finansowych w Polsce i na świecie (w ujęciu ilościowym i jakościowym) oraz analiza porównująca instrumenty finansowe z dotacjami. 1. Sektor przedsiębiorstw w Unii Europejskiej jest dość silnie heterogeniczny pod względem odczuwalnej presji ze strony dostępu do finansowania. 2. O ile uśrednione wyniki mogłyby wskazywać, że potrzeba dostępu do finansowania jest dla sektora przedsiębiorstw umiarkowana, o tyle bliższe przyjrzenie się sytuacji pojedynczych przedsiębiorstw pokazuje, że istnieje relatywnie duża zbiorowość firm oceniających ten problem jako niezwykle istotny (13,8% respondentów, którzy przyznali temu zagadnieniu najwyższą ocenę), a z drugiej strony znaczny odsetek respondentów (18,8%) bagatelizuje całkowicie znaczenie tego zagadnienia Dla finansowania wzrostu zdecydowana większość firm krajów UE najchętniej korzystałaby z kredytu bankowego (67,2% wskazań), przy czym jest on wskazywany jako preferowane źródło finansowania wzrostu firmy zwłaszcza przez firmy małe (71,1%), a relatywnie rzadziej przez firmy duże (62,5%). 4. Wykorzystanie dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie zadeklarowało 12,8% ogółu respondentów z krajów członkowskich UE. 5. Firmy mniejszych rozmiarów (mikro i małe zlokalizowane na terenie UE) przy niższej skali zainteresowania wykorzystaniem dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych aniżeli w przypadku firm większych (średnich i dużych) cechuje nieco większa skuteczność ich pozyskania, co może wynikać chociażby z wielkości kwot, o jakich pozyskanie firmy te się ubiegają. 6. W przekroju sektorowym wyraźnie widoczna jest tendencja większego wykorzystania kredytu bankowego jako źródła finansowania przez firmy przemysłowe i budowlane. 3 Badanie zrealizowane zostało na próbie firm zlokalizowanych we wszystkich krajach UE. 10

11 7. Wykorzystanie dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych kształtowało się na poziomie poniżej średniej unijnej i wynosiło 10,2% w Polsce wobec 12,8% przeciętnie dla UE. 8. Zainteresowanie wykorzystaniem dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych wyniosło w Polsce 16,9% i było zdecydowanie niższe niż średnia dla UE wynosząca 27,4%. 9. W przypadku kredytów bankowych niemal co trzeci polski przedsiębiorca uczestniczący w badaniu wskazał, że w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie korzystał z kredytów bankowych, co stanowi wynik nieco powyżej średniej dla 28 państw członkowskich UE (31,6%). Analiza branż gospodarki kraju i Mazowsza, gdzie występuje największe wykorzystanie instrumentów finansowych rodzaje instrumentów, dynamika sytuacji na przestrzeni ostatnich 6 lat. 1. Z instrumentów finansowych, które oferują instytucje finansowe z obszaru województwa mazowieckiego najczęściej korzystają firmy z branż: budownictwo i handel detaliczny, co w dużej mierze odzwierciedla strukturę branżową aktywnych podmiotów gospodarczych na Mazowszu. 2. W pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego w województwie mazowieckim najbardziej aktywne były firmy przemysłowe (79,7%), a najmniej firmy usługowe (70,8%). 3. Niezależnie od sektora, w którym respondenci prowadzą działalność, najwięcej firm było zainteresowanych lub próbowało pozyskać leasing. 4. Poszczególne branże charakteryzuje różny stopień zainteresowania poszczególnymi instrumentami finansowymi. I tak, firmy przemysłowe były częściej zainteresowane kredytem długoterminowym (powyżej 3 lat) i leasingiem, a mniej pożyczką z instytucji pożyczkowych. Zainteresowanie firm budowlanych wzbudzał szczególnie kredyt krótkoterminowy. Dla firm handlowych bardziej pożądany był kredyt krótkoterminowy, a mniej niż w przypadku innych branż kredyt długoterminowy. Z kolei firmy usługowe relatywnie częściej próbowały sięgnąć po pożyczkę z instytucji pożyczkowych i dotację bezzwrotną, a rzadziej po leasing oraz kredyt bankowy (zarówno długo-, jak i krótkoterminowy). 5. Podstawowe cele starań o pozyskanie wsparcia to realizacja inwestycji materialnych (70% respondentów) i zwiększenie płynności finansowej (30%). 6. Wśród korzyści odniesionych dzięki realizacji inwestycji wspartej przez instrumenty finansowe na ogół najczęściej wskazywano zwiększenie przychodów i odzyskanie płynności finansowej (62% respondentów). 7. Blisko dwie trzecie respondentów badania nie było zainteresowanych jak dotychczas nowoczesnymi instrumentami finansowymi rozumianymi tu jako nietradycyjne instrumenty finansowe i obejmującymi instrumenty poprawiające płynność finansową oraz instrumenty o charakterze udziałowym. Określenie wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza oraz wpływu instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu, w tym na określenie inteligentnej specjalizacji Mazowsza analiza od 2007 roku. 1. Obszary inteligentnej specjalizacji zaproponowane dla województwa mazowieckiego obejmują branże gospodarki o wysokim stopniu zróżnicowania, od tradycyjnych po nowoczesne, co przekłada się na konieczność zastosowania dla ich wsparcia różnorodnych instrumentów finansowych. 11

12 2. Pomimo dużej różnorodności branżowej rozwój poszczególnych obszarów wspieranych w ramach inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego zakłada ich rozwój oparty na innowacyjnych technologiach. 3. Jednym z filarów rozwoju obszarów określonych jako inteligentne specjalizacje powinna stać się szersza współpraca przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi i uczelniami wyższymi w zakresie prac badawczo-rozwojowych. 4. Dla wsparcia wyłaniania się przełomowych technologii, obarczonych jednakże dużym ryzykiem niepowodzenia przedsięwzięcia, warto wykorzystać instrumenty o charakterze udziałowym (fundusze venture capital, fundusze seed, aniołów biznesu) oraz dotacje. 5. Duże zapotrzebowanie na instrumenty finansowe zgłaszają sektory wiedzy, które dynamicznie rozwijają się na Mazowszu. Analiza współpracy przedsiębiorstw i sfery nauki oraz wykorzystania w ramach tej współpracy instrumentów finansowych porównanie regionów Polski z Mazowszem. 1. Współpraca mazowieckich przedsiębiorców ze światem nauki nie jest zjawiskiem częstym. Co czwarty badany miał kiedykolwiek styczność z uczelnią wyższą, instytutem naukowo badawczym, jednostką naukowo rozwojową lub instytutem PAN. 2. Najczęściej przedsiębiorcy nawiązują kontakty z uczelniami - 80% wskazań, na drugim miejscu są jednostki badawczo naukowe (35%), najrzadziej przedsiębiorcy współpracowali z instytutami PAN (7,5%). Współpraca z instytutami badawczo-naukowymi najczęściej nawiązywana była przez przedsiębiorstwa z subregionów ostrołęcko siedleckiego i radomskiego. 3. Najsprawniejszymi w pozyskiwaniu środków na finansowanie współpracy z nauką są przedsiębiorcy z subregionu radomskiego 50% finansowania zewnętrznego) i ciechanowsko płockiego (40%), najsłabiej prezentują się subregiony Warszawski Wschodni (100% środków własnych) i Warszawski Zachodni (90% środków własnych). 4. Plany przedsiębiorstw województwa mazowieckiego w zakresie współpracy ze środowiskiem naukowym wskazują jednak na zmniejszenie zainteresowania tą współpracą. Pytane o plany co do współpracy z naukowcami, firmy tylko w 17,9% wskazały na zainteresowanie taką współpracą. 5. Mazowieckie przedsiębiorstwa nie są liderami w zakresie współpracy z nauką, tym niemniej są obszary tego regionu zdecydowanie gotowe na taką współpracę. Dobrym prognostykiem dla rozwoju kooperacji jest gotowość firm do ponoszenia kosztów takiego współdziałania z zasobów własnych. Analiza problemów, w tym zagrożenia i bariery związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, działania zmniejszające te bariery w tym w odniesieniu do Mazowsza oraz szanse i korzyści związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, np. efekt dźwigni finansowej. 1. Pomimo pojawiających się uwag i powszechnego przekonania, że dostęp do finansowania dla przedsiębiorstw jest utrudniony, respondenci stosunkowo pozytywnie ocenili korzystanie z finasowania zewnętrznego. Tylko 7% ogółu badanych zgłosiło występowanie problemów (ogółem) w pozyskaniu lub wykorzystaniu instrumentów finansowych. 2. Pomimo faktu, że przedsiębiorcy zgłaszali mało uwag co do utrudnień w pozyskiwaniu kapitału, nie wszystkie aspekty ubiegania się o finansowanie oceniali dobrze. Szczególnie dla 12

13 firm zlokalizowanych w subregionie radomskim czas oczekiwania był zdecydowanie za długi w stosunku do ich zapotrzebowania. 3. Jako najczęściej pojawiającą się barierę w pozyskaniu finansowania wskazano dodatkowe koszty z tym związane, zazwyczaj pojawiające się na etapie formalizacji. Często mają one postać opłat notarialnych, dodatkowych zabezpieczeń, opłat administracyjnych itp. W drugiej kolejności pojawiają się koszty obsługi korzystania ze wsparcia, głównie związane z dokumentowaniem wydatkowania pozyskanych środków, pisaniem raportów i sprawozdań, dostarczaniem dokumentacji instytucjom finansowym czy też składania wyjaśnień na temat poniesionych wydatków. 4. Najwięcej barier występuje w dystrybucji instrumentów dotacyjnych, głównie ze względu na czas oczekiwania i nadmierną biurokratyzację związaną ze skorzystaniem z tego instrumentu. W odniesieniu do instrumentów zwrotnych bariery są związane głównie z formalizacją udzielenia wsparcia i pojawiającymi się dodatkowymi kosztami związanymi z uzyskaniem wsparcia. 5. Polskie przedsiębiorstwa wciąż jeszcze nie postrzegają zewnętrznych źródeł finansowania jako efektywnego narzędzia swojego rozwoju, a bardziej jako element zagrożenia wynikający z jednej strony z zadłużenia a drugiej zaś obawy przed mniejszą lub większą ingerencją instytucji finansującej w ich działalność. Zapewne wraz z ich rozwojem skłonność do inwestowania będzie rosła, bowiem firmy nie będą w stanie wygenerować i zgromadzić zasobów odpowiadających potrzebom i skali planowanych inwestycji. W takich przypadkach niezbędne będzie posiłkowanie się kapitałem zewnętrznym dla uzyskania efektu dźwigni finansowej, wyrażającego się wzrostem stopy zwrotu z kapitału własnego przedsiębiorstwa przy wykorzystaniu obcych źródeł kapitału. Prognozy związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych w województwie mazowieckim. 1. Krótkookresowe przewidywania w zakresie wykorzystania instrumentów finansowych oparte na wynikach badań ogólnopolskich wskazują na zwiększenie finansowania potrzeb przedsiębiorstw ze środków własnych. 2. Z instrumentów dotacyjnych w największym zakresie planują korzystać firmy usługowe, natomiast z instrumentów poprawiających płynność finansową - firmy przemysłowe. 3. Przeważająca część respondentów zadeklarowała brak planów związanych z wykorzystaniem instrumentów finansowych w ciągu najbliższych 3 lat (41,4% respondentów nie planujących skorzystać wobec 37,8% deklarujących taki zamiar). 4. Wśród firm planujących wykorzystanie instrumentów finansowych w perspektywie najbliższych 3 lat respondenci najczęściej wskazywali leasing (53,2%), kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) zaciągnięty w banku komercyjnym (34,1%) oraz komercyjny kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) (23,0%). 5. Skonkretyzowane plany związane z pozyskaniem dotacji z funduszy Unii Europejskiej posiada 17,5% respondentów. Tak niski odsetek wskazań sugeruje obawy przedsiębiorców przed korzystaniem z tego atrakcyjnego - bo subwencyjnego - instrumentu i nakazuje poszukiwanie możliwości dalszego upraszczania procedur. 6. Wyniki badania koniunkturalnego banków wskazują na przewidywane przez nie zwiększenie popytu na kredyty lub linie kredytowe dla przedsiębiorstw o pewnych cechach trwałości. 13

14 7. Leasing jest postrzegany jako alternatywne źródło finansowania mikro i małych przedsiębiorstw w obszarach, które banki uznają za zbyt ryzykowne, i co ważne jego wykorzystanie nie jest zależne od ogólnej koniunktury gospodarczej. 8. Rozwój rynku kapitału udziałowego zależy w dużym stopniu od wprowadzenia rozwiązań systemowych (zachęt, zwolnień podatkowych, ulg, gwarancji rządowych), które będą zachęcały inwestorów do angażowania się kapitałowego w ryzykowne inwestycje. Analiza świadomości przedsiębiorców na temat możliwości skorzystania z instrumentów finansowych. 1. Najczęściej wskazywanym przez badane przedsiębiorstwa podmiotem oferującym wsparcie w formie instrumentów finansowych jest bank (80% wskazań). 2. Najbardziej rozpowszechnionym w tej grupie instrumentem finansowym są kredyty oferowane przez banki (77% wskazań) oraz usługi polegające na leasingu (76% wskazań). 3. Przedsiębiorcy w niewielkim stopniu identyfikują nowoczesne instrumenty finansowe (fundusze venture capital - 16% respondentów zna ten instrument finansowy, fundusze seed capital 14% respondentów, aniołowie biznesu). 4. Najwyżej ocenionym przez przedsiębiorców źródłem informacji o możliwości uzyskania wsparcia finansowego jest bezpośredni kontakt z przedstawicielem banku oraz informacje zamieszczane w Internecie (27% odpowiedzi). Procedury i kryteria określające możliwość skorzystania z instrumentów finansowych. 1. Procedury i kryteria dostępu do instrumentów finansowych oraz poręczeń nie stanowią bariery dla przedsiębiorców (88% odpowiedzi). 2. Czas oczekiwania na wsparcie jest dostosowany do potrzeb przedsiębiorców. 14

15 Summary The following report is the final output of the evaluation project "Preparation of the report on financial instruments (loan and guarantee funds, business angels, venture capital) and their involvement in the innovation processes in Masovia. The study was conducted for the Marshal Office of Mazowieckie Voivodship in Warsaw, as part of the project "Creation of a monitoring and basic evaluation system for implementation of the Regional Innovation Strategy of Masovia". The analysis was carried out by a consortium of WYG PSDP Ltd. and EPRD Office for Economic Policy and Regional Development Ltd. The main objective of the study was to present the characteristics, qualitative and quantitative analysis of the market of financial instruments, including their influence on innovativeness of the region, in the context of smart specialisation of Masovia, and to provide recommendations in this field, and their inclusion in the updated Regional Innovation Strategy of Masovia. The reformulated RIS will give Masovia a chance to maintain its leading position in economic activity. The scope of the analysis envisaged the achievement of the main objective through conducting research in 14 research areas. Characteristic of the research areas: Research area 1: Definitions and concepts determining the financial instruments and characteristic of the financial instruments (types, features, purpose). This area was of exploratory character. It allowed to identify the basic definitions and concepts used during the study. Within the first area, a characteristic of the commercially available financial instruments was developed. Research area 2: The most popular financial instruments (also in Masovia - diagnosis, causes of the phenomenon) and the most popular products obtained within the projects financed by financial instruments (their sustainability and suitability). Conducting this research area allowed for identification of the most frequently used financial instruments in Mazowieckie voivodship. In addition, the most popular products were identified in the analysed financial instruments. Research area 3: The use of financial instruments in Mazowieckie voivodship, broken down into subregions and in relation to the country - diagnosis, causes of the phenomenon. The third research area allowed for conducting of spatial analysis of the use of financial instruments in Masovia. The research was conducted with division of the region into subregions:: Ciechanów-Płock subregion, Ostrołęka-Siedlce subregion, The City of Warsaw, West Warsaw subregion, East Warsaw subregion, Radom subregion 4. The data obtained during the research in Masovia was juxtaposed with the data on the use of financial instruments in Poland

16 Research area 4: The impact of financial instruments on the economy of Masovia, based on the juxtaposition of financial innovation indicators with real economic performance. The described research area concludes the diagnostic part. A part of the study was to determine the influence of financial instruments on the Mazowieckie voivodship's economy from the perspective of the surveyed entreprises on the results of financial innovations. The financial innovations were defined as actions undertaken by entreprises leading to the reduction of the costs of obtaining of financing and increase of the availability of financing, and at the same time increase of diversification of sources of acquisition of the foreign capital. The research allowed to address the question of the extent in which the entrepreneurs from Mazowieckie voivodship use modern financial instruments, especially factoring, forfaiting, venture capital, seed capital and business angels. The research done in the fourth area allowed for an assessment of the relationship between the financial innovations and the development of economy and the occurring fluctuations, and the relation between the financial innovations and the degree of financial risk taken by the banks and the weakness of the banking sector. 5 Research area 5: Comparative analysis of financial instruments in Poland and in the world (in quantitative and qualitative terms) and analysis comparing the financial instruments with subsidies. Within this research area, a qualitative and quantitative comparative analysis of the financial instruments in Poland and in the world was conducted. Research area 6: Analysis of sectors of the economy of the country and Masovia, with the highest use of financial instruments - types of instruments, dynamics of the situation over the last 6 years. The sixth research area defined the sectors of the economy of Mazowieckie voivodship and the country, where the financial instruments have been used to the greatest extent. Research area 7: Determination of the impact of the use of financial instruments on the economic growth of Masovia and the impact of financial instruments on innovation processes in Masovia, including on the determination of smart specialisation of Masovia - analysis as of The following research area concerned issues related to the impact of the analysed financial instruments on the economic growth in Masovia. In addition, it also assessed the influence of the said financial instruments on innovation processes, taking into account definition of smart specialisation of Mazowieckie voivodship. Research area 8: Analysis of cooperation of entreprises and science and the use of financial instruments in this cooperation - comparison of Polish regions with Masovia. The analysis done in this research area concerned the use of financial instruments in cooperation of the entreprise sector and R&D sector. 5 T. Beck. Financial Innovation: The Bright and the Dark Sides 16

17 Research area 9: Analysis of problems, including risks and barriers associated with the use of financial instruments, measures reducing this barriers - including Masovia, and opportunities and benefits related to the use of financial instruments, e.g., the effect of financial leverage.. This research area was of conclusive character with respect to the previously defined research areas, and takes into account three issues crucial for the entire study: 1. Problems, risks and barriers related to using financial instruments. 2. Measures for mitigation of the potential barriers. 3. Opportunities and benefits of the use of financial instruments. The study took a form of SWOT analysis. Research area 10: Forecasts on the use of financial instruments in Mazowieckie voivodship. The analysis allowed to prepare a forecast on the use of financial instruments in Masovia. Research area 11: Analysis of awareness of entrepreneurs on the availability of financial instruments.. This research area allowed to analyse the awareness of entrepreneurs on the functioning of financial instruments and using them. As part of the research area, an analysis of the way the institutions offering financial instruments reach their clients was conducted, and assessed the efficiency of these ways. Research area 13: The procedures and criteria determining the possibility of using the financial instruments.. As part of the described research area, procedural and legal issues related to the possibility of obtaining assistance under financial instruments were examined. The study also covered the issue of the period of execution / waiting for assistance within the financial instruments. The proposed approach allowed for identification of barriers and problems occuring in this area. Research area 14: Analysis of offer of commercial banks addressed to the SME sector The research area allowed to gather information on the products offered by major banks, whose customers are the representatives of the SME sector. Detailed analysis of offers of banks was conducted. The analysis provided a background for the previously conducted research on the nonbank financial instruments.. Research area 15: Conclusions and recommendations concerning financial instruments and their role in innovation processes in Masovia, especially in the context of smart specialisation, in relation to the conducted diagnosis and analysis of the subject. The last research area summarises the entire research process. The analysis of the results allowed to develop useful conclusions and the resulting recommendations. 17

18 The key conclusions of the research conducted in specific areas are as follows: The most popular financial instruments (also in Masovia - diagnosis, causes of the phenomenon) and the most popular products obtained within the projects financed by financial instruments (their sustainability and suitability). 1. Nearly 50% of the entreprises require working capital, among the investments made by the companies, the most frequent concern purchase of machinery and equipment (mostly including means of transport), least likely purchase of intellectual property. 2. The recognition of financial instruments offered by BEIs remains at the level of ca. 20% of the respondents, while banks are recognised by 85%. 3. The guarantees are not a very common instrument used by the companies. Among young entreprises, 23,8% used guarantees, and in the older group only 5,5%. Regarding de minimis guarantee, the proportion was more leveled and amounted to 11,9% among young companies, and 12,4% among older ones. 4. The most effective sources of information are the generally available media advertising and broad work of credit intermediaries who approach the companies with their offers. 5. The companies mostly use leasing and banking financial instruments, due to their availability and the ability to use them to satisfy the most important needs of businesses - small investments and working capital. 6. The examined companies have virtually no interest in developing innovations, and the need for funds to purchase a license or new solutions is reported by less than 1% of respondents. The use of financial instruments in Mazowieckie voivodship, broken down into subregions and in relation to the country - diagnosis, causes of the phenomenon. 1. Leasing is the leading financial instrument used by Polish entrepreneurs, as the friendliest for the clients and requiring relatively the least effort to obtain. Bank loans and loans from nonbank institutions rank lower, while non-formal loans (from the family) appear to be the least popular. 2. Implementation of the investment objectives is between 95% and 100%, most companies declare the use of the investments. 3. The entreprises of the region have a clear eed for working capital, which indicates on a high level of use of factoring, especially in the city of Warsaw, West Warsaw subregion, and low leve of capital injection results in the form of new products or improved technological processes. Clearly, there is a lack of mechanisms stimulating the businesses to develop products and services, which is largely due to the lack of market for innovative products and services. 4. The analysis of the collected data concerning the scale and way of using of financial instruments in East Warsaw and Radom subregions, indicates that the demand for funds is significantly higher than in other examined subregions. This is evident mainly at the investment level in the area of leasing and long-term loans in East Warsaw subregion. Other regions are far better equipped with infrastructure, which is reflected in the structure of applying for funding. 5. The result of the research indicates that majority of the companies is ready to implement an investment using their own resources, or only with a minor external funding. It should be noted that only one subregion (Radom) indicated that 60% of the investments would not be feasible without the financial support. Other subregions indicate 50% or less, which means that companies possess the financial resources allowing them to invest in the implemented projects. In this case, external financing is only a supplement to their investment capital. 18

19 The impact of financial instruments on the economy of Masovia, based on the juxtaposition of financial innovation indicators with real economic performance. 1. The beneficial effects of the use of financial instruments on the condition of enterprises and their competitiveness is indisputable. Only 3.8% of respondents negate this effect, and another 4.1% are unable to identify its areas. 2. In addition to the economic and financial dimension, the use of financial instruments contributed to the occurrence of changes that positively affected the competitive position of enterprises, such as the introduction of new products (15.4%), improvement of the production process (14.0%), changes in promotion (2.4%) and distribution (2.0%). 3. Companies introducing financial innovations as a result of the use of modern financial instruments indicated primarily the benefits coming from recovery of their financial liquidity (46.5%). Comparative analysis of financial instruments in Poland and in the world (in quantitative and qualitative terms) and analysis comparing the financial instruments with subsidies. 1. The corporate sector in the EU is strongly heterogeneous in terms of the perceived pressure from access to finance. 2. While the averaged results could indicate that the need for access to finance for the corporate sector is moderate, a closer look at the situation of individual companies shows that there is a relatively large community of companies perceiving this issue as very important (13.8 % of respondents who rated this issue the highest), on the other hand, a significant proportion of respondents (18.8 %) completely downplays the importance of this issue6. 3. For financing of growth a vast majority of EU companies would prefer to use the bank loan (67,2%), wherein it is indicated as the preferred source of financing of business especially by small entreprises (71,1%), and to a smaller extent by large companies (62,5%). 4. The use of grants and subsidised bank loans during the six months preceding the survey was declared 12.8 % of the total respondents from the EU Member States. 5. Smaller firms (micro and small entreprises localised within the EU) with lower interest in the use of grants and subsidised bank loans than larger companies (medium and large) are characterised by slightly better effectiveness of their acquisition, which may result even from the amounts requested by these companies. 6. In cross-sectoral perspective, a tendency for greater use of bank loan as a source of financing for by industrial and construction companies is evident. 7. The use of grants and subsidized bank loans remained at a level below the EU average and amounted to 10.2 % in Poland to 12.8% on average for the EU. 8. Interest in the use of grants and subsidized bank loans in Poland amounted to 16.9% and was significantly lower than the EU average amounting to 27.4 %. 6 Badanie zrealizowane zostało na próbie firm zlokalizowanych we wszystkich krajach UE. 19

20 9. In the case of bank loans almost every third Polish entrepreneur participating in the survey indicated benefitting from bank loans that during the 6 months preceding the study, a result slightly above the average for the 28 EU Member States (31.6 %). Analysis of sectors of the economy of the country and Masovia, with the highest use of financial instruments - types of instruments, dynamics of the situation over the last 6 years. 1. The financial instruments offered by the financial institutions in Mazowieckie voivodship are mostly used by the companies operating in construction and retail, which largely reflects the structure of industry of businesses operating in Masovia. 2. Industrial entreprises were the most active ones in acquisition of external financing in Mazowieckie voivodship (79,7%), while service entreprises - the least (70,8%). 3. Regardless of the sector of activity of the respondents, the most companies were interested in, or tried to obtain a lease. 4. Individual industries are characterised by varying degree of interest in various financial instruments. And so, the industrial entreprises were more interested in long-term credit (over 3 years), and less with loans from loan institutions. The construction entreprises were especially interested in short-term credit. For retail companies, short-term credit was the most demanded, rather than long-term credit in case of other industries. The service companies more often applied for a loan and non-refundable grant, and less frequently for leasing or bank credit (both long and short-term). 5. The basic aims of the efforts to secure the support concern the implementation of material investments (70% of respondents) and an increase in liquidity (30%). 6. Among the benefits coming from implementation of an investment supported by financial instruments, increase in revenues and recovery of financial liquidity (62% respondents) were most generally indicated. 7. Nearly two-thirds of the survey respondents were not interested in modern financial instruments, here understood as non-traditional financial instruments and covering the instruments improving the liquidity, and equity instruments. Determination of the impact of the use of financial instruments on the economic growth of Masovia and the impact of financial instruments on innovation processes in Masovia, including on the determination of smart specialisation of Masovia - analysis as of Smart specialization areas proposed for Mazowieckie include economic sectors with a high degree of differentiation, from traditional to modern, which translates into the need for their support with a variety of financial instruments. 2. Despite the large diversity of the industry, the development of specific areas supported under the Mazowieckie voivodship smart specialisation assumes their development based on innovative technologies. 3. One of the pillars for the development of the areas identified as smart specialisations should be a wider cooperation of enterprises and scientific institutions, universities in terms of research and development work. 20

21 4. To support the emergence of radical groundbreaking technologies, however, burdened with a high risk of failure, advantage should be taken of equity instruments (venture capital funds, seed funds, business angels), and grants. 5. Strong demand for financial instruments is reported by knowledge sectors, booming in Mazovia. Analysis of cooperation of entreprises and science and the use of financial instruments in this cooperation - comparison of Polish regions with Masovia. 1. Cooperation of the Masovian entrepreneurs with the science environment is not a common occurrence. When asked whether their company has ever had contact with a higher education institution, research institute, a research and development institute or PAN institute, 24% gave an affirmative answer. 2. Most entrepreneurs establish contacts with universities - 80 % of respondents, secondly with scientific research entities (35%), and least likely with PAN institutes (7.5%). Cooperation with scientific research institutes was done was mostly by companies from Ostrołęka-Siedlce and Radom subregions. 3. The most efficient in raising funds for financing of cooperation with scientific institutions are entrepreneurs in the Radom subregion (50 % of external financing) and Ciechanów-Płock subregion (40 %). East Warsaw (100 % of own funds) and West Warsaw (90 % of own funds) rank the lowest in this regard. 4. The plans of Mazowieckie voivodship enterprises concerning cooperation with the scientific community, however, indicate a decrease of interest in this cooperation. When asked about plans for cooperation with scientists, only 17.9% of entreprises showed an interest in doing so. 5. The Masovian companies are not the leaders in collaboration with science, however there are areas in the region definitely ready for such cooperation. A good predictor for the development of the cooperation is the willingness of companies to bear the cost of such interaction with its own resources. Analysis of problems, including risks and barriers associated with the use of financial instruments, measures reducing this barriers - including Masovia, and opportunities and benefits related to the use of financial instruments, e.g., the effect of financial leverage. 1. In spite of the emerging observations and the widespread belief that access to finance for businesses is difficult, the respondents the use of an external financing in a relatively positive way. Only 7 % all respondents have reported the existence of problems (in general) in obtaining or using the financial instruments. 2. Despite the fact that entrepreneurs have reported few comments on the difficulties in obtaining capital, not all aspects of applying for funding were evaluated well. Especially for companies located in the Radom subregion the waiting time was far too long for their needs. 3. Additional costs related to acquisition of financing were the most frequently indicated barrier, usually appearing on the stage of formalisation. They often have the form of notarial fees, additional safeguards, administrative fees, etc. Secondly, there are the costs of servicing the use of support, mainly related to documenting the disbursement of funds raised, writing of 21

22 reports, providing documentation to financial institutions or providing explanations about the expenses incurred. 4. Most of the barriers are present in the distribution of subsidy instruments, mainly due to the waiting time and an excessive bureaucratisation related to using this instrument. With regard to the refundable instruments, the barriers are mainly related to the formalisation of assistance and emerging additional costs associated with obtaining this support. 5. Polish companies still do not acknowledge the external sources of funding as an efficient tool for their development, rather an element of danger resulting on one hand from the indebtedness, and on the other hand from the fear of a smaller or greater interference of the financing institution in their activities. Probably, as they grow, the tendency for investment will increase, since the companies will not be able to generate and accumulate the resources responding to the needs and scale of the planned investments. In such cases, it will be necessary to use external capital to achieve the financial leverage effect, expressed by an increase in the rate of return on equity with the use of external sources of capital. Forecasts on the use of financial instruments in Mazowieckie voivodship. 1. Short-term predictions on the use of financial instruments based on the results of nationwide surveys showed an increase in financing of the needs with own funds. 2. The grant instruments are planned to be used mostly by service companies, while the instruments improving financial liquidity - by industrial companies. 3. The majority of respondents declared no plans related to the use of financial instruments in the next 3 years (41.4 % of respondents do not plan to do so, compared to 37.8 % declaring such intention). 4. Among the companies planning to use financial instruments during the next three years, the respondents most frequently indicated leasing (53.2 %), short-term loans (up to 3 years) in commercial bank (34.1 %) and long-term commercial loans (over 3 years) (23.0 %). 5. Specific plans for obtaining grants from the European Union have been made by 17.5 % of the respondents. Such a low percentage suggests the concerns of business about using this attractive - in form of a grant - instrument and requires exploring the possibilities of further simplification of procedures. 6. The results of the business cycle study done by banks, indicate on the predicted increase in demand for credits or credit lines for enterprises with certain durability characteristics. 7. Leasing is seen as an alternative source of financing for micro and small enterprises in areas that banks deem too risky, and - most important - its use is not dependent on the general economic situation. 8. Development of equity capital market depends largely on the introduction of system solutions (incentives, tax exemptions, tax reliefs, government guarantees), which will encourage investors to engage in risky capital investments. Analysis of awareness of entrepreneurs on the availability of financial instruments. 1. An entity offering support in the form of financial instruments indicated most often by the surveyed companies is the bank (80% of responses). 22

23 2. The most common financial instrument in this group are credits offered by banks (77% of responses) and lease services (76% of responses). 3. The businesses hardly identify modern financial instruments (venture capital funds - 16% of respondents know that financial instrument, seed capital funds - 14% of respondents, business angels - 18% of respondents). 4. The source of information about the possibility of obtaining financial support top-ranked by the entrepreneurs is the direct contact with a representative of the bank (52% of responses) and information published on the Internet (27% response rate). The procedures and criteria determining the possibility of using the financial instruments. 1. Procedures and criteria for access to financial instruments and guarantees do not constitute barriers for entrepreneurs (88% response rate). 2. Time of waiting for the support is tailored to the needs of entrepreneurs. 23

24 1. Koncepcja badania 1.1. Wprowadzenie Innowacyjność jest czynnikiem wpływającym na dynamikę wzrostu dochodu narodowego i na rozwój gospodarczy. W Strategii Lizbońskiej dla krajów członkowskich Unii Europejskich niską skłonność europejskich podmiotów gospodarczych do innowacyjności uznano za istotną przyczynę wolniejszego tempa wzrostu gospodarczego UE w stosunku do gospodarki Stanów Zjednoczonych, która uważana jest za jedną z najbardziej innowacyjnych. Powyższe stwierdzenie skłoniło polityków UE do promowania innowacyjności i do zachęcania do zachowań umożliwiających wdrażanie postępu technicznego, wprowadzanie nowych produktów, modernizowanie produktów tradycyjnych, dokonywanie zmian w procesach produkcyjnych i w strukturach organizacyjnych przedsiębiorstwa 7. Wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, a także zmieniające się oraz zróżnicowane terytorialnie oczekiwania małych i średnich przedsiębiorców, wymagają systemowego dostosowania funkcjonowania instytucji finansowych w zakresie udzielanych pożyczek i poręczeń 8. Podstawowym uzasadnieniem stosowania instrumentów zwrotnych w polityce społeczno-gospodarczej jest niedoskonałość rynku finansowego, przejawiająca się w tym, że ekonomicznie zasadne projekty nie mogą uzyskać finansowania rynkowego. Problem ten może być także rozwiązywany za pomocą dotacji, jednak instrumenty zwrotne mają tę przewagę, że po pierwsze wymuszają oparcie inwestycji o rzetelny rachunek ekonomiczny, po drugie tworzą (przez rewolwing środków) możliwości wsparcia większej liczby projektów w znacznie dłuższym horyzoncie czasowym. W tym sensie instrumenty zwrotne są preferowane w tych obszarach, w których mogą skutecznie rozwiązać występujące niedoskonałości rynku. Jako takie, mają bardzo ograniczone zastosowanie w projektach ryzykownych (w szczególności B+R poza pewnym polem dla stosowania instrumentów kapitałowych lub montażu finansowego dotacji z pożyczką), generujących istotne efekty zewnętrzne (jak np. inwestycje w ochronę środowiska) czy też dostarczających dóbr publicznych. Polski rynek instrumentów zwrotnych finansowanych ze środków publicznych jest na dość wczesnym etapie rozwoju, jednak finansowanie (głównie z RPO) w obecnej perspektywie, a także z perspektywy i środków Phare doprowadziło do powstania sieci funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, aktywnie działających we wszystkich regionach Polski. Mniej rozwinięte jest publiczne wsparcie na wejścia kapitałowe, obecnie oparte przede wszystkim na działaniach KFK (dofinansowującym fundusze VC ze środków PO IG) i PARP (dofinansowującym działania typu seed capital, również ze środków PO IG). W chwili obecnej wdrażanie interwencji oparte jest o środki EFRR, w modelu wdrażania przede wszystkim bezpośrednim, w którym Instytucja Zarządzająca współpracuje bezpośrednio z pośrednikami finansowymi 9. Komisja Europejska oczekuje, że państwa członkowskie i regiony będą po 2013 roku w większym stopniu wykorzystywały innowacyjne instrumenty finansowe. Komisja zaproponowała nowe, potencjalne obszary wykorzystania instrumentów inżynierii finansowej. We wszystkich z zaproponowanych przez KE obszarach mogą być teoretycznie wykorzystywane instrumenty zwrotne - w każdym bowiem z nich mogą być realizowane projekty generujące dochód. Nie jest jednak możliwe jednoznaczne określenie obszarów, które w całości kwalifikują się lub nie do objęcia finansowaniem zwrotnym. Podjęcie decyzji o skierowaniu instrumentów zwrotnych do określonej 7 J.Piotrowski, Branże o wysokiej innowacyjności, Warszawa Ministerstwo Gospodarki. Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach ). 9 Instytut Badań Strukturalnych, Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie w województwie śląskim, Katowice

25 grupy projektów/ beneficjentów powinno być poprzedzone analizami luki finansowej, przy określonych parametrach produktów finansowych. Zalety instrumentów pozadotacyjnych w pełni uzasadniają postulat rozszerzenia listy obszarów, które mogłyby być objęte taką formą finansowania oraz zwiększenia skali interwencji finansowania zwrotnego w Polsce 10. Instrumenty finansowe stanowią efektywny sposób na wykorzystywanie zasobów polityki spójności w dążeniu do osiągnięcia celów strategii Europa Instrumenty finansowe, ukierunkowane na projekty o potencjalnej wykonalności ekonomicznej, zapewniają wsparcie dla inwestycji w formie pożyczek, gwarancji, kapitału i innych mechanizmów obciążonych ryzykiem, łącznie z gwarancjami opartymi na regulacjach dla Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), ewentualnie w połączeniu z dotacjami na spłatę odsetek lub dotacjami na opłaty gwarancyjne w obrębie tej samej operacji 11. Instrumenty finansowe są stosowane do realizacji inwestycji w ramach funduszy strukturalnych od okresu planowania Ich względne znaczenie wzrosło w okresie planowania , a obecnie stanowią około 5 % całości zasobów Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR). W świetle obecnej sytuacji gospodarczej i rosnących niedoborów zasobów publicznych, instrumenty finansowe będą odgrywać coraz większą rolę w polityce spójności w okresie planowania Województwo mazowieckie to najbardziej rozwinięty gospodarczo region w Polsce. Najwyższy udział w generowaniu PKB kraju (22% w 2010 roku) oraz wysokie tempo wzrostu gospodarczego sprawiają, że Mazowsze najszybciej pokonuje dystans rozwojowy w stosunku do rozwiniętych regionów Unii Europejskiej 12. Wobec roli, jaką odgrywają instrumenty finansowe w budowaniu pozycji konkurencyjnej, a przy tym niewielkiego ich obecnie w tym procesie udziału, zaszła potrzeba opracowania raportu na temat zaangażowania instrumentów finansowych w procesy innowacyjne na Mazowszu. Przeprowadzenie badania pozwoliło na analizę obecnej sytuacji w obszarze instrumentów finansowych i ich zaangażowania w procesy innowacyjne na Mazowszu oraz wypracowanie rekomendacji na przyszłość Cel badania Celem głównym badania jest przedstawienie charakterystyki, analizy jakościowej i ilościowej rynku instrumentów finansowych w tym ich wpływu na innowacyjność regionu w kontekście inteligentnej specjalizacji Mazowsza oraz określenie rekomendacji w tym obszarze Zakres badania Zakres badania, zgodnie z zapisami Szczegółowego Opisu Przedmiotu Zamówienia podzielony został na trzy części diagnozę oraz analizę i ocenę. Wszędzie tam gdzie było to możliwe, zagadnienia badawcze zostały połączone zgodnie ze swoim obszarem tematycznym. Wśród 11 zaproponowanych obszarów badawczych dało się wychwycić zbieżności tematyczne, dlatego też dane zebrane w ramach poszczególnych obszarów nie będą stanowiły odrębnych elementów badania. Informacje te będą analizowane w sposób komplementarny. 10 M. Szczepański, Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2013 roku wymiar wspólnotowy i krajowy, Warszawa Komisja Europejska, Instrumenty finansowe w Polityce Spójności na lata K. Dębkowska, Regionalny foresight gospodarczy Scenariusze wzrostu gospodarczego województwa mazowieckiego, Warszawa

26 Diagnoza uwzględniająca: 1. Definicję i pojęcia określające instrumenty finansowe oraz charakterystyka instrumentów finansowych (rodzaje, cechy, przeznaczenie, cel funkcjonowania). 2. Najpopularniejsze instrumenty finansowe (w tym w odniesieniu do Mazowsza diagnoza, przyczyny zjawiska) oraz najpopularniejsze produkty uzyskane w ramach przedsięwzięć finansowanych za pomocą instrumentów finansowych (ich trwałość i przydatność). 3. Wykorzystanie instrumentów finansowych w Województwie Mazowieckim, z podziałem na subregiony oraz w odniesieniu do kraju - diagnoza, przyczyny zjawiska. 4. Wpływ instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza, na podstawie zestawienia wskaźników innowacji finansowej z rzeczywistymi wynikami gospodarczymi. Analiza i ocena uwzględniająca: 1. Analizę porównawczą instrumentów finansowych w Polsce i na świecie (w ujęciu ilościowym i jakościowym) oraz analizę porównującą instrumenty finansowe z dotacjami. 2. Analizę branż gospodarki kraju i Mazowsza, gdzie występuje największe wykorzystanie instrumentów finansowych rodzaje instrumentów, dynamika sytuacji na przestrzeni ostatnich 6 lat. 3. Określenie wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza oraz wpływu instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu, w tym na określenie inteligentnej specjalizacji Mazowsza analiza od 2007 roku. 4. Analizę współpracy przedsiębiorstw i sfery nauki oraz wykorzystania w ramach tej współpracy instrumentów finansowych porównanie regionów Polski z Mazowszem. 5. Analizę problemów, w tym zagrożenia i bariery związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, działania zmniejszające te bariery w tym w odniesieniu do Mazowsza oraz szanse i korzyści związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, np. efekt dźwigni finansowej. 6. Prognozy związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych w województwie mazowieckim. Dodatkowe obszary badawcze uwzględniające: 1. Analizę świadomości przedsiębiorców na temat możliwości skorzystania z instrumentów finansowych. 2. Procedury i kryteria określające możliwość skorzystania z instrumentów finansowych. 3. Analizę oferty banków komercyjnych skierowanej do sektora MŚP. Wnioski i rekomendacje: 1. Wnioski i rekomendacje dotyczące instrumentów finansowych i ich zaangażowania w procesy innowacyjne na Mazowszu, w szczególności w kontekście inteligentnej specjalizacji, w odniesieniu do przeprowadzonej diagnozy i analizy tematu. Zakres podmiotowy badania obejmuje: Badanie objęło reprezentatywną grupę przedsiębiorstw zlokalizowanych na Mazowszu oraz instytucje świadczące usługi finansowe w zakresie funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, aniołów biznesu, 26

27 venture capital. W każdym przypadku uwzględnione zostały zarówno podmioty publiczne, jak i prywatne. Zakres czasowy badania dotyczy: 1. W odniesieniu do danych statystycznych, badanie bazowało na danych nie starszych niż z 2007 roku, jednocześnie w zależności od dostępu do danych wtórnych (głównie statystyki publicznej) uwzględniono okres najbliższy z możliwych. 2. W odniesieniu do danych jakościowych (głównie związane z gromadzeniem danych pierwotnych) uwzględniany był okres ostatnich 6 lat (lata od 2007 do 2013), o ile takie dane były dostępne lub uczestnicy badań wyrażali zgodę na ich przekazanie Źródła danych Realizacja badania nastąpiła w oparciu o 2 główne źródła danych: 1. Dane pierwotne 2. Dane wtórne Rozkład źródeł pochodzenia w odniesieniu do poszczególnych obszarów badawczych jest przedstawiony w Tabeli 1. Tabela 1. Rozkład źródeł danych w odniesieniu do obszarów badawczych Obszar badawczy Obszar badawczy 1: Definicja i pojęcia określające instrumenty finansowe oraz charakterystyka instrumentów finansowych (rodzaje, cechy, przeznaczenie, cel funkcjonowania). Obszar badawczy 2: Najpopularniejsze instrumenty finansowe (w tym w odniesieniu do Mazowsza diagnoza, przyczyny zjawiska) oraz najpopularniejsze produkty uzyskane w ramach przedsięwzięć finansowanych za pomocą instrumentów finansowych (ich trwałość i przydatność). Obszar badawczy 3: Wykorzystanie instrumentów finansowych w Województwie Mazowieckim, z podziałem na subregiony oraz w odniesieniu do kraju - diagnoza, przyczyny zjawiska Obszar badawczy 4: Wpływ instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza, na podstawie zestawienia wskaźników innowacji finansowej z rzeczywistymi wynikami gospodarczymi. Obszar badawczy 5: Analiza porównawcza instrumentów finansowych w Polsce i na świecie (w ujęciu ilościowym i jakościowym) oraz analizę porównującą instrumenty finansowe z dotacjami. Obszar badawczy 6: Analiza branż gospodarki kraju i Mazowsza, gdzie występuje największe wykorzystanie instrumentów finansowych rodzaje instrumentów, dynamika sytuacji na przestrzeni ostatnich 6 lat. Obszar badawczy 7: Określenie wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza oraz wpływu instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu, w tym na określenie inteligentnej specjalizacji Mazowsza analiza od 2007 roku. Obszar badawczy 8: Analiza współpracy przedsiębiorstw i sfery nauki oraz wykorzystania w ramach tej współpracy instrumentów finansowych porównanie regionów Polski z Mazowszem. Obszar badawczy 9: Analiza problemów, w tym zagrożenia i bariery związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, działania zmniejszające te bariery w tym w odniesieniu do Mazowsza oraz szanse i korzyści związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, np. efekt dźwigni finansowej. Dane pierwotne Dane wtórne

28 Obszar badawczy 10: Prognozy związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych w województwie mazowieckim Obszar badawczy 11: Wnioski i rekomendacje dotyczące instrumentów finansowych i ich zaangażowania w procesy innowacyjne na Mazowszu, w szczególności w kontekście inteligentnej specjalizacji, w odniesieniu do przeprowadzonej diagnozy i analizy tematu. Obszar badawczy 12: Analiza świadomości przedsiębiorców na temat możliwości skorzystania z instrumentów finansowych Obszar badawczy 13: Procedury i kryteria określające możliwość skorzystania z instrumentów finansowych Obszar badawczy 14. Analiza oferty banków komercyjnych skierowanej do sektora MŚP Legenda: (0) źródło pominięte, ( ) przewidywane zaangażowanie danych z poszczególnych źródeł. Wykaz źródeł danych: Dane zastane podzielone zostały na: Publikacje naukowe 1. Katarzyna Dębkowska, REGIONALNY FORESIGHT GOSPODARCZY - Scenariusze wzrostu gospodarczego województwa mazowieckiego, Warszawa J. Cieślik (i inni), INNOWACYJNE MAZOWSZE stan innowacyjności po uchwaleniu RIS Mazovia , Warszawa M. Sierpińska, T. Jachna: Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, J.Piotrowski, Branże o wysokiej innowacyjności, Warszawa M. Scott, R. Bruce, Five Stages of Growth in Small Business, Long Range Planning T. Beck. Financial Innovation: The Bright and the Dark Sides 7. M. Szczepański, Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2013 roku wymiar wspólnotowy i krajowy, Warszawa Komisja Europejska, Instrumenty finansowe w Polityce Spójności na lata S. L. Barton, C. H. Matthews, Small Firm Financing: Implications from a Strategic Management Perspective, Journal of Small Business Management T. Łuczka, Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. Wybrane aspekty mikro- i makroekonomiczne, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań Z. Pierścionek, Rynkowe oraz zasobowe strategie konkurencji, [w:] A. Herman, K. Poznańska (red.), Przedsiębiorstwo wobec wyzwań globalnych, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa M. Cisek, Innowacje a konkurencyjność gospodarki, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce Financial Access The State of Financial Inclusion Through the Crisis, Consultative Group to Assist the Poor/The World B. Jayo, S. Rico, M. Lacalle, Overview of the Microcredit Sector in the European Union , EMN Working Paper No. 5, 2008 Analizy/Strategie 1. Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza Projekt Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza wraz z inteligentną specjalizacją regionu 3. Strategia Europa Krajowy Program Reform 28

29 5. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : regiony, miasta, obszary wiejskie, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 lipca 2010 r. 6. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego (RPO WM). 7. Szczegółowy Opis Priorytetów RPO WM Ekspertyzy oraz raporty powiązane z zakresem badania 1. Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o., Oceny efektywności wykorzystania RPO I JEREMIE w działalności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych oraz rozwoju przedsiębiorczości, Warszawa Ministerstwo Gospodarki, Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach , Warszawa 2011, tekst jednolity. 3. Ministerstwo Gospodarki, Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce stan na dzień 31 grudnia 2011 roku, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Warszawa Raport badawczo analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza 5. PSDB, Raport badawczy Ocena wpływu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej na gospodarkę regionu, Warszawa Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o., Ekspertyza dotycząca uwarunkowań społecznogospodarczych oraz system prawno-instytucjonalnego wdrażania instrument inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej, Warszawa Instytut Badań Strukturalnych, Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie w województwie śląskim, Katowice Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o., Rola instrumentów inżynierii finansowej w zaspokajaniu potrzeb finansowych przedsiębiorstw w województwie podkarpackim, Warszawa M. Szczepański, Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2013 roku wymiar wspólnotowy i krajowy, Warszawa INNOWACYJNE MAZOWSZE stan innowacyjności po uchwaleniu RIS Mazovia K. Dębkowska, Regionalny foresight gospodarczy Scenariusze wzrostu gospodarczego województwa mazowieckiego, Warszawa Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO Raport końcowy, Uniconsult, Taylor economics, Raport Końcowy z badania dziedzinowego Analiza możliwości wdrożenia międzyuczelnianego programu inkubowania i rozwoju innowacyjnych firm w branżach inteligentnych specjalizacji województwa lubelskiego, Urząd Marszałkowski woj. Lubelskiego, Lublin MŚP pod lupą, badanie TNS Pentor dla EFL 15. Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii i Analiz, Przedsiębiorczość w Polsce, Warszawa 2013 r 16. A. Tarnawa, P. Zadura-Lichota (red.), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , Polska Agencja Rozwoju przedsiębiorczości, Warszawa Bank Pekao, Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013, Warszawa, styczeń J. Fulara, Programy pomocowe dla mikro i małych firm, [w:] Bank Pekao, Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013, Warszawa, styczeń NBP, Sytuacja na rynku kredytowym - wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych, II kwartał 2014 r., Warszawa, kwiecień K. Lityński, Fundusze kapitału zalążkowego, [w:] A. Bąkowski, M. Mażewska (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, PARP, Warszawa E. Popielczak, Sieci aniołów biznesu, [w:] A. Bąkowski, M. Mażewska (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, PARP, Warszawa

30 22. OECD, Financing High-Growth Firms: The Role of Angel Investors, December P. Tamowicz, Business angels - pomocna dłoń kapitału, PARP, Gdańsk Dr Jakub Marszałek, Raport cząstkowy, ANALIZA WSPÓŁPRACY POMIĘDZY SFERĄ NAUKI A PRZEDSIĘBIORSTWAMI W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM W ZAKRESIE DZIAŁALNOŚCI INNOWACYJNEJ. Wyniki badania ankietowego, Łódź Analiza rynku nowych technologii w regionie Mazowsza, Raport końcowy, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa, czerwiec 2013 r 26. Z. Jankiewicz i in., Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kw r. oraz prognoz na II kw r., Narodowy Bank Polski, Warszawa Instytut Badań Strukturalnych. Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowania inwestycji w perspektywie w województwie śląskim. Grudzień Ministerstwo Gospodarki. Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach ). Dane statystyczne dotyczące tematyki badania 1. Dostępne dane statystyczne na temat Województwa Mazowieckiego (statystyka społecznogospodarcza GUS), m.in.: 2. GUS (2010), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , Warszawa, Główny Urząd Statystyczny. 3. GUS (2011a), Nauka i technika w Polsce w 2009 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. 4. GUS (2011b), Regiony Polski, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. 5. CEDEFOP, Drogi do ożywienia gospodarczego: trzy scenariusze rozwoju sytuacji na rynku umiejętności i pracy do 2025 r., notka informacyjna, czerwiec Dostępne dane statystyczne na temat innych polskich województw (statystyka społecznogospodarcza GUS Dane wywołane: 1. Wywiady telefoniczne CATI (Computer Assisted Telephone Interview) 2. Wywiady internetowe CAWI (Computer Assisted Web Interview) 3. Indywidualne wywiady pogłębione IDI (Individual in-depth Interview) 4. Studium przypadku (Case study) 5. Analiza SWOT 6. Panel ekspertów 30

31 2. Metodologia badania 2.1. Opis zastosowanych metod badawczych 1) Analiza danych zastanych (desk research) Analiza desk research prowadzona była na dwóch poziomach: analiza danych jakościowych - obejmowała analizę dokumentów, publikacji naukowych, analiz, ekspertyz oraz innych dostępnych źródeł informacji analiza danych ilościowych - obejmowała dane statystyczne pochodzące ze statystyk krajowych oraz międzynarodowych 2) Wywiady telefoniczne CATI (Computer Assisted Telephone Interview) Wywiady typu CATI pozwoliły na uzyskanie dużej efektywności realizacji próby. Ankiety skierowane były do przedstawicieli ogółu przedsiębiorców z województwa mazowieckiego oraz klientów Mazowieckiego Regionalnego Funduszu Pożyczkowego i Mazowieckiego Funduszu Poręczeń Kredytowych. Charakterystyka powyższych grup badanych wymagała dotarcia do nich w sposób bezpośredni przy możliwie najmniejszych nakładach czasowych i finansowych. Ze względu na zakres przedmiotowy badania, założono realizację wywiadów kwestionariuszowych z przedstawicielami przedsiębiorstw, które korzystały z instrumentów finansowych. Wywiady umożliwiły zgromadzenie ilościowych danych pozwalających na prowadzenie wnioskowania statystycznego. Zakres wywiadów telefonicznych z przedsiębiorcami obejmował m.in. następujące kwestie: produkty uzyskane w ramach przedsięwzięć finansowanych za pomocą instrumentów finansowych, opinia o ich trwałości, użyteczności, wpływ przedsięwzięć na poziom konkurencyjności firmy, opinia na temat procesu pozyskiwania zewnętrznego finansowania. Operatem losowania była baza telefoniczna przedsiębiorców z województwa mazowieckiego, którzy byli klientami Mazowieckiego Regionalnego Funduszu Pożyczkowego, Mazowieckiego Funduszu Poręczeń Kredytowych oraz komercyjna baza ogółu przedsiębiorstw z województwa mazowieckiego. Zastosowano dobór losowy, a wielkość próby wyniosła 391 przedstawicieli przedsiębiorstw z województwa mazowieckiego. Grupą objętą wywiadami telefonicznymi CATI byli również przedstawiciele aniołów biznesu. Ze względu na trudności w dotarciu do podmiotów które uzyskały wsparcie od aniołów biznesu założono realizację następującego procesu gromadzenia danych na temat efektów działalności tej grupy inwestorów: Etap I: Wywiady CAWI z przedstawicielami sieci aniołów biznesu z województwa mazowieckiego, Etap II: Wywiady telefoniczne z przedstawicielami aniołów biznesu. Wywiady CATI obejmowały m.in. zagadnienia dotyczące: charakterystyki przedsięwzięcia, 31

32 procesu realizacji przedsięwzięcia, efektów inwestycji. Respondenci zostali dobrani do badania na podstawie wyników wywiadów CAWI realizowanych z przedstawicielami sieci aniołów biznesu działających w województwie mazowieckim oraz z bazy przygotowanej przez Wykonawcę. Zastosowano dobór celowy. Przeprowadzono 10 wywiadów z przedstawicielami aniołów biznesu. 3) Panel ekspertów Panel ekspertów przeprowadzono dnia 24 kwietnia 2014r w siedzibie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Wzięło w nim udział 6 ekspertów, asystenci zespołów badawczych oraz przedstawiciel Zamawiającego. Podczas panelu przedstawiono wstępne wyniki i wnioski z badania. Udało się wskazać najważniejsze problemy w badanych obszarach oraz wskazać wstępne propozycje rekomendacji. Uczestnikami Panelu ekspertów byli: 1. Przedstawiciel Departamentu Rozwoju Regionalnego i Funduszy Europejskich Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, 2. Przedstawiciel Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, 3. Przedstawiciel Akceleratora Innowacji NOT, 4. Przedstawiciel Towarzystwa Inwestycji Społeczno-Ekonomicznego, 5. Przedstawiciel Krajowego Stowarzyszenia Wspierania Przedsiębiorczości 6. Przedstawiciel Fundacji na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, 7. Przedstawiciel Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego, 8. Przedstawiciel Stowarzyszenia Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce, 9. Przedstawiciele wykonawcy badania. 4) Wywiady internetowe CAWI (Computer Assisted Web Interview) Ankieta internetowa CAWI przeprowadzona została wśród przedstawicieli instytucji oferujących wsparcie w postaci instrumentów finansowych (fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, aniołowie biznesu, venture capital). Ankieta CAWI skierowana została do 86 podmiotów. Zwrot wyniósł 30 ankiet, w związku z czym nie można uogólniać wyników badania na całą populację. 5) Indywidualne wywiady pogłębione IDI (Individual in-depth Interview) Indywidualne wywiady pogłębione zostały przeprowadzane w oparciu o kwestionariusz strukturyzujący rozmowę. W przypadku niniejszego badania wywiady przeprowadzane zostały z następującymi grupami respondentów: 32

33 Grupa objęta IDI Liczba wywiadów Przedstawiciel kadry zarządzającej Urzędu Marszałkowskiego Województwa 1 Marszałkowskiego w Warszawie realizującego inicjatywę JEREMIE Przedstawiciel kadry zarządzającej BGK na Mazowszu Menadżer Funduszu 1 Powierniczego JEREMIE Przedstawiciel Urzędu Marszałkowskiego Województwa Marszałkowskiego w Warszawie 1 odpowiedzialny za wdrażanie 1 osi priorytetowej RPO WM, Działanie 1.4 Wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu Przedstawiciele Agencji Rozwoju Mazowsza S.A. (Działania 1.6 i 5.2 RPO WM) 2 Przedstawiciel Mazowieckiej Agencji Energetycznej Sp. z o.o. (Działanie 4.3 RPO WM), 1 Przedstawiciele kadry zarządzającej funduszami pożyczkowymi i poręczeniowymi, które 2 są beneficjentami RPO WM - Działanie 1.4 Wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu Przedstawiciele funduszy VENTURE CAPITAL na Mazowszu 3 Przedstawiciel sieci aniołów biznesu 1 suma 12 Pierwszym etapem tej części badania było przygotowanie wstępnej bazy potencjalnych respondentów. Opracowana została ona w oparciu o zasoby sieci internetowej. Tworzenie ostatecznej bazy respondentów IDI obejmowało również uwzględnienie danych zawartych w publikacjach dotyczących działalności funduszy venture/seed capital oraz aniołów biznesu. Dobór respondentów objętych wywiadami indywidualnymi IDI uzupełniony został wynikami ankiet CATI. Przeprowadzono 12 indywidualnych wywiadów pogłębionych. 6) Studium przypadku (Case study) Celem studium przypadku było wyodrębnienie przykładów dobrych praktyk tj. podmiotów świadczących usługi w postaci instrumentów finansowych oraz odbiorców tych usług, którzy dzięki nim realizowali swoje cele. Opracowano 8 studiów przypadku. Na podstawie analizy danych zastanych oraz informacji zgromadzonych w badaniu CATI zostały wyłonione podmioty, które stanowiły przykłady dobrych praktyk. Uzupełnieniem uzyskanych danych były wywiady z przedstawicielami podmiotów objętych case study. Szczegółowy opis studiów przypadku został zamieszczony w załączniku do raportu. 7) Analiza SWOT Analiza SWOT zastosowana w przedmiotowym badaniu pozwoliła na zebranie i uporządkowanie wszystkich danych uzyskanych w wyniku badania, a tym samym przyczyniła się do uzyskania odpowiedzi na zagadnienia zawarte we wszystkich obszarach badawczych. Analiza SWOT została zamieszczona w załączniku do raportu. 33

34 3. Wyniki badania 3.1. Definicja i pojęcia określające instrumenty finansowe oraz ich charakterystyka Wśród nie komercyjnych instrumentów wsparcia wykorzystywanych w działaniach na rzecz rozwoju gospodarczego należy wymienić instrumenty zwrotne w postaci: pożyczek, wejść kapitałowych realizowanych przez fundusze seed, venture capital, aniłów biznesu, poręczeń kredytowych oraz bezzwrotnych dotacji na uruchomienie lub rozwój działalności gospodarczej. Na przestrzeni ostatnich 6 lat spektrum instrumentów finansowych z poziomu pożyczek dla bezrobotnych na działalność gospodarczą uległo znaczącemu zwiększeniu i zróżnicowaniu zarówno w wymiarze regionu mazowieckiego jak i całego kraju. Biorąc pod uwagę kolejność pojawiania się na rynku dedykowanych instrumentów finansowych skierowanych na rozwój przedsiębiorczości i przedsiębiorstw najwcześniej wprowadzonym instrumentem były pożyczki dystrybuowane przez fundusze pożyczkowe, będące nie bankowymi instytucjami finansowymi non profit, które wypracowany zysk przeznaczają na cele statutowe. Ich działalność polega na świadczeniu usług finansowych w postaci udzielania pożyczek na preferencyjnych w odniesieniu do poszczególnych grup pożyczkobiorców warunkach (np. bezrobotnych, absolwentów lub działających już podmiotów gospodarczych). Portfele pożyczkowe są często bardzo zróżnicowane, co wynika głównie ze źródeł i sposobów ich zasilania. Głównym celem ich działalności jest stworzenie możliwości powstawania i rozwoju podmiotów zaliczanych do sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, poprzez ułatwienie tej grupie podmiotów dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania (kapitału zewnętrznego). Fundusze pożyczkowe działając w Polsce ponad dwadzieścia lat, na trwałe wpisały się w polski system finansowy13. Wiele funduszy pożyczkowych dysponuje kapitałem z różnych źródeł ściśle ukierunkowanych na określone grupy odbiorców lub rodzaj inwestycji 14. Każda z tzw. linii pożyczkowych ma swoje możliwości i ograniczenia, które powodują, że są one dostępne wyłącznie dla wybranych grup odbiorców według określonych kryteriów np. status społeczny, wielkość przedsiębiorstwa lub sposób wykorzystania pożyczki. Pożyczki podobnie jak kredyty bankowe są instrumentem zwrotnym udzielanym na określonych z góry warunkach co do przeznaczenia, czasu zwrotu, karencji w spłacie i wysokości oprocentowania. Niektóre linie pożyczkowe zakładają określony poziom wkładu własnego pożyczkobiorcy. Fundusze poręczeniowe 15 - FPK tworzone są albo w ramach już funkcjonujących pozarządowych struktur organizacyjnych (stowarzyszenia, fundacje) lub w oparciu o podmioty prawa handlowego (spółki z o.o., spółki akcyjne). Fundusze świadczą pomoc w formie poręczeń dla małych, rozwojowych firm nie posiadających wystarczającej historii kredytowej lub wymaganych przez bank komercyjny zabezpieczeń. Fundusze poręczeniowe stają się istotnym elementem systemu wsparcia rozwoju MSP w 13 Por. _i_transfer_technologii Slownik_pojec.pdf 14 Przeznaczenie tych środków zawsze ma charakter inwestycyjny (w nielicznych wypadkach uzupełniony niewielkim % kapitału obrotowego), szczegółowe zakresy przeznaczenia są każdorazowo opisane w umowie przekazania środków funduszowi i one lub regulaminy Funduszy decydują na co mogą być wydatkowane pożyczane pieniądze. W okresie kilkudziesięciu już lat funkcjonowania Funduszy pożyczkowych zrealizowano wiele programów ich dokapitalizowania co uniemożliwia jednoznaczne i szczegółowe określenie na co mogą być wykorzystane te środki, poza ogólnym celem inwestycyjnym w podmiotach gospodarczych. 15 Por

35 Polsce. Należy wspomnieć również o Krajowym Funduszu Poręczeń Kredytowych działającym w ramach Banku Gospodarstwa Krajowego, który poza własną działalnością poręczeniową wsparł kilkanaście lokalnych i regionalnych funduszy w ramach rządowego programu kapitał dla przedsiębiorczych. Lokalizacja funduszy poręczeniowych, jak dotąd zależy głównie od aktywności lokalnych lub regionalnych organizacji i instytucji, w tym przede wszystkim władz samorządowych i organizacji pozarządowych tworzących infrastrukturę wspierania przedsiębiorczości. Fundusze udzielają poręczeń firmom starającym się o kredyt bankowy lub pożyczkę z innej instytucji finansowej, niezdolnym do samodzielnego zabezpieczenia wierzytelności. Poręczenia dotyczą z reguły 50-80% wielkości wnioskowanego kredytu. Praktycznie każdy Fundusz Poręczeniowy udziela poręczeń do określonej % kwoty pożyczanego kapitału. Poziom zaangażowania funduszy zależy od ich wewnętrznych ustaleń i rodzaju poręczanego przedsięwzięcia. Podobnie jak w Funduszach pożyczkowych nie ma jednej ustalonej zasady poręczeń. Każdy z Funduszy prowadzi swoją politykę w tym zakresie i ustala docelową grupę odbiorców, informując, kto może się ubiegać o poręczenie i na jakich zasadach. Spektrum poręczeń jest coraz szersze: od pożyczek poprzez kredyty w wybranych bankach do zakupów leasingowych. Praktyka funduszy poręczeniowych zakłada współpracę z wybranymi komercyjnymi instytucjami finansowymi, zazwyczaj udzielenie poręczenia związane jest z przedstawieniem promesy kredytu bankowego. Dotacje bezzwrotne 16 - to rodzaj wsparcia finansowego udzielanego przedsiębiorstwom lub osobom chcącym podjąć działalność gospodarczą na ściśle określone cele lub wydatki określone regulaminem danego konkursu. W poprzednim okresie finansowania spektrum wydatków, jakie można było pokryć środkami z dotacji było bardzo szerokie, co niekiedy powodowało, że przedsiębiorcy mieli problem z ustaleniem, w którym konkursie mogą uzyskać najkorzystniejszy dla siebie sposób finansowania. Dotacje dla przedsiębiorców są udzielane na podstawie odrębnych ustaw lub przepisów Unii Europejskiej. W Polsce środki dotacyjne są dystrybuowane przez agendy rządowe na poziomie krajowym i regionalnym w podziale na różne grupy i kierunki finansowania. Zasady i sposoby finansowania w ramach dotacji bezzwrotnych są zazwyczaj obwarowane szczegółowo określonymi warunkami co do sposobu ich wykorzystania. Niejednokrotnie dostępność środków finansowych jest obudowana działaniami miękkimi jak np. szkolenia, doradztwo zawodowe, couching lub mentoring realizowanymi w ramach projektów przez beneficjentów konkursów. Wśród zwrotnych instrumentów wsparcia oferowanych przez nie komercyjne instytucje finansowe należy również wymienić mniej popularne, ale ważne szczególnie dla bardziej ryzykownych przedsięwzięć fundusze venture capital i fundusze zalążkowe. Fundusz Venture Capital może mieć formę funduszu inwestycyjnego (fundusz inwestycyjny zamknięty), lub też spółki kapitałowej lub osobowej 17. Inwestycje tego typu funduszy zazwyczaj są dużo większe niż inwestycje innych inwestorów, np. aniołów biznesu. Fundusze VC stosują dwie metody pozafinansowego wsparcia podmiotów, które zostały zasilone z ich portfela inwestycyjnego. 16 Stawki dotacji przedmiotowych, szczegółowy sposób i tryb udzielania i rozliczania tych dotacji, w tym formę składania wniosków, informowania o ich przyjęciu lub odrzuceniu, warunki przekazywania i rozliczenia dotacji, a także termin zwrotu dotacji określają przepisy wykonawcze. Należą do nich: rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie stawek, szczegółowego sposobu i trybu udzielania i rozliczania dotacji przedmiotowych do posiłków sprzedawanych w barach mlecznych (Dz.U. Nr 254, poz. 1705); rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 września 2010 r. w sprawie dotacji przedmiotowej do świadczonych usług pocztowych podlegających ustawowemu zwolnieniu z opłat pocztowych (Dz. U. Nr 188, poz z późn. zm.); rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 września 2010 r. w sprawie dotacji przedmiotowej do krajowych przewozów pasażerskich (Dz. U. Nr 188, poz z późn. zm.); rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 września 2010 r. w sprawie szczegółowego sposobu i trybu udzielania i rozliczania dotacji przedmiotowych (Dz. U. Nr 166, poz. 1123), które odnosi się do dotacji udzielanych dla przedsiębiorców wytwarzających określone rodzaje wyrobów lub świadczących określone rodzaje usług; rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 maja 2010 r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U. Nr 91, poz. 595 z późn. zm.). źródło: 17 pojęcie fundusz w tym przypadku ma charakter zwyczajowy i w niektórych przypadkach określenie może być nieadekwatne do rzeczywistej formy organizacyjno-prawnej. 35

36 Wyróżnić tu można dwa zasadnicze podejścia: hands-on (inwestor aktywny w zakresie wsparcia pozafinansowego) oraz hands-off (inwestor czysto finansowy). Fundusze typu hands-on najczęściej wspierają firmy portfelowe w zakresie zarządzania finansami, budowania strategii przedsiębiorstwa, bądź też poprzez wsparcie w zakresie obsługi prawnej. W Polsce większość funduszy oferuje wsparcie poza finansowe swoim klientom, co jest związane ze stosunkowo słabym ich przygotowaniem do samodzielnej aktywności na rynku. Obok funduszy venture capital w polskim systemie wsparcia firm zaczynają funkcjonować fundusze zalążkowe zwane też seed capital. Są to fundusze prowadzące działalność inwestycyjną w projekty znajdujące się w fazie zasiewu oraz w fazie startu. Tego rodzaju inwestycje należą do najtrudniejszych. Do podstawowych problemów w tej aktywności należy zaliczyć wysoki poziom ryzyka rynkowego, związanego z zarządzaniem przyszłą firmą i jej rozwojem oraz typowy dla wczesnych faz rozwojowych brak znaczącego majątku firmy, który może być ewentualnym zabezpieczeniem dla różnego typu instrumentów dłużnych. Elementem uzupełniającym infrastrukturę wsparcia finansowego dla polskich przedsiębiorstw są Aniołowie Biznesu, którzy odgrywają istotną rolę w procesie finansowania innowacji. Z zasady swoje inwestycje lokują w projekty będące we wczesnej fazie rozwoju. Ich specyfika polega na tym, że poziom inwestycji jest mniejszy aniżeli inwestycje venture capital i stanowią naturalne uzupełnienie aktywności tych ostatnich. Należy podkreślić, że skala inwestycji dokonywanych przez aniołów biznesu nie jest szczególnie duża w porównaniu np. do dotacji bezzwrotnych w innowacyjne projekty, tym niemniej spełniają one ważną rolę również poprzez prezentowanie zasad działania rynkowych mechanizmów pozyskiwania kapitału na realizację innowacyjnych przedsięwzięć. W Polsce funkcjonuje obecnie 10 Sieci Aniołów Biznesu skupiających kilkuset potencjalnych inwestorów z całego kraju. W województwie mazowieckim ma siedzibę jedna taka sieć, co jednak nie znaczy, że jej aktywność sprowadza się wyłącznie do obszaru tego regionu. Wręcz przeciwnie - klientami sieci są pomysłodawcy z całej Polski. Do stricte komercyjnych form finansowania działalności gospodarczej należą przede wszystkim instrumenty bankowe w postaci kredytów krótko i długoterminowych. Zasadą jest, że kredytów udzielają wyłącznie banki. Podobnie jak fundusze, mają one swoją politykę finansową i realizują ją zarówno poprzez kształtowanie warunków udzielania kredytów, jak i tworzenie specjalnych linii kredytowych, niekiedy finansowanych ze środków budżetowych. Kredyty są zawsze zwrotne i udzielane na ściśle określone wydatki wskazane szczegółowo w umowie kredytowej. Ponadto są to instrumenty obciążone odpłatnością za korzystanie z kapitału oraz kosztami operacyjnymi związanymi z rozpatrzeniem i obsługą kredytu. Kredyty można dzielić według okresu, na jaki są udzielane (krótkookresowe do 3 lat spłaty) i długookresowe (powyżej 3 lat spłaty), lub w zależności od przeznaczenia - obrotowe i inwestycyjne. Zazwyczaj te ostatnie są udzielane na dłuższe okresy czasu i charakteryzują się wyższym kapitałem udostępnianym przedsiębiorstwom. W ostatnich latach oferta kredytowa dla sektora MSP jest coraz bardziej zróżnicowana, zarówno pod względem wielkości stawianego do ich dyspozycji kapitału, jak i warunków kredytowania. Innym, bardzo obecnie popularnym w Polsce instrumentem finansowym jest leasing, będący rodzajem umowy cywilnoprawnej, dzięki której możliwe jest korzystanie przez przedsiębiorców z potrzebnych im pojazdów lub maszyn bez konieczności ich zakupu. W ramach leasingu jedna ze stron umowy (finansujący, leasingodawca) przekazuje drugiej stronie (korzystającemu, leasingobiorcy) prawo do korzystania z określonej rzeczy na pewien uzgodniony w umowie leasingu okres, w zamian za ustalone ratalne opłaty (raty leasingowe składające się z dwóch części: składnika kapitałowego będącego częścią wartości użytkowanego obiektu przypadającej na okres leasingu i składnika odsetkowego, stanowiącego wynagrodzenie dla leasingodawcy.). Praktyka leasingu rozwijająca się w Polsce od kilkunastu lat doprowadziła do wykształcenia różnych jego rodzajów. Z punktu widzenia liczby uczestników wyróżnia się leasing bezpośredni, gdzie producent zawiera umowę bezpośrednio z użytkownikiem oraz pośredni. W tym ostatnim w transakcji oprócz producenta i użytkownika uczestniczy pośrednik w postaci przedsiębiorstwa leasingowego. W Polsce obecnie bardzo popularny jest leasing operacyjny, polegający na czasowym (krótszym niż okres 36

37 amortyzacji) przekazaniu w użytkowanie dobra inwestycyjnego. W tym przypadku raty leasingowe stanowią dla leasingobiorcy koszt uzyskania przychodów, a przedmiot leasingu nie podlega u niego amortyzacji 18. Innym sposobem transakcji leasingowej jest leasing finansowy (kapitałowy). Przedmiot leasingu jest własnością finansującego, amortyzuje go leasingobiorca, natomiast przeniesienie tytułu własności może być zagwarantowane w umowie. Leasing finansowy, podobnie jak operacyjny, charakteryzuje się tym, iż zawiera klauzulę opcji na sprzedaż przedmiotu leasingu po zakończeniu okresu umowy. Uzupełniającymi instrumentami finansowymi, z których mogą korzystać przedsiębiorcy są faktoring i forfaiting. Faktoring jest nowoczesną formą finansowania działalności przedsiębiorstwa, pozwalającą poprawić jego płynność finansową. Ze względu na trudności w uzyskaniu kredytu, faktoring okazuje się często jedynym dostępnym źródłem pozyskania kapitału obrotowego. Zasadą działania tego typu usług jest wykup przez firmę udzielającą finansowania należności o odroczonym terminie płatności, wystawionych przez inny podmiot dla jego odbiorców. Faktoring przeznaczony jest dla firm prowadzących sprzedaż towarów i usług innym firmom lub instytucjom, wystawiających faktury z odroczonym terminem płatności. Przy zawieraniu umowy faktoringu ocena zdolności kredytowej ma mniejsze znaczenie, a ważne staje się to, czy w standardowym obrocie handlowym dostawcy z jego odbiorcami występują okoliczności utrudniające skuteczne ściąganie należności. Inną ważną przewagą jest brak obowiązku ustanawiania materialnych zabezpieczeń. Standardowymi formami zabezpieczenia w faktoringu są same faktury (wierzytelności) oraz weksel własny 19. Ostatnim z analizowanych w raporcie instrumentów finansowych jest dość rzadki jeszcze w Polsce forfaiting, będący formą bezgotówkowej zapłaty w rozliczeniach zagranicznych. Najczęściej wykorzystywany jest przy operacjach zagranicznych 20. Korzyści, jakie przedsiębiorcy mogą mieć z forfaitingu to przede wszystkim natychmiastowe uzyskanie środków finansowych po złożeniu weksla w instytucji forfaitingowej przez eksportera oraz eliminacja ryzyka (stóp procentowych, handlowego) po stronie eksportera w związku z wykupem przez forfaitera. 18 Umowa leasingu operacyjnego może gwarantować leasingobiorcy prawo zakupu przedmiotu leasingu po zakończeniu umowy, za określoną z góry wartość końcową powiększoną o podatek VAT. 19 Źródło: 20 Przykładem transakcji forfaitingowej: bank importera poręcza weksel (awal) importerowi, który przekazuje go eksporterowi jako formę zapłaty. Eksporter nie chcąc czekać do dnia wykupu weksla, odstępuje taki weksel instytucji forfaitingowej, która natychmiast wypłaca środki eksporterowi. Wykup weksla następuje w terminie płatności wskazanym na wekslu za pośrednictwem banku importera, od którego wykupuje weksel sam importer. Źródło: Banki. Rynek, operacje, polityka W. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński; wyd. Poltext 37

38 3.2. Najpopularniejsze instrumenty finansowe (w tym w odniesieniu do Mazowsza diagnoza, przyczyny zjawiska) oraz najpopularniejsze produkty uzyskane w ramach przedsięwzięć finansowanych za pomocą instrumentów finansowych (ich trwałość i przydatność). Rozpoznawalność źródeł finansowania działalności gospodarczej wśród mazowieckich przedsiębiorców wskazuje, że wciąż jako główne źródło finansowania postrzegają one banki i instytucje leasingowe. Są to dwie grupy najczęściej wskazywane jako potencjalny sposób zasilenia firmy w środki finansowe. W dalszej kolejności respondenci wymieniają fundusze europejskie. Dużo mniej popularne są instytucje finansowe udzielającego pozabankowego wsparcia, a prawie całkowicie nie znane fundusze wysokiego ryzyka. Wykres 1. Źródła finansowania według badanych firm ogółem Banki 87% Firmy leasingowe Instytucje wdrażające fundusze unijne Fundusze pożyczkowe Fundusze poręczeniowe Fundusze venture capital Fundusze zalążkowe (seed capital) Inne, jakie? 3% 5% 3% 15% 26% 25% 40% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Podobnie postrzegane są instytucje finansujące przez grupę podmiotów o innowacyjnym PDK 21, chociaż w tej grupie fundusze wysokiego ryzyka są odrobinę lepiej rozpoznawalne (fundusze venture capital 8,7% w stosunku do 3%w całej badanej próbie oraz fundusze zalążkowe 6,5% w stosunku do 3%w całej badanej próbie). Wskazuje to na fakt, że jednak firmy o proinnowacyjnym profilu działania 21 Do branż o innowacyjnym PKD zaliczamy: Wysoko techniczna wiedza i usługi 59 - Działalność związana z produkcją filmów, nagrań wideo, programów telewizyjnych, nagrań dźwiękowych i muzycznych 60 - Nadawanie programów ogólnodostępnych i abonamentowych 61 Telekomunikacja 62 - Działalność związana z oprogramowaniem i doradztwem w zakresie informatyki oraz działalność powiązana 63 - Działalność usługowa w zakresie informacji 72 -Badania naukowe i prace rozwojowe Wysoka technika: 21 - Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych, 26 - Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych Produkcja statków powietrznych, statków kosmicznych i podobnych maszyn Średnio-wysoka technika 20 Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych 25.4 Produkcja broni i amunicji 27 Produkcja urządzeń elektrycznych 28 - Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie sklasyfikowana 29 - Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem motocykli 30 - Produkcja pozostałego sprzętu transportowego Produkcja statków i łodzi Produkcja statków powietrznych, statków kosmicznych i podobnych maszyn Produkcja urządzeń, instrumentów oraz wyrobów medycznych, włączając dentystyczne Źródło: Statistics in Focus, Eurostat

39 mają nieco inne postrzeganie otoczenia biznesu. Wykres 2. Źródła finansowania według firm o innowacyjnym PKD % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Banki Fundusze pożyczkowe 22,8% 83,7% Fundusze poręczeniowe 13,0% Firmy leasingowe Fundusze venture capital 8,7% 42,4% Fundusze zalążkowe (seed capital) Instytucje wdrażające fundusze unijne 6,5% 33,7% Inne, jakie? 3,3% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Analizując rozkład postrzegania źródeł finansowania według subregionów należy stwierdzić, że banki znajdują się na początku listy źródeł finansowania biznesu we wszystkich subregionach z mniej więcej podobną ilością wskazań. Zebrane dane wskazują, iż subregion Warszawski Wschodni charakteryzuje się nieco inną strukturą wskazań, co zapewne jest spowodowane faktem, że jest uboższy. Tu rozpoznawalność firm leasingowych jest zdecydowanie większa (58,6% ), aniżeli w pozostałych regionach, gdzie odsetek ten wynosi od 36,8% w M. St. Warszawa do 47,1% w subregionie radomskim. Natomiast stwierdzono tu brak rozpoznawalności funduszy ryzyka, podobnie jak w subregionie ostrołęcko siedleckim. Z drugiej strony tylko w najbogatszych i najaktywniejszych gospodarczo subregionach województwa mazowieckiego: M. St. Warszawa i subregionie Warszawskim Zachodnim rozpoznawane są fundusze ryzyka jako źródło kapitału dla firm. Wykres 3. Rozpoznawalność źródeł finansowania przez badane firmy w podziale na subregiony 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Banki 70,8% 83,1% 90,5% 88,2% 62,1% 76,8% Fundusze pożyczkowe 12,5% 26,4% 9,5% 17,6% 20,7% 31,9% Fundusze poręczeniowe 8,3% 15,6% 4,8% 5,9% 10,3% 20,3% Firmy leasingowe 41,7% 36,8% 42,9% 47,1% 58,6% 40,6% Fundusze venture capital 7,4% 5,9% 1,4% Fundusze zalążkowe (seed capital) 5,2% 1,4% Instytucje wdrażające fundusze unijne 16,7% 28,1% 14,3% 35,3% 13,8% 26,1% Inne, jakie? 4,2% 2,6% 3,4% 5,8% Ciechanowsko-Płocki M. st. Warszawa Ostrołęcko-Siedlecki Radomski Warszawski Wschodni Warszawski Zachodni Źródło: opracowanie własne, Badanie CATI Wynik przeprowadzonego badania wskazuje na stosunkowo słabą rozpoznawalność instrumentów z sektora instytucji otoczenia biznesu. Najlepiej znane przedsiębiorcom są dotacje udzielane ze środków 39

40 europejskich, pozostałe źródła wsparcia nie są szczególnie popularne. Badania prowadzone w roku 2013 w ramach przygotowywania raportu: Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO przez firmę Uniconsult potwierdzają wyniki uzyskane w ramach niniejszego badania: wiedza na temat sieci funduszy pożyczkowych i poręczeniowych działających w ramach KSU (posiadało ją 6%-10% respondentów). Wcześniejsze badanie (rok 2010) sygnalizuje podobny deficyt informacji. Około 80% wnioskodawców trafia do funduszy pożyczkowych z rekomendacji byłych lub aktualnych pożyczkobiorców, a nie dzięki bezpośredniemu dostępowi do informacji o ofercie 22 i W szczególnie dobrej sytuacji są pośrednicy prowadzący również działalność inną niż pożyczkowa/poręczeniowa skierowaną na wsparcie przedsiębiorczości (np. podmioty o charakterze agencji rozwoju lokalnego/regionalnego). Dystrybucja informacji o ofercie pożyczkowej/poręczeniowej ma wówczas znacznie szerszy zasięg (np. dzięki posiadaniu oddziałów90) i większą częstotliwość, gdyż odbywa się zawsze pośrednio przy okazji promocji innych usług/produktów oraz innych form (seminaria, konferencje, fora, targi) aktywności pośrednika (np. Polska Fundacja Przedsiębiorczości na swojej stronie www reklamuje równocześnie pożyczki i poręczenia, jak również instrumenty kapitałowe oraz działalność szkoleniowo-doradczą; podobnie jest w przypadku Podlaskiej Fundacji Rozwoju, Małopolskiej Agencji Rozwoju Regionalnego czy Lubelskiej Fundacji Rozwoju). Koszty promocji oferty pożyczkowej/poręczeniowej dokonywane przez tego typu pośredników są więc de facto subsydiowane przez inne usługi. Znacznie mniejsze możliwości promocji skojarzonej z innymi działaniami/usługami posiadają pośrednicy mali, lokalni o wąskim profilu działania. W tym wypadku jednak lokalny charakter działania najczęściej nie wymaga prowadzenia intensywnych akcji promocyjnych 23. W przypadku funduszy start-up (Działanie 3.1 PO IG) promocja skierowana jest głównie na pozyskiwanie projektów inwestycyjnych do procesu inkubacji i następnie ewentualnej inwestycji. Stosowane formy komunikacji (strona www beneficjenta, reklamy i ogłoszenia na portalach branżowych, w prasie, kampanie mailowe, seminaria, konferencje, spotkania informacyjne, publikacje, ulotki, postery/plakaty), jej zasięg (region, kraj) i intensywność wskazują na możliwości szerokiego dotarcia z informacją o ofercie inwestycyjnej do przedsiębiorców 24. Ponadto wśród odpowiedzi co do źródeł informacji na temat różnych instrumentów finansowych, szczególnie w odniesieniu do banków i funduszy leasingowych, badani zwracali uwagę na bardzo dużą aktywność tych instytucji w akwizycji bezpośredniej wychodzeniu pośredników do przedsiębiorstw i składaniu zindywidualizowanych ofert wsparcia, co niewątpliwie skutkuje większą ilością podpisanych umów na kredyty niż na pożyczki. 22 Zob. Badanie pt.: Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO Raport końcowy, Uniconsult, Taylor economics, 2013, s Tamże, s Tamże, s

41 Tabela 2. Znajomość zasad korzystania z wybranych instrumentów wsparcia finansowego pożyczka z funduszu pożyczkowego, kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku komercyjnym leasing dotacja bezzwrotna z funduszy Unii Europejskiej faktoring aniołowie biznesu Nie znam warunków jakie należy spełnić aby skorzystać z ww. instrumentów Ciechanowsko- Płocki 13,3% 40% 33,3% 46,7% 13,3% 6,7% 0% 6,7% M. st. Warszawa 11,5% 23% 19,5% 32,2% 20,7% 6,9% 0% 13,8% Ostrołęcko-Siedlecki 12,5% 50% 0% 62,5% 25% 12,5% 0% 0% Radomski 0% 83,3% 16,7% 83,3% 16,7% 0% 0% 0% Warszawski Wschodni 18,8% 25% 31,3% 68,8% 0% 18,8% 0% 0% Warszawski Zachodni 16% 28% 8% 40% 8% 16% 4,0% 12% Ogółem 12,7% 29,3% 19,1% 42,0% 15,9% 9,6% 0,6% 10,2% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Badani przedsiębiorcy stosunkowo dobrze znają zasady finansowania przez instytucje kredytujące. Charakterystyczne jest to, że przedsiębiorcy biedniejszych subregionów (Warszawsko Wschodniego, radomskiego i ostrołęcko-siedleckiego) mają w tym obszarze większą orientację. Wskazuje to na większe zapotrzebowanie na środki finansowe ze strony firm w tej części województwa. Powszechnie znana niechęć przedsiębiorców do korzystania z finansowania zewnętrznego wyraźnie się zarysowuje w odniesieniu do bogatszych subregionów (M. St. Warszawy, Warszawskiego Zachodniego i ciechanowsko - płockiego), w których zainteresowanie poszukiwaniem dodatkowych środków finansowych jest mniejsze. Przeprowadzone badanie wskazuje, że zasady działania takich źródeł finansowania jak forfaiting, fundusz venture capital czy fundusz zalążkowy (seed capital) są zupełnie nieznane pytanym przedsiębiorcom. Mała rozpoznawalność źródeł finansowania oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu ma swoje podstawy, wynikające między innymi z wielkości funduszy, jakimi dysponują i specyfiki ich działania. Potencjał finansowy, jakimi dysponują IOB w porównaniu do banków jest na tyle niski, że prowadzenie intensywnych kampanii upowszechniających z jednej strony jest zbyt kosztochłonne, z drugiej może prowadzić do pozyskania znacząco większej liczby klientów, aniżeli podmioty te mogłyby zaspokoić pod względem oczekiwań co do wielkości udzielanego kapitału. Stąd polityka małych nie sieciowych instytucji finansowych ze sfery otoczenia biznesu skupia się raczej na poszukiwaniu mniejszej ilości, za to lepszych jakościowo projektów. Z obserwacji instytucji finansowych ze sfery IOB wynika, że na przestrzeni kilkudziesięciu lat informacje o posiadanym przez nie kapitale finansowym dystrybuowane były na poziomie lokalnym maksymalnie do kilku powiatów i poprzez kanały w postaci instytucji lokalnych i samorząd gospodarczy. Taka strategia działania wynika z trzech przesłanek: 1. zasięg działania odpowiada możliwościom organizacyjnym i finansowym instytucji w zakresie sprawowania kontroli nad beneficjentami funduszy; 2. kapitał pozyskiwany jest prawie wyłącznie ze środków UE, IOB nie są dodatkowo wyposażane w znaczącej wielkości środki na promocję aktywności; 3. umowy podpisywane z instytucjami na prowadzenie tego typu funduszy zakładają bardzo wysoką spłacalność. Wobec nikłych zazwyczaj zasobów własnych podmiotu prowadzącego fundusz, dążenie do pozyskania klientów o możliwie najlepszej kondycji finansowej, posiadających projekty o dużym potencjale rynkowym jest zupełnie naturalnym działaniem. 41

42 W skali kraju aktywność pozabankowych instytucji finansowych wszędzie jest prowadzona w podobny sposób i choć brak jest ogólnopolskich badań w tym zakresie, praktyka funduszy pożyczkowych i poręczeniowych (które zazwyczaj mają zasięg maksymalnie regionalny, a najczęściej lokalny) jest wszędzie taka sama. W odniesieniu do funduszy zalążkowych sytuacja jest nieco inna. Ich statutowy zakres działania obejmuje zazwyczaj cały kraj, one też wykazują się dużą aktywnością w poszukiwaniu projektów do finansowania na obszarze całej Polski, choć im bliżej siedziby funduszu są beneficjenci, tym jest to korzystniejsze dla funduszu ze względu na łatwość obsługi i mniejsze koszty związane z udzielaniem wsparcia pomocniczego (np. w zarządzaniu firmą) i kontrolą działalności beneficjentów. Jednak zdarza się tak, że region, w którym funkcjonuje fundusz nie ma potencjału innowacyjnego i wtedy poszukiwania beneficjentów zataczają coraz szersze kręgi 25. Mniej wymagające pod tym względem są fundusze venture capital i aniołowie biznesu, ale ich klienci muszą się wykazać dużo lepszym przygotowaniem do pozyskania kapitału. Z przeprowadzonego badania wynika, że ponad ¾ badanych podmiotów w ostatnich 6 latach starało się pozyskać finansowanie dla swojej działalności. Największe zapotrzebowanie na środki finansowe wykazywały podmioty z regionów biedniejszych, o mniejszym potencjale rozwojowym jak radomski, ostrołęcko siedlecki i Warszawski wschodni, natomiast najmniej firm wskazało na zapotrzebowanie na środki finansowe w subregionie stołecznym oraz Warszawskim Zachodnim. Wykres 4. Zapotrzebowanie na wsparcie finansowe według subregionów Mazowsza Warszawski Zachodni Warszawski Wschodni Radomski Ostrołęcko-Siedlecki M. st. Warszawa Ciechanowsko-Płocki 1,7% 26,1% 17,2% 11,8% 14,3% 26,4% 20,8% 73,9% 82,8% 88,2% 85,7% 71,9% 79,2% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI % 20% 40% 60% 80% 100% Nie wiem/nie pamiętam Nie Tak W grupie podmiotów o proinnowacyjnym PKD 71,8 % z nich potwierdzało zainteresowanie zewnętrznym finansowaniem. Należy zwrócić uwagę, że badana grupa podmiotów gospodarczych to w 72% firmy o 10-letnim i dłuższym okresie funkcjonowania na rynku (wśród pro innowacyjnych podmiotów odsetek ten wynosił 63%). Może to mieć istotny wpływ na wynik badania, bowiem większość badanych podmiotów dysponuje już pewnym zasobem rzeczowym i kapitałowym, co znacząco ma wpływ na ich zainteresowanie finansowaniem. Ponadto należy mieć na względzie fakt, iż próba zawiera bardzo małą liczbę podmiotów, które mogłyby być w ogóle brane pod uwagę przez nowoczesne instrumenty finansowe. 25 Por. Raport Końcowy z badania dziedzinowego Analiza możliwości wdrożenia międzyuczelnianego programu inkubowania i rozwoju innowacyjnych firm w branżach inteligentnych specjalizacji województwa lubelskiego, Urząd Marszałkowski woj. Lubelskiego, Lublin 2014, str

43 Również badanie wykonane na zlecenie Europejskiego Funduszu Leasingowego przez firmę badawczą TNS Pentor 26 w układzie regionalnym w 2011 roku potwierdza podobny rozkład zainteresowania przedsiębiorców instrumentami finansowymi. Tabela 3. Preferowane źródła finansowania MŚP w poszczególnych województwach w 2011 roku Województwo Środki własne Kredyt bankowy Leasing Fundusze unijne Faktoring Pożyczki od innych firm dolnośląskie 89% 45% 19% 15% 8% 11% kujawskopomorskie 96% 50% 32% 7% 7% 0% lubelskie 96% 40% 28% 12% 0% 4% lubuskie 100% 25% 38% 0% 6% 6% łódzkie 91% 37% 37% 11% 0% 3% małopolskie 94% 57% 35% 14% 4% 2% mazowieckie 93% 41% 35% 4% 3% 3% opolskie 88% 56% 31% 6% 13% 19% podkarpackie 91% 65% 22% 17% 4% 0% podlaskie 93% 57% 36% 7% 7% 0% pomorskie 90% 38% 45% 10% 5% 8% śląskie 88% 47% 29% 12% 4% 0% świętokrzyskie 88% 41% 24% 6% 6% 0% warmińskomazurskie 89% 44% 22% 11% 0% 6% wielkopolskie 95% 44% 32% 7% 3% 5% zachodniopomorskie 88% 50% 32% 18% 3% 6% Źródło: Raport MSP pod lupą, Europejski Program Modernizacji Polskich firm, Warszawa 2011, s.18 Jak wynika z powyższych danych, skłonność do finansowania inwestycji z zasobów własnych we wszystkich regionach stanowi około 90 %. Jedyną różnicą w odniesieniu do Mazowsza jest w tym zestawieniu niski poziom zainteresowania faktoringiem, jednak przyczyną różnic może być zmiana sytuacji w ciągu 4 lat pomiędzy badaniami. Duże zainteresowanie faktoringiem przez firmy zlokalizowane na terenie Mazowsza, wskazuje na problemy z utrzymaniem przez nie płynności finansowej. 26 MŚP pod lupą, badanie TNS Pentor dla EFL przeprowadzone w dniach na próbie 600 małych i średnich przedsiębiorstw dobranych metodą losowo-kwotową. 43

44 Wykres 5. Zainteresowanie nowoczesnymi instrumentami finansowymi 27 na Mazowszu w 2014 roku % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% faktoring 17% 14% 19% 13% 29% 28% forfaiting fundusz venture capital fundusz zalążkowy (seed capital) anioły biznesu 4% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 1% 0% 2% 0% 0% 0% 3% żadna z powyższych 75% 66% 71% 59% 66% 61% Nie wiem/trudno powiedzieć 8% 10% 12% 7% 19% 25% Ciechanowsko-Płocki M. st. Warszawa Ostrołęcko-Siedlecki Radomski Warszawski Wschodni Warszawski Zachodni Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Firmy generalnie nie przejawiają znaczącego zainteresowania nowymi instrumentami finansowymi takimi jak forfaiting, fundusz venture capital czy fundusz zalążkowy (seed capital). Być może wynika to również z faktu, że badane firmy to w ponad 2/3 podmioty o 10- letnim i więcej stażu, które nie mogą korzystać z tego rodzaju wsparcia. Ponadto należy zwrócić uwagę na strukturę przedsiębiorstw zainteresowanych współpracą z instytucjami finansowymi, o czym mówią ich przedstawiciele: Czy jest Pani w stanie wyróżnić jakie są konkretne branże, które najczęściej sięgają po Państwa wsparcie? Tu mogę odnieść się do Mazowsza i do pozostałych regionów, w których jest inicjatywa JEREMI realizowana. Jeżeli chodzi o Mazowsze to na pierwszym miejscu (31%) jest to handel hurtowy i detaliczny i to mam połączone z naprawą pojazdów samochodowych, więc to mieści się łącznie w tej kategorii. Na drugim miejscu przetwórstwo przemysłowe 14%, i również na drugim miejscu budownictwo 14%. Kolejne miejsca to transport i gospodarka magazynowa, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna i działalność związana z zakwaterowaniem, usługami gastronomicznymi. Ten 27 Zaliczamy do nich m.in. forfaiting, fundusz venture capital, czy fundusz zalążkowy (seed capital) 44

45 rozkład dotyczy wszystkich sześciu regionów: zachodniopomorskie, pomorskie, dolnośląskie, wielkopolskie, łódzkie i mazowieckie. Natomiast na Mazowszu wygląda to dosyć podobnie: największe wsparcie handel hurtowy i detaliczny 34%, działalność profesjonalna i naukowa 11%, przetwórstwo przemysłowe 10%, budownictwo niespełna 10%, działalność związana z zakwaterowaniem, usługami gastronomicznymi 7%. Na dalszych miejscach transport, gospodarka magazynowa, informacja, komunikacja 28. Z przedstawionych danych można wnioskować, że mazowieccy przedsiębiorcy raczej trzymają się sprawdzonych źródeł finansowania. Rozpoznane schematy zachowań i zaufanie do instytucji o wieloletnim działaniu mają tu pierwszeństwo przed nowymi, nieznanymi do końca instrumentami finansowymi. Z drugiej strony należy wziąć pod uwagę, że w dużo lepszej kondycji finansowej są firmy stołeczne i subregionu Warszawskiego Zachodniego, które też rzadziej korzystają z faktoringu w porównaniu do innych subregionów. Tabela 4 Deklarowane zapotrzebowanie na finansowanie ze strony przedsiębiorstw Mazowsza z uwzględnieniem firm o proinnowacyjnym PKD Przeznaczenie pozyskanego wsparcia Badane firmy ogółem Firmy o proinnowacyjnym PKD Leasing pojazdu 41,3% 40,9% Bieżąca działalność podmiotu 29,4% 27,3% Inne 20,1% 16,7% Zakup maszyn i urządzeń technicznych 18,8% 21,2% Rozszerzenie działalności na rynku krajowym 9,6% 9,1% Leasing maszyn lub urządzeń 8,2% 10,6% Remont budynku 5,1% 1,5% Zakup pojazdu 4,4% 3,0% Zakup budynku lub gruntu 3,8% 7,6% Zakup technologii 1,4% 0,0% Remont maszyn lub urządzeń 1,4% 0,0% Wejście, rozszerzenie działalności na rynkach zagranicznych 1,0% 0,0% Zakup wartości niematerialnych i prawnych 1,0% 1,5% Wdrożenie prac i rozwiązań innowacyjnych 1,0% 1,5% Zakup innych przedsiębiorstw, w tym zakup udziałów, akcji 0,68% 0,0% innych firm Sfinansowanie prac badawczo-rozwojowych 0,34% 1,5% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Analiza porównawcza wyników wskazuje, że firmy o PKD proinnowacyjnym nie wyróżniają się szczególnie na tle średniej dla wszystkich badanych firm. Wskazuje to na fakt, że podmioty te nie zachowują się szczególnie inaczej na rynku aniżeli pozostałe grupy klasyfikacji działalności. Wielkość zapotrzebowania zdominował leasing środków transportu, w drugiej kolejności wskazano bezpośrednio na bieżącą działalność firmy, jednak podawane w pozycji inne przyczyny poszukiwania finansowania aż w jednej trzeciej odnoszą się do bieżącej ich działalności, a w pozostałe są związane z inwestowaniem w rozwój przedsiębiorstwa badani w odpowiedzi na to pytanie w pozycji inne podchodzili bardziej generalnie, aniżeli zakładało to postawione pytanie. Biorąc pod uwagę inny przekrój pozyskanej z badania informacji należy stwierdzić, że firmy młode (do 3 lat działania) nie korzystały z instrumentów poprawiających płynność finansową, ukierunkowując swoją uwagę na instrumenty dotacyjne i zwrotne. 28 Wywiad z Przedstawicielem Banku Gospodarstwa Krajowego z dnia 10 kwietnia 2014 r. 45

46 Tabela 5 Zadeklarowane zapotrzebowanie na wsparcie finansowe według rodzaju planowanego wydatku w rozbiciu na subregiony Mazowsza Rodzaj wydatku Ciechanowsko- Płocki M. st. Warszawa Ostrołęcko- Siedlecki Radomski Warszawski Wschodni Warszawski Zachodni Zakup maszyn i urządzeń 10,5% 18,1% 33,3% 26,7% 12,5% 19,6% technicznych Remont maszyn lub urządzeń 0, 0% 0,60% 0% 6,7% 4,2% 2,0% Leasing maszyn lub urządzeń 15,8% 4,8% 11,1% 20,0% 20,8% 5,9% Zakup budynku lub gruntu 10,5% 2,4% 11,1% 0% 4,2% 3,9% Remont budynku 15,8% 4,2% 11,1% 6,7% 0% 3,9% Zakup pojazdu 0% 4,8% 5,6% 6,7% 0% 5,9% Remont pojazdu 0% 0%,0% 0% 0% 0% Leasing pojazdu 47,4% 36,7% 44,4% 33,3% 62,5% 45,1% Zakup technologii 0% 1,2% 5,6% 0% 0% 2,0% Sfinansowanie prac badawczorozwojowych 0% 0,6% 0% 0% 0% 0% Rozszerzenie działalności na rynku 10,5% 12,7% 0% 0% 4,2% 7,8% krajowym Wejście, rozszerzenie działalności 0% 1,2% 0% 0% 0% 2,0% na rynkach zagranicznych Bieżąca działalność podmiotu 36,8% 25,3% 38,9% 33,3% 45,8% 27,5% Zakup wartości niematerialnych i 0% 1,2% 0% 0% 0% 2,0% prawnych Wdrożenie prac i rozwiązań 0% 1,8% 0% 0% 0% 0% innowacyjnych Zakup innych przedsiębiorstw, w 0% 1,2% 0% 0% 0% 0% tym zakup udziałów, akcji innych firm Inne, jakie? 15,8% 24,7% 11,1% 20,0% 12,5% 13,7% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Przedstawione powyżej zestawienie wskazuje na pewne utrwalone już tendencje w regionie, gdzie wiodącą rolę odgrywa aglomeracja stołeczna i w niej najwyraźniej widać potencjał rozwojowy. Dwa subregiony: Stołeczny i Warszawski Zachodni przodują zarówno w trwałych inwestycjach (zakup budynków, remonty nieruchomości) jak i przejawiają aktywność rozwojową w postaci inwestowania w nowe technologie, wdrożenia oraz rozszerzanie rynku swojej działalności. Najsłabszy pod względem inwestycyjnym jest subregion Warszawski Wschodni, przeznaczający środki finansowe przede wszystkim na zabezpieczenie kosztów bieżącej działalności. Na podstawie przeprowadzonego badania należy stwierdzić, że mazowieckie firmy przede wszystkim borykają się z brakiem środków operacyjnych, duże zainteresowanie faktoringiem wskazuje na istotny problem zatorów płatniczych między firmami w regionie. Pomimo sygnalizowanej poprawy sytuacji gospodarczej wyraźnie widać, że firmy zalegają z płatnościami w stosunku do swoich partnerów, co powoduje, że brak jest środków obrotowych dla utrzymania bieżącej płynności finansowej. Podjęcie decyzji o podpisaniu umowy faktoringu niesie za sobą zmniejszenie przychodu, jednak firmy oceniają, że jest to korzystniejsze aniżeli bierne oczekiwanie na uregulowanie płatności przez ich partnerów biznesowych. 46

47 W odniesieniu do trwałości rezultatów osiągniętych dzięki zewnętrznym środkom finansowym, firmy zgodnie twierdzą, że w prawie 100 procentach udaje się zrealizować zadeklarowane wobec instytucji finansujących cele. Żadna z badanych firm nie przyznała się do porażki, w niewielu przypadkach przedsiębiorcy mieli problem z określeniem, czy w całości osiągnięto zakładane cele. Innym obszarem wsparcia, z jakiego korzystali przedsiębiorcy były gwarancje de minimis i poręczenia dla pożyczko i kredytobiorców, ale też coraz częściej dla transakcji leasingowych. Wśród młodych firm z poręczeń skorzystało 23,8% podmiotów, a w grupie starszych tylko 5,5 %. W odniesieniu do gwarancji de minimis sytuacja była bardziej wyrównana, bo wśród młodych firm było 11,9% beneficjentów tej pomocy, a wśród starszych 12,4%. Jak widać, poręczenia nie są zbyt powszechnym instrumentem wykorzystywanym przez przedsiębiorstwa. Przyczyną takiego zjawiska może być fakt, że większość przedsiębiorców dysponuje większym lub mniejszym majątkiem osobistym lub firmowym, który może być elementem gwarancji pozyskiwanego finansowania, a jednocześnie korzystanie z poręczeń jest dla przedsiębiorców odpłatne i zwiększa koszty pozyskania kapitału. Wykres 6. Realizacja zakładanego celu pozyskania wsparcia przez firmy regionu Mazowsza w 2014 roku 100% 95% 98% 100% 100% 100% 96% 98% 80% 60% 40% 20% % 0% 5% 2% 1% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 4% 0% 2% 1% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Tak Nie Nie wiem/trudno powiedzieć Rozpatrując sytuację w subregionach Mazowsza, w większości efekty są wykorzystywane w firmach w więcej niż 90%, najsłabiej wykorzystywane są w subregionie radomskim. Jednak nawet tam wskaźnik wynosi powyżej 90%, co wskazywać może zarówno na fakt, że inwestycje były dobrze przemyślane jak i na to, że firmy potrafią konsekwentnie je realizować. 47

48 Wykres 7. Realizacja zakładanego celu pozyskania wsparcia przez firmy o innowacyjnym PKD w podziale na subregiony Mazowsza w 2014 roku 100% 94% 96% 100% 93% 96% 100% 97% 80% 60% 40% 20% 6% 4% 0% 7% 0% 0% % 3% Tak Nie Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Jak wynika z przeprowadzonej analizy, średnio 98,5% firm o proinnowacyjnym PKD zrealizowało zaplanowane działania, a w 93,6% efekty inwestycji są nadal wykorzystywane. Główne wnioski: 1. Rozpoznawalność instrumentów finansowych wśród przedsiębiorców Mazowsza należy uznać za dobrą, choć dość wybiórczą. Zdecydowanie najlepiej znane są tradycyjne formy wsparcia finansowego jakimi są kredyty, zarówno pod względem możliwości jak i zasad ich pozyskania. Z bardziej nowoczesnych narzędzi przedsiębiorcy preferują leasing i faktoring jako instrument finansowania swojej działalności. Najmniej rozpoznawalne są nowoczesne instrumenty wsparcia jak forfaiting, venture capital i seed capital. Również wiedza o pozabankowych instrumentach wsparcia jest stosunkowo niska. Należałoby zwrócić uwagę na szersze dotarcie z ofertą instrumentów finansowych do przedsiębiorców w regionie, przy jednocześnie bardziej precyzyjnych informacjach zarówno o warunkach udzielania wsparcia jak i korzyściach płynących z ich wykorzystania. 2. Badane firmy praktycznie nie wykazują zainteresowania rozwijaniem innowacji, zapotrzebowanie na środki w celu zakupu licencji, nowych rozwiązań zgłasza mniej niż 1 % badanych. Wskazuje to na następujące problemy: po pierwsze brak dążności do dalszego rozwoju (utrzymanie osiągniętego satysfakcjonującego poziomu sprzedaży), po drugie brak popytu na innowacyjne produkty i usługi. I w końcu problem strategicznego planowania rozwoju firmy, z którym większość firm z sektora MSP nie bardzo sobie radzi. Dotychczasowe działania podejmowane w ramach RPO, PO IG w obszarze innowacyjności bardziej były ukierunkowane na aspekty dostarczenia środków finansowych, aniżeli zmiany mentalności i kształcenie firm w zakresie planowania rozwoju. Podjęcie aktywnych działań w tym zakresie z pewnością zwiększy potencjał firm do absorbcji środków nadchodzącej perspektywy finansowej. 3. Analiza rezultatów wykorzystania finansowania zewnętrznego wskazuje, że podmioty gospodarcze mają zdolność organizacyjną i techniczną do realizacji planowanych projektów oraz że projekty te mają istotny wpływ na zwiększenie zyskowności działania firmy. 48

49 3.3. Wykorzystanie instrumentów finansowych w Województwie Mazowieckim, z podziałem na subregiony oraz w odniesieniu do kraju - diagnoza, przyczyny zjawiska. Wykres 8. Zainteresowanie firm z regionu Mazowsza pozyskaniem instrumentów finansowych w 2014 roku Inne źródło dotacja bezzwrotna 3% 7% pożyczka od rodziny lub znajomych 0,34% pożyczka z instytucji pożyczkowych, 15% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 20% leasing 36% kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku komercyjnym 19% Źródło: opracowanie własne. TNS Pentor. Raport MSP pod lupą. Warszawa 2011 Liderem wśród instrumentów finansowych jest zdecydowanie leasing, będący najprzyjaźniejszym dla przedsiębiorców wsparcia działalności gospodarczej, jednocześnie wymagającym stosunkowo najmniejszych zabiegów w pozyskaniu. Na dalszych pozycjach są kredyty bankowe, pożyczki z instytucji pozabankowych. Najmniej popularne okazują się pożyczki nieformalne (od rodziny). Tendencja do zaciągania kredytów bankowych w ostatnim czasie ma charakter zdecydowanie rosnący. Potwierdzają to dane dotyczące zachowań sektora MSP: Zgodnie z wynikami ankiety w 2012 r. z kredytu bankowego finansowało swoje inwestycje więcej firm niż rok wcześniej, a odsetek ten rósł na przestrzeni roku. W 2011 r. kredytem bankowym inwestycje finansowało 12-13% małych i średnich przedsiębiorstw, natomiast w pierwszej połowie 2012 r. już 14%, a w drugiej 18% firm. W przypadku przedsiębiorstw mikro i średnich odsetek ten wynosił 17%, a w przypadku firm małych 21% 29. Przyczyną niskiej popularności instrumentów finansowych oferowanych przez IOB i środków dotacyjnych jest również ich przeznaczenie. Przedstawiciel Fundacji na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa tak charakteryzuje ten problem: my mamy obostrzenia dotyczące celu, który możemy finansować. To raczej jest zewnętrzny czynnik, bo to obowiązuje w całym kraju, takie są ograniczenia nałożone przez KE, właściwie chodzi o to, że nie możemy finansować środków obrotowych. (.) Nie mówię o obrotówce na czynsz czy na wynagrodzenia, tylko mówię o obrotówkach, które pozwolą na podwyższenie zapasów czy uruchomienie czegokolwiek. Tak więc przedsiębiorstwa zwracają się o wsparcie bieżącej działalności, akumulując środki na inwestycje we własnym zakresie, mają bowiem świadomość, że tego rodzaju przedsięwzięcia są obarczone większym ryzykiem. 29 Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii i Analiz, Przedsiębiorczość w Polsce, Warszawa 2013 r., s

50 Wykres 9. Porównanie zainteresowania pozyskaniem finansowania z faktycznym uzyskaniem wsparcia finansowego wg rodzajów instrumentów finansowych dla ogółu badanych firm w 2014 roku 60% 53% 52% 50% 40% 30% 22% 21% 30% 29% 28% 23% 20% 10% % 0% pożyczka od rodziny lub znajomych 0% pożyczka z instytucji pożyczkowych, kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku komercyjnym leasing 11% dotacja bezzwrotna 3% 4% Inne źródło 1% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI zainteresowanie pozyskaniem pozyskanie wsparcia Analizując zainteresowanie finansowaniem z uzyskanym przez przedsiębiorstwa dostępem do środków finansowych można stwierdzić bardzo wysoką skuteczność w ich pozyskiwaniu. Wyjątkiem są tu kredyty długoterminowe i dotacje bezzwrotne. W tych dwóch grupach pozyskiwanie dofinansowania przez firmy wypada nieco gorzej. W pierwszym przypadku może to być uzasadnione długoterminową prognozą zysków i oceną rynku dokonywaną przez banki, które bardzo wnikliwie analizują przedstawiane im przez przedsiębiorców prognozy rozwoju. W drugim zaś dość skomplikowanymi wciąż jeszcze dla przedsiębiorców procedurami związanymi z ubieganiem się o dotacje. W strukturze pozyskiwania środków zwraca uwagę niskie zainteresowanie wydawałoby się najkorzystniejszym (bo bezzwrotnym) instrumentem, jakim są dotacje. Tym bardziej, że w regionie jest do nich dobry dostęp, a paleta możliwości finansowania zarówno na poziomie krajowym jak i regionalnym bardzo szeroka. Według raportu Ministerstwa Gospodarki w sektorze bankowym w 2012 roku, podobnie jak rok wcześniej, odmowy przyznania kredytu przedsiębiorstwom z sektora MSP wynikały najczęściej z braku zdolności kredytowej (71% przypadków w pierwszej połowie roku i 59% w drugiej) lub braku zabezpieczeń (24-28% przypadków). W pozostałych przypadkach odmowy były głównie efektem braków w dokumentacji lub wynikały z innych powodów Tamże, s

51 Wykres 10. Porównanie zainteresowania pozyskaniem finansowania z faktycznym uzyskaniem wsparcia finansowego wg rodzajów instrumentów finansowych dla firm o proinnowacyjnym PKD. 50% 50% 50% 40% 30% 30% 29% 27% 27% 20% 10% 2% 2% 11% 11% 15% 12% 5% 6% % źródła z jakich starano się pozyskać finansowanie efektywność pozyskiwani pozysknia Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Dokonując porównania zapotrzebowania z pozyskanym wsparciem można stwierdzić, że firmy dobrze sobie radzą na rynku standardowych instrumentów. Tu stopień pozyskiwania jest wysoki. Może to wynikać po pierwsze z dokonywania przez instytucje finansujące wstępnej selekcji projektów, co oszczędza czas i środki obu stronom. W przypadku, gdy projekt nie przejdzie wstępnej weryfikacji, przedsiębiorca może szukać innego źródła finansowania, a instytucja finansująca zmniejsza ryzyko niepowodzenia w finasowaniu. W uzupełnieniu analizy można przytoczyć wypowiedź przedstawiciela Banku Gospodarstwa Krajowego na temat struktury zapotrzebowania na instrumenty finansowe w ramach inicjatywy JEREMI: Jeżeli chodzi o Mazowsze mamy trzy produkty: poręczenie portfelowe, reporęczenie i pożyczkę globalną. W danych wygląda to następująco: Handel hurtowy i detaliczny głównie w ramach poręczenia portfelowego 67%, a 33% w ramach pożyczki globalnej. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna to mniej więcej po połowie się rozkłada pomiędzy pożyczką globalną a poręczeniem portfelowym. Przetwórstwo przemysłowe: 57% poręczenie portfelowe, 41% pożyczka globalna, a tylko 2% reporęczenie. Budownictwo głównie poręczenie portfelowe wspiera tę branżę, tylko 19% pożyczka globalna. Działalność związana z zakwaterowaniem też głównie poręczenie portfelowe, ponad 70%. Natomiast jeżeli chodzi o reporęczenie, to tutaj mamy tylko jednego pośrednika na bardzo małą kwotę, który dopiero wystartował z ofertą w październiku 2013 więc dosyć krótki był czas żeby on zaistniał. Natomiast w skali całego JEREMIE to zupełnie inaczej te branże się rozkładają. W przypadku handlu hurtowego detalicznego: 46% pożyczka globalna, 36% reporęczenie, a tylko 18% poręczenie portfelowe (na Mazowszu większość opiera się na poręczeniu portfelowym). Jeżeli chodzi o przetwórstwo przemysłowe to większość to pożyczka globalna, na drugim miejscu reporęczenie, a na trzecim poręczenie portfelowe. Budownictwo głównie przez reporęczenie jest wspierane (na Mazowszu głównie przez poręczenie portfelowe). Myślę, że może to wynikać z tego, że te fundusze poręczeniowe 51

52 w innych regionach (woj. wielkopolskim, zachodniopomorskim) bardzo prężnie działają, długo działają, wpisały się w ten rynek, mają bardzo dobrą współprace z bankami, bo na tym to polega, żeby banki zaufały tym funduszom i respektowały ich poręczenia. Natomiast na Mazowszu mało jest tych funduszy poręczeniowych, słabo jest rozwinięty ten rynek poręczeniowy i reporęczeniowy. To wynika pewnie ze specyfiki danego regionu. Wypowiedź ta potwierdza wyniki przeprowadzonego badania w zakresie zainteresowania instrumentami finansowymi ze strony przedsiębiorców. Jednak ocena sytuacji na rynku poręczeń dokonana przez Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych wskazuje na to, że w aktywności funduszy poręczeniowych w poszczególnych regionach w aspekcie aktywności ekonomicznej województw, zatrudnienia, poziomu rozwoju przedsiębiorczości - wyraźnie widać ich niedostosowanie, przejawiające się zbyt niskimi nakładami na instrumenty zabezpieczania ryzyka kredytowego w relacji do wskaźników makroekonomicznych i społecznych charakteryzujących poszczególne województwa. Do województw charakteryzujących się wskaźnikiem poniżej średniej w skali kraju należą: łódzkie (11zł), dolnośląskie (223zł), podkarpackie (326zł), śląskie (245zł), wielkopolskie (450zł), pomorskie (552zł), opolskie (483zł) i mazowieckie (321zł). W grupie wymienionych województw (w czterech), realizowany jest projekt JEREMIE, który sprawia, że środki z RPO zostały przekazane w zarząd BGK S.A. i stanowią jedynie regwarancje zobowiązań udzielonych poręczeń 31. W odniesieniu do nowoczesnych instrumentów finansowych skuteczność ubiegania się jest mniejsza, najmniejsza zaś w odniesieniu do pozyskiwania środków w postaci dotacji bezzwrotnej. W tym wypadku większość przedsiębiorców zmaga się z aplikacjami o różnym stopniu trudności i dość często niezbyt dla nich zrozumiałych. Badanie wykazało, że pozyskanie wsparcia w ramach nowoczesnych instrumentów okazało się możliwe głównie w obszarze faktoringu (na dość zróżnicowanym poziomie, por. tabela nr 6 ), poza tym tylko w nikłym stopniu z sukcesem ubiegano się o wsparcie kapitałowe w M. St. Warszawie. Tabela 6 Zainteresowanie nowoczesnymi instrumentami wsparcia w subregionach Mazowsza. Subregion/rodzaj wsparcia finansowego faktoring anioły biznesu Ciechanowsko-Płocki 75% 0% M. st. Warszawa 55,6% 2,8% Ostrołęcko-Siedlecki 100% 0% Radomski 80% 0% Warszawski Wschodni 75% 0% Warszawski Zachodni 50% 0% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Wśród badanych firm tylko 4, mające mniej niż 3 lata, ubiegały się o instrumenty o charakterze udziałowym, wśród firm starszych (powyżej 3 lat na rynku) były to 3 podmioty. 31 Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce (stan na dzień 31 grudnia 2012 r.), KSFP, Warszawa 2013, s

53 Tabela 7 Wykorzystanie finansowania w subregionach Mazowsza Źródła z jakich starano się pozyskać finansowanie Efektywność pozyskiwania finansowania Ciechanowsko-Płocki pożyczka z instytucji pożyczkowych, 26,3% 15,8% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 42,1% 42,1% kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku 31,6% 31,6% komercyjnym leasing 52,6% 52,6% dotacja bezzwrotna 10,5% 0,0% M. st. Warszawa pożyczka od rodziny lub znajomych 0,6% 0,6% pożyczka z instytucji pożyczkowych, 22,3% 21,7% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 28,9% 27,1% kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku 24,7% 19,9% komercyjnym leasing 49,4% 47,6% dotacja bezzwrotna 10,2% 4,8% inne, jakie: 6,0% 1,2% Ostrołęcko-Siedlecki pożyczka z instytucji pożyczkowych, 33,3% 33,3% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 27,8% 27,8% kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku 27,8% komercyjnym 38,90% leasing 55,6% 55,6% dotacja bezzwrotna 11,1% 0% Radomski pożyczka od rodziny lub znajomych 0% 0% pożyczka z instytucji pożyczkowych, 20% 20% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 33,3% 33,3% kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku 26,7% 26,7% komercyjnym leasing 46,7% 46,7% dotacja bezzwrotna 20,0% 0% Warszawski Wschodni pożyczka z instytucji pożyczkowych, 16,7% 16,7% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 33,3% 33,3% kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku 41,7% 41,7% komercyjnym leasing 75,0% 75,0% dotacja bezzwrotna 8,3% 8,3% inne, jakie: 4,2% 4,2% Warszawski Zachodni pożyczka z instytucji pożyczkowych, 19,6% 19,6% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 25,5% 25,5% kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku 27,5% 21,6% komercyjnym leasing 56,9% 56,9% dotacja bezzwrotna 9,8% 2,0% inne 2,0% 0% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Wykorzystanie instrumentów finansowych w subregionach jest zgodne z danymi o zainteresowaniu firm ich pozyskaniem. Skuteczność ubiegania się o środki jest najsłabsza w zakresie bezzwrotnych dotacji i dotyczy słabszych gospodarczo subregionów: radomskiego, ostrołęcko siedleckiego oraz 53

54 ciechanowsko płockiego. Większe powodzenie w ubieganiu się o dotację miały firmy z regionu Stołecznego i Warszawskiego Zachodniego. W odniesieniu do pozostałych instrumentów poziom pozyskania wynosił prawie 100%. Tabela 8 Czynniki wyboru źródeł finansowania przez mazowieckie przedsiębiorstwa Subregion/czynnik wyboru Niski koszt pozyskania wsparcia Niewielkie wymogi w zakresie długości okresu funkcjonowania na rynku Niewielkie wymogi w zakresie wkładu własnego Korzystne warunki zabezpieczenia kredytu/pożyczki Korzystne warunki spłaty Wysokość wsparcia odpowiednia do potrzeb firmy Cel wsparcia dopasowany do potrzeb firmy Krótki okres oczekiwania na uzyskanie wsparcia Dodatkowe, powiązane wsparcie (np. doradcze) Zabezpieczenia przed ryzykiem inwestycyjnym Inne Ciechanowsko- 21,1% 5,3% 0% 10,5% 36,8% 15,8% 21,1% 21,1% 0% 5,3% 21,1% Płocki M. st. Warszawa 19,9% 9,6% 4,8% 10,8% 30,1% 9,6% 19,3% 10,8% 3,0% 4,2% 28,9% Ostrołęcko- 16,7% 5,6% 5,6% 11,1% 66,7% 11,1% 33,3% 16,7% 5,6% 5,6% 0% Siedlecki Radomski 0% 6,7% 6,7% 0% 40,0% 0% 33,3% 6,7% 0% 6,7% 33,3% Warszawski 12,5% 0% 4,2% 0% 20,8% 12,5% 20,8% 8,3% 0% 12,5% 25,0% Wschodni Warszawski 13,7% 5,9% 5,9% 7,8% 27,5% 9,8% 33,3% 13,7% 0% 5,9% 31,4% Zachodni Ogółem 17,1% 7,5% 4,8% 8,9% 32,1% 9,9% 23,5% 11,9% 2,0% 5,5% 27,0% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI W swoich kalkulacjach związanych z pozyskiwaniem finansowania przedsiębiorstwa w pierwszej kolejności rozważają korzystne warunki spłaty (32,1% wskazań), w drugiej kolejności uplasował się cel wsparcia odpowiedni do potrzeb firmy (23,5 % wskazań), trzeci z kolei jest niski koszt pozyskania wsparcia (17,1% wskazań), na końcu plasuje się dodatkowe wsparcie w postaci doradztwa, coachingu czy mentoring ( 2% wskazań). Jednak ze względu na dobór próby wskazanie to nie może być uznane za generalnie słuszne, albowiem w badaniu uczestniczyło bardzo mało firm będących w początkowej fazie rozwoju. 54

55 Wykres 11. Korzyści firm wynikające z korzystania z instrumentów finansowych. Inne 7% Nie wiem 8% Wprowadziła nowe produkty 13% Usprawniła proces produkcyjny 6% Zwiększyła przychody 19% Odzyskała płynność finansową 38% Zwiększyła zyski 9% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Korzyści z uzyskania wsparcia wskazane przez przedsiębiorców to przede wszystkim odzyskanie lub utrzymanie płynności finansowej - 38%, zwiększenie sprzedaży lub zysków aż po usprawnienie produkcji - 6%. Rezultat taki wynika przede wszystkim z rodzaju instrumentów finansowych, z jakich korzystają przedsiębiorcy (leasing i faktoring), jak również ze struktury branżowej badanych przedsiębiorstw (zgodnej zresztą ze strukturą ogólnokrajową, w której dominują mikro i małe firmy, głównie ze sfery handlu i usług). Tabela 9 Korzyści firm wynikające z korzystania z instrumentów finansowych wg subregionów Mazowsza. Subregion/ rodzaj korzyści Wprowadziła nowe produkty Usprawniła proces produkcyjny Zwiększyła przychody Zwiększyła zyski Odzyskała płynność finansową Wprowadziła nowe kanały dystrybucji Zastosowała nowe sposoby promocji Inne, jakie? Nie wiem Ciechanowsko-Płocki 0% 5,3% 31,6% 31,6% 26,3% 0% 5,3% 21,1% 5,3% M. st. Warszawa 16,3% 12,0% 30,7% 17,5% 29,5% 3,0% 3,0% 23,5% 4,8% Ostrołęcko-Siedlecki 16,7% 38,9% 33,3% 5,6% 27,8% 0% 0% 22,2% 0% Radomski 26,7% 20,0% 46,7% 40,0% 20,0% 0% 0% 13,3% 0% Warszawski Wschodni 12,5% 16,7% 45,8% 25,0% 41,7% 0% 4,2% 4,2% 8,3% Warszawski Zachodni 15,7% 11,8% 39,2% 23,5% 19,6% 2,0% 0% 25,5% 2,0% Ogółem 15,4% 14,0% 34,5% 20,5% 28,0% 2,0% 2,4% 21,5% 4,1% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Struktura korzyści dla podmiotów korzystających z nowoczesnych instrumentów finansowych dla podmiotów o innowacyjnym PKD jest nieco odmienna i ukierunkowana na nowe rozwiązania technologiczne i zwiększenie przychodów. Jednak faktoring jako narzędzie służy firmom głównie do utrzymywania płynności finansowej. 55

56 Tabela 10 Korzyści, jakie odniosła firma dzięki inwestycji wspartej przez nowoczesne instrumenty finansowe subregion/rodzaj wsparcia Wprowadziła nowe produkty Usprawniła proces produkcyjny Zwiększyła przychody Zwiększyła zyski Odzyskała płynność finansową Inne Nie wiem Ciechanowsko-Płocki 0% 0% 33,3% 0% 66,7% 0% 0% M. st. Warszawa 19,0% 4,8% 14,3% 9,5% 57,1% 9,5% 9,5% Ostrołęcko-Siedlecki 25,0% 0% 25,0% 0% 50,0% 25,0% 0% Radomski 25,0% 0% 50,0% 0% 25,0% 0% 25,0% Warszawski Wschodni 0% 16,7% 16,7% 33,3% 16,7% 16,7% 16,7% Warszawski Zachodni 20,0% 20,0% 40,0% 20,0% 40,0% 0% 0% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Jednak odpowiedź na pytanie, czy inwestycja byłaby możliwa bez wsparcia instrumentu finansowego z którego skorzystała firma nie jest zupełnie jednoznaczna. Tabela 11 Realność realizacji inwestycji bez wsparcia instrumentu finansowego subregion Tak Tak, ale w ograniczonym zakresie Tak, w większym zakresie (z powodu utrudnień związanych ze wsparciem) Nie Nie wiem Ciechanowsko-Płocki 75,0% 0% 0% 25,0% 0% M. st. Warszawa 26,7% 10,0% 6,7% 53,3% 3,3% Ostrołęcko-Siedlecki 50,0% 25,0% 0% 25,0% 0% Radomski 40,0% 0% 0% 60,0% 0% Warszawski Wschodni 37,5% 12,5% 12,5% 12,5% 25,0% Warszawski Zachodni 50,0% 16,7% 0% 16,7% 16,7% Ogółem 36,8% 10,5% 5,3% 40,4% 7,0% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Wynik badania wskazuje, że większość firm jest gotowa na realizację inwestycji przy wykorzystaniu zasobów własnych, bądź przy niewielkim tylko wsparciu finansowania zewnętrznego. Potwierdzają to analizy prowadzone w poprzednich latach, że przedsiębiorcy niezbyt chętnie odnoszą się do zadłużania długoterminowego firmy i preferują finansowanie jej rozwoju ze środków własnych. Sytuacja ta może wynikać z nieprzygotowania mentalnego i organizacyjnego polskich firm z sektora MSP. Podmioty te nie są przygotowane na zaciąganie wieloletnich zobowiązań i preferują etapową realizację inwestycji. Należy jednak zaznaczyć, że sytuacja ta ulega powolnej zmianie. Należy zwrócić uwagę, że tylko w jednym subregionie wskazano, iż 60% inwestycji nie byłoby możliwe do zrealizowania bez wsparcia finansowego. W pozostałych jest to 50% i mniej, co znaczy, że firmy posiadają znaczne zasoby finansowe pozwalające inwestować w prowadzone przedsięwzięcia. W tym wypadku zewnętrzne finansowanie jest jedynie uzupełnieniem kapitału inwestycyjnego. Dokonana analiza wskazuje na wyraźne zapotrzebowanie podmiotów na krótkookresowy kapitał obrotowy pozwalający zwiększać obroty i utrzymywać płynność finansową. Tę część zapotrzebowania 56

57 bardzo dobrze zabezpieczają banki komercyjne. Drugim obszarem, który wciąż nie jest dość dobrze zabezpieczony w środki finansowe to inwestycje w rozwój firmy. Należy rozważyć wprowadzenie instrumentu inwestycyjnego hybrydowego, łączącego w sobie pożyczkę z dotacją bezzwrotną, co powinno zainteresować przedsiębiorców i sprawić, że odważniej będą sięgać po instrumenty inżynierii finansowej bez poczucia ograniczenia w planowanym rozwoju firmy. Najważniejsze wnioski: 1. Mazowieckie firmy podobnie jak firmy w skali kraju są konserwatywnie nastawione do korzystania z zewnętrznych źródeł zasilania finansowego. Jeśli już decydują się na korzystanie z nich to celem jest zazwyczaj duża inwestycja. W praktyce ich działania nie funkcjonuje bieżące posiłkowanie się instrumentami finansowymi (kredyt, pożyczka, poręczenie) postrzegane wciąż jako swojego rodzaju zbędne obciążenie prowadzonej działalności. Wydaje się więc, że aby przedsiębiorstwa chciały korzystać z instrumentów finansowych, powinny one być oferowane na korzystniejszych niż obecnie warunkach i przy maksymalnym uproszczeniu procedur. 2. Wynik badania wskazuje, że większość firm jest gotowa na realizację inwestycji przy wykorzystaniu zasobów własnych, bądź przy niewielkim tylko wsparciu finansowania zewnętrznego. Należy zwrócić uwagę, że tylko w jednym subregionie (radomskim) wskazano, iż 60% inwestycji nie byłoby możliwe do zrealizowania bez wsparcia finansowego. W pozostałych subregionach jest to 50% i mniej, co znaczy, że firmy posiadają pewne zasoby finansowe pozwalające inwestować w prowadzone przedsięwzięcia. W tym wypadku zewnętrzne finansowanie jest jedynie uzupełnieniem kapitału inwestycyjnego. 3. Analiza zebranych danych dotyczących skali i sposobu wykorzystania instrumentów finansowych w subregionach Warszawskim Wschodnim i radomskim wskazuje, że są to regiony, w których zapotrzebowanie na środki finansowe jest znacząco większe niż średnio w pozostałych badanych subregionach. Głównie widoczne jest to na poziomie inwestycyjnym w obszarze leasingu i kredytów długoterminowych w subregionie Warszawskim Wschodnim. Pozostałe regiony są zdecydowanie lepiej wyposażone w infrastrukturę wsparcia, co widać w strukturze ubiegania się o finansowanie. 4. Przedsiębiorstwa regionu Mazowsza wykazują wyraźne zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, co wskazuje wysoki poziom wykorzystania faktoringu szczególnie w M. st. Warszawie i subregionie Warszawskim zachodnim oraz niski poziom rezultatów zasilenia kapitałowego w postaci wprowadzenia nowych produktów lub usprawnienia procesów technologicznych. Wyraźnie brak jest mechanizmów stymulujących podmioty gospodarcze do rozwoju produktów i usług, co związane jest w dużej mierze z brakiem rynku na innowacyjne produkty i usługi. 57

58 4. Wpływ instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza, na podstawie zestawienia wskaźników innowacji finansowej z rzeczywistymi wynikami gospodarczymi Charakterystyka gospodarki Mazowsza i tendencje rozwojowe (na tle kraju) Województwo mazowieckie jest najsilniejszym gospodarczo regionem Polski, którego produkt krajowy brutto osiągnął w 2011 roku wartość mln zł. Stanowiło to 22,4% krajowego PKB ( mln zł). Wysokość produktu krajowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca (PKB per capita) wyniosła w 2011 roku zł, co stanowiło o 63,3% więcej aniżeli średnia dla całego kraju ( zł). W latach , dla których dostępne są dane Głównego Urzędu Statystycznego, dynamika wzrostu PKB per capita wyrażonego w cenach stałych była w województwie mazowieckim na ogół wyższa niż dynamika zmian w całym kraju. Jedyne wyjątki stanowią lata: 2008 i 2011, kiedy to dynamika wzrostu PKB per capita dla Polski wyprzedzała o 0,2 p. proc. analogiczną dynamikę wzrostu dla województwa mazowieckiego (Wykres 12). Wykres 12. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca (ceny stałe), (rok poprzedni = 100) POLSKA Mazowieckie ,6 108, ,8 105,1 106,3 104, , ,9 102, ,8 104, , Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Jak pokazują dane zamieszczone na Wykresie 13, w latach można zaobserwować, że dynamika wielkości produkcji sprzedanej ogółem (w cenach stałych 2005 r.) była raz wyższa dla województwa mazowieckiego (rok 2006, 2008, 2009), a innym razem wyższa dla Polski (rok 2007, 2010, 2011). 58

59 Wykres 13. Dynamika produkcji sprzedanej ogółem (w cenach stałych 2005 r.), POLSKA Mazowieckie , ,6 110,7 108,0 106,6 103,6 100,2 109,0 106,2 107,7 102, , Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Udział sektora małych i średnich przedsiębiorstw w produkcji sprzedanej przemysłu kształtuje się w województwie mazowieckim na poziomie wyraźnie niższym (9-10 p. proc.) aniżeli dla reszty kraju (Tabela 12). Udział tego sektora na Mazowszu malał w latach , w okresie kolejnych trzech lat ( ) rósł, by w 2012 roku ponownie zanotować spadek. W analizowanym okresie udział ten spadł o 4,4 p. proc. i był on większy niż w Polsce (spadek o 2,2 p. proc.). W większym stopniu były za niego odpowiedzialne firmy średnie ( zatrudnionych). Tabela 12. Udział sektora małych i średnich przedsiębiorstw w produkcji sprzedanej przemysłu, sektor MSP ogółem POLSKA 38,0 37,7 36,5 36,7 35,7 36,1 35,8 Mazowieckie 30,9 27,9 26,4 27,2 27,4 27,6 26,5 firmy małe POLSKA 16,8 16,5 16,1 16,5 16,1 15,9 15,9 Mazowieckie 12,8 13,4 12,0 12,6 13,6 13,2 11,9 firmy średnie POLSKA 21,3 21,2 20,4 20,2 19,6 20,2 19,9 Mazowieckie 18,1 14,5 14,4 14,6 13,8 14,4 14,6 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Wskaźnik rentowności obrotu brutto wśród przedsiębiorstw Mazowsza, w których liczba pracujących wynosi 50 i więcej osób, osiągnął w I. kwartale 2014 roku wartość 3,6% (w Polsce 4,5%) i był najwyższy w sekcjach: E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja (15,6%), D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (12,1%) oraz P Edukacja (10,7%), zaś najniższy w sekcjach: B - Górnictwo i wydobywanie (-23,3%), I - Zakwaterowanie i gastronomia (-3,2%) oraz Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (-1,8%) 32. Wśród podmiotów zatrudniających 50 i więcej osób w województwie mazowieckim na koniec I. kwartału 2014 prowadziło działalność przedsiębiorstw (Tabela 13). Najliczniejszą grupę wśród 32 GUS, Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych według województw I-III 2014 r., Warszawa

60 nich stanowili reprezentanci sekcji G - Handel, naprawa pojazdów samochodowych (26,7%) oraz C - Przetwórstwo przemysłowe (26,6%). Porównanie tej struktury z analogiczną strukturą ogólnopolską wskazuje na znacząco niższą na Mazowszu reprezentację większych firm w sekcji C Przetwórstwo przemysłowe (stanowiących 42,2% ogółu firm tej wielkości w Polsce), natomiast wyższą w sekcjach: G - Handel, naprawa pojazdów samochodowych (udział 26,7% na Mazowszu i 19,0% w Polsce), M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (odpowiednio 8,4% i 3,2%) oraz J - Informacja i komunikacja (6,3% i 2,8%). Warto dokonać porównania skali wykorzystania przez firmy reprezentujące poszczególne sekcje instrumentów finansowych, jakimi są kredyty bankowe i pożyczki oraz potencjału tkwiącego w możliwościach uruchomienia mniej tradycyjnych instrumentów ukierunkowanych na poprawę płynności finansowej, tzn. faktoringu i forfaitingu. Dane prezentowane w Tabeli 13 w pozycjach: Należności krótkoterminowe oraz Kredyty bankowe i pożyczki odnoszą się do wysokości przychodów z całokształtu działalności w analogicznym okresie. W województwie mazowieckim najwyższy poziom finansowania firm zatrudniających 50 i więcej osób przy wykorzystaniu kredytów bankowych i pożyczek charakteryzował sekcje: B - Górnictwo i wydobywanie (211,6% poziomu wysokości przychodów z całokształtu działalności), P Edukacja (137,0%) oraz O - Administrowanie i działalność wspierająca (39,7%), zaś najniższy sekcje: D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (1,3%), S - Pozostała działalność usługowa (3,0%), R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją (5,6%). Wysoki stopień zadłużenia w sekcji B - Górnictwo i wydobywanie wpłynął niekorzystnie na wskaźnik rentowności obrotu netto, który dla przedsiębiorstw tej sekcji był najniższy i wyniósł -22,0% 33. Ujemne wskaźniki rentowności obrotu netto wykazały także przedsiębiorstwa w sekcjach: I - Zakwaterowanie i gastronomia (-3,5%), Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (-2,2%) oraz F Budownictwo (-1,0%). Przedsiębiorstwa z sekcji PKD notujących najniższe wskaźniki rentowności obrotu netto korzystały w ponadprzeciętnej skali z kredytów bankowych i pożyczek. Z pewnością nie można jednak trudnej sytuacji w tych branżach przypisywać wysokiemu stopniowi zadłużenia. Główną przyczyną niekorzystnego kształtowania się wskaźników rentowności obrotu netto było osiąganie negatywnych wskaźników rentowności sprzedaży produktów, towarów i materiałów. O trudnej ogólnej sytuacji w tych branżach świadczy też fakt, że o ile wśród firm tej wielkości (o liczbie 50 i więcej pracowników) 64,1% podmiotów wykazało w I. kwartale 2014 roku zysk netto, to w omawianych branżach odsetek takich firm kształtował się na poziomie zdecydowanie niższym: od 41,8% w sekcji I - Zakwaterowanie i gastronomia do 55,6% w sekcji B - Górnictwo i wydobywanie. 33 Tamże. 60

61 Tabela 13 Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych, I. kw Woj. mazowieckie POLSKA Kredyty Kredyty Wyszczególnienie Liczba Należności Liczba Należności bankowe bankowe przedsiębiorstterminowbiorstterminowe Struktura krótko- przedsię- Struktura krótko- i i pożyczki pożyczki Ogółem ,0% 54,1% 14,3% ,0% 56,7% 19,4% Sekcje PKD B - Górnictwo i wydobywanie 9 0,3% 100,3% 211,6% 140 0,9% 46,7% 24,9% C - Przetwórstwo przemysłowe ,6% 54,5% 13,8% ,2% 63,5% 21,0% D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę 32 1,1% 35,7% 1,3% 241 1,5% 40,9% 7,6% wodną i gorącą wodę E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami 65 2,2% 58,3% 35,1% 595 3,6% 60,6% 24,1% i odpadami; rekultywacja F - Budownictwo 205 7,0% 114,9% 33,4% ,3% 110,2% 35,3% G - Handel, naprawa pojazdów samochodowych ,7% 47,1% 12,7% ,0% 41,7% 15,5% H - Transport i gospodarka magazynowa 207 7,1% 59,9% 15,3% 926 5,7% 60,7% 17,1% I - Zakwaterowanie i gastronomia 67 2,3% 34,3% 36,9% 276 1,7% 32,8% 28,2% J - Informacja i komunikacja 183 6,3% 66,4% 19,1% 457 2,8% 70,0% 18,2% L - Obsługa rynku nieruchomości 95 3,2% 52,7% 9,6% 467 2,9% 47,5% 15,4% M - Działalność profesjonalna, naukowa 245 8,4% 91,4% 21,2% 528 3,2% 89,6% 21,7% i techniczna O - Administrowanie i działalność wspierająca 156 5,3% 77,5% 39,7% 768 4,7% 112,9% 90,1% P - Edukacja 16 0,5% 68,6% 137,0% 50 0,3% 52,0% 72,5% Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 51 1,7% 46,0% 22,6% 437 2,7% 48,8% 18,0% R - Działalność związana z kulturą, rozrywką 16 0,5% 9,1% 5,6% 54 0,3% 10,7% 5,8% i rekreacją S - Pozostała działalność usługowa 19 0,6% 55,7% 3,0% 56 0,3% 49,9% 5,9% Uwaga: Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych dotyczą podmiotów gospodarczych prowadzących księgi rachunkowe, w których liczba pracujących wynosi 50 i więcej osób. Dane nie obejmują rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa, działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz szkół wyższych. Uwaga: udział Należności krótkoterminowych oraz Kredytów bankowych i pożyczek został odniesiony do wysokości przychodów z całokształtu działalności. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS Przy średniej rentowności obrotu netto dla przedsiębiorstw z Mazowsza wynoszącej 2,8% najbardziej rentowne okazały się przedsiębiorstwa w sekcjach: E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja (11,5%), D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (10,0%) oraz P - Edukacja (8,4%). O ile sekcje D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę i P Edukacja cechuje ponadprzeciętnie wysoki stopień wykorzystania kredytów bankowych i pożyczek (odpowiednio 35,1% i 137,0% wobec średniej dla Mazowsza wynoszącej 14,3%), o tyle w przypadku sekcji D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę jest on 61

62 najniższy spośród wszystkich branż (zaledwie 1,3%). Prawdopodobnie może to wskazywać na wysoki poziom akumulacji środków własnych przez przedsiębiorstwa z tej sekcji, o czym może świadczyć najwyższy wskaźnik udziału liczby przedsiębiorstw wykazujących zysk netto w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (90,6%). Stopień zadłużenia kredytami bankowymi i pożyczkami był w I. kwartale 2014 roku w województwie mazowieckim nieco niższy (14,3%) niż średnio dla kraju (19,4%). Dla porównania, w Polsce z kredytów bankowych i pożyczek w największym stopniu (w stosunku do przychodów) korzystały przedsiębiorstwa z sekcji: O - Administrowanie i działalność wspierająca (90,1%), P Edukacja (72,5%) oraz F Budownictwo (35,3%). Branże o najniższym stopniu wykorzystania wyżej wymienionych tradycyjnych instrumentów dłużnych są te same, jak w przypadku Mazowsza, tj. sekcje: R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją (5,8%), S - Pozostała działalność usługowa (5,9%) oraz D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (7,6%). W województwie mazowieckim, przy średniej dla całego województwa wynoszącej 54,1%, najwyższy poziom należności krótkoterminowych cechuje sekcje: F Budownictwo (114,9%), B - Górnictwo i wydobywanie (100,3%) oraz M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (91,4%). Najniższy zaś posiadają reprezentanci sekcji: R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją (9,1%), I - Zakwaterowanie i gastronomia (34,3%) oraz D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (35,7%). Skala należności krótkoterminowych dla przedsiębiorstw ogólnopolskich kształtuje się na nieznacznie wyższym poziomie i wynosi 56,7%. Sekcje o najwyższym w Polsce poziomie należności krótkoterminowych w stosunku do wysokości przychodów z całokształtu działalności to sekcje: O - Administrowanie i działalność wspierająca (112,9%), F Budownictwo (110,2%) oraz M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (89,6%). W najniższym stopniu obciążają płynność finansową należności krótkoterminowe w sekcjach: R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją (10,7%), I - Zakwaterowanie i gastronomia (32,8%) oraz D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (40,9%), a więc tych samych co w przypadku firm mazowieckich. 62

63 4.2. Uwarunkowania finansowania rozwoju przedsiębiorstw Zapotrzebowanie firmy na zasoby finansowe często jest uwarunkowane fazą cyklu życia, w jakiej firma aktualnie się znajduje. Podejście to bazuje na teorii cyklu życia firmy i zakłada, że przedsiębiorstwa przechodzą przez różne etapy swego rozwoju w sposób ewolucyjny. Przechodząc na wyższy etap rozwoju, przedsiębiorstwo staje przed szeregiem wyzwań, związanych chociażby z zapotrzebowaniem na nowe umiejętności w dziedzinie zarządzania, czy zapotrzebowaniem na dodatkowe zasoby finansowe, za pomocą których finansuje inwestycje prorozwojowe, w maszyny i urządzenia, technologie, ludzi, itd. W odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw, które liczebnie dominują w gospodarce rynkowej, często w literaturze przywoływany jest model M. Scotta i R. Bruce a 34. Wyróżniają oni pięć etapów rozwoju małego przedsiębiorstwa: etap rozruchu (inception stage) etap przetrwania (survival stage) etap wzrostu (growth stage) etap ekspansji (expansion stage) etap dojrzałości (maturity stage). Na etapie rozruchu przedsiębiorstwo jest zazwyczaj silnie zależne od funduszy pochodzących od właściciela/i, pożyczek od rodziny i znajomych, kredytu kupieckiego. Jeśli uda mu się przezwyciężyć problemy związane z fazą rozruchu, przechodzi do etapu przetrwania. W nim głównym problemem staje się bieżąca kontrola zasobów finansowych służących regulowaniu zobowiązań (czynszu, kosztów energii, kosztów wynagrodzeń itd.). Często jest to osiągane poprzez odraczanie płatności, wydłużanie terminu ich spłaty, posiłkowanie się krótkoterminowym kredytem bankowym, finansowaniem z niewielkiego zysku zatrzymanego w przedsiębiorstwie. W etapie wzrostu pojawia się wyraźne zapotrzebowanie na finansowanie kapitałem pozyskanym spoza firmy. Działalność przedsiębiorstwa przynosi na tym etapie już wyraźne zyski i występuje wzrastająca potrzeba pozyskania nowych zasobów wspierających wzrost firmy. Możliwości sięgania po źródła zewnętrznego finansowania tworzy wypracowana historia działalności, która pozwala zewnętrznym dostarczycielom kapitału rzetelniej skalkulować ryzyko jego zwrotu. Przy czym w przypadku małej firmy dotychczasowi właściciele często stają przed wyborem finansowania dalszego wzrostu firmy kapitałem dłużnym (instrumentami zwrotnymi, takim jak kredyt) lub kapitałem udziałowym (wspólników, udziałowców, akcjonariuszy, firm venture capital). Zazwyczaj preferencje są przyznawane finansowaniu obcemu (np. poprzez kredyty) niż finansowaniu własnemu pochodzącemu od udziałowców czy wspólników, ponieważ ten sposób finansowania rozwoju firmy daje możliwość utrzymania kontroli nad firmą 35. W fazie ekspansji wzrost przedsiębiorstwa jest kontynuowany. Posiadając pozytywną historię działalności i wykorzystania instrumentów finansowych (track record) firma zazwyczaj ma szerokie możliwości pozyskiwania kapitału zewnętrznego, i to po niższych kosztach. To, czy zechce z tych możliwości skorzystać będzie zależeć od indywidualnych preferencji właściciela/i firmy i jego 34 M. Scott, R. Bruce, Five Stages of Growth in Small Business, Long Range Planning 1987, vol. 20, no. 3, S. L. Barton, C. H. Matthews, Small Firm Financing: Implications from a Strategic Management Perspective, Journal of Small Business Management 1989, 27 (1),

64 mentalności kredytowej 36. Podobne decyzje finansowe o charakterze strategicznym podejmuje właściciel przedsiębiorstwa znajdującego się w fazie dojrzałości. Reasumując, zapotrzebowanie na instrumenty finansowe przez firmy jest silnie determinowane poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru (strukturą firm pod względem ich dojrzałości rynkowej). Faza cyklu życia, w jakiej aktualnie przedsiębiorstwo się znajduje, będzie wyznaczać jego potrzeby finansowe i skłonność do wykorzystania instrumentu danego rodzaju Finansowanie działalności innowacyjnej przez firmy województwa mazowieckiego (na tle kraju) Rozwój gospodarki w dłuższym okresie pozostaje w ścisłym związku z jej konkurencyjnością. Konkurencyjność gospodarki jest z kolei budowana przez konkurencyjność przedsiębiorstw działających na jej terenie (kraju, regionu, itd.). Najczęściej wymienianymi źródłami przewagi konkurencyjnej są: technologie, innowacje i przedsiębiorczość, organizacja produkcji i zaopatrzenia oraz marketing 37. Warto podkreślić, że znaczenie innowacyjności jako źródła przewagi konkurencyjnej rośnie, co wiąże się ze zmianą paradygmatu gospodarki opartej na produkcji na paradygmat gospodarki opartej na wiedzy. Prowadzenie działalności innowacyjnej i wprowadzanie innowacji na rynek jest koniecznością nie tylko w branżach wysokiej technologii, ale we wszystkich sektorach gospodarki. Rozwój innowacyjności przedsiębiorstw powoduje jednocześnie, co podkreśla Cisek 38, podniesienie konkurencyjności gospodarki. Jak pokazują dane Głównego Urzędu Statystycznego, polscy przedsiębiorcy w przeważającej mierze finansują działalność innowacyjną z środków własnych 39. To źródło finansowania dominuje bardziej w działalności przedsiębiorstw przemysłowych (73,7% ogółu wydatków na ten cel) niż przedsiębiorstw z sektora usług (69,6%). Dla przedsiębiorstw z terenu województwa mazowieckiego te wskaźniki przybierają jeszcze wyższy poziom odpowiednio 81,4% i 75,5%. Struktura finansowania działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach jest zbliżona do struktury finansowania inwestycji. Według danych GUS za 2011 rok przytoczonych w Raporcie o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach opublikowanym przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w 2013 roku, środki własne finansowały inwestycje przedsiębiorstw w 70,0% 40. Wraz ze wzrostem wielkości firmy, rośnie udział środków własnych w finansowaniu inwestycji. O ile ten udział w przypadku firm małych wynosi 59,4%, to dla firm średnich jego wartość osiąga poziom 65,6%, a dla firm dużych 73,7%. Relatywnie niewielkie znaczenie w finansowaniu działalności innowacyjnej (i ogólnie inwestycyjnej) mają kredyty bankowe. W skali całego kraju częściej z nich korzystają przedsiębiorstwa przemysłowe (6,6% ogółu nakładów na działalność innowacyjną) niż przedsiębiorstwa usługowe (4,8%). Wykorzystanie kredytów bankowych w finansowaniu działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa przemysłowe z terenu województwa mazowieckiego jest ponad dwukrotnie mniejsze niż średnia dla całego kraju i wynosi zaledwie 2,9%. Z kolei 36 T. Łuczka, Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. Wybrane aspekty mikro- i makroekonomiczne, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań Z. Pierścionek, Rynkowe oraz zasobowe strategie konkurencji, [w:] A. Herman, K. Poznańska (red.), Przedsiębiorstwo wobec wyzwań globalnych, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa M. Cisek, Innowacje a konkurencyjność gospodarki, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce GUS, Bank Danych Lokalnych, Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach wg źródeł finansowania działalności innowacyjnej i PKD 2007, dostęp w dn A. Tarnawa, P. Zadura-Lichota (red.), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , Polska Agencja Rozwoju przedsiębiorczości, Warszawa 2013, s

65 mazowieckie przedsiębiorstwa z sektora usług wykorzystują w tym celu kredyty bankowe w nieco większym zakresie niż przeciętne polskie przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą w tym sektorze. Udział krajowych kredytów i pożyczek jako źródła finansowania inwestycji wyniósł 10,2% w 2011 roku. Wraz ze wzrostem wielkości firmy, maleje udział krajowych kredytów i pożyczek w finansowaniu inwestycji przedsiębiorstw. Ten udział zmniejsza się z 19,3% dla firm małych, przez 16,6% dla firm średnich do zaledwie 6,0% dla firm dużych. W porównaniu z 2006 rokiem przedsiębiorstwa przemysłowe w całej Polsce przeznaczyły w 2012 roku więcej środków (w cenach bieżących) na finansowanie działalności innowacyjnej, przy czym wysokość nakładów na ten cel dynamicznie rosła do 2008 roku, a następnie ustabilizowała się na względnie stałym poziomie (Wykres 14). W przypadku firm z województwa mazowieckiego trend wzrostowy był kontynuowany aż do 2010 roku, po czym nastąpił jego gwałtowny spadek, osiągając w 2011 roku poziom z roku 2006 (w cenach bieżących). W 2012 roku nastąpił ponowny silny wzrost wysokości tych nakładów, co skutkowało osiągnięciem wyższej dynamiki wzrostu tych nakładów na Mazowszu (132,2, gdzie 2006 rok = 100) niż w Polsce (124,8). Wykorzystanie kredytów bankowych jako źródła finansowania działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa przemysłowe drastycznie zmniejszyło się w latach , przy czym zdecydowanie silniejszy spadek nastąpił wśród firm z terenu Mazowsza (trzykrotny), aniżeli firm ogólnopolskich (dwukrotny). Trend spadkowy wyraźnie zaznaczył się począwszy od 2010 roku i można go zapewne przypisać powstrzymywaniu się przedsiębiorstw od zadłużania się w warunkach niestabilnej sytuacji makroeokonomicznej (w tym samym czasie nakłady na działalność innowacyjną z środków własnych utrzymywały się na względnie stabilnym poziomie). Wykres 14. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według źródeł finansowania działalności innowacyjnej, (2006=100) ogółem POLSKA środki własne POLSKA kredyty bankowe POLSKA ogółem MAZOWIECKIE środki własne MAZOWIECKIE kredyty bankowe MAZOWIECKIE Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS W przypadku przedsiębiorstw z sektora usług nakłady ogółem na działalność innowacyjną utrzymywały w latach tendencję wzrostową (za wyjątkiem 2009 roku, gdy nastąpiło ich obniżenie do poziomu z 2006 roku) (Wykres 15). Dynamika zmian wielkości finansowania środkami 65

66 własnymi w omawianym okresie była bardzo zbliżona dla firm z terenu całej Polski, jak i Mazowsza. Zdecydowanie zarysowane różnice w dynamice tych zmian mają miejsce w przypadku wykorzystania kredytów bankowych dla finansowania działalności innowacyjnej. Począwszy od 2009 roku dynamika zmian wysokości nakładów na innowacje finansowanych kredytem bankowym utrzymuje się dla firm usługowych z Mazowsza na poziomie dwukrotnie wyższym aniżeli dla firm ogólnopolskich reprezentujących ten sektor. Należy jednakże zaznaczyć, że w 2012 roku nastąpiło dość istotne zmniejszenie wielkości wykorzystania kredytów bankowych dla finansowania działalności innowacyjnej przez firmy z województwa mazowieckiego z poziomu 781,5 mln zł w 2011 roku do 554,9 mln zł w 2012 roku (spadek w zbliżonej skali dotknął też firmy ogólnopolskie). Wykres 15. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach usługowych według źródeł finansowania działalności innowacyjnej, (2006=100) ogółem POLSKA środki własne POLSKA kredyty bankowe POLSKA ogółem MAZOWIECKIE środki własne MAZOWIECKIE kredyty bankowe MAZOWIECKIE Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Nakłady na działalność innowacyjną tworzą podstawy dla budowania długoterminowej konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów. Jednakże, przynajmniej równie ważny jest wynik prowadzenia tej działalności, mający swoje odzwierciedlenie w wielkości przychodów uzyskanych ze sprzedaży produktów innowacyjnych. Jak pokazują dane przedstawione na Wykresie 16, udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa mazowieckiego uległ drastycznemu (blisko 4-krotnemu) zmniejszeniu na przestrzeni lat i wyniósł zaledwie 5,3% w 2012 roku 41. Jest to tendencja bardzo niepokojąca, bo sugeruje utratę konkurencyjności opartej na innowacyjności przez mazowieckie firmy przemysłowe. Co prawda, zniżkowej tendencji doświadczyły także firmy ogólnopolskie, jednakże skala tej zmiany jest w ich przypadku nieporównanie niższa (spadek udziału z 13,5% w 2006 roku do 9,2% w 2012 roku). 41 Dane dla przedsiębiorstw z sektora usług nie są publikowane przez Główny Urząd Statystyczny. 66

67 Wykres 16. Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych, (w %) POLSKA Mazowieckie 25 20, ,5 12,3 11,9 13,5 12,4 14,8 10,6 11,3 8,9 9,2 5 8,5 5,6 5, Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Powyżej zarysowany negatywny trend nie przekłada się jednakże na gorsze wyniki finansowe uzyskiwane przez mazowieckie przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego, o czym świadczą dane przedstawione na Wykresie 17. W latach , dla których dostępne są porównywalne dane statystyczne, wyraźnie zaznaczył się trend zwyżkowy w odniesieniu do wysokości przychodów osiąganych przez przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego z województwa mazowieckiego. Co istotne, dynamika tego wzrostu wyprzedza dynamikę wzrostu przychodów osiąganych przez firmy tego sektora z obszaru całej Polski. Zestawienie tych danych z niższym wykorzystaniem kredytów bankowych dla finansowania działalności innowacyjnej i niższymi przychodami ze sprzedaży produktów powstających w wyniku działalności innowacyjnej wskazuje, że firmy przemysłowe z terenu Mazowsza dyskontują obecnie pozainnowacyjne źródła przewagi konkurencyjnej. Istnieje jednakże poważne zagrożenie, że przewaga konkurencyjna tego rodzaju (wynikająca chociażby z większych zasobów, lepszego dostępu do nich, położenia geograficznego, efektu aglomeracji itp.) nie będzie utrzymywać się w dłuższym okresie i będzie stopniowo zanikać. Konieczne zatem staje się uruchomienie mechanizmów, które zachęcą firmy przemysłowe z województwa mazowieckiego do szerszego podejmowania działalności innowacyjnej. W przypadku mazowieckich przedsiębiorstw usługowych podejmowanie takich działań nie jest już w świetle wcześniej przytoczonych danych - tak niezbędne. 67

68 Wykres 17. Przychody przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego, (2009=100) POLSKA MAZOWIECKIE , , ,1 128,4 133, , Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Jednym ze sposobów wspierania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw jest wsparcie publiczne. Wsparcie finansowe na działalność innowacyjną dla innowacyjnie aktywnych przedsiębiorstw przemysłowych województwa mazowieckiego w latach kształtowało się na poziomie nieco niższym niż średnio dla Polski, co wynikało głównie z szerszego wykorzystania wsparcia pochodzącego z środków UE (Tabela 14). Po wsparcie unijne sięgnęła mniej więcej co czwarta firma aktywna innowacyjnie o liczbie pracujących 10 osób i więcej z terenu Mazowsza. Przedsiębiorstwa przemysłowe z Mazowsza częściej sięgały po wsparcie od instytucji krajowych szczebla centralnego, a nieznacznie rzadziej po wsparcie od jednostek szczebla lokalnego. Dwie trzecie pozyskanych środków publicznych zostało skierowanych na wsparcie inwestycji, a niemal 40% na wsparcie działalności badawczo-rozwojowej 42. W porównaniu z ogólnopolską strukturą dystrybucji środków publicznych wsparcie dla mazowieckich firm przemysłowych istotnie częściej było przeznaczane na wsparcie działalności B+R. Tabela 14 Publiczne wsparcie dla działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach przemysłowych, Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa, które otrzymały publiczne wsparcie finansowe na działalność innowacyjną (w tym B+R) od instytucji krajowych z Unii Europejskiej ogółem razem od jednostek szczebla lokalnego od jednostek szczebla centralnego razem w % przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie w tym z VII Programu Ramowego Badań i Rozwoju Technologicznego UE POLSKA 25,9 12,4 4,9 8,9 21,7 4,1 Mazowieckie 23,1 14,5 4,4 11,1 18,3 2,3 Uwaga: dane dotyczą przedsiębiorstw o liczbie pracujących 10 osób i więcej. Źródło: GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , Warszawa Wsparcie uzyskane w ramach jednego grantu mogło finansować różne cele działalności firmy. Zob. GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , Warszawa

69 Dwukrotnie niższa niż w przypadku przedsiębiorstw przemysłowych była skala wykorzystania wsparcia publicznego na działalność innowacyjną przez mazowieckie przedsiębiorstwa usługowe (Tabela 15). Wynikała ona zarówno z niższego wykorzystania wsparcia finansowanego środkami pochodzącymi z Unii Europejskiej, jak i wsparcia pochodzącego od instytucji krajowych szczebla lokalnego. Porównując przeznaczenie środków pochodzących ze wsparcia publicznego kierowanego do firm usługowych z Mazowsza i całego kraju warto zaznaczyć, że w województwie mazowieckim środki publiczne istotnie częściej wspierały działalność badawczorozwojową (64,3% firm mazowieckich wobec 42,6% firm ogólnopolskich), współpracę sfery nauki i przedsiębiorstw (odpowiednio 26,4% i 12,0%), współpracę międzynarodową (23,6% i 13,1%) oraz współpracę krajową, regionalną i klastrową (17,1% i 9,3%), natomiast rzadziej rozwój eksportu (2,1% i 8,8%). Tabela 15 Publiczne wsparcie dla działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach z sektora usług, Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa, które otrzymały publiczne wsparcie finansowe na działalność innowacyjną (w tym B+R) od instytucji krajowych z Unii Europejskiej ogółem razem od jednostek szczebla lokalnego od jednostek szczebla centralnego razem w % przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie w tym z VII Programu Ramowego Badań i Rozwoju Technologicznego Unii Europejskiej POLSKA 18,7 10,5 4,1 7,6 16,0 3,2 Mazowieckie 11,7 7,7 1,3 7,6 9,6 3,4 Uwaga: dane dotyczą przedsiębiorstw o liczbie pracujących 10 osób i więcej. Źródło: GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , Warszawa Prezentowane powyżej dane dotyczą publicznego wsparcia firm aktywnych innowacyjnie o liczbie pracujących powyżej 9 osób, które pozyskały wsparcie dla działalności innowacyjnej. W ogólnej populacji firm prowadzących działalność gospodarczą i mających swoją siedzibę na obszarze województwa mazowieckiego bezwzględnie dominują firmy mikro (0-9 pracujących), których udział wynosi 91,5%, co jednocześnie oznacza, że firm większych jest zaledwie 8,5%. W grupie firm większych odsetek przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną wyniósł 12,3% w 2012 roku. Tak więc powyżej przytaczane dane dotyczące publicznego wsparcia dla działalności innowacyjnej odnoszą się do nielicznej populacji ok. 1% firm aktywnie prowadzących działalność. Niestety, brak jest danych umożliwiających ocenę skali wsparcia publicznego dla firm mniejszych (do 9 pracowników), można jednak z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że będzie ona zdecydowanie niższa niż dla firm większych. W świetle przytoczonych powyżej danych i relatywnie niskiego wykorzystania publicznych i komercyjnych instrumentów finansowych ich całościowy wpływ na wyniki gospodarcze uzyskiwane przez przedsiębiorstwa województwa mazowieckiego nie jest zbyt duży. W warunkach spowolnienia gospodarczego rośnie znaczenie nowoczesnych instrumentów finansowych służących odzyskaniu przez przedsiębiorstwo płynności finansowej (faktoringu, forfaitingu). Jak wynika z badań przeprowadzonych pod koniec 2013 roku na zlecenie Banku Pekao S.A. w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji firm mikro i małych w województwie mazowieckim w zakresie oceny długości oczekiwania na 69

70 zapłatę za sprzedane towary i usługi (Tabela 16) 43. Co ciekawe, trudności z uzyskiwaniem należności zdecydowanie bardziej dotknęły firmy małe, aniżeli firmy mikro, co może wynikać z faktu szerszego zastosowania przez nie w praktyce gospodarczej odroczonego terminu płatności za sprzedane towary i usługi. W przekroju branżowym zmianę długości oczekiwania na zapłatę za sprzedane towary i usługi najbardziej negatywnie oceniają firmy produkcyjne, a najmniej firmy usługowe. Tabela 16 Ocena długości oczekiwania na zapłatę za sprzedane towary/usługi w ostatnich 12 miesiącach Wielkość firmy Branża Razem Mikro Małe Produkcja Usługi Handel Budownictwo Dolnośląskie 93,5 93,8 84,8 85,6 95,4 94,2 91,6 Kujawsko-pomorskie 94,6 94,6 96,5 98,6 93,5 94,6 93,8 Lubelskie 94,3 94,4 89,9 95,7 94,9 96,4 85,3 Lubuskie 97,0 97,2 91,5 94,3 97,3 95,5 102,5 Łódzkie 92,7 92,9 87,3 92,6 93,4 93,6 87,8 Małopolskie 93,2 93,3 89,2 93,3 93,7 93,9 89,8 Mazowieckie 92,4 92,7 83,2 86,9 94,5 91,9 90,7 Opolskie 94,0 94,2 90,0 91,0 95,9 97,6 84,3 Podkarpackie 90,2 90,5 81,7 83,9 91,8 92,5 86,5 Podlaskie 92,0 92,0 91,8 94,4 93,4 92,0 86,0 Pomorskie 93,4 93,6 90,0 90,8 94,7 96,5 86,3 Śląskie 94,6 94,8 89,9 95,4 93,4 94,8 97,5 Świętokrzyskie 92,3 92,8 78,6 94,8 93,2 93,0 86,4 Warmińsko-mazurskie 94,6 94,9 87,6 91,6 95,0 96,4 92,6 Wielkopolskie 95,3 95,4 93,3 96,8 94,8 97,0 91,3 Zachodniopomorskie 95,4 95,5 90,5 91,6 95,9 97,1 93,2 POLSKA 93,7 93,9 88,2 92,0 94,4 94,5 90,9 Źródło: Bank Pekao, Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013, Warszawa, styczeń 2014, s Wpływ instrumentów finansowych na firmy województwa mazowieckiego na podstawie wyników badania CATI Warto jednakże wskazać, że dla pojedynczych przedsiębiorstw, które z instrumentów finansowych korzystają, ich wpływ na działalność firmy w ocenie samych przedsiębiorstw zaznacza się w wielu obszarach. Jak wskazują respondenci badania CATI, realizacja inwestycji finansowanej za pośrednictwem wyróżnionych instrumentów finansowych (tj. kredytu bankowego, pożyczki, leasingu, dotacji, faktoringu, forfaitingu, funduszu venture capital, funduszu seed capital, aniołów biznesu) 43 Badanie przeprowadzono w okresie wrzesień październik 2013 roku na ogólnopolskiej próbie firm (6 171 wywiadów zrealizowano z właścicielami firm mikro, 729 wywiadów z właścicielami małych firm). W województwie mazowieckim zrealizowano 629 wywiadów, a uzyskane wyniki przeważono na całą populację firm. Prezentowany indeks odzwierciedla odpowiedzi respondentów. Dla odpowiedzi zastosowano następującą skalę ocen: 50 dużo gorzej, 75 gorzej, 100 ani lepiej, ani gorzej, 125 lepiej, 150 dużo lepiej. Zob. Bank Pekao S.A., Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013, Warszawa, styczeń

71 przyniosła korzyści głównie w postaci zwiększenia przychodów (34,5% wskazań) oraz odzyskania płynności finansowej (28,0%) (Wykres 18). Kolejne 20,5% respondentów zadeklarowało zwiększenie zysków w wyniku wsparcia głównie instrumentami finansowymi. W mniejszym natomiast stopniu inwestycje przeprowadzone w oparciu o uzyskane finansowanie przyczyniły się do wprowadzenia nowych produktów (15,4%) lub usprawnienia procesu produkcyjnego (14,0%). W nielicznych przypadkach deklarowane przez respondentów korzyści polegały na zastosowaniu nowych sposobów promocji (2,4%) czy też wprowadzeniu nowych kanałów dystrybucji (2,0%). Wśród wzmiankowanych korzyści znalazły się też: względy ekologiczne, utrzymanie zatrudnienia lub stworzenie nowych miejsc pracy. Wykres 18. Korzyści związane z realizacją inwestycji wspartej przez instrumenty finansowe (Perspektywa beneficjentów) zwiększyła przychody 34,5% odzyskała płynność finansową 28,0% zwiększyła zyski 20,5% wprowadziła nowe produkty usprawniła proces produkcyjny 15,4% 14,0% zastosowała nowe sposoby promocji wprowadziła nowe kanały dystrybucji 2,4% 2,0% inne 21,5% nie wiem żadne z powyższych 4,1% 3,8% % 10% 20% 30% 40% Źródło: badanie CATI Wykorzystanie nowoczesnych instrumentów finansowych przez respondentów sprowadzało się zasadniczo do zastosowania faktoringu i skutkowało przede wszystkim odzyskaniem płynności finansowej (46,5%). Rzadziej było ono związane ze zwiększeniem przychodów (23,3%) lub zwiększeniem zysków (11,6%). Co ciekawe, częściej w porównaniu z tradycyjnymi instrumentami finansowymi - umożliwiało wprowadzenie nowych produktów na rynek (16,3%). 71

72 Wykres 19. Korzyści związane z realizacją inwestycji wspartej przez nowoczesne instrumenty finansowe (Perspektywa beneficjentów) odzyskała płynność finansową 46,5% zwiększyła przychody 23,3% wprowadziła nowe produkty zwiększyła zyski 11,6% 16,3% usprawniła proces produkcyjny 7,0% zastosowała nowe sposoby promocji wprowadziła nowe kanały dystrybucji 0% 0% inne nie wiem 9,3% 9,3% % 10% 20% 30% 40% 50% Źródło: badanie CATI Najważniejsze wnioski: 1. Zapotrzebowanie na instrumenty finansowe przez firmy jest silnie determinowane poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru. 2. Udział krajowych kredytów i pożyczek w finansowaniu inwestycji przedsiębiorstw maleje wraz ze wzrostem wielkości firmy. 3. Z uwagi na relatywnie niskie wykorzystanie publicznych i komercyjnych instrumentów finansowych przez przedsiębiorstwa województwa mazowieckiego ich całościowy wpływ na wyniki gospodarcze regionu nie jest zbyt duży. 4. Z kredytów bankowych i pożyczek w ponadprzeciętnej skali korzystają przedsiębiorstwa z sekcji PKD notujących najniższe wskaźniki rentowności obrotu netto. 5. Stopień zadłużenia kredytami bankowymi i pożyczkami był w I. kwartale 2014 roku w województwie mazowieckim nieco niższy (14,3%) aniżeli średnio dla kraju (19,4%). 6. Wykorzystanie kredytów bankowych w finansowaniu działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa przemysłowe z terenu województwa mazowieckiego jest ponad dwukrotnie mniejsze niż średnia dla całego kraju i wynosi zaledwie 2,9%. 7. W latach zmniejszyło się ono trzykrotnie wśród firm z terenu Mazowsza (dwukrotnie w przypadku firm ogólnopolskich). 8. W przypadku firm usługowych począwszy od 2009 roku dynamika zmian wysokości nakładów na innowacje finansowanych kredytem bankowym utrzymuje się dla firm z Mazowsza na poziomie dwukrotnie wyższym aniżeli dla firm ogólnopolskich reprezentujących ten sektor. 72

73 5. Analiza porównawcza instrumentów finansowych w Polsce i na świecie (w ujęciu ilościowym i jakościowym) oraz analiza porównująca instrumenty finansowe z dotacjami Charakterystyka instrumentów finansowych występujących w Polsce Kredyty dla przedsiębiorstw Jak pokazują wyniki cyklicznego badania prowadzonego przez Narodowy Bank Polski wśród banków prowadzących działalność w Polsce 44 w okresie ostatnich 2 lat widoczna jest dość wyraźna tendencja do zacieśniania polityki kredytowej banków wobec przedsiębiorstw (Wykres 20). W analizowanym okresie banki uczestniczące w badaniu w przeważającej mierze wskazywały na jej zaostrzenie z kwartału na kwartał. W najnowszym badaniu przeprowadzonym na przełomie marca i kwietnia 2014 r. wśród 26 banków 45 ocena kryteriów przyznawania kredytów wskazuje na wprowadzenie znaczących utrudnień w zakresie kredytów długoterminowych dla dużych przedsiębiorstw, nieznaczne zaostrzenie tych kryteriów w zakresie kredytów krótkoterminowych dla dużych przedsiębiorstw oraz kredytów długoterminowych dla małych i średnich przedsiębiorstw. Jedynie w zakresie kredytów krótkoterminowych dla sektora MSP ankietowani wskazywali na nieznaczną poprawę w stosunku do poprzedniego kwartału. Wśród korzystnych zmian wymieniano przede wszystkim zmniejszenie marży kredytowej, wydłużenie maksymalnego okresu kredytowania oraz zwiększenie maksymalnej kwoty kredytu/linii kredytowej. Największy wpływ na te zmiany miała w opinii ankietowanych zmiana udziału kredytów zagrożonych w portfelu kredytowym. Od III kwartału 2013 r. dostrzegalny jest wyraźnie większy popyt na kredyty bankowe wśród przedsiębiorstw (Wykres 21). O ile w III i IV kwartale 2013 r. zwiększony popyt dotyczył kredytów krótkoterminowych, o tyle w I kwartale 2014 r. nastąpiło wyraźne ożywienie w zakresie kredytów długoterminowych, co może wskazywać na szersze podejmowanie inwestycji rozwojowych przez przedsiębiorstwa. Jako najważniejsze przyczyny zmian ankietowani wskazywali w kolejności: zmiany zapotrzebowania na finansowanie środków trwałych (inwestycji), zmianę kryteriów udzielania kredytów dla przedsiębiorstw oraz zmianę warunków udzielania kredytów dla przedsiębiorstw. 44 Wyniki najnowszego badania zostały przedstawione w publikacji: NBP, Sytuacja na rynku kredytowym - wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych, II kwartał 2014 r., Warszawa, kwiecień 2014 r Łączny udział należności od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych banków uczestniczących w badaniu w portfelu sektora bankowego wynosi 83%. 73

74 Wykres 20. Zmiany kryteriów przyznawania kredytów lub linii kredytowych dla przedsiębiorstw (Perspektywa banków) 0,4 0,3 0,2 0,1 Duże przedsiębiorstwa kredyty krótkoterminowe Duże przedsiębiorstwa kredyty długoterminowe Małe i średnie przedsiębiorstwa kredyty krótkoterminowe Małe i średnie przedsiębiorstwa kredyty długoterminowe 0-0,1-0,2 I.2012 II.2012 III.2012 IV.2012 I.2013 II.2013 III.2013 IV.2013 I ,3-0,4-0,5 Uwaga: na wykresie zaznaczono różnicę między sumą odpowiedzi "znacznie złagodzono" i "nieznacznie złagodzono" a sumą odpowiedzi "znacznie zaostrzono" i "nieznacznie zaostrzono". Ujemny wskaźnik oznacza tendencję do zaostrzania kryteriów. Wskazania odnoszą się do ważonych struktur procentowych, a nie do liczby banków. Źródło: NBP, Sytuacja na rynku kredytowym - wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych, II kwartał 2014 r., Warszawa, kwiecień 2014 r. Wykres 21. Zmiany popytu na kredyty lub linie kredytowe dla przedsiębiorstw (Perspektywa banków) Duże przedsiębiorstwa kredyty krótkoterminowe Duże przedsiębiorstwa kredyty długoterminowe Małe i średnie przedsiębiorstwa kredyty krótkoterminowe Małe i średnie przedsiębiorstwa kredyty długoterminowe 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0-0,1-0,2 I.2012 II.2012 III.2012 IV.2012 I.2013 II.2013 III.2013 IV.2013 I ,3-0,4 Uwaga: na wykresie zaznaczono różnicę sumą odpowiedzi "wzrósł znacznie" i "wzrósł nieznacznie" a sumą odpowiedzi "zmniejszył się znacznie" i "zmniejszył się nieznacznie". Dodatni wskaźnik oznacza wzrost popytu. Źródło: NBP, Sytuacja na rynku kredytowym - wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych, II kwartał 2014 r., Warszawa, kwiecień 2014 r. 74

75 Fundusze pożyczkowe Sieć funduszy pożyczkowych rozwija się w Polsce od początku lat 90. Pierwsze fundusze pożyczkowe w Polsce powstały w 1992 roku. Kulminacyjnym momentem rozwoju funduszy był rok 1996, kiedy to powstało 18 funduszy pożyczkowych. Znaczący wzrost liczby funduszy pożyczkowych dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz ich kapitałów pożyczkowych nastąpił ponadto w latach w wyniku realizacji rządowego programu Kapitał dla przedsiębiorczych, kiedy to powstało 21 nowych funduszy pożyczkowych. W obecnym okresie programowania kapitał pożyczkowy funduszy pochodzi przede wszystkim z Regionalnych Programów Operacyjnych realizowanych w poszczególnych województwach oraz Inicjatywy JEREMIE (Joint European Resources for Micro-to-Medium Enterprises). Warto zaznaczyć, że ewolucji ulegał model dostarczania środków finansowych z bezzwrotnego (fundusze przedakcesyjne) na zwrotny (obecnie). Według danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych na koniec 2012 roku w Polsce działalność pożyczkową prowadziło 87 funduszy pożyczkowych 46. Działają one w różnych formach prawnych, mają zróżnicowane kapitały i zasięg działalności. Według stanu na koniec 2012 roku dysponowały one kapitałem pożyczkowym o łącznej wartości niemal 2 mld zł 47. W 2012 roku fundusze pożyczkowe udzieliły blisko 8300 pożyczek. Średnia wartość pożyczki to 77,8 tys. zł, jednakże w portfelu pożyczkowym dominowały pożyczki o wartości tys. zł. 75% pożyczek udzielonych w 2012 roku trafiło do mikroprzedsiębiorstw. Pod względem wartości udzielanych pożyczek 23% kapitałów pożyczkowych zostało skierowane do firm obecnych na rynku krócej niż 12 miesięcy, czyli tzw. startup 48. W województwie mazowieckim funkcjonowało w 2012 roku 7 funduszy pożyczkowych. W ich portfelu dominowały pożyczki o relatywnie niskiej wartości. Spośród ogólnej liczby 1654 udzielonych pożyczek 49 blisko 70% miało wartość pomiędzy 10 tys. zł a 30 tys. zł. Leasing Jak podają dane Związku Polskiego Leasingu w 2013 roku polskie firmy leasingowe sfinansowały transakcje o wartości ponad 35 mld zł, co przewyższa rekordowy jak dotąd rok 2008, kiedy to wartość transakcji leasingowych osiągnęła poziom 32,9 mld zł. Największy segment rynku leasingowego w Polsce stanowi segment pojazdów, w którym sfinansowano transakcje o wartości 20,7 mld zł. Ten segment zanotował też najwyższy wzrost w stosunku do roku poprzedniego (o 22,9%) 50. Następnym według wielkości segmentem rynku leasingowego w Polsce jest segment maszyn i urządzeń, gdzie sfinansowano transakcje o wartości 11,5 mld zł (wzrost o 3,4%). Z kolei wartość wyleasingowanych nieruchomości wyniosła 1,6 mld zł (wzrost o 11,1%). W 2013 roku kontynuowany był trend zmniejszania średniej wartości transakcji leasingowej. O ile w latach średnia wartość transakcji wynosiła 14,8 mln zł, to w 2012 roku było to już tylko 6,6 mln zł, a w 2013 roku 4,2 mln PLN. Łączna wartość aktywnego portfela firm leasingowych na koniec 2013 roku wynosiła 64,5 mld zł (wzrost o 4,9%), na co składały się ruchomości (pojazdy, maszyny i urządzenia) o wartości 56,5 mld 46 Polski Związek Funduszy Pożyczkowych, Rynek funduszy pożyczkowych w Polsce, Raport 2012, Warszawa Dane pochodzą z 63 funduszy pożyczkowych, które wzięły udział w badaniu. 48 Tamże, s Dotyczy 63 funduszy pożyczkowych uczestniczących w badaniu. 50 Wyraźnym impulsem dla wzrostu sprzedaży pojazdów była niepewność co do rozwiązania w zakresie VAT u od zakupu aut. 75

76 zł i nieruchomości o wartości 8,0 mld zł. Dla porównania, wartość kredytów inwestycyjnych udzielonych firmom przez banki wynosiła 83,9 mld zł (według stanu na ). Leasing stanowi obecnie jedno z głównych, obok kredytu, zewnętrzne źródło finansowania inwestycji przedsiębiorstw w Polsce. Faktoring Rynek faktoringu jest jednym z najszybciej rozwijających się segmentów rynku finansowego w Polsce. Roczne tempo jego rozwoju osiąga niezmiennie od końca lat 90. wartość dwucyfrową, a wyjątkowo dynamicznie (w tempie ok. 20% rocznie) rośnie od 2006 roku 51. Nasycenie rynku ustępuje co prawda - wciąż jeszcze czołowym krajom, takim jak Włochy, Wielka Brytania czy Hiszpania, ale zbliżyło się do poziomu 6,5% na koniec 2012 roku (w Niemczech 6,1% na koniec 2011 roku) 52. Oznacza to, że rynek choć wciąż dynamicznie rośnie został już w znacznym stopniu ukształtowany. Wartość obrotów firm faktoringowych zrzeszonych w Polskim Związku Faktorów (22 największe podmioty) wzrosła w 2013 roku o 15,5% i osiągnęła rekordowy poziom 96,58 mld zł. Cały rynek faktoringu w Polsce (ponad 40 podmiotów świadczących usługi faktoringowe) szacuje się na ok. 131 mld zł 53. W 2013 roku z faktoringu skorzystało klientów. Faktorzy nabyli od nich 4,41 milionów faktur dotyczących należności od kontrahentów. Liderami branży są: Raiffeisen Polbank (16%), Pekao Faktoring (15%) i ING Commercial Finance (13%). Dwucyfrowy udział w rynku mają jeszcze BZ WBK Factor (11%) i Coface Factoring Poland (10%). Rozwój faktoringu w okresie spowolnienia gospodarczego jest dowodem na to, że usługa faktoringu skutecznie rozwiązuje wiele problemów wynikających ze sprzedaży na warunkach odroczonego terminu zapłaty: zabezpiecza przed ryzykiem złych długów, zmniejsza koszty zarządzania wierzytelnościami i umożliwia dostęp do pozakredytowych środków finansowych. Fundusze seed i venture capital Fundusze venture capital (wysokiego ryzyka) finansują rozwój spółek poszukujących kapitału dla swoich innowacyjnych projektów. Do instrumentów finansowych wysokiego ryzyka należą fundusze seed capital (kapitału zalążkowego), które w zamian za przejęcie części udziałów w spółce utworzonej w celu komercjalizacji przedsięwzięcia zasilają pomysłodawców w kapitał. W przeciwieństwie do banków i instytucji pożyczkowych udzielających kredytów i pożyczek, fundusze nie wymagają od pomysłodawcy zabezpieczenia majątkowego oraz historii kredytowej weryfikującej wiarygodność kapitałobiorcy. Przejmując pakiet udziałów w spółce fundusz zachowuje kontrolę finansową nad jej działalnością i ma wpływ na proces zarządzania przedsięwzięciem. Fundusze wysokiego ryzyka tworzą mechanizm finansowy, który początkującym przedsiębiorcom oferuje kapitał praktycznie niemożliwy do pozyskania z tradycyjnych źródeł. Fundusze kapitału zalążkowego inwestują relatywnie niewielkie kwoty (do 1 mln Euro) w przedsięwzięcia na bardzo wczesnym etapie rozwoju fazie zasiewu (seed) lub fazie rozruchu

77 (start-up). W województwie mazowieckim działalność prowadzi 26 funduszy kapitału zalążkowego 54. Możliwości szerszego finansowania nowych, innowacyjnych przedsięwzięć pojawiły się w okresie programowania na lata Obecnie w ramach funduszy strukturalnych UE, a konkretnie Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, funkcjonują dwa podstawowe mechanizmy finansowania inwestycji znajdujących się na początkowych etapach rozwoju: - działanie 3.1 Inicjowanie działalności innowacyjnej - działanie 3.2 Wspieranie funduszy kapitału podwyższonego ryzyka W ramach działania 3.1 instytucje otoczenia biznesu mogą wspierać kapitałowo innowacyjne przedsięwzięcia w wysokości do 200 tys. Euro obejmując w nowotworzonej spółce mniej niż 50% udziałów. Fundusze dysponują obecnie łącznym budżetem prawie 500 mln zł (110 mln Euro). Jest to mechanizm odnawialny, bowiem po zakończeniu inwestycji z zyskiem, fundusze mogą inwestować w kolejne przedsięwzięcia. W województwie mazowieckim prowadzi aktualnie działalność 6 funduszy zalążkowych utworzonych przy wsparciu finansowym z działania 3.1 PO IG. Działanie 3.2 PO IG wspiera kapitałowo fundusze venture capital inwestujące w innowacyjne przedsięwzięcia. Jest ono realizowane przez Krajowy Fundusz Kapitałowy (KFK), będący spółką zależną Banku Gospodarstwa Krajowego. KFK obejmuje do 50% udziałów w funduszach venture capital. Dotychczas (według stanu na ) KFK dokapitalizował 13 funduszy venture capital na łączną kwotę 933 mln zł 56. Fundusze weszły kapitałowo w 79 inwestycji. Sieci aniołów biznesu W Polsce inwestorzy nieformalni są zainteresowani głównie inwestycjami o horyzoncie czasowym 3-5 lat, inwestując w nie od 50 tys. do ponad 5 mln zł. Preferencje co do fazy cyklu życia, w jakiej znajduje się firma będąca przedmiotem inwestycji, są rozłożone dość równomiernie pomiędzy poszczególne fazy. Fazę start-up u preferuje 29,4% aniołów biznesu. Pozostałe fazy, tj. zalążkową (seed), wczesnego rozwoju (first stage) i późniejszego rozwoju (later stage) wskazuje po 23,5% aniołów biznesu. Preferencje branżowe polskich aniołów biznesu koncentrują się na sektorach: telekomunikacyjnym, mediów i multimediów, internetowym oraz biotechnologii i farmacji, które wskazały wszystkie sieci aniołów biznesu poddane badaniu PARP. Inne preferowane sektory to: ochrona zdrowia (86%), ochrona środowiska i ekologia (86%), przemysł paliwowo-energetyczny (71%), oprogramowanie komputerowe (71%), przemysł komputerowy (71%), automatyka i robotyka (71%), usługi oparte na wiedzy (71%), chemia (71%), przemysł spożywczy (29%). W 2012 roku w Polsce funkcjonowało 10 sieci aniołów biznesu, z których 3 posiadały główne siedziby w Katowicach, 2 w Warszawie, oraz po jednej we Wrocławiu, Szczecinie, Łodzi, Lublinie i Krakowie. 9 z nich działa na terenie całego kraju, a tylko jedna ma zasięg regionalny. W jednej sieci jest średnio skupionych 77 inwestorów indywidualnych, jednakże istnieje tu duża rozpiętość (od 16 do 164 aniołów 54 K. Lityński, Fundusze kapitału zalążkowego, [w:] A. Bąkowski, M. Mażewska (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, PARP, Warszawa 2012, s Pierwsze inicjatywy utworzenia funduszy kapitału zalążkowego w Polsce pojawiły się w 2005 roku w ramach Poddziałania Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw Wspieranie powstawania funduszy kapitału

78 biznesu w jednej sieci). Statystyczna polska sieć aniołów biznesu zrealizowała do 2012 roku 8 inwestycji, co oznacza dynamiczny wzrost w porównaniu z rokiem 2010, kiedy ta wielkość wynosiła 3, Dostępność i wykorzystanie przez firmy Unii Europejskiej różnorodnych źródeł finansowania Najpełniejszych i najbardziej aktualnych danych na temat dostępu przedsiębiorstw do źródeł finansowania oraz skali wykorzystania różnorodnych instrumentów finansowych w przekroju międzynarodowym dostarczają wyniki badania przeprowadzonego na zlecenie Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Centralnego wśród 37 państw europejskich (w tym wśród wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej) w okresie sierpień październik 2013 r. Próba badawcza objęła ogółem firm. Była ona warstwowana ze względu na wielkość firmy (30% stanowiły firmy mikro zatrudniające 1-9 pracowników, 30% firmy małe o liczbie zatrudnionych osób, 30% firmy średnie o wielkości zatrudnionych osób oraz 10% firmy duże o liczbie zatrudnionych 250 osób i więcej). Badanie przeprowadzono techniką CATI (komputerowo wspomaganego wywiadu telefonicznego). W Polsce badaniem objęto firm, wśród których 308 stanowiły firmy mikro, 300 firmy małe, 303 firmy średnie i 100 firmy duże. Firmy z krajów członkowskich Unii Europejskiej (EU-28) poddane badaniu przeciętnie oceniały presję dla swojego biznesu ze strony dostępu do finansowania w sposób umiarkowany (średnia ocen wyniosła 5,19 w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznaczało brak presji a 10 ogromną presję). Ten przeciętny wynik może być jednak nieco mylący, bowiem relatywnie duża grupa oceniła ten problem jako niezwykle istotny (13,8% respondentów, którzy przyznali temu zagadnieniu ocenę 10), a z drugiej strony znaczny odsetek respondentów (18,8%) bagatelizował całkowicie znaczenie tego zagadnienia (Tabela 17). Nieco silniej odczuwają presję ze strony dostępu do finansowania firmy mikro (średnia 5,31) i małe (średnia 5,23). Dla firm średnich i dużych przeciętne wartości wskazań wyniosły odpowiednio 4,93 i 4,53. W przekroju sektorowym dostęp do finansowania jest bardziej istotny dla firm z sektora budownictwa (średnia 5,65), a w mniejszym stopniu dla firm z sektorów: przemysłu (5,28), handlu (5,18) i usług (5,11). Przeciętnie największe zapotrzebowanie na dostęp do źródeł finansowania odczuwają firmy w wieku 5-10 lat (średnia 5,44) oraz firmy w wieku 2-5 lat (5,35). W mniejszym stopniu konieczność zapewnienia dostępu do finansowania jest bolączką firm młodych, funkcjonujących na rynku nie dłużej niż 2 lata (5,27) oraz firm najbardziej dojrzałych prowadzących swoją działalność 10 lat i dłużej (5,13). 78

79 Tabela 17. Ocena przez przedsiębiorstwa istotności presji w zakresie dostępu do finansowania według wielkości zatrudnienia, sektora działalności i wieku firmy (w skali od 1 brak presji do 10 ogromna presja) Wielkość zatrudnienia Sektor Wiek firmy Ocena UE Przemysł Budownictwo Handel Usługi Mniej niż 2 lata 2-5 lat 5-10 lat 10 lat i więcej 10 13,8% 16,7% 12,2% 10,3% 6,3% 12,5% 14,3% 13,5% 14,1% 15,6% 16,0% 16,7% 12,6% 9 5,9% 6,4% 6,0% 4,8% 3,8% 5,8% 9,1% 5,7% 5,5% 10,3% 7,0% 7,0% 5,5% 8 11,8% 11,6% 13,2% 10,7% 9,0% 12,7% 15,3% 11,0% 11,4% 9,2% 13,2% 11,6% 11,9% 7 7,1% 5,9% 7,8% 8,4% 9,6% 8,1% 7,3% 7,2% 6,7% 6,1% 6,8% 7,6% 7,1% 6 5,8% 5,3% 5,7% 6,9% 8,1% 6,3% 4,6% 6,2% 5,7% 6,0% 4,6% 4,8% 6,3% 5 13,9% 13,9% 14,5% 13,3% 11,5% 14,4% 13,5% 15,8% 13,5% 9,9% 12,8% 12,6% 14,7% 4 5,3% 4,5% 5,6% 6,5% 8,9% 6,1% 4,7% 5,6% 5,1% 3,7% 4,6% 4,9% 5,4% 3 7,9% 6,3% 8,3% 10,3% 11,1% 8,8% 7,6% 7,2% 8,0% 9,5% 6,0% 8,3% 7,9% 2 7,9% 7,3% 7,9% 9,2% 11,3% 8,6% 8,1% 7,4% 8,0% 6,8% 5,7% 6,4% 8,7% 1 18,8% 19,7% 17,4% 18,9% 19,0% 14,9% 13,8% 18,7% 20,3% 19,6% 19,7% 18,9% 18,6% Trudno powiedzieć 1,7% 2,4% 1,2% 0,9% 1,4% 1,7% 1,6% 1,7% 1,7% 3,5% 3,6% 1,3% 1,4% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November Tabela 18. Preferencje w zakresie poszczególnych rodzajów zewnętrznych instrumentów finansowych dla realizacji celu wzrostu firmy według wielkości zatrudnienia, sektora działalności i wieku firmy Wielkość zatrudnienia Sektor Wiek firmy UE Przemysł Budownictwo Handel Usługi Mniej niż 2 lata 2-5 lat 5-10 lat 10 lat i więcej Kredyt bankowy 67,2% 65,3% 71,1% 65,7% 62,5% 68,3% 69,0% 68,7% 66,4% 60,1% 60,6% 62,2% 69,8% Finansowanie udziałowe 4,7% 4,8% 4,4% 5,0% 6,1% 4,9% 4,4% 3,9% 5,0% 8,7% 6,4% 6,1% 4,1% Inne finansowanie 21,6% 22,4% 19,2% 23,0% 24,6% 20,8% 20,8% 20,9% 21,9% 22,1% 25,0% 26,6% 19,7% Trudno powiedzieć 6,5% 7,5% 5,2% 6,4% 6,9% 6,1% 5,8% 6,4% 6,7% 9,1% 7,9% 5,1% 6,4% Źródło: obliczenia własne na podstawie European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November

80 Dla finansowania wzrostu zdecydowana większość firm najchętniej korzystałaby z kredytu bankowego (67,2% wskazań) (Tabela 18). Finansowanie udziałowe (np. przez venture capital, anioły biznesu) jest preferowane przez zaledwie 4,7% firm. Z kolei na inne źródła finansowania wskazało 21,6% respondentów badania. Kredyt bankowy jest wskazywany jako preferowane źródło finansowania wzrostu firmy zwłaszcza przez firmy małe (71,1%), a relatywnie najmniej chętnie zostałby wybrany przez firmy duże (62,5%). Na możliwość sfinansowania wzrostu firmy poprzez sprzedaż części udziałów bardziej przychylnie patrzą firmy duże (6,1%) i średnie (5,0%). W przekroju sektorowym nie występują większe różnice. Firmy usługowe relatywnie rzadziej wybrałyby kredyt bankowy (66,4%), a częściej zaakceptowałyby finansowanie udziałowe (5,0%) i inne finansowanie (21,9%). Na możliwość pozyskania finansowania bardziej krytycznie patrzą firmy handlowe (3,9%) i budowlane (4,4%). Preferencje dla kredytu bankowego jako źródła finansowania wzrostu firmy rosną wraz z wiekiem firmy. Jest on zwłaszcza preferowany przez firmy starsze o przynajmniej 10-letnim rodowodzie (69,8%). W przypadku finansowania udziałowego zależność jest odwrotna im firma młodsza tym bardziej jest skłonna wybrać ten rodzaj finansowania swego wzrostu. Wykorzystanie dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie zadeklarowało 12,8% ogółu respondentów z krajów członkowskich UE (Tabela 19). Kolejne 27,4% respondentów wskazało, że miało w tym okresie doświadczenia z tymi instrumentami (np. poszukiwało bliższych informacji o warunkach finansowania lub podjęło działania związane z ich pozyskaniem), choć w okresie ostatnich 6 miesięcy nie stosowało go. Największa grupa badanych (59,0%) oświadczyła, że instrumenty dotacyjne nie są dla nich odpowiednie. Wykorzystanie dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych w badanym okresie jest pozytywnie skorelowane z wielkością firmy. O ile wśród firm mikro zaledwie 9,7% firm stosowało je w omawianym okresie, to analogiczny wskaźnik dla firm małych wyniósł już 13,1%, a dla firm średnich i dużych był niemalże dwukrotnie wyższy, bowiem wyniósł odpowiednio 18,4% i 18,5%. Doświadczenia w staraniach o pozyskanie dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych w bardzo niewielkim stopniu różnicują firmy małe (29,8%) od średnich (29,4%) i dużych (28,0%). Nieco większe różnice pojawiają się dopiero w przypadku firm mikro (24,8%). Uzyskane dane wskazują na rosnącą wraz z wielkością firmy skuteczność w pozyskiwaniu dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych. Firmy mniejszych rozmiarów, w tym zwłaszcza firmy mikro, są bardziej skłonne w porównaniu z firmami średnimi i dużymi - uznać te instrumenty za nieodpowiednie. 80

81 Tabela 19. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych według wielkości zatrudnienia, sektora działalności i wieku firmy UE-28 Wielkość zatrudnienia Sektor Wiek firmy Przemysł Budownictwo Handel Usługi Mniej niż 2 lata Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 12,8% 9,7% 13,1% 18,4% 18,5% 18,9% 12,9% 11,9% 11,7% 10,2% 10,6% 13,5% 13,2% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tymi instrumentami 2-5 lat 5-10 lat 10 lat i więcej 27,4% 24,8% 29,8% 29,4% 28,0% 34,1% 28,9% 25,1% 26,5% 17,9% 17,9% 25,3% 29,4% Instrumenty nieodpowiednie dla firmy 59,0% 64,9% 56,4% 51,2% 51,8% 46,3% 57,9% 62,2% 61,0% 71,2% 70,5% 60,2% 56,7% Trudno powiedzieć 0,7% 0,6% 0,7% 1,0% 1,6% 0,6% 0,3% 0,8% 0,8% 0,7% 1,0% 0,9% 0,6% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November Tabela 20. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy kredytów bankowych według wielkości zatrudnienia, sektora działalności i wieku firmy UE-28 Wielkość zatrudnienia Sektor Wiek firmy Przemysł Budownictwo Handel Usługi Mniej niż 2 lata Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 31,6% 24,2% 34,7% 41,8% 44,5% 37,8% 36,3% 31,9% 29,4% 23,8% 23,0% 29,2% 33,5% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tymi instrumentami 2-5 lat 5-10 lat 10 lat i więcej 36,8% 38,7% 37,4% 32,6% 27,8% 37,7% 37,8% 37,1% 36,4% 20,7% 28,0% 33,4% 39,3% Instrument nieodpowiedni dla firmy 31,1% 36,9% 27,3% 24,8% 27,0% 24,0% 25,9% 30,6% 33,7% 55,4% 48,2% 36,9% 26,8% Trudno powiedzieć 0,4% 0,2% 0,6% 0,8% 0,8% 0,5% 0,0% 0,3% 0,5% - 0,7% 0,6% 0,3% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November

82 W ujęciu sektorowym dotacje i subsydiowane kredyty bankowe są najczęściej wykorzystywane przez firmy z sektora przemysłu (18,9% stosowało je w okresie ostatnich 6 miesięcy, a kolejne 34,1% podejmowało działania związane z ich pozyskaniem). Firmy z sektorów: budownictwa, handlu i usług są zbliżone pod tym względem. W strukturze firm wyróżnionej ze względu na wiek bardzo zbliżone charakterystyki związane ze skalą zainteresowania dotacjami i subsydiowanymi kredytami bankowymi mają firmy funkcjonujące na rynku krócej niż 2 lata oraz grupa firm w wieku 2-5 lat. Podobnie kształtują się też charakterystyki dla firm średnich i dużych dotyczące omawianego zagadnienia. Co ciekawe, firmy mniejszych rozmiarów (mikro i małe) przy niższej skali zainteresowania wykorzystaniem dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych aniżeli w przypadku firm większych (średnich i dużych) cechuje nieco większa skuteczność ich pozyskania. Instrumentem finansowym najbardziej adekwatnym w opinii respondentów do ich potrzeb są kredyty bankowe (Tabela 20). Ich przydatność zanegowała jedynie co trzecia firma w UE, a zbliżony odsetek respondentów korzystał z nich w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie. W tym też okresie wyraźnie częściej pozyskiwały je firmy większych rozmiarów. O ile w przypadku firm mikro pozyskało je 24,2% firm uczestniczących w badaniu, o tyle w przypadku firm małych było to już 34,7%, firm średnich 41,8%, a firm dużych 44,5%. Z podobną tendencją mamy do czynienia w przypadku skuteczności działań podejmowanych w związku z pozyskaniem kredytów bankowych. Im firma większa, tym bardziej skuteczna w pozyskaniu tego źródła finansowania. W przekroju sektorowym wyraźnie widoczna jest tendencja większego wykorzystania kredytu bankowego jako źródła finansowania przez firmy przemysłowe i budowlane. W okresie ostatnich 6 miesięcy poprzedzających badanie firmy z sektora przemysłu (37,8%) i budownictwa (36,3%) korzystały z niego częściej aniżeli firmy z sektora usług (29,4%) i handlu (31,9%). W przypadku firm przemysłowych i budowlanych możemy też mówić o większej skuteczności działań związanych z pozyskaniem finansowania przy wykorzystaniu omawianego instrumentu. Najbardziej wyraźne różnice pomiędzy firmami związane ze staraniami o pozyskanie kredytu bankowego zarysowują się ze względu na wiek firmy. Wraz ze wzrostem wieku firmy wyraźnie rośnie zainteresowanie tym instrumentem. Podobnie, wraz z wiekiem rośnie odsetek firm, które mają doświadczenie w pozyskaniu tego instrumentu. 82

83 Tabela 21. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy leasingu i faktoringu według wielkości zatrudnienia, sektora działalności i wieku firmy UE-28 Wielkość zatrudnienia Sektor Wiek firmy Przemysł Budownictwo Handel Usługi Mniej niż 2 lata Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 34,5% 19,1% 42,8% 53,5% 59,5% 41,6% 34,6% 30,6% 34,1% 29,9% 26,2% 33,1% 35,7% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tymi instrumentami 2-5 lat 5-10 lat 10 lat i więcej 25,6% 25,6% 27,7% 23,2% 20,6% 29,1% 31,5% 25,7% 23,9% 11,6% 15,1% 21,9% 28,3% Instrumenty nieodpowiednie dla firmy 39,6% 54,9% 29,3% 22,8% 19,2% 28,8% 33,7% 43,5% 41,6% 58,5% 58,3% 44,4% 35,7% Trudno powiedzieć 0,3% 0,4% 0,2% 0,4% 0,7% 0,5% 0,2% 0,2% 0,4% - 0,4% 0,6% 0,3% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November Tabela 22. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy finansowania udziałowego według wielkości zatrudnienia, sektora działalności i wieku firmy UE-28 Wielkość zatrudnienia Sektor Wiek firmy Przemysł Budownictwo Handel Usługi Mniej niż 2 lata Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 5,4% 3,7% 6,5% 7,5% 9,0% 6,3% 5,2% 6,0% 4,9% 9,5% 4,6% 6,5% 5,2% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tymi instrumentami 2-5 lat 5-10 lat 10 lat i więcej 12,3% 9,5% 13,3% 16,1% 22,1% 13,8% 14,0% 11,2% 12,0% 7,6% 11,2% 12,0% 12,5% Instrumenty nieodpowiednie dla firmy 81,5% 86,3% 79,1% 75,0% 67,0% 78,8% 80,0% 81,9% 82,3% 82,2% 83,5% 80,9% 81,3% Trudno powiedzieć 0,8% 0,5% 1,0% 1,4% 1,9% 1,0% 0,8% 1,0% 0,8% 0,7% 0,6% 0,6% 0,9% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November

84 Jak pokazują dane zawarte w Tabeli 21, wykorzystanie przez ogół firm UE uczestniczących w badaniu leasingu i faktoringu jako źródeł finansowania kształtowało się w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie na wyższym poziomie (34,5%) aniżeli w przypadku wcześniej omawianego kredytu bankowego (31,6%). Podobnie, jak w przypadku kredytu bankowego, wyraźnie zarysowana jest tendencja wzrostu odsetka firm, które w 6-miesięcznym okresie referencyjnym takie wsparcie pozyskały, wraz ze wzrostem wielkości firmy. O ile firm mikro, które z tych instrumentów skorzystały, było 19,1%, to firm małych było już 42,8%, firm średnich - 53,5%, a firm dużych 59,5%. Wraz ze wzrostem wielkości firmy rośnie także skuteczność pozyskania leasingu i faktoringu. Ponadto, warto zwrócić uwagę, że leasing i faktoring charakteryzuje relatywnie największa łatwość pozyskania, w szczególności przez firmy większe. W przekroju sektorowym w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie najczęściej pozyskiwały je firmy przemysłowe (41,6%), wyraźnie rzadziej firmy budowlane (34,6%), usługowe (34,1%) i handlowe (30,6%). Najłatwiej było pozyskać leasing i faktoring firmom przemysłowym i usługowym, wyraźnie trudniej firmom handlowym i budowlanym. Analiza skuteczności pozyskania leasingu i faktoringu ze względu na wiek firmy wskazuje, że ta skuteczność zmniejsza się wraz z wiekiem firmy. Spośród analizowanych instrumentów finansowanie udziałowe jest uznawane przez firmy za najmniej odpowiednie dla potrzeb firmy, co przekłada się na relatywnie niewielkie zainteresowanie firm jego pozyskaniem. Wskaźnik jego pozyskania w okresie 6 miesięcy przed rozpoczęciem badania dla ogółu respondentów z krajów członkowskich UE wyniósł 5,4% (Tabela 22). Zainteresowanie jego pozyskaniem zadeklarowało 12,3% respondentów, a ponad 80% uznało go za instrument nieodpowiedni dla firmy. Tak wysoki wskaźnik odrzucenia przez respondentów możliwości jego wykorzystania można zapewne przypisać jego specyfice finansowania przedsięwzięć o wysokiej innowacyjności, która powoduje, że firmy działające w branżach mało innowacyjnych nie widzą możliwości podejmowania starań o jego pozyskanie. Wraz ze wzrostem wielkości firmy rośnie odsetek firm, którym udało się pozyskać finansowanie udziałowe w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie. W porównaniu z wcześniej omawianymi instrumentami finansowymi (dotacjami i subsydiowanymi kredytami bankowymi, kredytami bankowymi, leasingiem i faktoringiem), finansowanie udziałowe w opinii respondentów najtrudniej jest pozyskać. Ze względu na sektor prowadzonej działalności finansowanie udziałowe nieco częściej pozyskują firmy przemysłowe (6,3%) i handlowe (6,0%), aniżeli firmy usługowe (4,9%) i budowlane (5,2%). Finansowanie udziałowe to domena firm młodych funkcjonujących na rynku krócej niż 2 lata (9,5%), które pozyskują je relatywnie częściej i bardziej skutecznie. W przypadku firm starszych inwestorzy chętniej inwestują w firmy bardziej okrzepłe na rynku o przynajmniej 5-letnim stażu rynkowym, w tym zwłaszcza firmy w wieku 5-10 lat (6,5%). 84

85 5.3. Adekwatność i wykorzystanie różnorodnych źródeł finansowania Polska na tle UE-28 Ocena przez przedsiębiorców z krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE-28) presji dla swojego biznesu ze strony dostępu do finansowania wskazuje na znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi państwami (Tabela 23). Przy średniej ocen wynoszącej 5,19 (w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznaczało brak presji a 10 ogromną presję) najsilniejszą presję ze strony dostępu do finansowania odczuwali respondenci z Cypru (aż 10,72), Słowacji (7,58) i Grecji (6,62), a najmniej ze Szwecji (3,37), Estonii (3,66) i Finlandii (3,85). Presja odczuwalna przez polskich przedsiębiorców uczestniczących w badaniu została przez nich oceniona przeciętnie na 5,65. Jak podają dane zawarte w Tabeli 24, kredyt bankowy jest preferowanym źródłem finansowania wzrostu firmy dla respondentów w Chorwacji (82,9%), Luksemburgu (79,1%) i Włoszech (79%). Na drugim biegunie znajdują się przedsiębiorcy z Cypru (34,5%), Rumunii (35,5%) i Holandii (51,5%), którzy najrzadziej wskazywali na tę formę finansowania. Polska ze średnią wynoszącą 57,6% znajduje się znacznie poniżej średniej dla UE-28 (67,2%). Natomiast na finansowanie udziałowe wskazywali najczęściej respondenci z Łotwy (14,9%), Irlandii (12,3%) i Litwy (10,0%), a najrzadziej z Czech (brak wskazań), Słowacji (0,6%) i Luksemburga (0,9%). Polscy przedsiębiorcy również w przypadku tego instrumentu wskazywali go rzadziej (3,7%), aniżeli czynili to przeciętnie przedsiębiorcy z ogółu państw członkowskich UE (4,7%). Jak wskazują dane zamieszczone w Tabeli 25, przy średniej dla UE-28 wynoszącej 12,8%, wykorzystanie dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych wśród respondentów badania było najwyższe na Malcie (19,4%), we Włoszech (19,2%) i w Hiszpanii (19,0%), zaś najniższe w Estonii (4,3%), Grecji (4,8%) i Holandii (4,9%). W Polsce kształtowało się na poziomie poniżej średniej unijnej i wynosiło 10,2%. Zainteresowanie wykorzystaniem dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych było najwyższe w Chorwacji (39,9%), Hiszpanii (39,8%) i Grecji (38,2%), natomiast najniższe na Malcie (9,7%), w Rumunii (11,3%) i na Węgrzech (12,3%). W Polsce wyniosło 16,9% i było zdecydowanie niższe niż średnia UE-28 (27,4%). 85

86 Tabela 23. Ocena istotności presji w zakresie dostępu do finansowania według kraju UE-28 (w skali od 1 brak presji do 10 ogromna presja) UE-28 Strefa Euro Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia 10 13,8% 14,6% 7,2% 7,6% 12,7% 10,3% 26,1% 5,2% 8,7% 3,3% 4,5% 11,8% 28,2% 19,6% 12,2% 9 5,9% 6,6% 5,0% 4,2% 3,8% 4,4% 15,7% 2,1% 4,0% 2,0% 5,5% 6,3% 10,2% 10,7% 7,0% 8 11,8% 13,0% 10,3% 9,5% 9,9% 12,2% 13,4% 5,2% 9,8% 10,7% 8,5% 16,0% 17,2% 12,1% 10,7% 7 7,1% 7,2% 8,1% 8,3% 5,9% 5,1% 6,3% 5,4% 5,8% 5,5% 5,2% 8,1% 5,6% 8,0% 7,6% 6 5,8% 6,3% 4,3% 6,9% 3,5% 3,6% 8,5% 3,4% 3,7% 8,0% 5,9% 6,7% 5,0% 7,6% 7,9% 5 13,9% 13,9% 17,7% 14,8% 16,0% 14,0% 7,7% 16,8% 11,9% 9,5% 8,2% 16,2% 7,3% 13,3% 9,7% 4 5,3% 5,1% 3,9% 3,4% 5,7% 6,5% - 7,1% 5,1% 2,0% 5,4% 7,1% 3,2% 4,2% 7,3% 3 7,9% 7,7% 13,4% 7,4% 6,7% 7,8% 2,8% 19,2% 9,0% 10,3% 10,2% 8,9% 2,0% 5,6% 6,4% 2 7,9% 7,9% 7,1% 8,9% 7,6% 5,9% 1,1% 14,7% 8,9% 9,7% 13,2% 8,2% 5,0% 5,7% 8,0% 1 18,8% 16,9% 22,5% 28,2% 25,6% 28,7% 18,5% 19,5% 30,5% 36,8% 31,3% 10,5% 16,2% 12,9% 22,3% Trudno powiedzieć 1,7% 0,9% 0,5% 0,9% 2,3% 1,5% - 1,1% 2,6% 2,2% 2,0% 0,2% 0,2% 0,3% 0,8% Irlandia Litwa Luksem burg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wlk. Brytania 10 15,5% 20,4% 5,5% 14,2% 13,3% 8,7% 17,7% 13,6% 13,9% 42,4% 15,2% 5,7% 16,0% 10,4% 19,8% 9 7,4% 5,7% 0,4% 6,0% 3,8% 2,8% 3,7% 8,9% 4,5% 5,8% 4,9% 0,8% 4,7% 5,5% 8,4% 8 13,7% 9,5% 9,3% 16,5% 13,2% 12,1% 13,8% 11,5% 8,5% 11,7% 7,1% 3,6% 14,3% 7,5% 14,0% 7 7,5% 5,6% 8,7% 7,0% 8,1% 5,7% 7,2% 5,9% 9,3% 9,7% 9,1% 4,6% 5,9% 7,2% 8,0% 6 5,1% 5,7% 12,2% 8,7% 5,2% 5,2% 5,7% 9,0% 7,1% 4,3% 2,6% 4,0% 3,9% 4,5% 6,0% 5 9,3% 15,6% 3,5% 13,1% 17,1% 16,5% 19,6% 10,4% 13,2% 14,7% 19,9% 12,5% 15,5% 10,2% 12,8% 4 5,8% 4,8% 9,0% 4,3% 3,7% 5,3% 4,6% 5,6% 6,0% 1,5% 7,1% 7,8% 4,8% 5,9% 4,3% 3 10,0% 4,0% 13,4% 5,3% 10,3% 11,9% 6,7% 5,4% 5,8% 2,1% 12,7% 11,4% 8,3% 7,5% 4,0% 2 6,6% 7,4% 10,8% 5,5% 9,7% 9,9% 4,3% 7,2% 5,4% 1,5% 3,7% 13,8% 5,8% 8,9% 7,5% 1 15,3% 18,7% 27,0% 17,0% 13,9% 21,6% 14,7% 17,2% 19,7% 5,2% 16,3% 32,4% 18,2% 27,7% 13,9% Trudno powiedzieć 3,7% 2,7% 0,3% 2,3% 1,7% 0,4% 2,1% 5,3% 6,8% 0,9% 1,2% 3,4% 2,7% 4,8% 1,4% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November Włochy 86

87 Tabela 24. Preferencje w zakresie poszczególnych rodzajów instrumentów finansowych dla realizacji celu wzrostu firmy według kraju UE-28 UE-28 Strefa Euro Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Kredyt bankowy 67,2% 71,0% 64,3% 70,3% 58,1% 82,9% 34,5% 75,2% 52,5% 56,5% Finansowanie udziałowe 4,7% 4,3% 7,4% 5,4% 7,8% 1,3% 3,3% - 8,9% 4,6% Inne finansowanie 21,6% 20,2% 20,7% 20,0% 30,3% 12,3% 27,1% 21,2% 20,2% 20,8% Trudno powiedzieć 6,5% 4,6% 7,7% 4,4% 3,8% 3,5% 35,2% 3,5% 18,4% 18,1% Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Kredyt bankowy 69,7% 75,3% 70,6% 68,8% 51,5% 72,2% 62,3% 79,1% 53,4% 78,1% Finansowanie udziałowe 9,3% 5,1% 9,3% 4,8% 4,6% 12,3% 10,0% 0,9% 14,9% 5,1% Inne finansowanie 18,5% 16,5% 16,5% 23,3% 39,9% 12,0% 17,9% 18,9% 15,5% 13,8% Trudno powiedzieć 2,4% 3,2% 3,6% 3,1% 4,1% 3,6% 9,7% 1,0% 16,1% 3,0% Luksem burg Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Łotwa Wlk. Brytania Kredyt bankowy 70,5% 57,6% 72,1% 35,5% 74,4% 75,6% 62,6% 58,5% 63,2% 79,0% Finansowanie udziałowe 4,1% 3,7% 1,8% 5,7% 0,6% 2,6% 4,9% 2,4% 6,9% 1,6% Inne finansowanie 20,9% 29,3% 18,2% 38,0% 18,3% 17,5% 17,9% 31,9% 21,0% 13,8% Trudno powiedzieć 4,5% 9,4% 7,9% 20,8% 6,6% 4,4% 14,5% 7,2% 8,9% 5,7% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November Malta Włochy 87

88 W przypadku kredytów bankowych największe wykorzystanie w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie respondenci deklarowali w Luksemburgu (42,8%), Belgii (40,4%) i Włoszech (38,9%) (Tabela 26). Niemal co trzeci polski przedsiębiorca uczestniczący w badaniu wskazał, że w omawianym okresie korzystał z kredytów bankowych i jest to wynik powyżej średniej dla 28 państw członkowskich UE (31,6%). Na drugim biegunie znaleźli się przedsiębiorcy z Cypru (12,2%), Danii (12,4%) i Rumunii (15,5). Zainteresowanie kredytem bankowym nie uwieńczone jego pozyskaniem było największe we Francji (52,5%), Finlandii (49,3%) i na Cyprze (49,3%), zaś najmniejsze na Malcie (19,1%), Węgrzech (19,8%) i Litwie (21,6%). Polscy przedsiębiorcy wykazywali zainteresowanie tym instrumentem mniejsze (29,1%) niż przeciętny przedsiębiorca unijny (36,8%). Całkowity brak zainteresowania kredytem bankowym najczęściej wykazywali przedsiębiorcy z Danii (61,9%), Węgier (59,8%) i Rumunii (58,5%). W najmniejszym stopniu obojętni wobec możliwości wykorzystania tego instrumentu pozostawali przedsiębiorcy z Francji (10,8%), Belgii (16,7%) i Włoch (21,3%). Polskich przedsiębiorców charakteryzowało mniejsze zainteresowanie kredytem bankowym (37,3%) aniżeli przeciętnego przedsiębiorcę z UE (31,1%). W przypadku leasingu i faktoringu traktowanych łącznie polski przedsiębiorca dobrze wpisuje się w statystyczny model europejski, z podobnie kształtującymi się wskaźnikami ich wykorzystania, zainteresowania nimi oraz postrzeganej adekwatności dla firmy (Tabela 27). Leasing i faktoring najpowszechniej wykorzystywali przedsiębiorcy z Niemiec (50,7%), Estonii (48,9%) i Szwecji (46,5%). Najrzadziej skutecznie pozyskiwali je przedsiębiorcy z Cypru (7,0%), Rumunii (17,3%) i Grecji (17,7%). W przypadku polskich przedsiębiorców wartość tego wskaźnika wyniosła 38,2%. Nieskuteczne zainteresowanie było udziałem 41,1% firm z Hiszpanii, 35,7% firm z Portugalii oraz 33,7% firm ze Słowacji. Na drugim biegunie znalazły się firmy z Danii (8,1%), Malty (9,8%) i Holandii (12,8%). Zainteresowanie 22,2% polskich przedsiębiorców uczestniczących w badaniu nie zmaterializowało się w postaci pozyskania finansowania w drodze leasingu lub faktoringu. Najbardziej krytycznie o możliwości wykorzystania leasingu i faktoringu wypowiadali się przedsiębiorcy z Cypru (76,3%), Rumunii (66,1%) i Grecji (65,2%), a najmniej wątpliwości co do możliwości wykorzystania tych instrumentów mieli respondenci z Estonii (24,5%), Niemiec (26,6%) i Luksemburga (27,8%). 39,0% polskich przedsiębiorców uznało, że te instrumenty finansowe nie są odpowiednie dla ich firm. Te wskazania są porównywalne ze średnią dla UE-28 (39,6%). 88

89 Tabela 25. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy dotacji i subsydiowanych kredytów bankowych według kraju UE-28 UE-28 Strefa Euro Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 12,8% 13,6% 12,6% 9,6% 14,8% 12,5% 10,2% 14,7% 5,4% 4,3% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem 27,4% 31,9% 32,2% 28,2% 23,6% 39,9% 33,6% 20,7% 5,2% 16,8% Instrument nieodpowiedni dla firmy 59,0% 53,9% 54,4% 60,4% 60,4% 47,6% 55,7% 64,5% 89,1% 78,9% Trudno powiedzieć 0,7% 0,6% 0,8% 1,7% 1,2% - 0,5% 0,1% 0,3% - Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 11,0% 9,4% 4,8% 19,0% 4,9% 11,6% 17,2% 16,2% 7,5% 19,4% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem Luksem burg Łotwa 16,4% 32,9% 38,2% 39,8% 13,6% 21,1% 14,8% 25,5% 23,0% 9,7% Instrument nieodpowiedni dla firmy 71,9% 56,8% 56,9% 40,4% 81,0% 67,0% 68,0% 58,3% 66,0% 69,4% Trudno powiedzieć 0,7% 0,9% 0,2% 0,7% 0,6% 0,3% - - 3,5% 1,5% Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wlk. Brytania Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 13,2% 10,2% 16,3% 9,8% 8,0% 16,1% 9,9% 18,9% 9,7% 19,2% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem Malta Włochy 32,4% 16,9% 28,5% 11,3% 15,3% 22,3% 15,4% 12,3% 18,0% 34,7% Instrument nieodpowiedni dla firmy 53,8% 71,4% 54,4% 78,1% 76,8% 61,6% 73,7% 68,2% 70,8% 45,9% Trudno powiedzieć 0,5% 1,4% 0,7% 0,9% - - 1,1% 0,6% 1,4% 0,2% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November

90 Tabela 26. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy kredytów bankowych według kraju UE-28 UE-28 Strefa Euro Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 31,6% 34,1% 36,8% 40,4% 23,6% 30,5% 12,2% 28,4% 12,4% 21,2% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem 36,8% 41,1% 37,6% 42,7% 29,2% 39,9% 49,3% 25,9% 25,3% 26,3% Instrument nieodpowiedni dla firmy 31,1% 24,6% 25,3% 16,7% 46,8% 29,6% 38,5% 45,0% 61,9% 52,6% Trudno powiedzieć 0,4% 0,2% 0,4% 0,2% 0,4% - - 0,7% 0,3% - Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 28,1% 36,7% 18,1% 32,8% 29,8% 30,4% 31,3% 42,8% 17,8% 25,0% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem Luksem burg Łotwa 49,3% 52,5% 45,5% 41,9% 25,5% 37,9% 21,6% 34,0% 31,2% 19,1% Instrument nieodpowiedni dla firmy 21,7% 10,8% 36,4% 25,1% 44,7% 31,5% 47,2% 23,1% 48,8% 54,4% Trudno powiedzieć 0,9% 0,0% - 0,2% - 0,2% - - 2,1% 1,5% Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wlk. Brytania Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 35,0% 33,1% 24,5% 15,5% 26,8% 37,6% 24,2% 19,7% 26,8% 38,9% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem Malta Włochy 39,0% 29,1% 37,5% 25,2% 32,4% 39,8% 31,0% 19,8% 26,1% 39,8% Instrument nieodpowiedni dla firmy 25,5% 37,3% 37,1% 58,5% 40,8% 22,6% 44,5% 59,8% 45,4% 21,3% Trudno powiedzieć 0,5% 0,5% 0,9% 0,9% - - 0,3% 0,6% 1,6% - Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November

91 W przypadku finansowania udziałowego z dużą ostrożnością należy podejść do deklaracji respondentów z Litwy, wśród których aż 44,9% wskazało, że ten rodzaj finansowania wykorzystali w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie (Tabela 28). Zdecydowanie powyżej średniej unijnej wynoszącej 5,4% kształtują się wyniki deklaracji przedsiębiorców z Łotwy (16,0%) i Szwecji (12,3%). Na przeciwległym biegunie znajdują się wskaźniki dla Portugalii (0,4%), Chorwacji (0,5%) i Estonii (0,6%). Wyniki dla Polski pokazują, że z tej formy finansowania w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie korzystało 2,4% respondentów. Największe doświadczenia z finansowaniem udziałowym mają przedsiębiorcy z Francji (30,3%), Cypru (27,5%) i Austrii (26,5%), natomiast najmniejsze przedsiębiorcy z Estonii (0,6%), Węgier (2,5%) i Słowacji (3,0%). Zaledwie 5,4% polskich przedsiębiorców wskazało na wcześniejsze doświadczenia z tą formą finansowania, co może wynikać z relatywnie słabo jeszcze spopularyzowanej wśród polskich przedsiębiorców wiedzy o tym instrumencie. O nieadekwatności zastosowania tej formy finansowania jest przekonanych aż 98,2% respondentów z Estonii, 96,7% z Węgier oraz 95,4% ze Słowacji. Najbardziej otwarci w kwestii możliwości wykorzystania tej formy finansowania byli przedsiębiorcy z Litwy (35,1%), Łotwy (53,5%) i Francji (61,1%). Polscy przedsiębiorcy są bardziej sceptyczni w tym względzie od statystycznego przedsiębiorcy unijnego, bowiem aż 91,2% nie jest gotowych zaakceptować rezygnacji z części własności firmy (dla UE-28 wartość tego wskaźnika wynosi 81,5%). 91

92 Tabela 27. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy leasingu i faktoringu według kraju UE-28 UE-28 Strefa Euro Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 34,5% 33,7% 41,3% 24,4% 29,8% 35,5% 7,0% 35,8% 43,5% 48,9% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tymi instrumentami 25,6% 28,2% 24,2% 30,3% 29,3% 31,6% 16,7% 32,7% 8,1% 26,7% Instrument nieodpowiedni dla firmy 39,6% 37,9% 34,0% 44,8% 40,6% 32,9% 76,3% 31,5% 48,0% 24,5% Trudno powiedzieć 0,3% 0,3% 0,6% 0,6% 0,4% ,3% - Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 45,2% 37,8% 17,7% 25,3% 36,6% 25,6% 42,1% 45,2% 32,6% 27,3% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tymi instrumentami Luksem burg Łotwa 19,4% 29,9% 16,7% 41,1% 12,8% 31,9% 19,9% 27,1% 27,0% 9,8% Instrument nieodpowiedni dla firmy 35,3% 32,2% 65,2% 33,0% 50,5% 42,4% 37,4% 27,8% 39,5% 62,9% Trudno powiedzieć 0,2% - 0,3% 0,5% 0,1% 0,1% 0,6% - 1,0% - Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wlk. Brytania Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 50,7% 38,2% 19,7% 17,3% 33,4% 30,3% 46,5% 24,2% 39,5% 19,8% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tymi instrumentami Malta Włochy 22,4% 22,2% 35,7% 15,0% 33,7% 27,5% 13,1% 27,5% 16,0% 31,1% Instrument nieodpowiedni dla firmy 26,6% 39,0% 43,2% 66,1% 32,9% 42,2% 39,5% 48,3% 44,2% 49,1% Trudno powiedzieć 0,3% 0,5% 1,4% 1,6% - - 0,8% - 0,4% - Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November

93 Tabela 28. Adekwatność i wykorzystanie przez firmy finansowania udziałowego według kraju UE-28 UE-28 Strefa Euro Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 5,4% 4,9% 3,3% 4,5% 4,9% 0,5% 2,6% 1,5% 9,2% 0,6% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem 12,3% 13,0% 5,2% 24,4% 14,5% 5,2% 27,5% 4,3% 8,5% 0,6% Instrument nieodpowiedni dla firmy 81,5% 81,6% 90,8% 69,4% 79,7% 94,3% 69,9% 93,7% 82,0% 98,2% Trudno powiedzieć 0,8% 0,5% 0,7% 1,7% 0,9% - - 0,5% 0,3% 0,6% Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 9,8% 8,1% 9,5% 2,4% 3,3% 8,0% 44,9% 5,7% 16,0% 8,5% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem Luksem burg Łotwa 20,9% 30,3% 26,5% 7,3% 7,3% 22,9% 18,2% 16,1% 27,3% 4,1% Instrument nieodpowiedni dla firmy 68,8% 61,1% 63,3% 90,0% 89,2% 68,6% 35,1% 78,1% 53,5% 86,0% Trudno powiedzieć 0,4% 0,6% 0,6% 0,2% 0,2% 0,4% 1,8% - 3,3% 1,5% Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wlk. Brytania Stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy 5,7% 2,4% 0,4% 1,7% 1,5% 2,8% 12,3% 0,8% 8,7% 3,6% Nie stosowane w okresie ostatnich 6 miesięcy, lecz firma ma doświadczenia z tym instrumentem Malta Włochy 8,1% 5,4% 7,4% 6,6% 3,0% 8,7% 23,5% 2,5% 13,7% 8,4% Instrument nieodpowiedni dla firmy 85,4% 91,2% 91,0% 89,8% 95,4% 88,6% 61,8% 96,7% 75,0% 87,9% Trudno powiedzieć 0,7% 0,9% 1,2% 1,8% 0,2% - 2,5% - 2,6% 0,1% Źródło: European Commission, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November

94 5.4. Analiza ilościowa wykorzystania różnorodnych źródeł finansowania w przekroju międzynarodowym Kredyty i pożyczki Dane Banku Światowego szacują globalną wartość kredytów i pożyczek udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom (MSP) w 2009 roku na ok. 10 bilionów USD. Większość z nich (ok. 70%) przypada na kraje wysokorozwinięte. Za drugi największy na świecie rynek kredytów i pożyczek dla MSP uważa się Azję Wschodnią i rejon Pacyfiku, który skupia 25% jego wartości. Jednakże 90% tego rynku tworzą Chiny, gdzie definicja sektora MSP jest istotnie różna od przyjmowanej powszechnie w Europie i za firmy przynależne do tego sektora uznaje się nawet firmy zatrudniające do osób. Mediana udziału kredytów i pożyczek na rzecz MSP w relacji do PKB wynosi ok. 13% w wysokorozwiniętych krajach OECD i jedynie 3% dla całego świata. W ponad 80 państwach świata wielkość udziału kredytów i pożyczek udzielonych MSP w relacji do PKB kształtuje się na poziomie poniżej 10% 57. Jak pokazują dane zamieszczone na Wykresie 22, w Polsce wartość tego wskaźnika wynosi 7,8% i mocno odbiega od czołowych pod tym względem państw świata, do których zalicza się Holandię (53,9%), Portugalię (52,0%), Chiny (48,7% przy wcześniej sygnalizowanej niespójności metodologicznej) oraz Łotwę (42,2%). Wykres 22. Udział kredytów i pożyczek udzielonych MSP w PKB (w %) ,9 5,2 7,4 7,8 10,6 10,7 11,4 11,9 15,3 21,5 31,0 35,9 37,4 42,2 48,7 52,0 53,9 0 Źródło: Financial Access The State of Financial Inclusion Through the Crisis, Consultative Group to Assist the Poor/The World Bank Group, Washington Fundusze pożyczkowe jako instrument finansowania rozwoju firm małych rozmiarów są w Unii Europejskiej stosunkowo mało spopularyzowane i relatywnie młode. Ich dynamiczny rozwój został 57 Financial Access The State of Financial Inclusion Through the Crisis, Consultative Group to Assist the Poor/The World Bank Group, Washington 2010, s

95 zapoczątkowany w drugiej połowie lat 90. XX wieku i trwa nieprzerwanie do chwili obecnej. W ostatnich latach tematyka funkcjonowania funduszy pożyczkowych zaczyna budzić coraz większe zainteresowanie i jest coraz powszechniej poruszana, czego wyrazem jest wydany w 2007 roku Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego i Komitetu Regionów zatytułowany Europejska inicjatywa na rzecz rozwoju mikrokredytów dla wsparcia wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Wskazano w nim m.in. na konieczność poprawy otoczenia prawnego i instytucjonalnego, promowania upowszechniania najlepszych praktyk oraz zapewnienia dodatkowego kapitału finansowego dla instytucji mikrokredytowych. Szeregu interesujących informacji na temat funkcjonowania sieci funduszy pożyczkowych w Europie dostarcza opublikowany w 2008 roku przez European Microfinance Network raport pt. Overview of the Microcredit Sector in the European Union Wynika z niego, iż średnia wartość mikropożyczki 59 wyniosła w 2007 roku 11 tys. Euro. Wśród krajów włączonych do badania pożyczek o najniższej przeciętnej wartości udzielały fundusze pożyczkowe w Polsce, zaś kwotowo najwyższych na Węgrzech (ponad 20 tys. Euro). Pod względem typu organizacji pożyczkodawcy dominują organizacje pozarządowe (28%) i fundacje (26%), a w dalszej kolejności są to: organizacje rządowe (17%) i pozabankowe instytucje finansowe (9%). Co ciekawe, aż 43% analizowanych funduszy pożyczkowych w Europie udzielało pożyczek bez żadnych zabezpieczeń, co w Polsce jest nie praktykowanym postępowaniem. W przypadku niektórych krajów widać też wyraźne preferencje w kierunku udzielania pożyczek grupom społecznym uznawanym za dyskryminowane na rynku pracy, np. imigrantom, mniejszościom narodowym, osobom niepełnosprawnym, kobietom, itd. Venture capital Według najnowszych danych OECD za 2012 rok, wartość inwestycji venture capital osiągnęła w Polsce poziom 11,7 mln USD i wyraźnie odbiegała od większości krajów europejskich, w tych również takich, których potencjał gospodarczy jest wyraźnie niższy, jak np. Węgier, gdzie fundusze venture capital zainwestowały 82,6 mln USD w tym samym okresie (Wykres 12). Niekwestionowanym światowym liderem pod względem wartości inwestycji venture capital były USA (26,7 mld USD). Z krajów, gdzie ten instrument finansowy jest szczególnie szeroko wykorzystywany, warto wymienić zwłaszcza Izrael (867,0 mln USD). Porównanie wielkości inwestycji venture capital do poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów wyrażonego wielkością ich PKB pokazuje, że Polskę dystansują wszystkie analizowane kraje OECD (Wykres 13). Wielkość inwestycji venture capital w Polsce w 2012 roku stanowiła zaledwie 0,002% PKB. To zestawienie pokazuje znaczenie venture capital w finansowaniu rozwoju gospodarek Izraela (0,360% PKB), USA (0,171), Kanady (0,080) i często porównywanych z naszym krajem Węgier (0,066). Warto przy tej okazji wskazać na pewną specyfikę inwestowania przez fundusze venture capital w różnych krajach w poszczególne fazy rozwoju firm. Spośród krajów o najwyższym stopniu wykorzystania tego instrumentu finansowego dominacja finansowania wczesnej fazy rozwoju firmy (w tym fazy zasiewu i fazy start-up) jest charakterystyczna dla Izraela, Węgier, Irlandii, Portugalii i 58 B. Jayo, S. Rico, M. Lacalle, Overview of the Microcredit Sector in the European Union , EMN Working Paper No. 5, Raport prezentuje wyniki paneuropejskiego badania wśród 21 krajów UE oraz w Norwegii i Szwajcarii (ogółem uzyskano informacje z 94 instytucji pożyczkowych). Spośród 5 polskich instytucji, do których skierowano zaproszenie do udziału w badaniu, danych dostarczyła zaledwie jedna instytucja. 59 Zgodnie z terminologią Komisji Europejskiej, mikropożyczki definiowane są jako pożyczki o wartości nie przekraczającej Euro. 95

96 Finlandii. Z kolei w Kanadzie i Luksemburgu większość finansowania venture capital zasila fazę późniejszą w rozwoju firm. Modele zrównoważone preferują natomiast takie kraje jak: Szwecja, Szwajcaria, Holandia, Norwegia i Francja. Wykres 14 prezentuje szczegółową strukturę wsparcia przez fundusze venture capital przedsiębiorstw w różnych krajach w zależności od fazy rozwoju przedsiębiorstwa. W Polsce najwięcej inwestycji tego rodzaju trafia do przedsiębiorstw znajdujących się w fazie startu lub wczesnego rozwoju (44,4%) oraz w fazie późniejszej (40,7%). W mniejszym stopniu fundusze venture capital kierowane są do firm w fazie zasiewu (14,8%). Finansowanie fazy zasiewu jest preferowane przez fundusze venture capital w Austrii (54,2%), USA (49,3%) i Luksemburgu (40,0%). Dominacja finansowania fazy startu lub wczesnego rozwoju charakteryzuje Irlandię (85,3%), Belgię (79,0%), Izrael (76,2%) i Szwecję (74,2%). Natomiast faza późniejsza w rozwoju przedsiębiorstw skupia najwięcej inwestycji venture capital w Kanadzie (60,7%), Czechach (50,0%) i Francji (48,9%). 96

97 Wykres 23. Inwestycje venture capital (w mln USD), , ,8 2,5 6,7 9,3 11,7 13,7 14,2 20,4 28,9 43,5 82,6 91,7 101,6 101,7 109,6 113,5 115,9 143,4 148,1 209,5 226,5 285,6 331,3 606,9 706,2 710,5 867,0 929,1 1406,0 1553,6 1 * 2011 Źródło: OECD, Access to finance: Venture capital, Entrepreneurship at a Glance 2013, OECD Publishing, 2013, s. 88, 97

98 Wykres 24. Inwestycje venture capital w relacji do PKB (w %) według różnych faz rozwoju przedsiębiorstwa, ,06 0,360 0,171 0,080 0,066 0,054 0,054 0,054 Faza zasiewu/faza start-up/wczesna faza Faza późniejsza Ogółem 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0,041 0,038 0,033 0,032 0,029 0,029 0,027 0,027 0,026 0,025 0,024 0,021 0,021 0,018 0,014 0,011 0,011 0,010 0,008 0,005 0,005 0,005 0,003 0,002 0,00 * 2011 Źródło: OECD, Access to finance: Venture capital, Entrepreneurship at a Glance 2013, OECD Publishing, 2013, s. 88, 98

99 Wykres 25. Udział przedsiębiorstw wspartych przez fundusze venture capital w poszczególnych fazach rozwoju (w %), 2011 Źródło: OECD, Access to finance: Venture capital, Entrepreneurship at a Glance 2013, OECD Publishing, 2013, s. 91, ,0 0,0 3,2 10,4 7,6 6,8 9,1 4,4 4,2 4,5 10,3 11,1 12,6 10,9 27,7 18,1 17,7 16,9 21,6 20,0 20,0 23,4 28,4 18,7 25,2 14,8 9,4 28,1 21,7 18,5 21,3 11,3 10,3 24,1 54,2 79,0 50,0 50,0 49,3 33,8 68,0 43,5 48,9 60,0 58,1 35,0 67,5 76,2 60,7 40,0 60,0 44,7 36,6 70,6 44,4 40,7 62,5 59,8 74,2 49,3 39,5 65,5 85,3 12,3 14,9 21,3 37,4 50,3 63,8 Faza zasiewu Faza start-up/wczesna faza rozwoju Faza późniejsza 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0

100 W Europie inwestycje venture capital w 2012 roku koncentrowały się najbardziej w sektorze life sciences (28,4%), komputerów i elektroniki użytkowej (19,0%) oraz komunikacji (18,2%) (Wykres 26). Wykres 26. Inwestycje venture capital w Europie według sektora działalności, ,8% Sektor life sciences 28,4% Komputery i elektronika użytkowa Komunikacja 12,5% 18,2% 19,0% Sektor przemysłowy/ energetyczny Pozostałe Źródło: OECD, Access to finance: Venture capital, Entrepreneurship at a Glance 2013, OECD Publishing, 2013, s. 90, Pod względem liczby przedsiębiorstw wspartych przez fundusze venture capital na 1000 przedsiębiorstw działających na rynku wyraźnie na czoło wysuwa się Izrael (1,57), co pokazuje Wykres 27. Wartości tych wskaźników są relatywnie wysokie w krajach skandynawskich, a ponadto w Szwajcarii i Niemczech. Polska z wartością tego wskaźnika na poziomie 0,007 wyprzedza w zestawieniu jedynie Czechy. Wykres 27. Liczba przedsiębiorstw wspartych przez fundusze venture capital na 1000 przedsiębiorstw, ,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 0,003 0,007 0,014 0,02 0,03 0,05 0,07 0,07 0,09 0,16 0,20 0,21 0,22 0,33 0,34 0,47 0,52 0,60 0,69 1,57 Źródło: OECD, Access to finance: Venture capital, Entrepreneurship at a Glance 2013, OECD Publishing, 2013, s. 91, 100

101 Anioły biznesu Sieci aniołów biznesu wywodzą się ze Stanów Zjednoczonych i tam są najbardziej rozwinięte. Z danych zawartych w raporcie PARP z 2012 roku wynika, iż w 2010 roku w USA funkcjonowało 259 tys. aniołów biznesu skupionych w 340 sieciach 60. Roczna wartość dokonywanych przez nich inwestycji w nowe przedsięwzięcia wynosi 18 mld Euro. Dla porównania, w Europie działało wówczas 400 sieci aniołów biznesu, a w nich 75 tys. aniołów biznesu, a roczna wartość ich inwestycji została oszacowana na 3-4 mld Euro. Sieci aniołów biznesu rozwijają się dynamicznie. W raporcie OECD z 2011 roku podano, że w latach na największych rynkach aniołów biznesu w USA i Europie, liczba grup inwestorów i sieci zwiększyła się około trzykrotnie 61. Charakterystyka aniołów biznesu różni się w poszczególnych krajach. W USA anioły biznesu preferują firmy w najwcześniejszych fazach rozwoju przedsięwzięcia (seed i start up), w które inwestują na okres 5 lat i oczekują zwrotu z inwestycji na poziomie co najmniej 33%. Inwestorzy w Wielkiej Brytanii mają podobne oczekiwania co do wysokości stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału (minimum 31%), jednak ich inwestycje są zaplanowane na krótszy okres (3-5 lat). W Niemczech akceptowana rozpiętość czasowa inwestycji jest znacznie szersza (3-10 lat). Inwestorzy niemieccy są także relatywnie najmłodsi (średnia wieku 48 lat) Dotacyjne i pozadotacyjne instrumenty wsparcia przedsiębiorstw w Polsce W okresie ostatnich kilkunastu lat przedsiębiorstwa w Polsce mogą korzystać z różnorodnego wsparcia ze środków publicznych. Wsparcie to dotyczy zarówno firm dopiero rozpoczynających działalność gospodarczą (start-ups), jak i rozwoju biznesu firm już działających. Środki przeznaczone są m.in. na projekty inwestycyjne, związane z działalnością badawczo-rozwojową i wykorzystaniem wyników prac badawczo-rozwojowych, doradztwa, szkoleń, poręczeń i innych działań. Głównym źródłem finansowania są programy operacyjne na lata współfinansowane ze środków unijnych i budżetu państwa. Oprócz tego dostępne są także programy finansowane tylko ze środków budżetowych. W kończącym się obecnie okresie programowania obejmującym lata środki dla firm przekazywane były przede wszystkim na zasadzie dotacji. Z punktu widzenia skali wykorzystania środków pomocowych główną cechą systemu dotacyjnego jest wykorzystanie dotacji jednorazowo zostaje ona przekazana do beneficjenta i nie wraca do gospodarki. W przypadku instrumentów zwrotnych mogą być one wykorzystane wielokrotnie i w związku z tym są dostępne w dłuższym okresie dla większej liczby firm. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości przeprowadziła w 2009 roku ocenę efektów netto projektów wspierających wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, w tym m.in. cieszącego się bardzo dużym zainteresowaniem realizowanego w latach Działania 2.3 Sektorowego Programu 60 E. Popielczak, Sieci aniołów biznesu, [w:] A. Bąkowski, M. Mażewska (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, PARP, Warszawa 2012, s OECD, Financing High-Growth Firms: The Role of Angel Investors, December P. Tamowicz, Business angels - pomocna dłoń kapitału, PARP, Gdańsk 2007, s

102 Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. Analiza efektywności zaangażowania środków uzyskanych z dotacji wskazuje, że stworzenie jednego nowego miejsca pracy (w przeliczeniu na pełne etaty) wymagało zaangażowania 36,1 tys. zł dotacji. Wsparcie udzielone w postaci dotacji przełożyło się na wzrost przychodów netto o wartości 5-krotności wsparcia (po ok. 18 miesiącach od rozliczenia projektu). Ponadto, uzyskano wzrost przychodów netto ze sprzedaży produktów na eksport o wartości niemal dwukrotnie przewyższającej wielkość dotacji. W ramach systemu dotacyjnego w Polsce do tej pory mieliśmy do czynienia z bardzo dużą liczbą działań dla firm (około 100 w latach ) w ramach różnych programów i udostępnianych w różnych województwach z odrębnymi zasadami oraz terminami naboru wniosków 63. W efekcie przedsiębiorcy muszą uzależnić swoje harmonogramy inwestycyjne od terminów naboru wniosków i wyników tych naborów. Uciążliwy system aplikacyjny (liczba działań, skomplikowana dokumentacja) spowodował, że zdecydowana większość firm korzysta z usług firm doradczych. Tak duża liczba programów/działań oznacza też duże koszty dla samej administracji na szczeblu krajowym i regionalnym, związanych z obsługą takiej liczby instrumentów (przygotowaniem programu, naborem, oceną, monitoringiem projektów, płatnościami). W nowym okresie programowania na lata zakłada się zdecydowanie większe wykorzystanie instrumentów zwrotnych (pozadotacyjnych). Z punktu widzenia gospodarki i efektywności wykorzystania funduszy UE główna korzyść ze stosowania instrumentów zwrotnych to znacznie większy efekt gospodarczy z uwagi na możliwość wielokrotnego wykorzystania środków. Jak pokazują szacunki Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego, 1 Euro przekazane na wypłatę kwot poręczeń generuje 33 EUR kredytu, podczas gdy 1 Euro przekazane firmie w formie dotacji generuje około 2 Euro inwestycji. Z punktu widzenia przedsiębiorstw można wskazać na następujące korzyści szerszego wykorzystania instrumentów zwrotnych 64 : lepszy dostęp MŚP do finansowania związany ze stałą dostępnością wsparcia (brak terminów naboru, brak uzależnienia swoich planów inwestycyjnych od harmonogramu naborów wniosków o dotacje) szybki proces decyzyjny (wielokrotnie szybszy od czasu oczekiwania na decyzję w sprawie przyznania dotacji) dostępność finansowania w całym okresie programowania mniejsze obciążenia administracyjne dla firmy Najważniejsze wnioski 1. Dostępność poszczególnych instrumentów finansowych w Polsce i na świecie jest porównywalna, jednakże w przypadku instrumentów kapitałowych skala ich wykorzystania jest w Polsce zdecydowanie niższa. 2. Jak pokazują wyniki badań UE, presję ze strony dostępu do finansowania nieco silniej odczuwają firmy mikro i małe, aniżeli średnie i duże. Przeciętnie największe zapotrzebowanie na dostęp do źródeł finansowania odczuwają firmy w wieku 5-10 lat oraz 2-5 lat. 63 J. Fulara, Programy pomocowe dla mikro i małych firm, [w:] Bank Pekao, Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013, Warszawa, styczeń 2014, s Tamże. 102

103 3. Kredyt bankowy jest wskazywany jako preferowane źródło finansowania wzrostu firmy zwłaszcza przez firmy małe, podczas gdy na możliwość sfinansowania wzrostu firmy poprzez sprzedaż części udziałów bardziej przychylnie patrzą firmy duże i średnie. 4. Spośród dostępnych instrumentów finansowanie udziałowe jest uznawane przez firmy za najmniej odpowiednie dla potrzeb firmy, co przekłada się na relatywnie niewielkie zainteresowanie firm jego pozyskaniem. Postrzegane jest także jako najtrudniejsze do uzyskania. 5. Dostęp polskich przedsiębiorców do nowoczesnych instrumentów finansowych (zwłaszcza funduszy wysokiego ryzyka) zdecydowanie poprawiło uruchomienie w ostatnich latach dedykowanych programów ze środków UE. 6. Obok kredytu bankowego, jednym z głównych obecnie zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji przedsiębiorstw w Polsce stał się leasing. 7. Szeroko stosowanym przez polskich przedsiębiorców instrumentem finansowym w okresie spowolnienia gospodarczego stał się faktoring. Rynek faktoringu w Polsce został już w znacznym stopniu ukształtowany. 103

104 6. Analiza branż gospodarki kraju i Mazowsza w zakresie wykorzystania instrumentów finansowych 6.1. Wykorzystanie instrumentów finansowych przez firmy województwa mazowieckiego wyniki badania wśród instytucji finansowych (CAWI) i przedsiębiorców (CATI) Wyniki badania CAWI przeprowadzonego wśród przedstawicieli instytucji finansowych z obszaru województwa mazowieckiego wskazują, że z instrumentów finansowych, które oferują ich instytucje najczęściej korzystają firmy z branż: budownictwo i handel detaliczny (po 53,3% wskazań) (Wykres 28). Znacznie rzadziej służą zaspokajaniu potrzeb finansowych firm z branży zakwaterowanie i gastronomia (26,7%) czy trafiają do firm inżynieryjnych i budowlanych (26,7%). Relatywnie rzadziej główną klientelę instytucji finansowych stanowią firm reprezentujące sektory będące nośnikami postępu technologicznego i innowacji. W tej grupie można wymienić firmy z sektora ICT (23,3%), przetwórstwa przemysłowego (16,7%), branży technologii kosmicznych (6,7%). Taka struktura w dużej mierze odzwierciedla strukturę branżową aktywnych podmiotów gospodarczych na Mazowszu, gdzie firmy sekcji G Handel i naprawa pojazdów samochodowych stanowią aż 26,0% całej populacji firm na tym obszarze, a firmy sekcji F Budownictwo mają w niej 10,7% udziału. Wykres 28. Struktura branżowa podmiotów z Mazowsza najczęściej korzystających z instrumentów finansowych oferowanych przez instytucje finansowe (Perspektywa instytucji finansowych) Budownictwo Handel detaliczny Zakwaterowanie i gastronomia Firmy inżynieryjne i budowlane ICT Transport i gospodarka magazynowa Przetwórstwo przemysłowe Działalność finansowa i ubezpieczeniowa Deweloperzy Technologie kosmiczne Reklama Media Pośrednictwo finansowe Energetyka 6,7% 6,7% 6,7% 3,3% 3,3% 26,7% 26,7% 23,3% 20,0% 16,7% 13,3% 13,3% 53,3% 53,3% % 20% 40% 60% Uwaga: respondenci mogli wskazać kilka branż Źródło: badanie CAWI Próba badawcza została mocno zdominowana przez firmy działające na rynku 3 lata i więcej, co też w istotnym stopniu może wpływać na potrzeby inwestycyjne firm (Wykres 29). Firmy starsze dominują 104

105 zwłaszcza w branży Przemysł (97,6% takich firm), a najmniejszy ich odsetek jest w branży: Handel (82,3%) i Budownictwo (84,6%). Wykres 29. Struktura branżowa respondentów według okresu funkcjonowania na rynku krócej niż 3 lata 3 lata i więcej nie wiem Usługi 12,5% 87,5% Handel 16,7% 82,3% 1,0% Budownictwo 15,4% 84,6% Przemysł2,4% 97,6% Ogółem 10,7% 89,0% 0,3% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: badanie CATI Na skalę wykorzystania instrumentów finansowych wpływać może ponadto sytuacja finansowa, która w niniejszym badaniu była mierzona przez pryzmat zmian w wielkości przychodów firmy w okresie ostatnich 3 lat (Wykres 30). W próbie badawczej przeważały firmy, które zadeklarowały wzrost wielkości przychodów firmy w latach Takich firm było ogółem 36,0% i częściej były to firmy usługowe (40%) i przemysłowe (37,2%). Jedynym sektorem, gdzie liczba deklaracji wzrostu przychodów była równa z liczbą deklaracji ich spadku było budownictwo. Reprezentanci sektora usług w najmniejszym stopniu deklarowali spadek przychodów, zwłaszcza przekraczający poziom 20%. Wykres 30. Struktura branżowa respondentów według wielkości przychodów firmy w 2013 roku w porównaniu z rokiem 2010 Nie wiem/odmowa odpowiedzi dużo niższa (więcej niż 20%) nieco niższa (więcej niż 5%, ale mniej niż 20%) na podobnym poziomie (różnica do 5%) nieco wyższa (więcej niż 5%, ale mniej niż 20%) dużo wyższa (więcej niż 20%) Usługi 22,5% 2,5% 14,2% 20,8% 27,5% 12,5% Handel 27,1% 8,3% 17,7% 13,5% 20,8% 12,5% Budownictwo 15,4% 9,6% 19,2% 26,9% 17,3% 11,5% Przemysł 11,6% 7,4% 23,1% 20,7% 18,2% 19,0% Ogółem 19,3% 6,4% 18,5% 19,8% 21,6% 14,4% Źródło: badanie CATI 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 105

106 Blisko 75% respondentów skorzystało lub próbowało pozyskać finansowanie zewnętrzne (Wykres 31). W pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego najbardziej aktywne były firmy przemysłowe (79,7%), a najmniej firmy usługowe (70,8%). Wykres 31. Czy w ciągu ostatnich 6 lat firma skorzystała lub próbowała pozyskać finansowanie zewnętrzne? (według branży respondentów) Tak Nie Nie wiem/nie pamiętam Usługi 70,8% 27,5% 1,7% Handel 72,9% 26,0% 1,0% Budownictwo 76,9% 23,1% Przemysł 79,7% 19,5% 0,8% Ogółem 74,9% 24,0% 1,0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: badanie CATI Niezależnie od sektora, w którym respondenci prowadzą działalność, najwięcej firm było zainteresowanych lub próbowało pozyskać leasing (Wykres 32). Tym niemniej poszczególne branże charakteryzuje różny stopień zainteresowania poszczególnymi instrumentami finansowymi. I tak, firmy przemysłowe były częściej zainteresowane kredytem długoterminowym (powyżej 3 lat) i leasingiem, a mniej pożyczką z instytucji pożyczkowych. Zainteresowanie firm budowlanych wzbudzał szczególnie kredyt krótkoterminowy. Dla firm handlowych bardziej pożądany był kredyt krótkoterminowy, a mniej niż w przypadku innych branż kredyt długoterminowy. Z kolei firmy usługowe relatywnie częściej próbowały sięgnąć po pożyczkę z instytucji pożyczkowych i dotację bezzwrotną, a rzadziej po leasing oraz kredyt bankowy (zarówno długo-, jak i krótkoterminowy). 106

107 Wykres 32. Źródło finansowania, którym firma była zainteresowana lub próbowała pozyskać w okresie ostatnich 6 lat (według branży respondentów) Ogółem Usługi Handel Budownictwo Przemysł dotacja bezzwrotna 10,6% 14,1% 8,6% 10,0% 9,2% leasing kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku komercyjnym 28,0% 23,5% 21,4% 25,0% 53,2% 41,2% 57,1% 50,0% 62,2% 37,8% kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym 29,7% 23,5% 35,7% 35,0% 28,6% pożyczka z instytucji pożyczkowych, 10,2% 22,2% 21,4% 25,0% 35,3% pożyczka od rodziny lub znajomych,3% 1,2% inne 4,1% 4,7% 4,3% 2,5% 4,1% % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Źródło: badanie CATI Blisko dwie trzecie respondentów badania nie było zainteresowanych jak dotychczas nowoczesnymi instrumentami finansowymi rozumianymi tu jako nietradycyjne instrumenty finansowe i obejmującymi instrumenty poprawiające płynność finansową (faktoring i forfaiting) oraz instrumenty o charakterze udziałowym (fundusze venture capital, fundusze zalążkowe (seed capital) i anioły biznesu). Jeśli już interesowali się takimi instrumentami, były to najczęściej instrumenty poprawiające płynność finansową (Wykres 33). Relatywnie częściej to zainteresowanie było udziałem firm budowlanych, a rzadziej firm usługowych. W przypadku instrumentów o charakterze udziałowym zainteresowanie wykazywali jedynie przedstawiciele firm usługowych i handlowych. 107

108 Wykres 33. Czy firma była zainteresowana lub próbowała pozyskać w okresie ostatnich 6 lat nowoczesne instrumenty finansowe (według branży respondentów) Ogółem Usługi Handel Budownictwo Przemysł instrumenty poprawiające płynność finansową instrumenty o charakterze udziałowym 15,9% 11,7% 16,7% 21,2% 17,1% 1,8% 3,3% 3,1% żadna z powyższych 65,5% 72,5% 56,3% 65,4% 65,9% nie wiem/trudno powiedzieć 17,4% 14,2% 24,0% 13,5% 17,1% % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Źródło: badanie CATI 6.2. Cel pozyskania przez przedsiębiorców z województwa mazowieckiego instrumentów finansowych wyniki badania CATI Nieco ponad 70% firm uczestniczących w badaniu jako cel starań o pozyskanie wsparcia wskazało realizację inwestycji materialnych (zakup maszyn i urządzeń technicznych, ich remont lub leasing, zakup budynku lub gruntu lub remont budynku, zakup lub leasing pojazdu, zakup technologii) (Wykres 34). Blisko 30% firm jako cel pozyskania wsparcia wskazało zwiększenie płynności finansowej, a 13,3% realizację inwestycji niematerialnych (sfinansowanie prac badawczorozwojowych, rozszerzenie działalności na rynku krajowym, wejście, rozszerzenie działalności na rynkach zagranicznych, zakup wartości niematerialnych i prawnych, wdrożenie prac i rozwiązań innowacyjnych, zakup innych przedsiębiorstw, w tym zakup udziałów, akcji innych firm). W przekroju branżowym firmy przemysłowe nieco częściej jako cel wskazywały inwestycje materialne. Firmy budowlane relatywnie częściej były zainteresowane instrumentami finansowymi w celu poprawy płynności finansowej (co jest spójne z wcześniej prezentowanymi danymi statystycznymi), natomiast rzadziej realizacją inwestycji materialnych. Firmy usługowe były nieco częściej niż przedstawiciele pozostałych branż zainteresowane inwestycjami niematerialnymi, natomiast rzadziej jako cel wskazywały zwiększenie płynności finansowej. Profil firm handlowych nie odbiegał znacząco od wyników dla całej grupy badanych przedsiębiorstw. 108

109 Wykres 34. Cel pozyskania wsparcia w postaci instrumentów finansowych (według branży respondentów) Ogółem Usługi Handel Budownictwo Przemysł zwiększające płynność finansową inwestycje niematerialne 29,4% 23,5% 31,4% 40,0% 28,6% 13,3% 16,5% 12,9% 12,5% 11,2% inwestycje materialne 70,3% 70,6% 67,1% 65,0% 74,5% inne 20,1% 18,8% 24,3% 17,5% 19,4% % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Źródło: badanie CATI 6.3. Postrzegane przez przedsiębiorców z województwa mazowieckiego korzyści z wykorzystania instrumentów finansowych wyniki badania CATI Wśród korzyści odniesionych dzięki realizacji inwestycji wspartej przez instrumenty finansowe na ogół najczęściej wskazywano zwiększenie przychodów (34,5%) i odzyskanie płynności finansowej (28,0%) (Wykres 35). Firmy przemysłowe relatywnie częściej jako korzyść podawały usprawnienie procesu produkcyjnego oraz zastosowanie nowych sposobów promocji. Dla firm budowlanych korzyści przejawiały się relatywnie częściej w postaci odzyskania płynności finansowej i zwiększenia zysków, rzadziej w usprawnieniu procesu produkcyjnego i wprowadzeniu nowych produktów. Na odzyskanie płynności finansowej częściej wskazywały też firmy handlowe. Rzadziej natomiast jako korzyść podawały usprawnienie procesu produkcyjnego. Korzyści w postaci odzyskania płynności finansowej relatywnie najrzadziej podawały firmy usługowe. Relatywnie częściej te korzyści dostrzegały natomiast we wprowadzeniu nowych produktów. 109

110 Wykres 35. Korzyści, jakie odniosła firma dzięki inwestycji wspartej przez instrumenty finansowe (według branży respondentów) Ogółem Usługi Handel Budownictwo Przemysł Odzyskała płynność finansową 18,8% 28,0% 27,6% 32,9% 40,0% Zwiększyła zyski 20,5% 16,5% 17,1% 20,4% 35,0% Zwiększyła przychody 34,5% 35,3% 31,4% 35,0% 35,7% Zastosowała nowe sposoby promocji 2,4% 1,2% 1,4% 5,1% Wprowadziła nowe kanały dystrybucji 2,0% 2,4% 2,9% 2,0% Usprawniła proces produkcyjny 7,1% 5,0% 14,0% 15,3% 21,4% Wprowadziła nowe produkty 5,0% 15,4% 14,3% 15,3% 21,2% Inne 10,0% 18,6% 21,5% 20,4% 30,6% Nie wiem Żadne z powyższych 4,1% 4,7% 2,9% 5,0% 4,1% 3,8% 3,5% 4,3% 2,5% 4,1% % 10% 20% 30% 40% 50% Źródło: badanie CATI 110

111 6.4. Dynamika zmian struktury gospodarczej w województwie mazowieckim i Polsce konsekwencje dla przewidywanych zmian w wykorzystaniu instrumentów finansowych Jak pokazują dane zawarte w Tabeli 29, struktura gospodarki województwa mazowieckiego charakteryzuje się wyraźnie wyższym aniżeli średnio dla Polski udziałem grup sekcji G, H, I, J (handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja) oraz sekcji K, L (działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości). Zdecydowanie mniej dla gospodarki województwa mazowieckiego niż dla gospodarki Polski znaczy natomiast przemysł (sekcje B, C, D, E). Na przestrzeni lat największy wzrost dokonał się w sekcji F Budownictwo (z 4,9% do 7,1% ogólnej wartości dodanej brutto), co można z dużym prawdopodobieństwem powiązać ze wzmożoną realizacją inwestycji infrastrukturalnych przed Euro Jednocześnie najszybciej zmniejszały swój udział sekcje G, H, I, J (z 35,5% do 33,5%) oraz sekcja C Przetwórstwo przemysłowe (z 12,1% do 11,7%). Tabela 29. Wartość dodana brutto według grup sekcji PKD, Wyszczególnienie przemysł (sekcje B,C,D,E) przetwórstwo przemysłowe (sekcja C) POLSKA 24,5 24,6 24,3 24,6 24,7 25,6 19,3 19,6 18,9 18,7 18,5 19,3 Mazowieckie 15,8 15,2 14,7 15,3 15,3 15,8 12,1 11,6 11,2 11,3 11,1 11,7 Wyszczególnienie budownictwo (sekcja F) handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja (sekcje G,H,I,J) POLSKA 6,2 6,9 7,5 7,8 8,0 8,0 30,4 29,4 29,2 30,2 29,5 28,9 Mazowieckie 4,9 5,7 5,8 6,3 6,8 7,1 35,5 34,3 34,1 35,3 34,5 33,5 Wyszczególnienie działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości (sekcje K,L) pozostałe usługi (sekcje M,N,O,P,Q,R,S,T) POLSKA 11,1 11,6 11,5 9,7 10,1 10,1 23,6 23,3 24,0 24,2 24,0 23,5 Mazowieckie 15,3 16,5 16,3 14,1 14,8 15,1 24,9 24,6 25,6 26,0 25,4 25,0 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Niestety, statystyka publiczna jedynie w nikłym zakresie (opisanym wcześniej w pkt. 3.4 raportu) mierzy stopień wykorzystania poszczególnych instrumentów finansowych przez przedsiębiorstwa, w związku z czym nie sposób przeprowadzić ilościowej analizy wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza. Jedyne możliwości oceny tego wpływu istnieją w jakościowych analizach powstających w wyniku realizacji podobnych do niniejszego, przyczynkowych badań. Jak wcześniej pokazano, ocena tego wpływu przez przedsiębiorców uczestniczących w niniejszym badaniu jest jednoznacznie pozytywna i najczęściej znajduje swoje odzwierciedlenie w obszarze zwiększonych przychodów i zysków (w wyniku realizacji inwestycji wspartej instrumentami finansowymi) oraz odzyskanej płynności finansowej. Zaledwie 3,8% respondentów neguje taki wpływ. Warto poczynić uwagę o potencjale wsparcia dla przedsięwzięć podejmowanych w sektorach innowacyjnych, które są głównym obszarem zainteresowania funduszy wysokiego ryzyka i aniołów biznesu. Ten obszar ma zapewne szanse na najbardziej dynamiczny rozwój w oparciu 111

112 o instrumenty finansowe przy utrzymaniu silnie wzrostowej tendencji zasilania finansowego dla funduszy venture capital i szerszej popularyzacji wśród przedsiębiorców idei finansowania udziałowego. Najważniejsze wnioski 1. Z instrumentów finansowych, które oferują instytucje finansowe z obszaru województwa mazowieckiego najczęściej korzystają firmy z branż: budownictwo i handel detaliczny, co w dużej mierze odzwierciedla strukturę branżową aktywnych podmiotów gospodarczych na Mazowszu. 2. W pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego w województwie mazowieckim najbardziej aktywne były firmy przemysłowe (79,7%), a najmniej firmy usługowe (70,8%). 3. Niezależnie od sektora, w którym respondenci prowadzą działalność, najwięcej firm było zainteresowanych lub próbowało pozyskać leasing. 4. Poszczególne branże charakteryzuje różny stopień zainteresowania poszczególnymi instrumentami finansowymi. I tak, firmy przemysłowe były częściej zainteresowane kredytem długoterminowym (powyżej 3 lat) i leasingiem, a mniej pożyczką z instytucji pożyczkowych. Zainteresowanie firm budowlanych wzbudzał szczególnie kredyt krótkoterminowy. Dla firm handlowych bardziej pożądany był kredyt krótkoterminowy, a mniej niż w przypadku innych branż kredyt długoterminowy. Z kolei firmy usługowe relatywnie częściej próbowały sięgnąć po pożyczkę z instytucji pożyczkowych i dotację bezzwrotną, a rzadziej po leasing oraz kredyt bankowy (zarówno długo-, jak i krótkoterminowy). 5. Podstawowe cele starań o pozyskanie wsparcia to realizacja inwestycji materialnych (70% respondentów) i zwiększenie płynności finansowej (30%). 6. Wśród korzyści odniesionych dzięki realizacji inwestycji wspartej przez instrumenty finansowe na ogół najczęściej wskazywano zwiększenie przychodów (34,5%) i odzyskanie płynności finansowej (28,0%). 7. Blisko dwie trzecie respondentów badania nie było zainteresowanych jak dotychczas nowoczesnymi instrumentami finansowymi rozumianymi tu jako nietradycyjne instrumenty finansowe i obejmującymi instrumenty poprawiające płynność finansową oraz instrumenty o charakterze udziałowym. 8. Nie jest możliwa ilościowa analiza wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na gospodarkę Mazowsza z uwagi na brak danych dostarczanych przez statystykę publiczną. Możliwa jest jedynie jakościowa ocena tego wpływu pochodząca z analiz wykonywanych w ramach przyczynkowych (nie usystematyzowanych) badań. 112

113 7. Określenie wpływu wykorzystania instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza oraz wpływu instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu, w tym na określenie inteligentnej specjalizacji Mazowsza analiza od 2007 roku Obszary inteligentnej specjalizacji Mazowsza Inteligentna specjalizacja regionu określa osie regionalnej polityki innowacyjności, wokół których koncentruje się potencjał rozwojowy regionu. Definiuje się ją jako obszary funkcjonalne leżące na styku różnych sektorów gospodarki, technologii i procesów usługowych, które powinny dynamizować aktywność podmiotów w dziedzinach priorytetowych dla rozwoju regionu. Obszary gospodarcze zidentyfikowane jako wiodące dla rozwoju gospodarki Mazowsza to 65 : sektor chemiczny sektor medyczny sektor rolno-spożywczy sektor energetyczny sektor IT sektor budowlany Technologie wiodące, na których powinien bazować rozwój gospodarczy regionu to: biotechnologia technologie informacyjno-komunikacyjne nanotechnologie fotonika elektronika. Rozwój gospodarczy województwa mazowieckiego mają wspierać ponadto procesy usługowe: usługi B2B usługi B+R. 65 Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza (aktualizacja Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza ), projekt, Warszawa 2014, s

114 7.2. Wpływ instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego Mazowsza Próbę analizy wpływu instrumentów finansowych na tempo wzrostu gospodarczego województwa mazowieckiego w oparciu o dostępne dane statystyki publicznej można przeprowadzić jedynie w odniesieniu do kredytów bankowych i pożyczek. Poniżej na wykresach przedstawiono dane obrazujące rozwój w okresie ostatnich 6 lat przedsiębiorstw w poszczególnych sekcjach PKD w województwie mazowieckim na tle całego kraju. W lewej kolumnie dla każdej sekcji PKD zestawiono wskaźniki dla Mazowsza i Polski przedstawiające relację wysokości kredytów bankowych i pożyczek do wysokości przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów uzyskanych w danym okresie. Wykresy w prawej kolumnie przedstawiają wskaźniki rentowności netto dla przedsiębiorstw Mazowsza i Polski w poszczególnych sekcjach PKD. POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 40% 30 30% 20 20% 10 10% 0% Górnictwo i wydobywanie Górnictwo i wydobywanie -20 POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 6% 6 5% 5 4% 4 3% 3 2% 2 1% 1 0% Przetwórstwo przemysłowe Przetwórstwo przemysłowe POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 4% 3% 2% 1% 0% Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych 114

115 POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 10% 30 8% 6% 4% % 5 0% Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 7% 7 6% 6 5% 5 4% 4 3% 2% 1% 0% Budownictwo Budownictwo POLSKA Mazowieckie 5% 4% 3% 2% 1% 0% Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych POLSKA Mazowieckie Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych 115

116 POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 5% 5 4% 4 3% 3 2% 2 1% 1 0% Transport i gospodarka magazynowa Transport i gospodarka magazynowa POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 14% 12 12% 10% 8% 6% 4% 2% % Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 10% 14 8% 6% % 6 2% 4 2 0% Informacja i komunikacja Informacja i komunikacja POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 10% 12 8% 6% 4% 2% % Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 116

117 POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 8% 8 6% 6 4% 4 2% 2 0% Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 25% 8 20% 6 15% 10% 4 5% 2 0% Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 40% 14 30% % % 0% Edukacja Edukacja POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 8% 6 6% 4 2 4% 2% 0% Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Opieka zdrowotna i pomoc społeczna

118 POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 3% 6 5 2% 4 3 1% 2 1 0% Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją POLSKA Mazowieckie POLSKA Mazowieckie 5% 10 4% 8 3% 6 2% 4 1% 2 0% Pozostała działalność usługowa Pozostała działalność usługowa Dynamika wzrostu udziału kredytów bankowych i pożyczek zaciągniętych przez mazowieckie przedsiębiorstwa 66 w latach była najwyższa w następujących sekcjach: B - Górnictwo i wydobywanie, H - Transport i gospodarka magazynowa, M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna. W sekcji P Edukacja silny wzrost odnotowano dopiero w 2013 roku, więc nie sposób ocenić, czy ma on trwały charakter. Dynamika wzrostu tego wskaźnika w województwie mazowieckim najsilniej wyprzedzała tempo jego wzrostu dla ogółu firm krajowych w sekcjach: B - Górnictwo i wydobywanie i P Edukacja. Na zmiany wskaźnika rentowności netto dla firm Mazowsza w latach decydujący wpływ miał kryzys gospodarczy, którego apogeum przypadło na lata Jego negatywne skutki pod względem uzyskiwanej rentowności najbardziej negatywnie odczuły mazowieckie firmy w sekcjach: F Budownictwo, B - Górnictwo i wydobywanie, J - Informacja i komunikacja oraz S - Pozostała działalność usługowa. Trajektoria zmian w rentowności firm z województwa mazowieckiego w porównaniu z firmami ogólnopolskimi była w analizowanym okresie w przypadku większości sekcji mocno zbliżona, jednakże dostrzegalne były też wyraźne różnice w niektórych sekcjach. Najsilniej in minus zaznaczyły się one w sekcjach: B - Górnictwo i wydobywanie (od 2009 roku) i C - Przetwórstwo przemysłowe (od 2011 roku), natomiast in plus w sekcji E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją (od 2010 roku). Próbując powiązać skalę wykorzystania podstawowego zewnętrznego źródła finansowania przedsiębiorstw jakim są kredyty bankowe i pożyczki, których podstawowym przeznaczeniem jest 66 Dotyczy podmiotów gospodarczych prowadzących księgi rachunkowe i zobowiązanych do sporządzania co kwartał sprawozdania o przychodach, kosztach i wyniku finansowym - F-01/I-01 (z wyjątkiem podmiotów, których podstawowym rodzajem działalności jest działalność zaklasyfikowana według PKD do sekcji "Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo" oraz "Działalność finansowa i ubezpieczeniowa"), w których liczba pracujących przekracza 49 osób. 118

119 realizacja inwestycji materialnych prowadzących do podniesienia poziomu konkurencyjności przedsiębiorstw, z efektywnością funkcjonowania przedsiębiorstw mierzoną wskaźnikiem rentowności netto nie można stwierdzić bezpośredniej zależności pomiędzy nimi. Oczywiście należy pamiętać, że efekty realizacji inwestycji mogą pojawić się dopiero po pewnym czasie (2-3 lat). Jednakże nawet uwzględnienie tego czynnika nie daje podstaw do formułowania zależności pomiędzy wykorzystaniem zewnętrznych źródeł finansowania a efektywnością działania przedsiębiorstw. Czasami nawet efektom zwiększonego zastosowania instrumentów finansowych towarzyszy pogorszenie efektywności działania przedsiębiorstw (co widać na przykładzie sekcji: B - Górnictwo i wydobywanie oraz F - Budownictwo), jednakże nie należy doszukiwać się w tym przypadku zależności przyczynowo-skutkowej pomiędzy tymi zjawiskami, a ich współwystępowanie należy raczej tłumaczyć trudnościami strukturalnymi (niską konkurencyjnością) całej branży. Łączna wysokość zadłużenia z tytułu kredytów bankowych i pożyczek zaciągniętych przez przedsiębiorstwa niefinansowe w województwie mazowieckim o liczbie pracujących 49 i więcej osób wyniosła w 2013 roku mln zł. Na tym tle bardzo skromnie wypadają instrumenty o charakterze niekomercyjnym. W ramach Inicjatywy JEREMIE w województwie mazowieckim ze wsparcia w ramach Funduszu Powierniczego skorzystało w 2013 roku 499 firm sektora MSP, z czego zdecydowaną większość stanowiły firmy mikro (Tabela 30). Wysokość wsparcia wyniosła nieco ponad 33 mln zł. Jedna trzecia tej kwoty trafiła do firm start-up owych. Tabela 30. Struktura i wysokość wsparcia firm sektora MSP w województwie mazowieckim w ramach Inicjatywy JEREMIE w 2013 roku Typ MŚP Liczba % ogólnej liczby MŚP Wsparcie z Funduszu Powierniczego w zł Wartość udzielonego wsparcia w zł Wartość pozyskanych kredytów/pożyczek w PLN mikro ,99% , , ,00 małe 14 2,81% , , ,00 średnie 1 0,20% , , ,00 SUMA ,00% , , ,00 start-up ,06% , , ,00 Źródło: dane udostępnione przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego Pod względem łącznej wielkości udzielonego wsparcia dominuje wsparcie udzielone w kwotach do 100 tys. zł. Średnia wartość jednostkowego wsparcia udzielonego MŚP wyniosła ,90 zł (średnia wartość jednostkowa poręczenia to ,34 zł, pożyczki ,22 zł, reporęczenia ,00 zł). 119

120 Tabela 31. Struktura wielkościowa wsparcia firm sektora MSP w województwie mazowieckim w ramach Inicjatywy JEREMIE w 2013 roku Lp. Wysokość wsparcia Wartość pożyczek/kredytów i poręczeń (w zł) Udzielone wsparcie procentowo (%) Udzielone wsparcie liczbowo (szt.) 1. <= ,00 66, , ,00 29, , ,00 3, > ,00 0,00 0,00 0 Suma ,00 100, Źródło: dane udostępnione przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego Ogółem wsparcie uzyskały MSP prowadzące działalność w 17 sektorach gospodarki. Największy podmiotowo udział miały: handel hurtowy i detaliczny (34,27%), działalność profesjonalna i naukowa (11,02%), przetwórstwo przemysłowe (10,82%), budownictwo (9,62%), działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (7,01%), transport i gospodarka magazynowa (4,41%), informacja i komunikacja (4,41%), pozostałe sektory łącznie (18,44%). Kolejność sektorów gospodarki wg wartości przekazanego wsparcia przedstawia się analogicznie w pierwszych trzech pozycjach. Na czwartym miejscu znajduje się działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (8,11%), później budownictwo (6,81%), a dalej opieka społeczna i pomoc zdrowotna (4,41%). Pozostałe segmenty wspierane przez projekt JEREMIE na Mazowszu osiągnęły poziom pomiędzy 0,49% a 3,9%. Tabela 32. Przeznaczenie wsparcia firm sektora MSP w województwie mazowieckim w ramach Inicjatywy JEREMIE w 2013 roku Lp. Przeznaczenie wsparcia Liczba pożyczek/ poręczonych kredytów udzielonych na cel (%) Wartość pożyczek/kredytów i poręczeń udzielonych na cel w zł (%) 1. Zakup, budowa lub modernizacji obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych 131 (26,25%) ,00 (25,30%) 2. Tworzenie nowych miejsc pracy 17 (3,41%) ,00 (3,65%) 3. Wdrażanie nowych rozwiązań technicznych lub technologicznych 10 (2%) ,00 (1,48%) Zakup wyposażenia w maszyny, urządzenia, aparaty w tym także zakup środków transportu bezpośrednio związanych z celem realizowanego przedsięwzięcia Inne cele gospodarcze przyczyniające się do rozwoju MŚP 223 (44,69%) 118 (23,65%) ,00 (39,92%) ,00 (29,65%) SUMA ,00 Źródło: dane udostępnione przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego 120

121 Wsparcie dostarczane w takiej wysokości z pewnością nie jest w stanie znacząco wpłynąć na procesy rozwoju gospodarczego na Mazowszu. Pomimo relatywnie niewielkiej (w porównaniu z kredytami bankowymi i pożyczkami) wysokości wsparcia warto jednakże podkreślić, że trafia ono do przedsiębiorstw sektora MSP, które nie są atrakcyjnym partnerem dla instytucji komercyjnych Wpływ instrumentów finansowych na procesy innowacyjne na Mazowszu Innowacyjność mazowieckich przedsiębiorstw z sektora usług zdecydowanie, bo aż o 4,48 p. proc., przewyższa innowacyjność ogólnopolskich firm reprezentujących ten sektor (Tabela 33). Ta przewaga zaznacza się we wszystkich rodzajach wprowadzanych innowacji. Z kolei firmy przemysłowe są mniej innowacyjne od ich krajowych odpowiedników. Tabela 33. Przedsiębiorstwa innowacyjne według rodzajów wprowadzanych innowacji, Przedsiębiorstwa z sektora usług Wyszczególnienie ogółem wprowadzające nowe lub istotnie ulepszone produkty POLSKA 16,12 13,95 12,79 11,57 12,38 10,66 7,99 7,87 6,35 7,05 Mazowieckie 21,99 18,11 15,56 13,75 16,86 15,06 11,44 9,83 6,32 11,26 wprowadzające nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty wprowadzające nowe lub istotnie ulepszone procesy POLSKA 6,51 4,41 4,27 3,35 3,43 12,76 10,70 9,99 8,97 9,11 Mazowieckie 9,35 6,66 5,48 3,34 5,05 17,94 14,70 12,53 11,67 10,94 Przedsiębiorstwa przemysłowe wprowadzające nowe lub istotnie ogółem ulepszone produkty POLSKA 21,39 18,06 17,10 16,10 16,51 15,57 12,66 12,10 11,23 11,19 Mazowieckie 25,84 16,20 17,31 13,89 15,27 17,50 11,25 12,12 10,14 11,27 wprowadzające nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty wprowadzające nowe lub istotnie ulepszone procesy POLSKA 9,39 6,96 6,75 6,12 5,63 17,18 13,76 12,86 12,36 12,44 Mazowieckie 11,21 6,56 6,55 5,30 6,14 21,30 11,67 12,81 11,00 10,88 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Próbując odnieść wyniki uzyskiwane przez mazowieckie przedsiębiorstwa w zakresie innowacyjności do stopnia wykorzystania instrumentów finansowych można wskazać, że począwszy od 2009 roku dynamika zmian wysokości nakładów na innowacje finansowanych kredytem bankowym utrzymuje się dla firm usługowych z Mazowsza na poziomie dwukrotnie wyższym aniżeli dla firm ogólnopolskich reprezentujących ten sektor. To zjawisko może tłumaczyć przewagę mazowieckich firm usługowych nad ogólnopolskimi pod względem innowacyjności. Z kolei jak wcześniej wskazywano wykorzystanie kredytów bankowych jako źródła finansowania działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa przemysłowe na Mazowszu zmniejszało się w latach szybciej na Mazowszu, aniżeli w całej Polsce. Widać tu wyraźnie pewne prawidłowości, co sprawia, że należy uznać za wysoce prawdopodobne, że są one konsekwencją skali wykorzystania finansowania zewnętrznego. 121

122 7.4. Instrumenty finansowe a możliwość wdrożenia inteligentnej specjalizacji Mazowsza Analizę adekwatności poszczególnych instrumentów finansowych najlepiej przeprowadzić poprzez analizę możliwości ich wykorzystania w obszarach określonych przez inteligentną specjalizację regionu. Odpowiednie zestawienie zawiera Tabela 34 poniżej. Analiza uwzględnia typową wielkość inwestycji realizowanych w danym obszarze przez podmioty gospodarcze i ich adekwatność do możliwości zastosowania danego instrumentu, dostępność oraz postrzegane przez kapitałodawcę ryzyko związane z realizacją inwestycji w danym obszarze. Tabela 34. Adekwatność poszczególnych instrumentów finansowych dla wsparcia rozwoju inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego Obszary inteligentnej specjalizacji Kredyt bankowy i pożyczka Leasing Dotacja Faktoring/ forfaiting Instrumenty kapitałowe (VC, seed, anioły biznesu) Obszar gospodarczy sektor chemiczny sektor medyczny sektor rolno-spożywczy sektor energetyczny sektor IT sektor budowlany Technologie wiodące biotechnologia ICT nanotechnologie fotonika elektronika Procesy usługowe usługi B2B usługi B+R gdzie adekwatność wysoka, ++ - adekwatność średnia, + - adekwatność niska Źródło: opracowanie własne Przeprowadzona powyżej analiza wskazuje, że obszary inteligentnej specjalizacji wyznaczone dla województwa mazowieckiego w większości przypadków dają duże możliwości ich wsparcia przez różnorodne instrumenty finansowe, bowiem zakładają ich rozwój oparty na innowacyjnych technologiach, przeważnie chętnie wspierany przez kapitałodawców. Konkurencyjność regionalna wymaga wyłaniania się w regionie przełomowych technologii, co jednak jest obarczone dużym ryzykiem niepowodzenia przedsięwzięcia. Dla wsparcia działań proinnowacyjnych tego rodzaju warto wykorzystać instrumenty o charakterze udziałowym (fundusze venture capital, fundusze seed, aniołów biznesu) oraz dotacje, które powinny akceptować wyższy poziom ryzyka wspieranego przedsięwzięcia. Ich adekwatność została w większości przypadków oceniona jako wysoka, a jedynie nieliczne obszary nie leżą w obszarze preferencji niektórych instrumentów finansowych. Konfiguracja obszarów inteligentnej specjalizacji stwarza szerokie pole do wykorzystania istotnego atutu województwa mazowieckiego, jakim jest wysoka liczba jednostek naukowych i uczelni wyższych, 122

123 realizujących szerokie spektrum badań. Wykorzystanie tkwiącego tu potencjału poprzez profesjonalizację usług B+R świadczonych przedsiębiorcom może stanowić jeden z filarów przewagi konkurencyjnej województwa. Duże zapotrzebowanie na instrumenty finansowe powinny też zgłaszać sektory wiedzy, które w województwie mazowieckim dysponują znaczącym potencjałem i dynamicznie się rozwijają, zarówno pod względem liczby podmiotów, jak i generowanego przez nie zatrudnienia. Najważniejsze wnioski 1. Obszary inteligentnej specjalizacji zaproponowane dla województwa mazowieckiego obejmują branże gospodarki o wysokim stopniu zróżnicowania, od tradycyjnych po nowoczesne, co przekłada się na konieczność zastosowania dla ich wsparcia różnorodnych instrumentów finansowych. 2. Pomimo dużej różnorodności branżowej rozwój poszczególnych obszarów wspieranych w ramach inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego zakłada ich rozwój oparty na innowacyjnych technologiach. 3. Jednym z filarów rozwoju obszarów określonych jako inteligentne specjalizacje powinna się stać szersza współpraca z jednostkami naukowymi i uczelniami wyższymi w zakresie prac badawczorozwojowych. 4. Dla wsparcia wyłaniania się przełomowych technologii, obarczonych jednakże dużym ryzykiem niepowodzenia przedsięwzięcia, warto wykorzystać instrumenty o charakterze udziałowym (fundusze venture capital, fundusze seed, aniołów biznesu) oraz dotacje. 5. Duże zapotrzebowanie na instrumenty finansowe zgłaszają sektory wiedzy, które dynamicznie rozwijają się na Mazowszu. 123

124 8. Analiza współpracy przedsiębiorstw i sfery nauki oraz wykorzystania w ramach tej współpracy instrumentów finansowych porównanie regionów Polski z Mazowszem. Współpraca mazowieckich przedsiębiorców ze światem nauki nie jest zjawiskiem częstym. Respondenci pytani, czy kiedykolwiek ich firma miała styczność z uczelnią wyższą, instytutem naukowo-badawczym, jednostką badawczo-rozwojową lub instytutem PAN w 24% udzielili twierdzącej odpowiedzi. Przecząco odpowiedziało prawie 74% respondentów. Biorąc pod uwagę, że w większości badane były firmy powyżej 3 lat działania, wskaźnik poziomu współpracy należy uznać za niezbyt wysoki. Jednak według badania J. Marszałek na firmach województwa łódzkiego wskaźnik ten jest dokładnie taki sam 67. Analizując odpowiedzi przedsiębiorców według subregionów można stwierdzić, że poziom współpracy ze środowiskiem akademickim jest prawie wszędzie taki sam. Niewielką przewagę zyskuje subregion radomski, co jednak może być związane z lokalizacją na jego terenie podmiotów, które ze względu na rozwój i korzystne warunki społeczno - ekonomiczne przeniosły swoją aktywność w ten rejon. Tradycyjnie jednak podmioty te są związane ze środowiskiem stołecznym i tu współpracują z nauką. Z drugiej strony najmniejsze doświadczenie w tym zakresie ma uboższy subregion Warszawski Wschodni. Wykres 36. Współpraca badanych przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi 100% 80% 60% 40% 20% % 75% 71% 76% 83% 65% 78% 35% 25% 26% 24% 14% 19% 0% 3% 0% 0% 3% 3% Tak Nie Nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: badanie własne ankieta CATI Wśród instytucji naukowych, najczęstsze kontakty biznesem mają uczelnie z prawie 80% wskaźnikiem, na drugim miejscu są jednostki badawczo naukowe (35%), stosunkowo najrzadziej przedsiębiorcy współpracują z instytutami PAN (7,5%). Współpraca z Instytutami badawczo naukowymi jest bardziej preferowana przez przedsiębiorstwa z subregionów ostrołęcko siedleckiego i radomskiego. Może to wynikając z charakteru lokowanych na tych terenach przedsiębiorstw (szczególnie w subregionie radomskim). Na te obszary przeniosły swoją działalność rozwijające się firmy produkcyjne korzystające z dobrodziejstw SSE oraz absorbujące potencjał ludzki subregionu o tradycjach przemysłowych. 67 Dr Jakub Marszałek, Raport cząstkowy, ANALIZA WSPÓŁPRACY POMIĘDZY SFERĄ NAUKI A PRZEDSIĘBIORSTWAMI W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM W ZAKRESIE DZIAŁALNOŚCI INNOWACYJNEJ. Wyniki badania ankietowego, Łódź 2013, s

125 Według badania przedsiębiorstw przeprowadzonego w 2013 roku przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie, najaktywniejsze w kooperacji z uczelniami i działającymi przy nich CTT są firmy z terenu Warszawy, subregionu Warszawsko Zachodniego i Radomskiego, w następnej kolejności jest region Płocki. Najmniej powiązań z nauką wg tego badania zdiagnozowano w obszarze subregionu ciechanowskiego i siedleckiego 68. Wykres 37. Rodzaje instytucji naukowych z którymi współpracowali przedsiębiorcy. 100% 83% 78% 80% 83% 80% 60% 75% 77% 60% 50% 40% 33% 33% 38% 20% 25% 20% 8% 0% 0% 8% 0% 0% 5% 0% 0% 0% 0% % Uczelnia wyższa Instytut badawczo-rozwojowy Instytut PAN Nie wiem Źródło: badanie własne ankieta CATI Jak pokazało przeprowadzone badanie środki finansowe przeznaczone na finansowanie zakupu usług jednostek naukowych tylko w 19,4% pochodziły ze źródeł zewnętrznych. Przedsiębiorstwa średnio w 75% finansowały tę działalność ze środków własnych. Nieco korzystniej kształtuje się sytuacja w tym zakresie w regionie łódzkim, gdzie: Przedsiębiorstwa finansują wydatki na działalność innowacyjną (podmioty mogły wskazać trzy najważniejsze źródła) przede wszystkim z zysku niepodzielonego (58,4%), wkładów wspólników (44,2%) i kredytu bankowego (43,2%). Rzadko wykorzystują do tego celu emisję obligacji (0,5%) czy akcji (2,6%) oraz fundusze venture capital i aniołów biznesu (1,0%) Por. Analiza rynku nowych technologii w regionie Mazowsza, Raport końcowy, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa czerwiec 2013 r, s Op. Cit. s

126 Wykres 38. Źródła finansowania współpracy badanych przedsiębiorców z instytucjami naukowymi 100% 100% 91% 80% 74% 75% 80% 60% 60% 50% 50% 40% 40% 17% 20% 19% 20% 10% 9% 0% 0% 0% 6% 0% 0% 0% % finansowanie zewnętrzne finansowanie własne nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: badanie własne ankieta CATI Najsprawniejszymi w pozyskiwaniu środków na finansowanie współpracy z nauką są przedsiębiorcy z subregionu radomskiego (50% finansowania zewnętrznego) i ciechanowsko płockiego (40%). Przedsiębiorstwa Miasta Stołecznego Warszawy stosunkowo mało korzystają z zewnętrznych źródeł finansowania działań wspólnych z ośrodkami naukowymi 70. Zapewne wynika to z faktu, że w strukturze Warszawskich przedsiębiorstw dominują firmy mikro i małe, co wskazuje na stosunkowo niski potencjał w zakresie takiej współpracy. Najsłabiej prezentują się subregiony: Warszawski Wschodni (100% środków własnych) i Warszawski Zachodni (90% środków własnych). Oba te regiony wcześniej już słabo współpracowały ze środowiskiem naukowym. Wykres 39. Zakres współpracy badanych przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi/ badawczorozwojowymi. 1% 2% 9% 1% 13% 15% 13% uzyskanie opinii o innowacyjności skorzystanie z usługi świadczonej przez jednostkę naukową skorzystanie z doradztwa/pomocy pracowników naukowych 31% 7% 5% staż/praca studentów/pracowników naukowych w przedsiębiorstwie zakup gotowego rozwiązania/urządzenia 3% wspólna realizacja projektów o charakterze badawczo-rozwojowym Źródło: badanie własne ankieta CATI 70 Według danych zawartych w opracowaniu przygotowanym na zlecenia Urzędu Miasta Warszawy Diagnoza usług okołobiznesowych dla Miasta Warszawy, Warszawa 2012 wynika, że w 2010 roku 70 % podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w Warszawie było podmiotami osób fizycznych, a wśród rodzajów działalności dominowały handel, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna. Przemysł stanowił nieco ponad 7% wszystkich podmiotów gospodarczych. 126

127 Współpraca firm mazowieckich z jednostkami naukowymi jest bardzo zróżnicowana, jednak prace związane z rozwojem technologicznym przedsiębiorstw stanowią prawie 62% wszystkich wspólnych działań. Na drugim miejscu plasują się oceny i ekspertyzy. Najrzadziej współpraca przedsiębiorstw z naukowcami polegała na kształceniu (zarówno przedsiębiorców przez naukowców, jak i naukowców w firmach), ta aktywność stanowiła nieco ponad 10% całości kontaktów. W porównywanym badaniu regionu łódzkiego obszary współpracy zostały sprecyzowane w nieco inny sposób: Wspólne projekty B+R 27,3% Udział we wspólnych przedsięwzięciach (firmach/ jednostkach B+R/ jednostkach transferu technologii) 22,7% Umowa licencyjna 3,6% Szkolenia personelu firmy 21,8% Zlecenie wykonania np. prototypu, serii próbnej 24,5% Konsulting uczelni wyższej/ jednostki B+R na rzecz firmy 28,2% Zlecenie wykonania badań przez uczelnię/jednostkę B+R na rzecz firmy 34,5% 71 Ponadto autor łódzkiego badania wskazuje, że podmioty gospodarcze o profilu produkcyjnym znacznie częściej nawiązują współpracę ze światem nauki aniżeli firmy usługowe. Z kolei pomorskie przedsiębiorstwa przy wprowadzaniu innowacji koncentrują się na pozyskiwaniu informacji ze swojego najbliższego otoczenia, w tym: klientów, dostawców i konkurentów. Dość wysokie znaczenie mają w tym zakresie również źródła otwarte, takie jak: czasopisma, targi czy wystawy. Szkoły wyższe oraz jednostki badawczo-rozwojowe nie są uważane za wartościowe zaledwie kilka procent przedsiębiorstw wskazuje, iż korzysta ze źródeł związanych z sektorem B+R, takich jak zakup licencji, zakup prac badawczo-rozwojowych z jednostek naukowych czy wspólne projekty z jednostkami naukowymi. 72 W świetle przedstawionych wyżej wyników badań można stwierdzić, że aktywność przedsiębiorstw regionu Mazowsza w zakresie współpracy ze środowiskiem naukowym jest dość duża. Szczególnie istotne jest ich zaangażowanie w finansowanie wspólnych projektów. 71 J. Marszałek s z dnia

128 Tabela 35 Zakres współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi/ badawczo-rozwojowymi wg subregionów Mazowsza. Subregion uzyskanie opinii o innowacyjności skorzystanie z usługi świadczonej przez jednostkę naukową 73 skorzystanie z doradztwa/pomocy pracowników naukowych staż/praca studentów/pracowników naukowych w przedsiębiorstwie zakup gotowego rozwiązania/urządzenia wspólna realizacja projektów o charakterze badawczo-rozwojowym zakup praw do patentu/praw do wyników badań zlecenie prac badawczo rozwojowych lub zakup ich wyników kształcenie lub przeszkolenie personelu firmy zakup licencji Inne Ciechanowsko-Płocki 17% 17% 0% 17% 0% 50% 17% 0% 0% 0% 17% M. st. Warszawa 15% 17% 5% 8% 3% 52% 0% 13% 12% 0% 18% Ostrołęcko-Siedlecki 40% 20% 20% 20% 0% 40% 0% 20% 0% 0% 0% Radomski 67% 17% 17% 0% 17% 17% 0% 17% 0% 0% 33% Warszawski 50% 25% 25% 25% 0% 25% 0% 0% 0% 0% 0% Wschodni Warszawski 8% 231% 0% 8% 8% 15% 0% 15% 8% 8% 23% Zachodni Źródło: badanie własne ankieta CATI Wśród subregionów Mazowsza we współpracy związanej z nowymi rozwiązaniami technologicznymi prym wiedzie M. St. Warszawa (68%), przed subregionem radomskim i ciechanowsko-płockim (po 67%). Najsłabiej prezentuje się w tym zakresie subregion Warszawski Zachodni (46%) i Warszawski Wschodni (25%). Plany przedsiębiorstw województwa mazowieckiego w zakresie współpracy ze środowiskiem naukowym wskazują jednak na zmniejszenie zainteresowania tą współpracą. Pytane o plany co do współpracy z naukowcami firmy tylko w 17,9% wskazały na zainteresowanie taką współpracą, 71% zaś udzieliło odpowiedzi przeczącej. 73 np. wykonanie pomiarów, opracowanie dokumentacji technicznej etc, opracowanie urządzenia 128

129 Wykres 40. Planowane przez przedsiębiorstwa nawiązanie współpracy w obszarze badań z podmiotami z sektora badań i rozwoju Warszawski Zachodni Warszawski Wschodni Radomski Ostrołęcko-Siedlecki M. st. Warszawa Ciechanowsko-Płocki 15,9% 10,1% 13,8% 3,4%,0% 35,3% 14,3% 23,8% 10,8% 19,5% 8,3% 25,0% 73,9% 82,8% 64,7% 61,9% 69,7% 66,7% Źródło: opracowanie własne,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0% Nie wiem/trudno powiedzieć Nie Tak Najmniej taką współpracą zainteresowani są przedsiębiorcy subregionu Warszawskiego Wschodniego, co potwierdza słabszą kondycję gospodarczą na tym obszarze. Liderem jest subregion radomski, w następnej kolejności ciechanowsko płocki. Uwzględniając niezdecydowanych należy jednak stwierdzić, że potencjalne zainteresowanie współpracą z ośrodkami naukowymi może być nawet na poziomie 40% w regionie, co na pewno należałoby wykorzystać w nadchodzącym okresie finansowania. Reasumując, należy stwierdzić, że mazowieckie przedsiębiorstwa nie są liderami w zakresie współpracy z nauką, tym niemniej są obszary tego regionu zdecydowanie gotowe na taką współpracę. Dobrym prognostykiem dla rozwoju kooperacji jest gotowość firm do ponoszenia kosztów takiego współdziałania z zasobów własnych. Najważniejsze wnioski: 1. Integrowanie działań w zakresie zwrotnych instrumentów finansowych w regionie z działaniami realizowanymi przez NCBR w zakresie finansowania przedsięwzięć wspólnych przedsiębiorców i jednostek badawczych. W tym zakresie należałoby uwzględnić możliwość montażu finansowego pożyczek dla przedsiębiorców z projektami finansowanymi instrumentami bezzwrotnymi, w których wkład przedsiębiorców będzie sięgał nawet 50% wartości projektu. 2. Uruchomienie w instytucjach finansowych (pożyczkowych i poręczeniowych) instrumentów ukierunkowanych na wsparcie przedsięwzięć inwestycyjnych z obszarów inteligentnych specjalizacji. 3. Wykorzystanie sieci MSODI do intensywnego upowszechniania instrumentów inżynierii finansowej (zarówno bezzwrotnych jak i zwrotnych) w środowisku przedsiębiorców regionu dla zwiększenia wykorzystania instrumentów zwrotnych będących w dyspozycji instytucji otoczenia biznesu i BGK. 129

130 9. Analiza problemów, w tym zagrożenia i bariery związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, działania zmniejszające te bariery w tym w odniesieniu do Mazowsza oraz szanse i korzyści związane z wykorzystaniem instrumentów finansowych, np. efekt dźwigni finansowej. Ogólnie panująca opinia o trudnym dostępie do źródeł finansowania działalności gospodarczej nie do końca znalazła odzwierciedlenie w przeprowadzonym badaniu. Spośród wszystkich badanych podmiotów 77% wskazało, że nie dostrzega istotnych barier w pozyskiwaniu zasilenia finansowego. Pozostałe podmioty wskazywały przede wszystkim na bariery w postaci: 1. dodatkowych, nieprzewidzianych kosztów obsługi - 6,1% 2. zwiększenia kosztów obsługi zobowiązania związanych ze zmianą warunków rynkowych (np. kursu walutowego, stopy oprocentowania itd.) 2,4% 3. opóźnień w uzyskaniu korzyści z inwestycji 0,7% 4. trudności ze spłatą zobowiązania 2,4% 5. sposobu rozliczenia się z otrzymanych środków 1,45% Procentowa wartość wskazań przedstawiona powyżej wskazuje, że dokuczliwość barier dla firm nie jest duża. Bardziej niż faktycznie występujące bariery dokuczliwa jest dla przedsiębiorców nieznajomość zasad i sposobów finansowania, o których była mowa już wcześniej. W odniesieniu do sytuacji ogólnopolskiej można stwierdzić za autorami raportu Europejskiego Funduszu Leasingowego, że 52 procent firm, które nie korzystają z zewnętrznych źródeł finansowania, mówi, że nie ma takiej potrzeby, bo wystarczają im środki własne. Inni przedsiębiorcy wskazują jednak na problemy bądź niepokój związany z pozyskiwaniem zewnętrznego kapitału. 11 procent obawia się zbyt wysokich wymogów stawianych przez instytucje finansujące. Nie bez znaczenia są też skomplikowane i czasochłonne procedury uzyskania finansowania (9 procent), a także zbyt wysokie koszty pozyskania kapitału (7 procent). Wśród innych obaw przedsiębiorcy wymieniają też potencjalne trudności z późniejszą spłatą zobowiązań finansowych (6 procent) 74. Wykres 41. Występowanie procedur/kryteriów uniemożliwiających skorzystanie z instrumentów finansowych Niewiem 15% Tak 33% Nie 52% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI 74 MŚP pod lupą Raport 2011,TNS Pentor, Warszawa 2011, s

131 W odniesieniu do subregionów opinia ta nie jest już tak jednoznaczna. Wyraźnie zarysowują się różnice między subregionami. Tam gdzie przedsiębiorcy korzystają z najprzyjaźniejszych instrumentów 75 praktycznie nie było wskazań o istniejących barierach. Przyczyną takiego zjawiska może być struktura zapotrzebowania na konkretne instrumenty finansowe. Subregiony, w których przedsiębiorcy korzystają głównie z najprzyjaźniejszych w ich opinii narzędzi finansowania (leasing i faktoring) zgłaszają najmniej zastrzeżeń co do możliwości zewnętrznego finansowania działalności. Wykres 42. Występowanie procedur/kryteriów uniemożliwiających skorzystanie z instrumentów finansowych według subregionów 100% 80% 60% 40% 20% % 100% 0% 0% 29% 58% 13% 100% 0% 0% 50% 50% 40% 40% 0% 20% Tak Nie Niewiem Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Pomimo pojawiających się narzekań i powszechnego przekonania, że dostęp do finansowania dla przedsiębiorstw jest utrudniony związanymi z nimi procedurami, respondenci stosunkowo pozytywnie ocenili korzystanie z finasowania zewnętrznego. Tylko 7% ogółu badanych zgłosiło występowanie problemów w pozyskaniu lub wykorzystaniu instrumentów finansowych. Wykres 43. Występowanie problemów w pozyskaniu lub wykorzystaniu instrumentów finansowych związane z procedurami Nie wiem 3% Tak 7% Nie 90% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI 75 Pod tym pojęciem rozumiemy instrumenty obarczone najmniejszą w porównaniu do innych instrumentów finansowych dozą formalności i skomplikowania procedur. 131

132 Sytuacja w subregionach pod tym względem jest dość wyrównana, chociaż najwięcej problemów zgłaszają przedsiębiorcy M. St. Warszawy (14,7%). Warto dodać że oni też w większości ubiegali się lub byli beneficjentami instrumentów dotacyjnych, które są dla firm stosunkowo najtrudniejsze do pozyskania. Nie wszystkie ubiegające się o finansowanie podmioty uzyskują akceptację ze strony instytucji finansujących. Wśród badanych firm tylko 5 wskazało na trudności związane z pozyskaniem kapitału. Najczęstszymi przyczynami odmowy, a zatem barierami w pozyskaniu środków finansowych, jest brak zdolności kredytowej aplikującego podmiotu. Często też zdarza się odmowa bez podania przyczyny, co w praktyce zazwyczaj oznacza, że przedsięwzięcie jest albo zbyt słabo przygotowane albo zbyt ryzykowne w ocenie instytucji finansującej. Wykres 44. Występowanie problemów w pozyskaniu lub wykorzystaniu instrumentów finansowych związane z procedurami w subregionach 100% 96% 86% 100% 88% 88% 86% 80% 60% 40% 20% % 5% 15% 6% 8% 10% 0% 1% 6% 0% 0% 4% 4% Tak Nie Nie wiem Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Tylko w subregionie ostrołęcko siedleckim nie zgłaszano żadnych zastrzeżeń co do możliwości pozyskania i korzystania z instrumentów finansowych, w pozostałych subregionach Mazowsza dotyczyły ok. 5-15% niezadowolonych. Przyczyną takiego zjawiska zapewne jest struktura wykorzystywanych instrumentów finansowych, wśród których dominują leasing i faktoring. Fakt ten ma bezpośrednie przełożenie na poziom zadowolenia przedsiębiorstw. Drugim czynnikiem wpływającym na taką ocenę może być strategia pozyskiwania klientów przez instytucje finansowe, które w większości (z wyjątkiem udzielania dotacji) prowadzą wstępną weryfikację klientów i ich potrzeb, co w rezultacie skutkuje tym, że do działań przygotowawczych do finansowania przechodzą projekty mające duże szanse na uzyskanie akceptacji instytucji finansującej. Pomimo faktu, że przedsiębiorcy zgłaszali mało uwag do utrudnień w pozyskiwaniu kapitału, nie wszystkie aspekty ubiegania się o finansowanie oceniali dobrze. 132

133 Wykres 45. Dostosowanie czasu oczekiwania na środki a potrzeby firmy 100% 100% 92% 100% 85% 86% 95% 80% 60% 40% Tak 20% % 0% 15% 9% 5% 6% 0% 2% 0% 0% 0% 5% 0% Nie Nie wiem Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Szczególnie dla firm zlokalizowanych w subregionie radomskim czas oczekiwania był zdecydowanie za długi w stosunku do ich zapotrzebowania. Należy jednak zwrócić uwagę, że w subregionie tym obecnie lokuje się wiele firm mających korzenie w aglomeracji warszawskiej i współpracujących z instytucjami naukowymi z terenu Warszawy. Firmy te również częściej ubiegają się o środki na realizację wspólnych z uczelniami projektów badawczych, których procedury rozpatrywania i uruchamiania finansowania są znacznie bardziej skomplikowane niż przy na przykład leasingu. Tabela 36 Bariery w pozyskiwaniu środków finansowych przez mazowieckie przedsiębiorstwa Dodatkowe, nieprzewidziane koszty obsługi, Zwiększenie kosztów obsługi zobowiązania związane ze zmianą warunków rynkowych Opóźnienie w uzyskaniu korzyści z inwestycji Trudności ze spłatą zobowiązania Sposób rozliczenia się z otrzymanych środków Inne Żadne z powyższych Ciechanowsko-Płocki 10,5% 5,3%,0% 0% 0% 5,3% 78,9% M. st. Warszawa 7,2% 1,2% 0,6% 2,4% 1,8% 10,8% 77,1% Ostrołęcko-Siedlecki 0% 5,6% 0% 0% 0% 5,6% 88,9% Radomski 6,7%,0% 0% 0% 0% 13,3% 80,0% Warszawski Wschodni 4,2% 4,2% 4,2% 8,3% 0% 8,3% 75,0% Warszawski Zachodni 3,9% 3,9% 0% 2,0% 2,0% 15,7% 72,5% Ogółem 6,1% 2,4% 0,7% 2,4% 1,4% 10,9% 77,1% Źródło: opracowanie własne. Badanie CATI Najczęściej pojawiającą się barierą w pozyskaniu finansowania są dodatkowe koszty z tym związane, zazwyczaj pojawiające się na etapie formalizacji. Często mają one postać opłat notarialnych, dodatkowych zabezpieczeń, opłat administracyjnych itp. W drugiej kolejności pojawiają się koszty obsługi korzystania ze wsparcia, głównie związane z dokumentowaniem wydatkowania pozyskanych środków, pisaniem raportów i sprawozdań, dostarczaniem dokumentacji instytucjom finansowym czy też składania wyjaśnień co do poniesionych wydatków. 133