Stomatologiczne zachowania prozdrowotne uczniów szkół specjalnych badania ankietowe zwyczajów dietetycznych

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association KAROLINA GERRETH, MARIA BORYSEWICZ LEWICKA Stomatologiczne zachowania prozdrowotne uczniów szkół specjalnych badania ankietowe zwyczajów dietetycznych Dental Health Promoting Habits in Special Care Schoolchildren a Questionnaire Study Klinika Stomatologii Dziecięcej Katedry Stomatologii Dziecięcej UM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Streszczenie Wprowadzenie. Pacjenci niepełnosprawni są grupą wysokiego ryzyka występowania chorób jamy ustnej. Cel pracy. Zebranie danych od uczniów poznańskich szkół specjalnych na temat nawyków dietetycznych mają cych znaczenie w rozwoju próchnicy. Materiał i metody. Wywiad przeprowadzono ze 171 uczniami (86 dziewczynkami oraz 85 chłopcami) w wieku lat. Pytania dotyczyły regularności spożywania posiłków głównych, podjadania między posiłkami oraz po wieczornym szczotkowaniu zębów, a także rodzaju spożywanych przekąsek. Wyniki. Większość uczniów nie odżywia się prawidłowo z punktu widzenia profilaktyki próchnicy zębów. Nie mal wszyscy badani podjadali między głównymi posiłkami (95,3%), a po wieczornym szczotkowaniu zębów ro biło to aż 53,8% spośród badanych. Wnioski. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu z uczniami poznańskich szkół specjalnych stwierdzono u nich niekorzystne nawyki dietetyczne mogące mieć znaczenie etiologiczne dla występowania próchnicy zębów. Konieczne jest wprowadzenie zaleceń, dotyczących prawidłowego sposobu żywienia, przekazywanych rodzicom i samym uczniom przez personel szkoły i pracowników ochrony zdrowia, aby kształtować właściwe zachowania prozdrowotne w tym środowisku (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, ). Słowa kluczowe: dzieci niepełnosprawne, uczniowie, nawyki dietetyczne. Abstract Background. Disabled patients are generally considered to be much more prone to oral cavity disorders than he althy individuals. Objectives. The aim of the study was to assess dietary habits, concerning dental caries development, in special care schoolchildren from Poznań. Material and Methods. The interview was carried out among 171 schoolchildren (86 girls and 85 boys), aged years. The questions concerned regular intake of the main meals, having a snack between meals and after an evening toothbrushing as well as the kind of eaten snacks. Results. The data obtained revealed that not always all the children eat the main meals. Almost all schoolchildren had a snack between meals (95.3%), whereas after evening toothbrushing 53.8% of the questioned. Conclusions. The data of the interview revealed that special care schoolchildren have unhealthy dietary habits. There is a need to introduce a recommendation concerning proper nutrition which should be delivered in schools as well as in surgeries (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, ). Key words: disabled children, schoolchildred, dietary habits. Osoby niepełnosprawne są grupą pacjentów o zwiększonym ryzyku wystąpienia chorób jamy ustnej, w tym próchnicy zębów. Uwagę zwraca się na to, że w znacznym stopniu zależy to od trudno ści z wdrożeniem właściwych nawyków dietetycz nych oraz higienicznych w tej populacji. Osoby sprawujące opiekę nad pacjentem o zmniejszonej sprawności także nie zdają sobie niekiedy sprawy,

2 Stomatologiczne zachowania prozdrowotne uczniów szkół specjalnych 287 iż choroby jamy ustnej nie zawsze są spowodowa ne niepełnosprawnością, a wiążą się przede wszyst kim z niezachowywaniem zasad zachowań pro zdrowotnych. Wynika to przede wszystkim z bra ku ich wiedzy dotyczącej etiologii próchnicy zębów i chorób przyzębia. W piśmiennictwie ist nieją doniesienia, że również stomatolodzy nie przekazują zaleceń dietetycznych swoim niepełno sprawnym pacjentom bądź są one niekompletne i nie wystarczają do pełnego zrozumienia proble mu [1]. Zaobserwowano, że problem występowania złych nawyków żywieniowych wynika niejedno krotnie nie tylko z niewiedzy rodziców lub opieku nów dziecka na temat właściwego odżywiania, ale również z chęci wynagrodzenia cierpień podo piecznego przez podawanie słodyczy oraz innych słodkich przekąsek. Zdarza się też, że tego rodzaju produkty są proponowane dzieciom w formie na grody, co dodatkowo wpływa na kształtowanie nie właściwych zachowań żywieniowych [2]. W przypadku niektórych pacjentów obciążo nych chorobami przewlekłymi jest także koniecz ne długotrwałe stosowanie wysokosłodzonych preparatów farmakologicznych, co dodatkowo ma niszczący wpływ na stan zdrowia jamy ustnej. Wielu badaczy podkreśla przy tym znaczący zwią zek między częstością spożywania słodkich prze kąsek oraz napojów a występowaniem próchnicy zębów zarówno w populacji zdrowych, jak i prze wlekle chorych pacjentów [1, 2]. Celem pracy było zebranie danych dotyczą cych nawyków dietetycznych uczniów uczęszcza jących do szkół specjalnych. Materiał i metody Badania zostały wykonane wśród dzieci nie pełnosprawnych i przewlekle chorych uczęszcza jących do szkół specjalnych na terenie miasta Po znania. Na podstawie uzyskanych danych stwier dzono, iż do 8 szkół specjalnych uczęszczało w tym czasie 1091 uczniów, w tym 852 osoby po niżej 18 r.ż. Wiek badanych określano według za sady przyjętej w pediatrii (np. 12 lat od dnia ukoń czenia 12 r.ż. do 12 lat 11 miesięcy i 30 dni). Wy wiad został przeprowadzony jedynie z tymi uczniami w wieku lat, od których było moż liwe uzyskanie odpowiedzi na pytania (uczniowie z grup o niepełnosprawności kwalifikowanej jako lekka lub umiarkowana) oraz których rodzice wy razili pisemną zgodę. Ogółem uzyskano dane od 171 badanych (86 dziewczynek 50,3% i 85 chłopców 49,7%), w tym 139 niepełnosprawnych w stopniu lekkim (72 dziewczynek 42,1% i 67 chłopców 39,2%) oraz 32 niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym (14 dziewczynek 8,2% i 18 chłopców 10,5%). Średni wiek badanych wyno sił 14,9 lat (SD = 1,5; Me = 15), a w grupach nie pełnosprawnych w stopniu lekkim oraz umiarko wanym odpowiednio 14,8 (SD = 1,5; Me = 15) i 15,4 (SD = 1,5; Me = 15). Informacje dotyczące możliwości nawiązania kontaktu z dzieckiem przekazywali nauczyciele, dane personalne dzieci (miejsce zamieszkania oraz stopień niepełno sprawności) pochodziły z dokumentacji szkolnej. Pytania dotyczyły regularności spożywania posiłków głównych, podjadania między posiłkami oraz po wieczornym myciu zębów oraz rodzaju podjadanych przekąsek. Badanym zadawano kolejno pytania zawarte w kwestionariuszu wywiadu, starając się dostoso wać zakres słownictwa zapewniający ich zrozu mienie. W przypadku wątpliwości dotyczących od powiedzi, pytania powtarzano. Jeżeli treść odpo wiedzi była niespójna, rezygnowano z wywiadu. Analizę informacji pochodzących z badania kwestionariuszowego z dzieckiem przeprowadzo no z uwzględnieniem podziału uczniów na 2 gru py: niepełnosprawnych w stopniu lekkim oraz umiarkowanym. Przed przystąpieniem do badań uzyskano zgo dę Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Wyniki Na podstawie informacji odnotowanych w kwestionariuszu wywiadu z dzieckiem oraz uzyskanych z danych zgromadzonych w szkole ustalono, iż 153 uczniów (89,5%) mieszkało w do mu rodzinnym (91,4% niepełnosprawnych w stop niu lekkim oraz 81,2% w stopniu umiarkowanym), 3 dzieci mieszkało u krewnych (2,1% pacjentów niepełnosprawni w stopniu lekkim), podczas gdy 15 dzieci w instytucji opiekuńczej (6,5% niepełno sprawnych w stopniu lekkim oraz 18,8% w stop niu umiarkowanym) (tab. 1). Na podstawie informacji uzyskanych od nau czycieli oraz obserwacji własnych występowanie niepełnosprawności fizycznej stwierdzono u 10 uczniów (5,8%). Problemy w poruszaniu się doty czyły 7 badanych (4,1%) 2 uczniów (1,4%) nie pełnosprawnych w stopniu lekkim oraz 5 (15,6%) w stopniu umiarkowanym. Z wózka inwalidzkiego korzystało na stałe 3 dzieci (1,7%) (w tym jeden uczeń niepełnosprawny w stopniu lekkim oraz 2 w stopniu umiarkowanym) (tab. 1). Z odpowiedzi na pytanie o spożywanie głów nych posiłków wynika, że śniadanie zawsze było konsumowane przez 77,8% ogółu badanych

3 288 K. GERRETH, M. BORYSEWICZ LEWICKA Tabela 1. Informacje dotyczące miejsca zamieszkania dzieci oraz występowania niepełnosprawności fizycznej Table 1. Information concerning a place of child s residence and physical disability Pytanie Stopień niepełnosprawności Ogółem (Question) (Degree of disability) (Total) lekki umiarkowany (mild) (moderate) n % n % n % Liczba badanych w grupach , , ,0 (Number of patients in groups) Niepełnosprawność fizyczna (Physical disability) dziecko chodzi, lecz ma problemy 2 1,4 5 15,6 7 4,1 w poruszaniu się (child has problems with walking) dziecko nie porusza się samodzielnie, 1 0,7 2 6,3 3 1,7 jeździ na wózku (child uses wheelchair) nie (no) , , ,2 Dziecko mieszka (Child resides) w domu rodzinnym (at home) , , ,5 u krewnych (with relatives) 3 2,1 0 0,0 3 1,7 w instytucji opiekuńczej 9 6,5 6 18,8 15 8,8 (in institution) (75,5% uczniów niepełnosprawnych w stopniu lekkim oraz 87,5% w stopniu umiarkowanym), czasami natomiast ten posiłek spożywało 16,9%, podczas gdy nigdy 5,3% ogółu badanych (tab. 2). Drugie śniadanie natomiast zjadał nieco większy odsetek badanych 88,3% dzieci (8,2% czasami, natomiast 3,5% nigdy). Z informacji uzyskanych od dzieci wynika, iż część z nich nie zjada śniada nia w domu, a dopiero w szkole własne kanapki lub śniadanie organizowane przez szkołę i jest to wtedy pierwszy posiłek w ciągu dnia. Prawie wszyscy uczniowie (96,5% ogółu badanych) regu larnie jadali obiad. Stosunkowo mały odsetek ba danych dzieci jada podwieczorek. Większość dzie ci regularnie konsumowała kolację (tab. 2). W szkole śniadanie (przyniesione z domu lub otrzymane w szkole) spożywało 92,4% ogółu uczniów, a obiad 45,0% (tab. 3). Prawie wszyscy uczniowie podjadali między posiłkami (95,3%) i, jak podali, najczęściej spoży wanymi przekąskami były owoce (90,1%), a na stępnie ciastka (70,8%) oraz czekolada (67,2%). Po wieczornym szczotkowaniu zębów podjadało aż 53,8% z ogółu badanych i częściej ten zły nawyk dotyczył pacjentów niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym (62,5%) niż lekkim (51,8%). Omówienie Dane z piśmiennictwa wskazują, że wśród pa cjentów niepełnosprawnych można stwierdzić zmniejszone spożycie istotnych dla prawidłowego rozwoju składników pokarmowych [3]. Najczęś ciej nieprawidłowo żywieni są niepełnosprawni w stopniu lekkim, przy czym uważa się, że to oni sami zwykle decydują o swoich potrzebach. Oso by z większą niepełnosprawnością najczęściej ma ją posiłki przygotowywane przez opiekujące się nimi osoby. Potwierdzają to także wyniki badań własnych, gdyż pacjenci niepełnosprawni w stop niu umiarkowanym częściej jadali posiłki główne. Jak wynika z otrzymanych danych, uczniowie nie zawsze spożywają wszystkie posiłki główne. Najbardziej regularnie konsumowano obiad. Ze względu na okoliczność, iż w większości ucznio wie zamieszkiwali w domu rodzinnym (89,5%) bądź w instytucji opiekuńczej (8,8%) można przy puszczać, że rodzice lub opiekunowie pilnowali, aby posiłek ten był jadany systematycznie. Trudno wyjaśnić, dlaczego stosunkowo duży odsetek dzieci nie zjadał śniadania lub jadał je nieregu larnie. Wiadomo, że u dzieci w wieku szkolnym, ze względu na intensywny wzrost i rozwój jest nie zbędne właściwe żywienie, z uwzględnieniem od powiedniej podaży białek, witamin oraz soli mine ralnych. Podkreśla się więc rolę spożywania przez nich także drugiego śniadania. Niestety, jak wyni ka z danych uzyskanych w obecnych badaniach, znaczny odsetek dzieci nie tylko nie zjada śniada nia w domu, a także część z nich nie zabiera go do szkoły. Można przypuszczać, że głód najprawdo podobniej jest wtedy zaspokajany nie zawsze zdro

4 Stomatologiczne zachowania prozdrowotne uczniów szkół specjalnych 289 Tabela 2. Informacje dotyczące regularności zjadania posiłków przez dzieci Table 2. Information concerning regular intake of the main meals Pytanie Stopień niepełnosprawności Ogółem (Question) (Degree of disability) (Total) lekki umiarkowany (mild) (moderate) n % n % n % Liczba badanych w grupach , , ,0 (Number of patients in groups) Dziecko zjada śniadanie (Child eats breakfast) zawsze (always) , , ,8 czasami (sometimes) 26 18,7 3 9, ,9 nigdy (never) 8 5,8 1 3,1 9 5,3 Dziecko zjada drugie śniadanie (Child eats mid morning snack) zawsze (always) , , ,3 czasami (sometimes) 12 8,6 2 6,2 14 8,2 nigdy (never) 5 3,6 1 3,1 6 3,5 Dziecko zjada obiad (Child eats lunch) zawsze (always) , , ,5 czasami (sometimes) 5 3,6 1 3,1 6 3,5 nigdy (never) 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Dziecko zjada podwieczorek (Child eats afternoon snack) zawsze (always) 44 31, , ,1 czasami (sometimes) 68 48, , ,2 nigdy (never) 27 19,4 5 15, ,7 Dziecko zjada kolację (Child eats dinner) zawsze (always) , , ,5 czasami (sometimes) 25 18,0 4 12, ,9 nigdy (never) 1 0,7 0 0,0 1 0,6 wymi przekąskami. Potwierdzają to zebrane infor macje własne. Prawie wszyscy uczniowie (95,5% ogółu badanych) podjadali między posiłkami głównymi, przy czym w dużym odsetku były to ta kie produkty, jak ciastka (70,8%) lub czekolada (67,2%). Rzadziej zdarzało się to uczniom niepeł nosprawnym w stopniu umiarkowanym. Sądzić można, że najprawdopodobniej było to spowodo wane większą kontrolą rodziców lub opiekunów, co i kiedy konsumują. Przypuszczenie to potwier dza również informacja, iż pacjenci z tej grupy bar dziej regularnie spożywali posiłki główne. W piśmiennictwie podkreśla się wpływ stop nia niepełnosprawności na stan zdrowia uzębienia oraz higieny jamy ustnej [4]. Osoby z mniejszą niepełnosprawnością są bardziej podatne na próchnicę oraz mniej dbają o higienę jamy ustnej, co przypisuje się ich większej niezależności oraz swobodzie w wyborze stylu życia. Znajduje to tak że potwierdzenie w wynikach badań własnych, gdzie w większym odsetku zły nawyk podjadania między posiłkami dotyczył uczniów niepełno sprawnych w stopniu lekkim. Al Hussyeen i Al Sadhan [2] przeprowadzili badanie socjomedyczne wśród matek dzieci z ze społem Downa uczęszczających do 3 placówek edukacyjnych dla dzieci niepełnosprawnych inte lektualnie w Riyadh (Arabia Saudyjska). Z danych przedstawionych przez tych autorów wynika, iż 56,0% matek podaje dzieciom słodycze lub słodkie przekąski czasami, podczas gdy 7,3% aż 3 razy dziennie. W przytoczonych badaniach 56,2% ma tek przyznało, iż okazjonalnie daje dzieciom słody cze jako nagrodę, a 2,2% zawsze tak postępuje. Z obserwacji prowadzonych w Polsce wynika, że często rodzice pacjentów z wrodzonymi wada mi serca (wśród których znajdowali się niepełno sprawni z zespołem Downa) byli przekonani o ko rzystnym wpływie miodu na ten organ i z tego po wodu dostarczali dzieciom nadmierne ilości cukrów prostych [5, 6]. Większość rodziców nie zdaje sobie sprawy, iż

5 290 K. GERRETH, M. BORYSEWICZ LEWICKA Tabela 3. Informacje dotyczące podjadania między posiłkami, po wieczornym myciu zębów oraz spożywania posiłków w szkole Table 3. Information concerning a snack between meals and after evening toothbrushing as well as intake of the meals at the school Pytanie Stopień niepełnosprawności Ogółem (Question) (Degree of disability) (Total) lekki umiarkowany (mild) (moderate) n % n % n % Liczba badanych w grupach , , ,0 (Number of patients in groups) Czy zjadasz w szkole posiłki? (Do you eat meals at school?) śniadanie (mid morning snack) , , ,4 obiad (lunch) 65 46, , ,0 nie (no) 11 7,9 0 0,0 11 6,4 Czy podjadasz pomiędzy posiłkami? (Do you eat snacks between meals?) owoce (fruits) , , ,1 czekoladę (chocolate) , , ,2 ciastka (cookies) , , ,8 nie wiem (do not know) 1 0,7 0 0,0 1 0,6 nie (no) 4 2,9 4 12,5 8 4,7 Czy zdarza się, że po wieczornym szczotkowaniu coś zjadasz lub wypijasz? (Do you have snacks after evening toothbrushing?) tak (yes) 72 51, , ,8 nie (no) 67 48, , ,2 wszelkie przewlekle toczące się w obrębie jamy ustnej procesy patologiczne mają wpływ na ogól ny stan zdrowia oraz przebieg choroby ogólnou strojowej. Upośledzenie czynności jamy ustnej powoduje dalsze problemy wskutek których po garsza się stan odżywienia i przyswajanie pokar mów [6, 7]. Od wielu lat wiadomo, że prawidłowe nawyki żywieniowe są niezwykle istotne w zapobieganiu próchnicy zębów [8]. Dotyczy to zwłaszcza pa cjentów niepełnosprawnych intelektualnie, gdyż najczęściej nie są oni zdolni do przeprowadzania we właściwy sposób zabiegów higienicznych, co dodatkowo przyczynia się do pogorszenia stanu zdrowia jamy ustnej. Wiadomo, że rodzice czasa mi starają się zminimalizować wysiłek fizyczny i nie wymagają od swoich podopiecznych wyko nywania zabiegu szczotkowania zębów [5, 6]. Obecna koncepcja promocji zdrowia określa, iż kształtowanie właściwych zachowań prozdro wotnych u dziecka powinno odbywać się w rodzi nie oraz w środowisku nauczania i wychowania przez nauczycieli, pracowników służby zdrowia oraz publikatory. Wiodącą rolę we wdrażaniu dobrego stylu ży cia mają rodzice i opiekunowie dzieci niepełno sprawnych, którzy na co dzień powinni kontrolo wać zachowania zdrowotne. Właściwe byłoby więc skierowanie do nich specjalnego programu z zakresu edukacji prozdrowotnej, kładącego m.in. nacisk na właściwe żywienie [9]. Najważniejszą grupą osób, u której należy rozpowszechnić wszelkie zalecenia prozdrowotne są dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, gdyż z jednej strony bardziej są one predyspono wane do wystąpienia choroby próchnicowej, a z drugiej szybko uczą się i nabywają nowe umiejętności. Instytucje takie jak szkoły i przed szkola są miejscem nauczania i wychowania, w których dzieci i młodzież spędzają po kilka go dzin dziennie. Bardzo ważne jest więc włączenie do programu nauczania działań propagujących problemy zachowania zdrowia jamy ustnej. Dzie ci mają wtedy możliwość nabycia wiedzy oraz umiejętności ułatwiających prowadzenie zdrowe go stylu życia. Należy dążyć do nawiązania współpracy między higienistkami oraz pielęgniar kami szkolnymi, lekarzami rodzinnymi oraz per sonelem szkoły w celu zapewnienia najwyższej jakości działań z najlepszym wykorzystaniem do stępnych środków finansowych. Skuteczność od działywania edukacji zależy od systematyczności przekazu informacji, ale także od zapewnienia ciekawych form i treści materiałów oraz możli

6 Stomatologiczne zachowania prozdrowotne uczniów szkół specjalnych 291 wości kontroli rozpowszechnienia środków edu kacyjnych i promocyjnych [10]. W szkołach specjalnych są nauczane dzieci o zróżnicowanym stopniu niepełnosprawności in telektualnej (od lekkiego do głębokiego), w tym także osoby w wieku powyżej 18 r.ż. Zmniejszenie sprawności intelektualnej u uczniów niejednokrot nie jest spowodowane występowaniem choroby przewlekłej, warunkiem jednak zakwalifikowania dziecka do takiej szkoły jest orzeczenie o potrze bie kształcenia specjalnego. Należałoby więc dla uczniów o zmniejszonej sprawności intelektualnej przygotować specjalnie opracowany i dostosowa ny do jego zdolności poznawczych (czasem indy widualnie) program edukacyjny z zakresu profi laktyki próchnicy zębów. Szczególnie w tej grupie pacjentów powinny być też systematycznie pro wadzone badania stanu zdrowia jamy ustnej z przekazaniem wyników zarówno rodzicom, opiekunom, jak i personelowi placówek, do których uczęszczają oraz poinformowanie ich o konieczności przeprowadzenia ewentualnego le czenia. Należy przeciwdziałać chorobie próchni cowej z wykorzystaniem wszystkich dróg profi laktyki, w tym także przez kontrolę diety, gdyż przeprowadzenie leczenia u pacjentów niepełno sprawnych często jest trudniejsze niż u ich zdro wych rówieśników. Być może należałoby się też zastanowić nad ewentualnym rozpropagowaniem wykorzystania substytutów cukru [11]. Honkala et al. [12] prze prowadzili badania wśród niepełnosprawnych fi zycznie uczniów z dwóch szkół specjalnych w Ku wejcie, którym podawano 3 krotnie w ciągu dnia cukierki zawierające ksylitol. Po półtorarocznej obserwacji autorzy wykazali znaczną jego skutecz ność w profilaktyce próchnicy w tym środowisku. W podsumowaniu należy stwierdzić, że uczniowie poznańskich szkół specjalnych wyka zują nieprawidłowe zachowania dotyczące diety mogące skutkować rozwojem próchnicy zębów. Można sądzić, że znaczenie ma tu niedostateczna świadomość zachowań prozdrowotnych dzieci i młodzieży, ale również ich rodziców i opieku nów. Właściwe zalecenia dotyczące sposobu ży wienia powinny być przekazywane przez personel medyczny, czyli lekarzy stomatologów oraz pedia trów, ale także higienistki oraz pielęgniarki zarów no w szkołach, jak i podczas indywidualnych wi zyt w gabinetach lekarskich. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu z uczniami poznańskich szkół specjalnych stwier dzono występowanie u nich niekorzystnych nawy ków dietetycznych. Konieczne jest wprowadzenie zaleceń dotyczących prawidłowego żywienia przekazywanych tej grupie pacjentów zarówno w szkołach, jak i gabinetach lekarskich. Piśmiennictwo [1] MOYNIHAN P.J.: Dietary advice in dental practice. Br. Dent. J. 2002, 193, [2] AL HUSSYEEN A.A., AL SADHAN S.A.: Oral hygiene practices and dietary habits among children with Down s Syndrome in Riyadh, Saudi Arabia. Saudi Dent. J. 2006, 18, [3] GABRE P., WIKSTRÖM M., MARTINSSON T., GAHNBERG L.: Move of adults with mental retardation from intitutions to community based living: changes in the oral microbiological flora. J. Dent. Res. 2001, 80, [4] GÓRSKI M., BUCZKOWSKA RADLIŃSKA J.: Stan zębów, przyzębia oraz higieny jamy ustnej u osób w wieku lat upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym przebywających w domach rodzinnych. Czas. Stomat. 2006, 59, [5] RUMP Z., PRZYBYLSKA J.: Rola współpracy pediatry ze stomatologiem w utrzymaniu zdrowia jamy ustnej przewle kle chorych: standardy postępowania. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1998, 2 3, [6] RUMP Z.: Promocja zdrowia jamy ustnej: strategia i treści merytoryczne dla populacji dzieci przewlekle upośle dzonych. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1994, 6 7, [7] RUMP Z.: Strategia opieki stomatologicznej nad dziećmi specjalnej troski w Polsce. Propozycja aneksu do naro dowego programu ochrony narządu żucia w okresie od 1997 do 2001 roku. Nowa Stomat. 1997, 2, 4, 3 7. [8] STOOKEY G.K.: Caries prevention. J. Dent. Educ. 1998, 62, [9] GERRETH K., LEWICKA A.: Problemy opieki stomatologicznej nad dziećmi niepełnosprawnymi. Pol. Med. Rodz. 2004, 6, supl. 1, [10] WIERZBICKA M., ADAMOWICZ KLEPALSKA B.: Prace nad poprawą zdrowia jamy ustnej i rozwojem opieki stomato logicznej w Polsce. Zalecenia w sprawie zasad doboru i stosowania metod zapobiegania próchnicy zębów i zapa leniom dziąseł w okresie przekształceń systemowych w ochronie zdrowia. Czas. Stomat. 1999, 52, [11] RADZIEJEWSKI P., RADZIEJEWSKA M.: Substytuty cukru w profilaktyce próchnicy. Stomat. Współczesna 2006, 13, 4, [12] HONKALA E., HONKALA S., SHYAMA M., AL MUTAWA S.A.: Field trial on caries prevention with xylitol candies among disabled school students. Caries Res. 2006, 40,

7 292 K. GERRETH, M. BORYSEWICZ LEWICKA Adres do korespondencji: Karolina Gerreth Klinika Stomatologii Dziecięcej Katedry Stomatologii Dziecięcej UM ul. Bukowska Poznań tel.: e mail: karolinagerreth@poczta.onet.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: