Leasing w Polsce stan prawny i perspektywy rozwoju

Transkrypt

1 86 Systemy Finansowe Leasing w Polsce stan prawny i perspektywy rozwoju Marcin Kruk Wst p Niniejszy artyku jest próbà usystematyzowania wiedzy o leasingu, stosunkowo m odym narz dziu finansowym, od 2002 r. stopniowo zdobywajàcym uznanie rynku. Jego narodzinom towarzyszy o wiele burzliwych wydarzeƒ. Poczàtkowy brak regulacji systemowych skutkowa du à swobodà interpretacji niedoskona ego prawa, rodzàc trudne do przewidzenia konsekwencje. Zasada swobody gospodarczej dopuszcza a mo liwoêç prowadzenia przedsi biorstwa Êwiadczàcego us ugi lesingowe przez podmioty majàce ograniczone zaplecze finansowe. Te czynniki sprawi y, e ró ne Êrodowiska mogà odmiennie odbieraç histori rozwoju bran y leasingowej. Zasadne wydaje si przedstawienie obecnego dorobku bran y, która w ostatnich latach przesz a radykalnà metamorfoz. Doczeka a si ogólnych regulacji prawnych, które stworzy y ramy prawne umowy leasingu. Uporzàdkowano rynek pod kàtem dostawców us ug, g ównie powiàzanych z sektorem finansowym. W pierwszej cz Êci artyku u przedstawiono obowiàzujàce przepisy prawne regulujàce funkcjonowanie umowy leasingowej. Zaprezentowano g ówne cechy leasingu, zarówno jego konsekwencje podatkowe, jak i bilansowe. W dalszej cz Êci porównano leasing z kredytem, pokazujàc cechy leasingu i przyczyny wysokiej popularnoêci tego produktu wêród ma ych i Êrednich przedsi biorstw. Dla zobrazowania znaczenia leasingu w gospodarce zaprezentowano rozwój rynku leasingowego w Europie i w Polsce. Omówiono tak e struktur leasingu, potencjalne kierunki rozwoju i g ówne bariery rozwoju najwa niejszych rodzajów transakcji leasingowych. Istota umowy leasingowej Leasing jest specyficznà umowà, gdy àczy cechy umowy najmu z umowà kredytowà. Cechà wspólnà tych dwóch umów jest finansowanie zakupu dóbr trwa ego u ytku i oddawanie ich do u ytkowania. W tym zakresie ma ona cechy umowy najmu, gdy przekazuje zakupione dobra do u ytkowania bez nabywania przez u ytkownika prawa w asnoêci przedmiotu umowy w trakcie trwania umowy. Podobieƒstwo do umowy kredytowej sprowadza si do pozostawienia przysz emu u ytkownikowi przedmiotu pe nego prawa wyboru nabywanej rzeczy i prawa do oznaczenia zbywcy 1. Rola podmiotu udzielajàcego leasingu sprowadza si tu, podobnie jak w przypadku umowy kredytowej, do finansowania zakupu ÊciÊle okre- Êlonych dóbr. Drugà cechà upodabniajàcà umow leasingu do umowy kredytowej jest ostateczne przeniesienie na u ytkownika prawa w asnoêci finansowanej rzeczy. W umowie kredytowej w asnoêç finansowanej rzeczy pozostaje po stronie kredytobiorcy. W praktyce w asnoêç ta cz sto jest ograniczana, do czasu ca kowitej sp aty kredytu, poprzez ustanawianie ró nego rodzaju ograniczeƒ prawnych stanowiàcych zabezpieczenie kredytu. W umowie leasingowej w asnoêç finansowanego przedmiotu pozostaje po stronie podmiotu finansujàcego do czasu ca kowitego rozliczenia umowy. Po tym okresie u ytkownik dóbr nabywa prawo przeniesienia w asnoêci u ytkowanej rzeczy. Mo na zatem przyjàç, e istotà umowy leasingu jest finansowanie zakupu dóbr trwa ego u ytku, ich czasowe odp atne oddanie do u ytkowania korzystajàcemu, z mo liwoêcià przeniesienia prawa w asnoêci po zakoƒczeniu umowy. Problematykà leasingu w prawie mi dzynarodowym zajà si Mi dzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego w Rzymie (UNIDROIT) 2. W maju 1988 r. na konferencji w Ottawie dokona on jednoli- 1 Zbywca podmiot (osoba) b dàcy dostawcà (sprzedawcà) przedmiotu leasingu. 2 ( leasing/1988leasing-e.htm).

2 Systemy Finansowe 87 tej systemowej regulacji problematyki leasingu. Przyj to Konwencj UNIDROIT o mi dzynarodowym leasingu finansowym, której celem by o ujednolicenie zasad prowadzenia mi dzynarodowej dzia alnoêci leasingowej przez podmioty prawa z ró nych systemów prawnych. W myêl postanowieƒ wy ej wymienionej Konwencji, przez umow leasingu rozumiemy trójstronnà transakcj, w której finansujàcy dokonuje zakupu (zgodnie ze specyfikacjà korzystajàcego i na warunkach z nim uzgodnionych), dóbr inwestycyjnych, których u ywanie w celach profesjonalnych przekazuje korzystajàcemu w zamian za zap at stawki leasingowej. W tak zdefiniowanej umowie za o ono, e finansujàcy dokonuje swojego Êwiadczenia jednorazowo, niejako z góry, poprzez sfinansowanie zakupu dóbr inwestycyjnych i przekazanie ich do odp atnego u ytkowania na poczàtku trwania umowy. Korzystajàcy zobowiàzany jest zap aciç w póêniejszym terminie, z góry okreêlonà liczb rat. Istotnà cechà takiej umowy jest roz o enie w czasie wzajemnych Êwiadczeƒ przez strony umowy. Ta cecha zadecydowa a o potrzebie szczegó owego uregulowania wzajemnych praw finansujàcego 3 i korzystajàcego 4. W Êwietle szczegó owych postanowieƒ ww. konwencji umowa leasingowa powinna charakteryzowaç si mi dzy innymi nast pujàcymi cechami: korzystajàcy samodzielnego wybiera przedmiot leasingu oraz dostawc, nie polegajàc wy àcznie na wiedzy finansujàcego. finansujàcy nabywa przedmiot leasingu na podstawie i w zwiàzku z umowà, o której dostawca wie, e zosta a zawarta lub b dzie zawarta mi dzy finansujàcym a korzystajàcym, okreêlajàc rat leasingowà, nale y uwzgl dniç amortyzacj ca oêci lub znacznej cz Êci przedmiotu leasingu, przedmiot leasingu mo e zostaç wykorzystany wy àcznie do celów zawodowych zwiàzanych z prowadzeniem przedsi biorstwa, korzystajàcy przejmuje na siebie ca e ryzyko zwiàzane z u ywaniem i posiadaniem przedmiotu leasingu, przedmiot leasingu mo e byç przekazany w subleasing 5. Definicje z 1988 r. z jednej strony ograniczy y mo liwoêç zawierania transakcji leasingowych z podmiotami prowadzàcymi dzia alnoêç gospodarczà, z drugiej zaê strony istotnie przyczyni y si do rozwoju bran y 3 Finansujàcy podmiot (osoba) Êwiadczàcy us ug leasingowà, potocznie zwany leasingodawcà. 4 Korzystajàcy podmiot (osoba), korzystajàcy z zakupionych dóbr na podstawie umowy leasingowej, potocznie zwany leasingobiorcà. 5 Subleasing jest to stan, w którym ten sam przedmiot leasingu przekazany jest do u ytkowania kolejnemu korzystajàcemu na podstawie odr bnej umowy leasingu. leasingowej, dajàc pierwsze essentialia negotii 6 umowy leasingu. Leasing w Kodeksie cywilnym Historia rozwoju gospodarczego niejednokrotnie dowiod a, e podstawowym czynnikiem gwarantujàcym sta y rozwój gospodarczy sà stabilne i jednoznaczne uregulowania prawne normujàce relacje gospodarcze. Polska, wychodzàc naprzeciw powy szej regule, nale y do jednego z pierwszych paƒstw w Europie normujàcych poj cie leasingu w Kodeksie cywilnym. Dokonano tego 26 lipca 2000 r., kiedy Sejm Rzeczypospolitej uchwali zmian w Kodeksie cywilnym, wprowadzajàc jednolite systemowe regulacje okreêlajàce treêç umowy leasingu. Autor rozwiàzaƒ koncepcyjnych, prof. dr hab. Jerzy Poczobut, niewàtpliwie zadba o w aêciwe wywa- enie praw i obowiàzków stron umowy leasingu, dajàc tym samym stabilne podstawy do rozwoju rynku leasingowego w Polsce. W art Kodeksu cywilnego 7 nast pujàco zdefiniowano umow leasingu: Przez umow leasingu finansujàcy zobowiàzuje si, w zakresie dzia alnoêci swojego przedsi biorstwa, nabyç rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach okreêlonych w tej umowie i oddaç t rzecz korzystajàcemu do u ywania albo u ywania i pobierania po ytków przez czas oznaczony, a korzystajàcy zobowiàzuje si zap aciç finansujàcemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieni ne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytu u nabycia rzeczy przez finansujàcego. W dalszej cz Êci Kodeks cywilny okreêla nast pujàce wyznaczniki umowy leasingu: Finansujàcy nie odpowiada przed korzystajàcym za wybór przedmiotu leasingu. Finansujàcy nie odpowiada przed korzystajàcym za wady przedmiotu leasingu (z wy àczeniem wad powsta ych na skutek okolicznoêci, za które finansujàcy ponosi odpowiedzialnoêç). Finansujàcy kupuje przedmiot leasingu na warunkach okreêlonych w umowie leasingowej. Z mocy ustawy z chwilà zakupu przedmiotu leasingu na korzystajàcego przechodzà wszelkie uprawnienia z tytu u wad rzeczy z wy àczeniem prawa do odstàpienia od umowy ze zbywcà. Bezwzgl dnym obowiàzkiem korzystajàcego jest terminowa odp atnoêç za korzystanie z rzeczy w umówionych terminach. Korzystajàcy ponosi pe ne ryzyko zwiàzane z u ytkowaniem i posiadaniem rzeczy. Korzystajàcy nie mo e przekazaç przedmiotu leasingu osobie trzeciej bez zgody finansujàcego. 6 Essentialia negotii sà to zasadnicze warunki umowy, które przesàdzajà o istocie prawnej umowy. 7 Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.).

3 88 Systemy Finansowe Sprzeda przedmiotu leasingu przez finansujàcego nie narusza postanowieƒ umowy leasingu. Nabywca wst puje w stosunek leasingu w miejsce finansujàcego. W przypadku rozwiàzania umowy leasingu przed terminem z powodu utraty rzeczy lub na skutek okolicznoêci, za które korzystajàcy ponosi odpowiedzialnoêç, rozliczenie umowy powinno si odbyç poprzez zap acenie przez korzystajàcego wszystkich przewidzianych w umowie, a niezap aconych jeszcze rat, pomniejszonych o korzyêci, jakie finansujàcy uzyska wskutek ich otrzymania przed umówionym terminem. Jak widaç z powy szego podsumowania, Kodeks cywilny nie zajmuje si kwestià podzia u leasingu na potocznie zwany leasing finansowy czy leasing operacyjny. Nie zajmuje si równie opcjà zakupu rzeczy przez korzystajàcego. Te kwestie zosta y doêç szczegó owo opisane w prawie podatkowym i ustawie o rachunkowoêci. Zaprezentowane uregulowania umowy leasingu wprowadzajà do prawa poj cie leasingu, wywa ajàc równoczeênie prawa i obowiàzki stron umowy leasingu, która do czasu wprowadzenia definicji kodeksowych by a ró nie kszta towana przez uczestników rynku. Najwa niejszym osiàgni ciem tego aktu jest uregulowanie wzajemnych relacji w zakresie skutków utraty rzeczy, odpowiedzialnoêci finansujàcego za wady rzeczy oraz skutków zaprzestania p acenia rat leasingu. Drugà wa nà cechà omawianych regulacji jest fakt, e wi kszoêç przepisów ma charakter dyspozytywny 8. Tym samym z jednej strony tworzà ramy prawne, wyznaczajàc standard, do którego umowa leasingu powinna dà yç. Z drugiej strony nie hamujà rozwoju tego typu umów, umo liwiajàc stronom doêç du à swobod ustalania wzajemnego stosunku zobowiàzaniowego. Leasing finansowy i leasing operacyjny Polskie prawodawstwo nie pos uguje si nazwami leasingu finansowego i leasingu operacyjnego. Ustawy: o podatku dochodowym od osób prawnych 9 oraz o podatku dochodowym od osób fizycznych 10, jak te ustawa o podatku od towarów i us ug 11 przewidujà zawieranie dwóch rodzajów kontraktów leasingowych. Podstawowà ró nicà mi dzy tymi umowami jest okreêlenie strony umowy dokonujàcej odpisów amortyzacyjnych do celów podatkowych. W jednym przypadku za o ono, e amortyzacji przedmiotu leasingu dokonuje korzystajàcy, w drugim e finansujàcy. W konsekwencji powy szego podzia u w yciu gospodarczym utrzyma y si nazwy 8 Dyspozytywny to znaczy nieobligatoryjny. 9 Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. nr 54, poz. 654 ze zm.). 10 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. nr 14, poz. 176 ze zm.). 11 Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i us ug (Dz.U. nr 54, poz. 535 ze zm.). leasing finansowy i operacyjny. Przypadek, w którym odpisów amortyzacyjnych przedmiotu leasingu dokonuje korzystajàcy, nazwano potocznie leasingiem finansowym. JeÊli natomiast odpisów amortyzacyjnych dokonuje finansujàcy, a czas trwania umowy jest nie krótszy ni 40% normatywnego okresu amortyzacji 12, mamy do czynienia z leasingiem operacyjnym. Obie koncepcje wywodzà si z cywilistycznej definicji umowy leasingu. Za o ono w niej, e umowa leasingu zawierana jest na czas okreêlony, a op ata leasingowa jest jedynym Êwiadczeniem p atnym w ratach i powinna pokrywaç co najmniej wysokoêç wydatków poniesionych przez finansujàcego na zakup przedmiotu leasingu. Leasing finansowy i leasing operacyjny w prawie podatkowym W konsekwencji zmian wprowadzonych przez prawo cywilne i w zwiàzku z pilnà potrzebà ostatecznego, jednoznacznego uregulowania kwestii opodatkowania stron umowy leasingu 13 opracowano nowelizacj ustaw podatkowych. W dniu 6 wrzeênia 2001 r. Sejm uchwali ustaw o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych i o podatku dochodowym od osób fizycznych. Nowe przepisy wesz y w ycie 1 paêdziernika 2001 r. (w stosunku do cz Êci przepisów za o ono, e b dà bezwzgl dnie obowiàzywaç od 1 stycznia 2002 r.). Najistotniejszym skutkiem omawianych ustaw jest jednoznaczne, klarowne okreêlenie zasad: rozpatrywania kosztów oraz przychodów podatkowych korzystajàcego i finansujàcego w leasingu finansowym i operacyjnym, przeniesienia w asnoêci przedmiotu leasingu na korzystajàcego lub na rzecz osób trzecich, podzia u leasingu na finansowy i operacyjny, realizacji transakcji leasingu nieruchomoêci. W tabeli 1 przedstawiono unormowane w omawianych ustawach zasady podatkowego rozliczania leasingu finansowego i operacyjnego. Drugà bardzo istotnà kwestià uregulowanà przez omawiane ustawy jest doprecyzowanie definicji umowy leasingu. W pierwszym rozdziale przytoczono kodeksowà definicj umowy leasingu. W jednej z jej cz - Êci okreêlono, e przez umowy leasingu rozumie si mi dzy innymi umowy, w których korzystajàcy dokonuje jednego Êwiadczenia w ratach o sumie równej co najmniej wartoêci poczàtkowej przedmiotu leasingu. W rozumieniu kodeksowym wykup nie jest cz Êcià tego jednego Êwiadczenia p aconego przez korzystajàcego 12 Przez normatywny okres amortyzacji rozumiemy okres, w którym zostanie dokonana ca kowita amortyzacja przedmiotu naliczona zgodnie zasadami okreêlonymi w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych. 13 Opodatkowanie stron umowy leasingu oraz zagadnienie przeniesienia prawa w asnoêci przedmiotu leasingu do czasu wprowadzenia omawianych ustaw by y ró nie interpretowane organy skarbowe. Sytuacja ta istotnie ogranicza a rozwój bran y leasingowej, tworzàc w tym czasie atmosfer niepewnoêci co do ostatecznych skutków podatkowych zawartych kontraktów leasingowych.

4 Systemy Finansowe 89 Tabela 1 Cechy umowy leasingu finansowego i operacyjnego z punktu widzenia ustaw: o podatku dochodowym od osób prawnych oraz o podatku dochodowym od osób fizycznych * Pe na definicja hipotetycznej wartoêci netto okreêlona zosta a przez art. 17a ust. 5 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych ustawa (op.cit.) oraz art. 23a ust. 6 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (op.cit.) i sprowadza si w uproszczeniu do nast pujàcej definicji: wartoêç hipotetyczna równa jest wartoêci poczàtkowej przedmiotu leasingu pomniejszonej o sum odpisów amortyzacyjnych przy zastosowaniu degresywnej metody amortyzacji ze wspó czynnikiem równym 3 dla danego okresu umowy. w ratach. Stanowi dobrowolnà opcj, prawo nabycia rzeczy. W istocie jest oddzielnà od umowy leasingu umowà kupna sprzeda y rzeczy, wynikajàcà z wype nienia postanowieƒ umowy leasingu. Po konfrontacji uregulowaƒ kodeksowych z koncepcjà minimalnej wartoêci koƒcowej prawa podatkowego w leasingu operacyjnym zauwa amy, e transakcje leasingu operacyjnego zawierane na krótkie okresy nie spe niajà warunków okreêlonych w definicji kodeksowej umowy leasingu. Dzieje si to z czysto ekonomicznych powodów. Koncepcje minimalnej wartoêci koƒcowej okre- Êlajà doêç wysokie wartoêci koƒcowe dla krótkich okresów umów leasingu operacyjnego. Je eli wartoêç koƒcowa ustawowo dla danego przedmiotu leasingu wynosi np. 20%, trudno sobie wyobraziç korzystajàcego, który zobowià e si w okresie trwania umowy do sp acenia ca ej wartoêci poczàtkowej przedmiotu leasingu i jednoczeênie na koƒcu, zgodnie z istotà umowy leasingu, b dzie oczekiwa przeniesienia w asnoêci na siebie, p acàc dodatkowe 20% wartoêci przedmiotu leasingu. Kontrakt taki by by nieop acalny dla korzystajàcego. Dlatego w tego rodzaju umowach korzystajàcy nie sp aca w ratach ca ej wartoêci poczàtkowej przedmiotu leasingu. Cz Êç wartoêci poczàtkowej zawarta jest w wartoêci wykupu. Taka umowa nale y do grupy umów nienazwanych i zawierana jest zgodnie z zasadà swobody umów (art. 353 Kodeksu cywilnego). Pozostawienie takiego stanu prawnego utrzyma oby niepewnoêç i swobod interpretacji zasad opodatkowania tej grupy umów. Dlatego w Êwietle prawa podatkowego wyró nik leasingu, polegajàcy na tym, e suma Êwiadczeƒ p aconych przez korzystajàcego ma pokrywaç co najmniej wartoêç poczàtkowà przedmiotu leasingu, zosta potraktowany szerzej, ni to wynika z definicji kodeksowych. Do sumy Êwiadczeƒ p aconych przez korzystajàcego prawo podatkowe zalicza równie cen sprzeda y, o ile opcj t zawierajà postanowienia kontraktu leasingowego. Ten niuans w ró nym definiowaniu wyró nika umowy leasingu staje si istotny z punktu widzenia stosowania wobec bardzo du ej grupy umów jednoznacznych zasad opodatkowania stron umowy leasingu. Przeprowadzone zmiany w prawie podatkowym nale y oceniç pozytywnie. Rozszerzajà one definicje leasingu, wprowadzajà jednolite zasady opodatkowania. Przyczyniajà si tym samym do ograniczenia wyst pujàcych wczeêniej szerokich mo liwoêci interpretowania zasad opodatkowywania stron umowy leasingu. Wydaje si, e spoêród obszarów nieuregulowanych w tych ustawach dla dalszego rozwoju bran y istotne jest uporzàdkowanie zasad zmiany korzystajàcego (cesji praw z umowy leasingu na nowego korzystajàcego) w trakcie trwania umowy leasingu. Przyj te regulacje niewàtpliwie przyczyni y si do dalszego rozwoju transakcji leasingowych. Leasing finansowy i leasing operacyjny w polskim prawie bilansowym Przed 1 stycznia 2002 r., tj. przed wejêciem w ycie nowelizacji ustawy o rachunkowoêci uchwalonej w listopadzie 2000 r. 14, leasing w sprawozdaniach finansowych by ewidencjonowany zgodnie z przyj tym w kraju ustawodawstwem podatkowym. Wiàza o si to z istotnym zafa szowaniem faktycznej sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotów finansujàcego i korzystajàcego. Korzystajàcy nie by zobowiàzany 14 Ustawa z dnia 29 wrzeênia 1994 r. o rachunkowoêci (Dz.U. nr 76, poz. 694 ze zm.).

5 90 Systemy Finansowe 15 Brak przejrzystych regu rachunkowych by, wed ug autora, jednym z g ównych czynników recesji bran y leasingowej w latach do wykazywania umowy leasingu umowy o charakterze umowy kredytowej w swoim bilansie w odpowiednich pozycjach majàtku trwa ego i zobowiàzaniach. Finansujàcy nalicza amortyzacj od przekazanego w leasing majàtku oraz zalicza do przychodów zarówno udzia w asny korzystajàcego, jak i ca à rat leasingowà. Zachwiano tym samym zasadà adekwatnoêci w czasie przychodów i kosztów. Takie zasady rachunkowoêci prowadzi y do patologii poprzez zafa szowanie wyników firm leasingowych i sytuacji finansowej korzystajàcego. Mo liwe by o bardzo istotne kreowanie wyniku finansowego spó ki leasingowej za poêrednictwem nowych kontraktów z wysokim udzia em w asnym korzystajàcego. W pierwszym okresie umowy wykazywano wysoki przychód, który nie mia odzwierciedlenia w kosztach. Koszty by y wykazywane póêniej w rezultacie naliczania odpisów amortyzacyjnych. Powy sze mechanizmy drastycznie zaciemnia y obraz sytuacji finansowej spó ek leasingowych zg aszajàcych wysokie zapotrzebowanie na kapita obcy, niezb dny do finansowania nowych kontraktów 15. Wspomniana nowelizacja ustawy o rachunkowoêci wychodzi a naprzeciw Mi dzynarodowym Standardom RachunkowoÊci. Zmiana ustawy o rachunkowoêci zosta- a uchwalona w listopadzie 2000 r., lecz z powodu bardzo istotnych zmian prezentowania kontraktów leasingowych zastosowano roczne vacatio legis iwpe nym zakresie zacz a obowiàzywaç od 1 stycznia 2002 r. Podobnie jak w Kodeksie cywilnym równie w ustawie o rachunkowoêci w praktyce mamy do czynienia z jednym rodzajem leasingu. Ustawa ta nie wprowadza podzia u na leasing finansowy czy leasing operacyjny sensu stricto. Zalicza leasing zdefiniowany przez prawo podatkowe jako leasing operacyjny czy leasing finansowy do jednej kategorii, o cechach zbli onych do cech leasingu finansowego. Pozostawia to, co prawda, mo liwoêç wystàpienia innej kategorii leasingu ni leasing finansowy. Stworzenie umowy spe niajàcej jednoczeênie kryteria okreêlone przez prawo podatkowe dla umowy leasingu operacyjnego i niepodlegajàcej ani jednemu z siedmiu kryteriów art. 3 ust. 4 ustawy o rachunkowoêci wydaje si jednak bardzo trudne. W praktyce ustawa ta odwróci a dotychczasowe relacje. W sprawozdaniach finansowych spó ek leasingowych Êrodki trwa e i towarzyszàcà im amortyzacj zastàpiono nale noêciami. Do wyniku finansowego zalicza si jedynie cz Êç raty leasingowej jako przychody odsetkowe. U korzystajàcego w bilansie pojawiajà si majàtek trwa y i towarzyszàce mu odpisy amortyzacyjne, a po stronie pasywnej odpowiednio zobowiàzania krótko- i d ugoterminowe. Wprowadzenie tych zmian by o zgodne z podstawowà zasadà rachunkowo- Êci: wiernego i rzetelnego odzwierciedlania sytuacji przedsi biorstwa. Zasada ta jest ogólnie znana na Êwiecie pod nazwà true and fair i polega na tym, e: Spra- Tabela 2 Cechy umowy leasingu finansowego i operacyjnego z punktu widzenia ustawy o rachunkowoêci Leasing finansowy Leasing operacyjny * Pe na definicja hipotetycznej wartoêci netto okreêlona zosta a w art. 17a ust. 5 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz art. 23a ust. 6 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i sprowadza si w uproszczeniu do nast pujàcej definicji: wartoêç hipotetyczna równa jest wartoêci poczàtkowej przedmiotu leasingu pomniejszonej o sum odpisów amortyzacyjnych przy zastosowaniu degresywnej metody amortyzacji ze wspó czynnikiem równym 3 dla danego okresu umowy.

6 Systemy Finansowe 91 wozdania finansowe sà cz sto okreêlone, jako ukazujàcy prawdziwy i rzetelny obraz przedsi biorstwa i prezentujà uczciwie sytuacj finansowà przedsi biorstwa, jego dokonania i zmiany w tej sytuacji. 16 W tabeli 2 przedstawiono konsekwencje bilansowe (wed ug ustawy o rachunkowoêci) dla umowy leasingu finansowego i operacyjnego. Nale y zaznaczyç, e w myêl ustawy o rachunkowoêci powy sze regulacje dotyczà tylko tych podmiotów, których roczne sprawozdania finansowe podlegajà obowiàzkowi badania 17. Zastrze enie to jest bardzo istotne, gdy w praktyce omawiana zmiana nak ada na korzystajàcych, których sprawozdania finansowe podlegajà obowiàzkowi badania, prowadzenie ksiàg rachunkowych wed ug dwóch schematów: na potrzeby rozliczenia podatkowego i na potrzeby rachunkowe 18. Pozosta a grupa mo e prowadziç jednà ksi g rachunkowà zgodnie z wczeêniej omówionymi przepisami podatkowymi. Podatek VAT w umowie leasingu finansowego i operacyjnego 16 J. Ostaszewski: Cywilno-prawne, podatkowe i bilansowe uregulowania transakcji leasingowych wed ug stanu prawnego na dzieƒ r. Materia wewn trzny Kredyt Lease SA, s Art. 3 ust. 6 ustawy o rachunkowoêci. 18 Ta sama umowa leasingu na potrzeby prawa podatkowego b dzie umowà leasingu operacyjnego, a na potrzeby prawa rachunkowego leasingiem finansowym. 19 Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i us ug (Dz.U. nr 54, poz. 535 ze zm.). Âwiadczenie wy ej zdefiniowanych us ug leasingowych obj te jest podatkiem VAT. Ustawodawca wprowadzi jednak dwie zasady opodatkowania umowy leasingu podatkiem VAT 19 : leasing zakwalifikowany przez prawo podatkowe do kategorii leasingu finansowego potraktowano jak dostaw towaru, opodatkowujàc z góry ca à wartoêç Êwiadczenia, jakà korzystajàcy ma zap aciç w zwiàzku z zawarciem umowy leasingu, leasing zakwalifikowany przez prawo podatkowe do kategorii leasingu operacyjnego uznano za us ug, w której podstawà do naliczenia nale nego podatku VAT jest wartoêç Êwiadczonej w danym okresie us ugi wyra onej w bie àcej racie leasingowej. Zastanawiajàce jest, e ustawa o VAT dzieli umowy spe niajàce wczeêniej wskazane kryteria cywilistyczne okreêlajàce w istocie takà samà treêç wzajemnego stosunku zobowiàzaniowego i ró niàce si prawem do dokonywania podatkowych odpisów amortyzacyjnych w pierwszym przypadku leasing traktowany jest jak sprzeda na raty, natomiast w drugim przypadku jak us uga, której celem jest odp atne korzystanie z rzeczy zgodnie z cywilistycznà istotà umowy leasingu. Wprowadzenie powy szego podzia u w sposobie naliczania podatku VAT rodzi bardzo istotne konsekwencje dla dalszego rozwoju poszczególnych rodzajów leasingu. Leasing finansowy cechuje si znacznie wi kszym obcià eniem podatkowym w momencie zawierania kontraktu. Korzystajàcy na poczàtku umowy leasingu finansowego zobowiàzany jest do zap acenia podatku VAT naliczonego od ca oêci wartoêci Êwiadczenia, jakie ma zap aciç finansujàcemu. Stanowi to istotnà barier zawierania takich kontraktów. W leasingu operacyjnym korzystajàcy p aci podatek VAT naliczony od wartoêci us ugi Êwiadczonej w danym okresie. Na poczàtku kontraktu VAT nalicza si tylko od warto- Êci udzia u w asnego i innych op at towarzyszàcych. Zasady odliczania przez korzystajàcego naliczonego podatku sà takie same dla obu rodzajów umowy leasingu. Zasady odliczania podatku VAT od samochodów osobowych Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i us ug zmieni a zasady odliczania podatku VAT od samochodów osobowych i samochodów osobowo-ci arowych. Po przesz o nieca ym roku funkcjonowania tzw. wzoru Lisaka, art. 86 ust. 3 omawianej ustawy odchodzi od koncepcji w nim prezentowanych. Radykalnie ograniczono prawo do odliczania podatku VAT od samochodów osobowych majàcych homologacj samochodu ci arowego. Przesta o istnieç poj cie samochodu osobowego z kratkà. W zamian wprowadzono rozwiàzanie korzystniejsze dla posiadaczy samochodów osobowych. W przypadku nabycia samochodu osobowego lub innego pojazdu o masie ca kowitej nieprzekraczajàcej 3,5 tony odliczenie wyniesie maksymalnie 60% podatku zawartego w cenie auta, jednak nie wi cej ni 6 tys. z. Leasing a kredyt porównanie Porównanie cech umowy leasingu i kredytu pod kàtem ekonomicznych skutków decyzji o finansowaniu dzia- alnoêci inwestycyjnej za pomocà leasingu lub kredytu wymaga powrócenia do opisanych wczeêniej cech leasingu. W tabeli 3 zestawiono cechy leasingu operacyjnego, finansowego i kredytu bankowego. Najpierw przeanalizowano zagadnienie VAT w inwestycji. VAT nie jest podatkiem, którego ostatecznym p atnikiem jest przedsi biorca. Dlatego dokonuje on kompensaty VAT-u naliczonego z nale nym VAT-em na zasadach okreêlonych w ustawie o podatku od towarów i us ug. W uproszczeniu sprowadza si to do pomniejszenia wartoêci podatku, jaki przedsi biorca zobowiàzany jest odprowadziç do urz du skarbowego z tytu u sprzeda y w danym miesiàcu, o wartoêç podatku VAT zap aconego kontrahentom w wyniku dokonanych zakupów niezb dnych do Êwiadczenia us ugi lub prowadzenia przedsi biorstwa.

7 92 Systemy Finansowe Tabela 3 Leasing operacyjny Leasing finansowy Kredyt bankowy JeÊli w danym miesiàcu wartoêç zakupów na potrzeby prowadzenia przedsi biorstwa jest mniejsza od sumy uzyskiwanych przychodów ze sprzeda y, nie wyst puje nadp acenie VAT-u. Jest to sytuacja powszechna w okresach, w których nie prowadzi si inwestycji. Odwrotnie jest w okresach aktywnoêci inwestycyjnej. Suma wydatków cz sto jest wówczas wy sza od wartoêci miesi cznych przychodów. Nast puje nadp acenie podatku VAT. Przedsi biorca niejako finansuje podatek do czasu dokonania pe nej kompensaty lub otrzymania zwrotu nadp aconego podatku. W przypadku finansowania inwestycji Êrodkami w asnymi, kredytem bankowym czy poprzez leasing finansowy 20 podmiot decydujàcy si podjàç aktywnoêç inwestycyjnà musi zapewniç Êrodki na okresowe finansowanie VAT-u. Leasing operacyjny w tym zakresie wychodzi naprzeciw oczekiwaniom klienta. To przedsi biorstwo leasingowe kupuje przedmiot inwestycji, bioràc na siebie rozliczanie podatku VAT od dokonanych zakupów. Podatek VAT naliczany jest proporcjonalnie do wartoêci us ugi Êwiadczonej przez finansujàcego, a wi c jest rozk adany na raty. Korzystajàcy mo e dokonywaç bie àcej kompensaty podatku naliczonego z podatkiem nale nym. Cecha ta niweluje jednà z powa nych barier prowadzenia dzia alnoêci inwestycyjnej przez przedsi biorstwa. Zosta a zauwa ona i bardzo doceniona przez ma e firmy, które wykorzystujàc leasing operacyjny rozwiàzujà równie zagadnienie finansowania VAT-u w inwestycjach, oszcz dzajàc dzi ki temu wiele czasu potrzebnego na procedury zwiàzane z otrzymaniem zwrotu VAT-u z urz du skarbowego. Dalsze porównanie narz dzi finansowania inwestycji b dzie si odnosiç do ca kowitego efektu ekonomicznego inwestycji przeprowadzonej za pomocà leasingu operacyjnego i kredytu bankowego. Leasing jako produkt bardziej z o ony, którego dostarczenie przez instytucje 20 W konsekwencji potraktowania przez ustaw o podatku od towarów i us ug leasingu finansowego jako dostawy. finansowe wymaga poniesienia wy szych kosztów, b dzie wy ej oprocentowany od kredytu bankowego. Dlatego w zaprezentowanej analizie za o ono, e koszt leasingu jest o 1,5% wy szy od kosztu kredytu. W zaprezentowanej symulacji przyj to poni sze za o enia. Przedmiotem inwestycji jest samochód ci arowy o wartoêci z netto: stawka amortyzacyjna 20% rocznie, stawka podatku dochodowego dla podmiotów gospodarczych 19%, okres umowy symulacja: model A: 48 miesi cy, model B: 24 miesiàce, udzia w asny 20% = z, op ata manipulacyjna 1,5%, stopa procentowa zastosowana w umowie: dla leasingu: 9%, dla kredytu: 7,5%. Mimo przyj cia za o enia o wy szej stopie procentowej dla umowy leasingu wynik analizy wskazuje na wy szà op acalnoêç finansowania inwestycji za pomocà leasingu operacyjnego. W omawianym przypadku po 24 miesiàcach finansowania inwestycji za pomocà kredytu jedynie 44% poniesionych wydatków stanowi koszt uzyskania przychodu. W leasingu operacyjnym po dwóch latach 86% wydatków stanowi koszt uzyskania przychodu. Wykazany efekt b dzie mala wraz ze zrównywaniem si d ugoêci trwania kontraktu leasingowego z normatywnym okresem amortyzacji zakupionego przedmiotu. W takim przypadku nalicza si 100% odpisów amortyzacyjnych, które stanowià koszt uzyskania przychodów. WielkoÊç tarczy podatkowej 21 b dzie podobna dla obu modeli finansowych. O efektywnoêci 21 Tarcza podatkowa (ang. tax shield) skutek zmniejszenia obcià eƒ podatkowych jednostki w wyniku poniesienia pewnych kosztów uznawanych w przepisach podatkowych za koszt uzyskania przychodów. Rodzaje tarcz podatkowych i g bsze wyjaênienie poj cia mo na znaleêç w: Finanse ma ych i Êrednich przedsi biorstw. Praca zbiorowa pod red. W. Pluty, Warszawa 2004, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 60.

8 Systemy Finansowe 93 Tabela 4 w z Sposób wyliczenia Wyniki Leasing A Leasing B Sposób wyliczenia Wyniki Leasing A Leasing B narz dzi finansowych zadecyduje wtedy oprocentowanie przyj te w umowach. Porównanie za pomocà powy szej metody dwóch modeli finansowania inwestycji dla transakcji, których d ugoêç jest równa normatywnemu okresowi amortyzacji przy za o eniu równych stóp procentowych, da podobne wyniki. Porównujàc leasing operacyjny jako narz dzie finansowania inwestycji z kredytem inwestycyjnym, mo na zaobserwowaç nast pujàce prawid owoêci: a) dodatni efekt zastosowania leasingu operacyjnego jest tym wi kszy, im: krótszy jest okres leasingu w stosunku do normatywnego okresu amortyzacji, wy szy jest udzia w asny, wy sza jest stawka podatku dochodowego; b) korzystajàcy nie musi z góry finansowaç podatku VAT od inwestycji; podatek VAT roz o ony jest na raty i mo e byç sukcesywnie rozliczany w czasie trwania kontraktu; c) przedmiot leasingu jest g ównym zabezpieczeniem kontraktu; nie wyst pujà dodatkowe koszty zwiàzane z ustanowieniem zabezpieczeƒ na przedmiocie inwestycji; d) z us ugà leasingowà zazwyczaj dostarczany jest nast pujàcy dodatkowy pakiet us ug: atrakcyjne ubezpieczenie Êrodków trwa ych, rejestracja pojazdu w przypadku Êrodków transportu. Rozwój leasingu w Europie Jak wspominano, umowa leasingu jest stosunkowo m odym narz dziem finansowym. Publikowane przez Leaseurope 22 dane o wartoêci Êrodków trwa ych oddanych w Europie w leasing si gajà 1978 r. Od tego czasu obserwujemy sta à tendencj do wzrostu rynku. W ostatnich pi ciu latach Êredni roczny wzrost wartoêci Êrodków oddanych w leasing w Europie wynosi 7,5%. Wspó czynnik penetracji leasingu, liczony jako wartoêç Êrodków oddanych w leasing w stosunku do inwestycji ogó em, w ciàgu ostatnich pi ciu lat mia tendencj wzrostowà i w krajach Europy wyniós Êrednio 17,2%. Wspó czynnik ten jest ró ny dla poszczególnych regionów Europy i przyjmuje wartoêci od 24,5% dla Wielkiej Brytanii do 8% dla paƒstw Beneluksu. WartoÊç Êrodków zaanga owanych w finansowanie przedmiotów leasingu na koniec 2004 r. w Europie ocenia si na 603,8 mld EUR. Dane te Êwiadczà o ciàg ym wzroêcie popularnoêci leasingu jako narz dzia finansowego. W Polsce rozwój bran y leasingowej ÊciÊle wià e si z transformacjà ustrojowà. Wraz z otwarciem gospo- 22 Leaseurope jest europejskà organizacjà, której celem jest reprezentowanie interesów bran y leasingowej i wspieranie jej w budowaniu przyjaznego Êrodowiska umo liwiajàcego rozwój transakcji leasingowych. Wykres 1 WartoÊç Êrodków trwa ych oddanych w leasing w Europie w latach WartoÊç Êrodków trwa ych w mld EUR èród o: opracowanie w asne na podstawie danych Leaseurope (

9 94 Systemy Finansowe darki rynkowej zacz y powstawaç podmioty gospodarcze, których celem by o Êwiadczenie us ug leasingowych. Poczàtkowo by y to przewa nie ma e firmy obs ugujàce lokalne rynki. Swojà ofert kierowa y do rozwijajàcych si w latach 90. ma ych i Êrednich przedsi biorstw. Sektor MSP wykazywa wówczas wysokie zapotrzebowanie na zewn trzne êród a finansowania inwestycji. Cechy transakcji leasingowej pozwoli y stworzyç produkt finansowy wychodzàcy naprzeciw oczekiwaniom klientów. Wymagania formalne ograniczono do minimum, a os ona podatkowa, jakà daje transakcja leasingu operacyjnego, zdoby a uznanie przedsi biorców. Te dogodne warunki rozwoju bran y leasingowej zak óci o jednak powstanie wielu patologii. CzeÊç z nich wiàza a si z brakiem spójnego unormowania umowy leasingu w prawie (stan prawny do 2000 r.). Cz Êç wynika a z finansowania bardzo m odej gospodarki nara onej na wysokie ryzyko niepowodzenia podejmowanej dzia alnoêci gospodarczej. Brak systemowych uregulowaƒ prawnych przyczyni si do tego, e na rynku nie wyst powa jednolity standard umowy leasingu. Organy skarbowe ró nie interpretowa y niespójne w tym zakresie regulacje, wydajàc postanowienia, które cz sto mia y negatywne konsekwencje dla stron umowy leasingu. Finansowanie m odej gospodarki o niskim kapitale pierwotnym, po àczone z prowadzeniem liberalnej polityki oceny zdolnoêci kredytowej, wobec braku przep ywu informacji mi dzy podmiotami Êwiadczàcymi us ugi leasingu skutkowa o wyst powaniem wysokiego odsetka z ych d ugów. Prywatne spó ki leasingowe cz sto ukrywa y powsta e straty, wykorzystujàc ówczeênie obowiàzujàce przepisy rachunkowe do zaliczania do przychodów spó ki ca ego udzia u w asnego z nowego kontraktu leasingowego. Mo liwe by o zatem prezentowanie zysków w rachunku wyników, choç w rzeczywistoêci poziom strat z nietrafionych leasingów przewy sza kapita y w asne spó ki. Mechanizm ten oraz fakt, e bank, finansujàc obcà spó k leasingowà, traci mo liwoêç prowadzenia w asnej polityki kredytowej, sta y si w 1999 r. podstawowà przyczynà prowadzenia przez niemal wszystkie banki w Polsce jednolitej polityki w sprawie stopniowego ograniczania finansowania obcych spó ek leasingowych. Brak nowych zewn trznych êróde finansowania dzia alnoêci leasingowej prowadzi do masowego zamykania prywatnych spó ek, cz sto z nara eniem interesu korzystajàcych oraz banków finansujàcych prywatne spó ki 23. Omówione powy ej czynniki doprowadzi y do powstania nieprzychylnej atmosfery wokó umowy leasingu, zarówno wêród klientów, jak i wêród banków finansujàcych transakcje leasingowe. 23 W ciàgu ostatnich 10 lat udzia w rynku firm leasingowych niepowiàzanych z bankiem spad z 50% do 2%. Wykres 2 WartoÊç leasingowanych przedmiotów mln z Dopiero wprowadzenie omówionych wczeêniej regulacji prawnych, zapoczàtkowanych w 2000 r., oraz dzia anie spó ek leasingowych powiàzanych z sektorem bankowym zacz y normowaç rynek i nadawaç transakcjom lesingowym dzisiejszy kszta t. Uregulowania Kodeksu cywilnego, pomimo charakteru przepisów dyspozytywnych, sta y si dla bran y standardem, jaki musi spe niaç kontrakt leasingowy. Nowe przepisy podatkowe zakoƒczy y blisko dziesi cioletnià dowolnoêç interpretacyjnà opodatkowywania stron umowy leasingowej, otwierajàc nowe mo liwoêci rozwoju bran y. Potwierdzeniem powy szych zdarzeƒ sà dane obrazujàce wielkoêç rynku leasingowego w Polsce. W 2000 i 2001 r. nastàpi a recesja na rynku. WartoÊç Êrodków przekazanych w leasing spad a. Dokona- a si gwa towna wymiana uczestników rynku, po czym stopniowo odbudowywano zaufanie do kontraktu leasingowego, umo liwiajàc spe nianie przez leasing funkcji akceleratora rozwoju przedsi biorczo- Êci. Jest on podstawowym narz dziem finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej mikroprzedsi biorstw. Sektor MSP staje si g ównym odbiorcà us ug leasingowych w Polsce. Dynamika wzrostu wartoêci Êrodków oddanych w leasing w Polsce w ciàgu ostatnich trzech lat jest znacznie wy sza od Êredniej europejskiej i wynosi Êredniorocznie 29%. Zdefiniowany wy ej wskaênik penetracji leasingu na koniec 2004 r. wyniós oko o 11%. Dane te Êwiadczà, e bran a leasingowa w Polsce znajduje si obecnie w fazie stabilnego rozwoju. Wymienione wskaêniki makroekonomiczne w porównaniu ze Êrednimi wartoêciami w innych krajach europejskich pozwalajà na stwierdzenie, e w Polsce istnieje du y potencja wzrostu bran y leasingowej. Struktura rynku leasingowego Na rynku leasingowym wyst puje silna specjalizacja w finansowaniu poszczególnych rodzajów dóbr inwestycyjnych. Prowadzi to do podzia u rynku na siedem podstawowych grup Êrodków trwa ych, które tworzà niemal oddzielnie dzia ajàce rynki. O ich rozwoju decydujà odmienne czynniki makroekonomiczne i prawne. Cz Êç przedsi biorstw leasingowych specjalizuje si III kw èród o: opracowanie w asne na podstawie danych ZPL (

10 Systemy Finansowe 95 w finansowaniu tylko wybranych Êrodków trwa ych. Powy szy kszta t rynku jest wynikiem wyst powania dwóch g ównych prawid owoêci. Po pierwsze, ka da grupa Êrodków trwa ych wymaga a zbudowania oddzielnych kana ów dystrybucji. Po drugie, poszczególne grupy Êrodków trwa ych ró nià si mi dzy sobà tempem utraty wartoêci w czasie, co determinuje tempo utraty wartoêci zabezpieczenia kontraktu leasingowego. Pierwotnie powy szy podzia nie by o taki klarowny. Na poczàtku lat 90. spó ki leasingowe specjalizowa- y si w finansowaniu Êrodków transportu i pozosta- ych Êrodków trwa ych. Stosunkowo wysoki by udzia przedmiotów kwalifikowanych dzisiaj do grupy inne. Oferowano us ugi leasingowe dla poszczególnych grup Êrodków trwa ych i prowadzono ocen zdolnoêci leasingowej wed ug jednej metodologii, wspólnej dla wielu grup Êrodków trwa ych. DoÊwiadczenia w póêniejszym okresie pokaza y, e budowanie portfela leasingowego wed ug jednakowej metodologii, bez wyraênej specjalizacji jest nieefektywne i prowadzi do wysokich strat na portfelu. Dzisiejszy rynek cechuje specjalizacjà, za którà stojà wieloletnie doêwiadczenia w tworzeniu oferty w po- àczeniu z ocenà zdolnoêci leasingowej. To Êwiadomy wybór firm leasingowych. Determinuje on ich gotowoêç do finansowania przedmiotów leasingu z poszczególnych grup Êrodków trwa ych, rozwijajàc tym samym poszczególne podrynki. Wyró niamy nast pujàce grupy Êrodków trwa ych: Êrodki transportu, samochody osobowe, maszyny i urzàdzenia przemys owe, nieruchomoêci, komputery i sprz t biurowy, samoloty, statki, tabor kolejowy, inne. Wykres 3 Struktura Êrodków przekazanych w leasing w latach % Cztery pierwsze kategorie sà filarami rynku leasingowego i na koniec III kwarta u 2005 r. stanowi y blisko 94% ca ego rynku. Koncentracja ta dowodzi wyspecjalizowania si rynku w finansowania wybranych grup Êrodków trwa ych. Dane publikowane przez Zwiàzek Przedsi biorstw Leasingowych si gajà 1999 r. Wspó czynnik koncentracji w wymienionych czterech grupach wynosi wówczas 88% i stopniowo roênie wraz z opisywanym wczeêniej normowaniem rynku. Wykres 3 obrazuje zmian struktury rynku leasingowego w Polsce w latach Udzia rynku Êrodków transportu (razem z samochodami osobowymi) stopniowo roênie: z 39,9% w 1999 r. do 68,7% w 2003 r. Od 2003 r. obserwujemy stopniowy spadek udzia u Êrodków transportu w inwestycjach finansowanych leasingiem. Tendencj t mo na t umaczyç wystàpieniem dwóch czynników. Pierwszy to zahamowanie rozwoju rynku sprzeda y nowych Êrodków transportu. Wzrost wartoêci Êrodków oddanych w leasing mo e si tu odbywaç jedynie poprzez zwi kszanie penetracji leasingu. Drugi czynnik wynika z osiàgni cia przez spó ki leasingowe wysokich przyrostów wartoêci Êrodków oddanych w leasing w grupach: maszyny i urzàdzenia oraz leasing nieruchomoêci. Powy szà tendencj bardzo dobrze obrazuje wykres 4. Pod koniec 2003 r. spó ki leasingowe, Êwiadome barier wynikajàcych z planowanych zmian w ustawie o VAT i konsekwencji przy àczenia Polski do Unii Europejskiej, rozpocz y przygotowania oferty wychodzàcej naprzeciw zmieniajàcym si wymogom rynku. Spodziewane zahamowanie rozwoju rynku sprzeda y Êrodków transportu zrekompensowano nowymi inwestycjami stymulowanymi akcesjà Polski do Unii Europejskiej. Spó ki leasingowe znacznie cz Êciej finansowa y wi c maszyny i urzàdzenia oraz nieruchomoêci. Dane Wykres 4 Struktura Êrodków przekazanych w leasing w latach wed ug wartoêci III kw Inne Samoloty, statki, tabor kolejowy Komputery i sprz t biurowy NieruchomoÊci Maszyny i urzàdzenia Samochody osobowe Ârodki transportu III kw Inne Samoloty, statki, tabor kolejowy Komputery i sprz t biurowy NieruchomoÊci Maszyny i urzàdzenia Samochody osobowe Ârodki transportu èród o: opracowanie w asne na podstawie danych ZPL ( èród o: opracowanie w asne na podstawie danych ZPL (

11 96 Systemy Finansowe pokazujà znaczny przyrost wartoêci Êrodków trwa ych ztych kategorii. Ju po trzech kwarta ach 2005 r. wartoêç maszyn i urzàdzeƒ przekazanych w leasing by a równa wartoêci wszystkich maszyn przekazanych w leasing w 2004 r. Prezentowany spadek wartoêci rynku nieruchomoêci w 2005 r. jest niereprezentatywny, gdy nie obejmuje pe nych okresów sprawozdawczych. Transakcje leasingu nieruchomoêci cechujà si d ugim okresem realizacji. Dlatego do pe nej oceny rozwoju tego segmentu wymagane jest porównywanie pe nych okresów sprawozdawczych. Wzrost rynku samochodów osobowych jest wynikiem zmian zapisów ustawy o podatku od towarów i us ug dotyczàcych rozliczania podatku VAT od tej grupy Êrodków trwa ych. Wed ug ustawy mimo dokonania zmian konstrukcyjnych w samochodach osobowych majàcych homologacj samochodu ci arowego przesta y istnieç dotychczasowe mo liwoêci pe nego odliczenia podatku VAT. Wprowadzono nowe zasady rozliczania podatku VAT od samochodów osobowych. Popyt przesunà si z jednej grupy Êrodków trwa ych na drugà. Wykres 4 prezentuje spadek wartoêci Êrodków transportu przekazanych w leasing na rzecz wzrostu wartoêci samochodów osobowych przekazanych w leasing na koniec III kwarta u 2005 r. Potencjalne obszary rozwoju rynku W artykule wskazano jedynie mo liwe kierunki rozwoju bran y leasingowej. Analiz potencjalnych obszarów rozwoju rynku leasingowego przeprowadzono oddzielnie dla ka dej z wy ej wymienionych grup Êrodków trwa- ych, gdy o mo liwoêciach rozwoju ka dej grupy decydujà odmienne czynniki makroekonomiczne i prawne. Ocen rozpocz to od zbadania potencja u rozwoju grupy dominujàcej na rynku, tj. Êrodków transportu drogowego. Obejmuje ona dwie podgrupy: Êrodki transportu drogowego 24 oraz samochody osobowe. Potencja rozwoju omawianego rynku b dzie zale a g ównie od sytuacji na rynku sprzeda y nowych samochodów, gdzie obserwujemy ju stan uznawany przez specjalistów za kryzys. Sprzeda nowych samochodów w Polsce w paêdzierniku 2005 r. spad a o 27% 25 w stosunku do tego samego okresu poprzedniego roku. W krótkiej perspektywie oznacza to równie sp ycenie tej cz Êci rynku leasingowego. Wzrost wartoêci Êrodków trwa ych przekazanych w leasing jest mo liwy jedynie poprzez zwi kszenie ju wysokiego wskaênika penetracji dla tej kategorii. Pozwala na to udost pnienie leasingu nowym grupom konsumentów. Wprowadzone regulacje w Kodeksie cywilnym umo liwiajà wykreowanie nowej grupy odbiorców leasingu. Do dzisiaj odbiorcami leasingu by y jedynie osoby prowadzàce dzia alnoêç gospodarczà. Obecnie prawo dopuszcza udzielanie leasingu osobom fizycznym. Us uga taka nazywana jest leasingiem konsumenckim. Powstanie nowego produktu daje szanse na pojawienie si nowego potencja u wzrostu rynku w omawianej kategorii. O jego praktycznym znaczeniu b dà decydowaç dalsze ewentualne zmiany w ustawie o podatku od towarów i us ug, dotyczàce traktowania leasingu finansowego jako us ugi, a nie dostawy. W krótkiej perspektywie nie nale y wi c oczekiwaç wysokiego wzrostu tego rynku leasingowego. W d ugiej perspektywie w przypadku zmiany zapisów ustawy o podatku VAT, w ocenie autora, nastàpi wzrost rynku. Drugà wa nà kategorià rynku leasingowego jest finansowanie maszyn i urzàdzeƒ. Cechuje si ono znacznie ni szym wspó czynnikiem penetracji rynku ni rynek samochodów. Ewentualny wzrost rynku mo e nastàpiç dzi ki zwi kszeniu inwestycji finansowanych poprzez leasing oraz wzrostowi popytu inwestycyjnego. Obserwuje si wzrost obu wymienionych czynników. Za wzrostem wspó czynnika penetracji przemawia aktywna polityka banków w zakresie wspierania leasingu za poêrednictwem bankowych kana ów dystrybucji. Na wzrost popytu inwestycyjnego ze strony firm wp ywa przystàpienie Polski do Unii Europejskiej, co powoduje o ywienie gospodarcze i wzrost popytu inwestycyjnego 26. Rynek leasingu maszyn i urzàdzeƒ znajduje si wi c w fazie wzrostu. Nast pnà kategorià jest rynek nieruchomoêci. Ze wzgl du na istot przedmiotu leasingu nieruchomo- Êci nale à do grupy przedmiotów ch tnie finansowanych przez spó ki leasingowe. Do czasu wejêcia Polski do Unii Europejskiej wyst powa y bariery administracyjne. Leasing nieruchomoêci przez podmioty zagraniczne wiàza si z koniecznoêcià uzyskania zgody Ministerstwa Spraw Wewn trznych i Administracji na nabycie nieruchomoêci. Powy sze regulacje wyd u a y czas realizacji transakcji i wprowadza y w praktyce wymóg minimalnej wartoêci transakcji. Przystàpienie Polski do Unii Europejskiej znios o opisane restrykcje, otwierajàc nowe mo liwoêci rozwoju rynku. Przynios o to wymierne efekty ju w 2004 r. Dalszy rozwój rynku b dzie zale a nie tylko od wartoêci nowo budowanych obiektów, tj. od popytu inwestycyjnego w tym zakresie. Dzi ki leasingowi nieruchomoêci mo na refinansowaç ju istniejàce budynki lub przekszta caç zobowiàzania krótkoterminowe s u àce do wybudowania nieruchomoêci w docelowe finansowanie dopasowane do dochodów uzyskiwanych z pracujàcego obiektu. Istnieje zatem wysoki potencja wzrostu rynku. Mo na roz- 24 Do Êrodków transportu drogowego zalicza si : wszelkiego rodzaju samochody ci arowe, samochody dostawcze, przyczepy, naczepy, samochody specjalne i specjalizowane, ciàgniki siod owe. 25 èród o: Samar ( 26 K. Bielecki: Polski rynek leasingu. Gemini, 2003, s. 55.

12 Systemy Finansowe 97 wa aç rozszerzenie tego rynku o nowà kategori klientów. Wydaje si, e leasingowanie mieszkaƒ dla osób fizycznych mo e byç atrakcyjne w sytuacji dynamicznie rozwijajàcego si rynku kredytu hipotecznego. Oferta taka mo e byç równie ciekawà alternatywà wobec cz sto spotykanego wynajmu mieszkaƒ. Rozwa ania na ten temat sà jednak czysto teoretyczne, gdy istniejà dwa bardzo istotne ograniczenia wynikajàce ze sposobu opodatkowania takiego produktu leasingowego podatkiem VAT 27. Pozosta e trzy kategorie rynku leasingowego (komputery i sprz t biurowy, samoloty, statki i tabor kolejowy oraz inne) majà marginalne znaczenie dla rynku. Przedmioty z grup komputery oraz inne cechujà si szybkà utratà wartoêci. Przedmioty z grupy samoloty, statki i tabor kolejowy wymagajà z kolei d ugiego okresu finansowania. Ze wzgl du na szybszy spadek warto- Êci przedmiotów leasingu z tych grup ni tempa sp aty kapita u sà mniej ch tnie finansowane przez bran leasingowà. Przy dzisiejszym stanie egzekucji prawa w asnoêci w Polsce wydaje si ma o prawdopodobne, aby omawiane grupy w bliskiej perspektywie wykazywa y tendencj wzrostowà. Bariery rozwoju bran y leasingowej Do podstawowych barier rozwoju rynku leasingowego nale y zaliczyç zmieniajàce si prawo. Od maja 2004 r. do sierpnia 2005 r. dwukrotnie zmieniono ustaw o podatku od towarów i us ug oraz podstawowe zasady opodatkowania transakcji leasingowych. Sytuacj rynku komplikuje doêç z o ony uk ad legislacyjny traktujàcy leasing odmiennie dla ka dej z grup prawa: cywilistycznego, bilansowego i rachunkowego 28. Poni ej wymieniono jedynie podstawowe bariery bezpoêrednio wp ywajàce na rozwój g ównych rynków leasingowych. Nie jest to katalog zamkni ty. Obejmuje jedynie bariery zewn trzne, niezale ne bezpoêrednio od bran- y, lecz wp ywajàce na kszta t rynku. Nie omówiono tu regulacji i barier determinujàcych zasady funkcjonowania przedsi biorstw leasingowych jako specjalistycznych organizacji finansowych, np. z zakresu finansowania dzia alnoêci leasingowej (zagadnienie cienkiej kapitalizacji 29 ), czy zasad uznawania dochodu od wypowiedzianych umów leasingu. 27 Szczegó owe wyjaênienie niniejszej bariery rozwoju rynku znajduje si w nast pnym rozdziale. 28 Traktowanie leasingu finansowego w rozumieniu ustawy o VAT jako dostawy doprowadzi o np. praktycznie do zamierania produktu. 29 Cienkà kapitalizacjà nazwano stan opisany przez art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. Ogranicza ona mo liwoêç zaliczania w koszty uzyskania przychodów odsetek od po yczek (kredytów) udzielanych spó ce przez podmioty bezpoêrednio lub poêrednio powiàzane ze spó kà, w sposób, o którym mowa w tym przepisie. Przepisy te majà zastosowanie w przypadkach, kiedy zad u enie spó ki (po- yczkobiorcy) wobec tych podmiotów przekroczy okreêlony pu ap, liczony w stosunku do wielkoêci kapita u zak adowego po yczkobiorcy. Opisane poni ej bariery dotyczà czterech podstawowych grup Êrodków trwa ych, które stanowià 94% rynku leasingowego w Polsce. A. Rynek Êrodków transportu B. Rynek samochodów osobowych Krótkoterminowà barierà rozwoju rynku jest odczuwana do dzisiaj zmiana zasad rozliczania podatku VAT od do Êrodków transportu wykorzystywanych w dzia alnoêci gospodarczej. Wprowadzone zmiany w krótkim czasie zdestabilizowa y rynek. Obecnie obserwujemy stopniowe dostosowywanie si uczestników rynku do nowych regulacji i powolnà przebudow rynku. Wprowadzone zmiany zmniejszy y kategori Êrodków transportu drogowego na rzecz samochodów osobowych. Podstawowà barierà rozwoju rynku samochodów dla nowej grupy konsumentów osób fizycznych jest opodatkowanie z góry podatkiem VAT leasingu finansowego. Regulacja ta determinuje zasady funkcjonowania produktu, zacierajàc podstawowe ró nice mi dzy leasingiem a kredytem. C. Rynek maszyn i urzàdzeƒ Dla tej kategorii istotnà barierà rozwoju wydaje si stopieƒ egzekucji prawa w asnoêci w Polsce. Cechà charakterystycznà transakcji leasingowej jest zabezpieczenie transakcji na prawie w asnoêci leasingowanego przedmiotu. Prawo w asnoêci do przedmiotu leasingu przenoszone jest na korzystajàcego po ca kowitej sp acie zobowiàzaƒ zaciàgni tych na podstawie umowy leasingu. Do tego czasu przedmiotem fizycznie dysponuje korzystajàcy, jednak bez prawa w asnoêci. W przypadku niewywiàzywania si przez niego z postanowieƒ umowy leasingu finansujàcy ma prawo skorzystaç z posiadanych praw w asnoêci. Od skutecznej egzekucji praw w asnoêci zale y zaanga owanie towarzystw leasingowych w finansowanie poszczególnych grup maszyn i urzàdzeƒ. D. Rynek nieruchomoêci Ustawy podatkowe zdefiniowa y leasing operacyjny nieruchomoêci jako transakcje cechujàce si minimalnym dziesi cioletnim okresem trwania, w których wyst puje wysoka wartoêç koƒcowa, wynikajàca z definicji hipotetycznej wartoêci netto przedmiotu leasingu. Regulacje te sà barierà rozwoju leasingu operacyjnego nieruchomoêci. Przedsi biorstwo leasingowe anga ujàce si w finansowanie nieruchomoêci zainteresowane jest liniowà sp atà kapita u. Koncepcja minimalnej wartoêci koƒcowej jest sprzeczna z powy szym za o eniem. W trakcie trwania umowy leasingu nie nast puje ca oêciowa sp ata kapita u. W porównaniu z klasycznym kredytem inwestycyjnym wartoêç poczàtkowa jest sp acana wolniej. W transakcji leasingu operacyjnego na koƒcu kontraktu pozostaje znaczna wartoêç wykupu, co jest dodatkowym êród em ryzyka transakcyjnego. Transakcje leasingu nieruchomoêci poprzez leasing finansowy ogranicza zmieniona w 2005 r. usta-

13 98 Systemy Finansowe wa o podatku VAT, w której wymaga si odprowadzenia VAT-u od ca ej wartoêci us ugi. W przypadku leasingu nieruchomoêci, charakteryzujàcego si wysokimi wartoêciami, powstaje du a bariera finansowania podatku VAT od zawartej transakcji leasingowej. JeÊli chodzi o leasing nieruchomoêci dla nowej grupy klientów osób fizycznych, to op acalne b dzie Êwiadczenie takich us ug dopiero po: zniesieniu opodatkowania z góry podatkiem VAT transakcji leasingu finansowego, zrównaniu stawki podatku VAT od nowo wybudowanych lokali mieszkalnych ze stawkà podstawowà naliczanà od us ugi leasingowej. Podsumowanie Wprowadzenie opisanych wy ej uregulowaƒ w celu ostatecznego unormowania leasingu w prawie cywilnym, podatkowym i rachunkowym przyczyni o si do spopularyzowania tej formy finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej. Jednoznaczne ramy prawne zlikwidowa y mo liwoêç szerokiej interpretacji przepisów podatkowych. Zmiany te sà widoczne w yciu gospodarczym. Jego uczestnicy dostrzegli zalety tej formy finansowania inwestycji, otwierajàc tym samym mo liwoêci dalszego rozwoju rynku leasingowego w Polsce. Bibliografia 1. K. Bielecki: Rynek leasingu w Polsce. Polski Rynek Leasingu, 2005, s M. Groszek: Perspektywy i szanse rozwoju leasingu. Polski Rynek Leasingu, 2003, s M. Groszek: Rynek leasingu w Polsce. Polski Rynek Leasingu, 2005, s Kodeks cywilny. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.) 5. Komentarz do informacji statystycznej nt. rynku leasingu za IV kwarta oraz za ca y 2004 rok. Zwiàzek Przedsi biorstw Leasingowych. 6. J. Niemcewicz, wystàpienie w Sejmie RP 3. kadencji, 74. posiedzenie, 1. dzieƒ ( ) ( 7. M. Okr glicka: Leasing. Aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne. Warszawa 2004, Difin. 8. K. Ostrowska: Rynek leasingu wzroênie o procent. Rzeczpospolita nr 117/2004, dodatek Leasing w Polsce, s J. Poczobut: Umowa leasingu w prawie krajowym i mi dzynarodowym. Warszawa 1995, PWN. 10. D. Tobolska: Leasing w obrocie krajowym i zagranicznym. Koszalin 1996, Miscellanea. 11. P. Tryba a: Leasing. Poradnik przedsi biorcy. Warszawa 2005, Zwiàzek Przedsi biorstw Leasingowych M. Turzyƒski: Leasing po zmianie ustawy o VAT skutki ekonomiczne i bilansowe. RachunkowoÊç nr 9/2004, s Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. nr 54, poz. 654 ze zm.). 15. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. nr 14, poz. 176 ze zm.). 16. Ustawa z dnia 29 wrzeênia 1994 r. o rachunkowoêci (Dz.U. nr 76, poz. 694 ze zm.). 17. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i us ug, tekst jednolity (Dz.U. nr 54, poz. 535). 18. Vademecum leasingu. ódê 2002, Bankowy Fundusz Leasingowy SA, s