Odpowiedzialność za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych

Transkrypt

1 Uniwersytet Jagielloński Wydział Prawa i Administracji Instytut Prawa Własności Intelektualnej Odpowiedzialność za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych Ewa Laskowska Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Ryszarda Markiewicza Kraków 2011

2 Spis treści Wykaz skrótów...3 Wstęp...5 Rozdział I: Pojęcie pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych...7 Rozdział II: Odpowiedzialność za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych w systemie prawa niemieckiego...19 Wprowadzenie...19 Zakres podmiotowy odpowiedzialności za pośrednie naruszenie praw autorskich w prawie niemieckim...21 Koncepcja sprawstwa pośredniego w prawie niemieckim...23 Odpowiedzialność pomocnika i podżegacza za (bez)pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych...32 Wnioski...33 Rozdział III: Pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych w polskim porządku prawnym...35 Podstawa prawna odpowiedzialności...35 Problem analogicznego stosowania określonych postanowień kodeksu cywilnego na gruncie prawa autorskiego Rozdział IV: Postacie pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych...55 Wprowadzenie...55 Podżeganie...58 Pomocnictwo...69 Odpowiedzialność za świadome skorzystanie ze szkody...93 Zakończenie Bibliografia

3 Wykaz skrótów Akty prawne i publikatory Dz.U. pr. aut. k.c. u.z.n.k. Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej ustawa z dn. 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. Nr 24, poz. 83 z póź. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U nr 16 poz. 93 z późn. zm.); ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 1993 roku, Nr 47 poz. 211 z późn. zm.); TRIPS porozumienie w sprawie handlowych aspektów prawa własności intelektualnej; załącznik do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (Dz. U. z 1996 roku, załącznik do Nr 32 poz. 142) u.ś.d.e. ustawa z dn. 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U., Nr 144, poz z późn. zm.) k.k. ustawa z dn. 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z póź. zm.) UrhG niemiecka ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 9 września 1965 r., (BGBl. I S. 1273), z ostatnimi zmianami z dn. 17. Dezember 2008 (BGBl. I S. 2586); Czasopisma AcP BGHZ Archiv für die civilistische Praxis Entscheidungssammlung des 3

4 Bundesgerichtshof Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego GRUR Gewerblicher Rechtschutz und Urheberrecht (ew. GRUR Int. Internationales Teil) IPIP International Protection of Industrial Property KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego MMR Multimedia und Recht Mon. Prawn. Monitor Prawniczy NP. Nowe Prawo OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PPH Przegląd Prawa Handlowego PiP Państwo i Prawo Zeszyty Naukowe UJ IPWI Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej ZUM Zeitschrift für Urheber- und Medienrecht Inne BVerfG Bundesverfassungsgericht BGH Bundesgerichtshof SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny WIPO Światowa Organizacja Własności Intelektualnej 4

5 Wstęp Tematyka odpowiedzialności cywilnoprawnej za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych jest zagadnieniem skomplikowanym wobec braku jednoznacznej i klarownej wypowiedzi ustawodawcy lub ukształtowanej linii orzeczniczej. W kontekście nieprawdopodobnego rozwoju i postępu technologicznego, ułatwionego dostępu do informacji, czy kształtowania się społeczności internetowych, problem ten nabiera coraz większego znaczenia. Powodem podjęcia próby analizy tego tematu, jak i refleksji nad racjonalnością obecnie obowiązujących przepisów prawa autorskiego zarówno polskiego, jak i niemieckiego były niepokojące doniesienia prasowe odnośnie prób zaostrzenia przesłanek odpowiedzialności podmiotów świadczących usługi drogą elektroniczną na płaszczyźnie prawa międzynarodowego, jak i również wnioski sformułowane przez rzecznika generalnego przy Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej 1. W niniejszej pracy magisterskiej, składającej się z pięciu rozdziałów, podejmuję próbę zanalizowania problemu podstaw, zasad i przesłanek odpowiedzialności podmiotu pośredniczącego we wkroczeniu w autorskie prawa majątkowe, staram się przedstawić możliwie obiektywnie proponowane w judykaturze, jak i w piśmiennictwie, koncepcje zastosowania konstrukcji prawnych przedstawiając argumenty zarówno za, jak i przeciw wskazanym poglądom doktryny, jak również prezentuję własną ocenę w zakresie przedmiotu pracy. Analizę tematu rozpoczynam od zdefiniowania pojęcia pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych. W kontekście przedstawianych koncepcji doktrynalnych staram się przyjąć możliwie najlepszą definicję przedmiotowego zachowania. W rozdziale drugim niniejszej pracy prezentuję rozwiązanie dogmatyczne pośredniego naruszenia autorskich praw 1 Por. opinia rzecznika generalnego P. Cruza Villalóna w sprawie C-70/10 Scarlet Extended/Société belge des auteurs compositeurs et éditeur (Sabam), dostęp: [dostęp na dzień 24 czerwca 2011 r.]. 5

6 majątkowych na gruncie prawa niemieckiego. Badania w tym zakresie podjęłam w czasie pobytu w ramach uczelnianego programu stypendialnego wymiany zagranicznej na Uniwersytecie w Heidelbergu. Uzasadnieniem dla wprowadzenia wspomnianego rozdziału do niniejszej pracy, było podobieństwo między porządkiem polskim a niemieckim, jak i interesująca koncepcja sprawstwa pośredniego rozwinięta na podstawie 97 ustawy prawnoautorskiej niemieckiej. W kolejnym rozdziale przechodzę do analizy podstaw odpowiedzialności sprawcy pośredniego w porządku polskim, jak i staram się podjąć refleksję nad kształtem aktualnie obowiązujących przepisów prawa. Hipotezą przyjętą na cele niniejszej pracy jest pełne dopasowanie norm prawa autorskiego do realiów współczesnego świata. W końcu podejmuję próbę oceny całokształtu polskiej regulacji. Niniejsza praca magisterska niewątpliwie nie wyczerpuje, jak i nie może wyczerpać całego zagadnienia pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych, w szczególności w zakresie przesłanek (kwestie zawinienia, akcesoryjności), jak i zakresu odpowiedzialności pośrednika (a dokładniej odpowiedzi na pytanie, jakie roszczenia oraz w jakiej konstelacji przysługują podmiotowi uprawnionemu z tytułu autorskich praw majątkowych). Wynika to z faktu, że poruszane zagadnienia są stosunkowo nowe dla, zarówno teoretyków, jak i praktyków, a łączą się z wieloma problemami niepodejmowanymi jak dotąd przez orzecznictwo czy doktrynę. Chciałabym również serdecznie podziękować mojemu Promotorowi, Panu Profesorowi Ryszardowi Markiewiczowi, za bezcenne uwagi i spostrzeżenia, jakie od niego otrzymałam w ramach prowadzonych badań do niniejszej pracy magisterskiej, jak i wyrozumiałość dla niezdecydowania związanego z kierunkiem pracy lub przyjętą koncepcją. Stoję na stanowisku, że bez tego merytorycznego wsparcia wyniki mojej pracy nie byłyby satysfakcjonujące. 6

7 Rozdział I: Pojęcie pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych Wkroczenie w sferę monopolu autorskiego podmiotu uprawnionego implikuje możliwość podniesienia roszczeń wskazanych w art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Wobec braku wypowiedzi ustawodawcy polskiego problematycznym pozostaje jednakże zdefiniowanie samego pojęcia naruszenia autorskich praw majątkowych, stanowi to bowiem niezbędny element przy rozważaniu zakresu odpowiedzialności cywilnoprawnej za takie działanie. Wskazanie elementów definicyjnych naruszenia autorskich praw majątkowych nieczęsto pojawiało się w literaturze przedmiotu. Wskazać należy jednak na zajęte przez J. Bartę oraz R. Markiewicza stanowisko, że ustawodawca rozumiał przez to takie działanie, które można kwalifikować jako wkroczenie w zakres cudzego prawa majątkowego (tj. monopolu eksploatacyjnego) 2. Każde inne bezprawne zachowanie, które wyrządza szkodę podmiotowi autorskich praw majątkowych, należy zdaniem Autorów oceniać już na podstawie zasad odpowiedzialności wyrażonych w kodeksie cywilnym. Podobne stanowisko zajmuje J. Błeszyński uznając za naruszenie takie zachowanie wkraczające w monopol eksploatacyjny zastrzeżony dla podmiotu uprawnionego, które nie znajduje podstawy ustawowej lub wykracza poza ramy wskazane przez ustawodawcę 3. We wskazanych wypowiedziach charakterystycznym jest przyjęcie bardzo szerokiego zakresu definicyjnego pojęcia naruszenia. W konsekwencji prowadzić musi do wniosku, że co do zasady odpowiedzialnością będzie obarczone każde takie zachowanie, które tylko spełnia przesłankę nieuprawnionego wkroczenia w sferę monopolu autorskiego. Należy jednakże mieć na uwadze fakt, że wobec treściowo różnych rodzajów naruszeń, istotnym jest jakościowe oddzielenie od siebie pojęć pośredniego od 2 J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych komentarz, wydanie IV, str J. Błeszczyński, (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 13. Prawo autorskie, Warszawa 2008, wydanie II, s

8 bezpośredniego wkroczenia w sferę autorskich praw majątkowych w sposób nieuprawniony. Nie ulega bowiem wątpliwości, że esencjalnie różny jest stopień naruszenia w przypadku zachowania polegającego na opublikowaniu utworu bez zgody podmiotu uprawnionego (art. 6 ust. 1 pkt. 1) od działania osoby umożliwiającej jedynie takie zachowanie: nie tylko pod względem czasowym 4, ale również pod względem podmiotowym pośredni naruszyciel pozostaje osobą trzecią, której to zachowanie przyczyniło się do bezprawnego działania bezpośredniego naruszyciela. Zachowanie podmiotu pośredniczącego w naruszeniu autorskich praw majątkowych sprowadza się zatem do działania umożliwiającego naruszenie bezpośrednie lub nakłaniającego do realizacji przesłanek bezpośredniego zaatakowania dobra prawnego podmiotu uprawnionego nie zawsze jednak do pośrednika należy ostateczna decyzja i podjęcie zachowania zmierzającego wprost do wkroczenia w monopol twórcy. Z drugiej zaś strony nie sposób pominąć faktu, że osoba taka powinna ponieść odpowiedzialność za samo, przykładowo, umożliwienie czy też nakłonienie podmiotu bezpośrednio naruszającego autorskie prawa majątkowe. Należy bowiem wziąć pod uwagę, że bez włączenia się takiej osoby zwykle niemożliwe lub też niezwykle utrudnione byłoby w ogóle rozpoczęcie ciągu zdarzeń zmierzających do naruszenia praw autorskich. Ponadto, działanie takiej osoby mieści się w szerokiej definicji naruszenia, zaprezentowanej na wstępie powyższych rozważań. Nie ma również powodów do wyłączenia takiej odpowiedzialności. Ponadto podnieść należy, że wskazane zachowanie nie mieści się w zakresie dozwolonego użytku i jako takie ma na celu doprowadzenie do naruszenia praw własności intelektualnej. Wobec powyższego uzasadnionym jest podjęcie próby zdefiniowania i odgraniczenia od siebie obu wskazanych pojęć. Kolejnym argumentem przemawiającym za przyjęciem rozróżnienia między bezpośrednim a pośrednim naruszeniem autorskich praw majątkowych dostarczają ustalenia dokonane na gruncie ustawy niemieckiej. Zgodnie z 97 4 Zasygnalizować należy problem, jaki wyłania się w związku z koniecznością wykazania momentu naruszenia w przypadku pośredniego wkroczenia w monopol autorski, przy czym nie pozostawia wątpliwości określenie czasu bezpośredniego ataku na dobro prawne. 8

9 UrhG 5 za naruszenie autorskich praw majątkowych (Verwertungsrechte) uznawane będzie każde takie zachowanie, które narusza ich treść lub wkracza w ich sferę bez stosowanego zezwolenia podmiotu uprawnionego; a contrario przykładem działania prawnie irrelewantnego z punktu widzenia ochrony prawnoautorskiej są zachowania niezaprzeczające, czy też niedotykające istoty uprawnień wskazanych w ustawie 6. W związku z powyższym, wyróżnia się cztery dodatkowe kategorie zachowań, których podjęcie nie implikuje roszczeń o ochronę prawnoautorską: działania przeciwko uprawnieniom twórcy podjęte już po wygaśnięciu ochrony, działania w ramach dozwolonego użytku osobistego (tzw. freie Benutzung), działania w ramach umów autorskich (o charakterze jedynie zobowiązaniowym), jak i działania, co prawda naruszające autorskie prawa majątkowe, ale podjęte w ramach przyzwolenia ustawodawcy (a dopuszczalne po spełnieniu przesłanek testu trójstopniowego, np. w ramach dozwolonego użytku osobistego) 7. Podkreśla się, że 97 UrhG statuuje roszczenia deliktowe, kierowane przeciwko każdemu, kto wkroczy w sferę monopolu autorskiego 8. Niemniej jednak, ze względu na treściowo różne rodzaje zachowań osób jedynie pośredniczących w procesie naruszenia autorskich praw majątkowych, jak i też wobec surowego charakteru podnoszonych roszczeń wobec naruszyciela, istnieje potrzeba rozróżnienia tego typu działań od zachowania wprost dotykającego sfery uprawnień twórcy. Nie bez znaczenia są tutaj również stanowiska wypracowane na gruncie niemieckiego kodeksu cywilnego, które uzasadniają rodzajowo różną odpowiedzialność podżegacza i pomocnika od bezpośredniego naruszyciela konstytucyjnymi gwarancjami poszanowania godności człowieka i przypisywania odpowiedzialności tylko za czyny, które samemu się podjęło 9. W związku z powyższym, na gruncie prawa niemieckiego powszechnie 5 tj. Gesetz über Urheberrecht und verwandte Schutzrechte z dnia 9 września 1965 r. (BGBl. I str. 1273), dalej oznaczona jako UrhG. 6 Nordemann/Czychowski, Gewerblicher Rechtsschutz, herausgegeben von Gordian N. Hasselblatt, Münchener Anwalts Handbuch, 3. wydanie, str. 515 i nast. 7 Ibidem, str Por. Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht, Kommentar, Heidelberg Por. Mestmäcker/Schulze, Urheberrechtskommentar, część 1.2, 53. wydanie, sierpień 2010; Palandt, Kommentar zum BGB, 57. wydanie. 9

10 akceptowanym przez judykaturę, jak i piśmiennictwo jest konstrukcja tzw. sprawstwa pośredniego, rodzajowo różna od bezpośredniego naruszenia dobra prawnego, a charakteryzująca się własnymi przesłankami odpowiedzialności, odpowiadająca stopniowi przyczynienia się pośrednika do naruszenia spowodowanego przez bezpośredniego naruszyciela 10. Do konstrukcji tej powrócę jeszcze w ramach swoich rozważań. Polski ustawodawca nie zdecydował się na sprecyzowanie pojęcia naruszenia pośredniego, trudno również o jego kompleksowe opracowanie w literaturze polskiej. Próbę zdefiniowania tego pojęcia podjął F. Zoll wskazując na to, że w zachowaniu pośrednika brak jest elementu wkroczenia w monopol eksploatacyjny zastrzeżony dla podmiotu uprawnionego; zarówno pomocnik, jak i pośrednik ani czynem ani słowem nie przeczą prawom uprawnionego 11. Z kolei J. Barta oraz R. Markiewicz wskazali na to, unikając jednak podania definicji, że odpowiedzialność za naruszenie praw autorskich ponosić będą również pomocnik, podżegacz, a także ten, kto świadomie skorzystał ze szkody bezprawnie wyrządzonej podmiotowi prawa autorskiego przez osobę trzecią 12. W innym miejscu jednakże cytowani Autorzy podejmują próbę zdefiniowana pośredniego naruszenia w sposób negatywny jako przeciwieństwo bezpośredniego wkroczenia w monopol eksploatacyjny 13. Z kolei interesujący pogląd prezentuje Anna-Maria Niżankowska uznając za pośrednie naruszenie prawa do integralności utworu takie działania, które wprawdzie nie modyfikują ani formy, ani treści utworu, ale sprawiają, że zostaje on zaprezentowany w niewłaściwy sposób przedstawiający jego zafałszowany obraz odbiorcom. Warto podkreślić, że co prawda pogląd ten nie wiąże się bezpośrednio z tematyką niniejszej pracy, niemniej jednak zauważenia wymaga, że problematyka niebezpośredniego naruszenia dóbr prawnych pojawia się również w kontekście autorskich praw osobistych. Autorka zwraca jednak 10 Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht..., op. cit., str F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskim i konwencja berneńska, Warszawa Kraków Lwów Poznań 1926, str J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, str J. Barta, R. Markiewicz, Przechowywanie utworów na stronach internetowych, Zeszyty Naukowe UJ IPWI 3/2009, str. 22 i nast. 10

11 uwagę, że na gruncie prawa polskiego takie zachowanie będzie kwalifikowane raczej jako nierzetelne wykorzystanie utworu z odwołaniem się do art. 16 pkt 3 infine pr. aut. 14. Podsumowując powyższe stanowiska należy wnioskować, że budowana w doktrynie definicja pośredniego wkroczenia w monopol eksploatacyjny zastrzeżony dla podmiotu uprawnionego ma charakter negatywny, zawsze w odniesieniu do bezpośredniego ataku na dobro prawne. Przyjęcie takiego wniosku prowadzi w dalszej kolejności do spostrzeżenia, po pierwsze, że nie sposób zakwalifikować danego zachowania za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych bez znajomości wyznaczników bezpośredniego naruszenia. Po drugie, pośredniemu naruszeniu co do zasady towarzyszyć będzie zawsze naruszenie bezpośrednie praw wyłącznych. W konsekwencji, co do zasady, konstytutywnym elementem odpowiedzialności pośrednika będzie zarzucalność wkroczenia w monopol eksploatacyjny osobie bezpośrednio atakującej dobro prawne, jakim są prawa autorskie 15. Do pośredniego naruszenia monopolu autorskiego dojdzie zatem w związku z naruszeniem bezpośrednim, przy czym podstawą podjętego zachowania przez sprawcę bezpośredniego będzie działanie pośrednika 16. Nie sposób zatem sformułować definicji pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych in abstracto. Każdorazowo bowiem będzie się ona odnosić do konkretnego bezpośredniego wkroczenia w monopol prawnoautorski podmiotu uprawnionego. Należy jednakże podkreślić, że każdorazowo podstawą odpowiedzialności pośrednika będzie art. 79 pr. aut. 17 Niemniej jednak ponownego wskazania wymaga, że dokonane rozróżnienie wynika ze sposobu, w jaki podmiot odpowiedzialny podejmuje działanie bezprawne wobec chronionego dobra prawnego. W przeciwieństwie do sprawcy bezpośredniego, nie atakuje on wprost autorskich praw 14 Anna-Maria Niżankowska, Prawo do integralności utworu, Warszawa 2007, str Poprzez pojęcie zarzucalności rozumiem tutaj spełnienie przesłanek odpowiedzialności przez sprawcę bezpośredniego; niekoniecznie jednak niezbędnym elementem skutecznego kierowania roszczeń do pośrednika będzie brak lub ograniczony zakres, w jakim odpowiadać będzie bezpośredni naruszyciel. 16 P. Cepl, Die unmittelbare Urheberrechtsverletzung, Berlin Ustawodawca bowiem przyjął odpowiedzialność osoby, która narusza autorskie prawa majątkowe rezygnując przy tym z rozróżnienia między naruszeniem pośrednim a bezpośrednim w tekście ustawy. 11

12 majątkowych, jego zachowanie zewnętrzne nie stanowi nawet najmniejszego wkładu w realizację przesłanek naruszenia majątkowych praw autorskich 18. W sposób istotny jednak przyczynia się do określonego stanu rzeczy, niepożądanego z punktu widzenia ustawodawcy. To właśnie realne oddziaływanie na ciąg przyczynowo-skutkowy, prowadzące w konsekwencji do realizacji przesłanek bezpośredniego wkroczenia w monopol eksploatacyjny twórcy, stanowi element niezbędny do przyjęcia odpowiedzialności za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych. Jest również podstawą aksjologiczną wprowadzenia odpowiedzialności osoby, która pośrednio doprowadza do naruszenia autorskich praw majątkowych. Należy jednak wziąć pod uwagę również wątpliwości pojawiające się w kontekście uznania za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych, także zachowania osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody przez sprawcę bezpośredniego. Problematyka ta szerzej będzie omawiana w kolejnych rozdziałach niniejszej pracy, należy jednak wstępnie przyjąć hipotezę, że nie ma podstaw do apriorycznego wyłączenia tych kategorii osób spoza kręgu pośrednich naruszycieli. Przyjmując za słuszną wspomnianą definicję trzeba wskazać na elementy bezpośredniego naruszenia oraz podjąć próbę wyznaczenia granicy między tymi dwoma rodzajami zachowań. W doktrynie przeważa konstrukcja pojęcia bezpośredniego wkroczenia w monopol prawnoautorski w oparciu o definicję sprawstwa wyrażoną w art k.k.: 19 Chodzi tutaj o takie techniczne korzystanie z utworu w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jak np. rozpowszechnianie czy zwielokrotnienie lub też dotyczyć może i takich sytuacji, w których istnieją podstawy do stwierdzenia współsprawstwa 20. Implementując zasady odpowiedzialności prawnokarnej na 18 P. Kardas, Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne współdziałanie, Kraków 2001, str J. Barta, R. Markiewicz, Przechowywanie..., op. cit., str J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str

13 płaszczyznę prawa autorskiego J. Barta i R. Markiewicz stwierdzają, że bezpośrednim wkroczeniem w autorskie prawa majątkowe będzie takie zachowanie podmiotu, który swoim działaniem sam zrealizował wszystkie przesłanki czynu niedozwolonego (sprawstwo pojedyncze), kierował zachowaniem osoby podejmującej takie działanie (sprawstwo kierownicze) lub też polecił takie zachowanie innej osobie (sprawstwo polecające); jak również wtedy, gdy działał on wspólnie i w porozumieniu z inną osobą (współsprawstwo), przy czym dopuszczana tu jest jedynie możliwość tzw. współsprawstwa dopełniającego, tj. takiego, gdy samodzielne zachowanie osób odpowiedzialnych nie stanowiłoby naruszenia praw autorskich (lub też nie w takim stopniu), a dopiero łączna suma ich zachowań daje podstawy do pociągnięcia ich do takiej odpowiedzialności. Podobne stanowisko zajęła również B. Lewaszkiewicz-Petrykowska w odniesieniu do odpowiedzialności za czyn niedozwolony na gruncie kodeksu cywilnego: ze współsprawstwem mamy do czynienia wtedy, gdy zachodzi wzajemne dopełniające się zachowanie kilku osób, a elementem go cechującym jest wzajemne porozumienie więź podmiotowa, która pozwala na przypisanie sprawstwa pojedynczego kilku osobom, które niezależnie od siebie, bez porozumienia, dokonały czynu niedozwolonego 21. Z kolei W. Czachórski rozróżnia między sytuacją, w której kilka osób w porozumieniu (tj. przy istnieniu swoistej więzi podmiotowej) podejmuje różne czynności zmierzające do wyrządzenia szkody (i tutaj Autor przyjmuje, że mamy do czynienia ze współsprawstwem) od sytuacji, w której kilka podmiotów podejmuje to samo zachowanie niezależnie od siebie i albo każde z nich prowadzić wprost do wyrządzenia szkody albo dopiero suma tych czynności immanentnie związana jest z powstawaniem szkody (tzw. współsprawstwo równoległe w rozumieniu kodeksu karnego nie stanowi podstawy wg cytowanego Autora do przyjęcia odpowiedzialności za współsprawstwo na gruncie kodeksu cywilnego) 22. Tę teorię uzupełnia 21 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, Warszawa 1978, str W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań część ogólna, Ossolineum 1981, str

14 o sprawstwo kierownicze również P. Machnikowski przyjmując, że ponosi odpowiedzialność także ten, kto ułożył plan działania, zlecił lub też rozkazał podjęcie zachowania zmierzającego do wyrządzenia szkody innym osobom 23. Konkludując wskazane powyżej możliwości zdefiniowania pojęcia bezpośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych, należy zwrócić uwagę, że po pierwsze nawiązują one w dużej mierze do terminologii wypracowanej przez doktrynę i orzecznictwo na gruncie prawa karnego, po drugie podkreślają istnienie strony podmiotowej jako elementu konstytutywnego dla bezpośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych. Nie ulega jednak wątpliwości, że na gruncie prawa własności intelektualnej, wiedza i wola osoby wkraczającej w monopol autorski jako sprawcy bezpośredniego wpływać będzie jedynie na zakres odpowiedzialności, ponieważ wina 24 sama w sobie nie jest elementem konstytutywnym naruszenia autorskich praw majątkowych w przypadku roszczeń o odszkodowanie. Wpływa ona na wymiar sankcji wymierzanej osobie, która w sposób nieuprawniony dopuściła się naruszeń. Inaczej natomiast może się to kształtować wobec pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych. W powyższym kontekście nieodzownym jest również zdefiniowanie pojęcia autorskich praw majątkowych, przy czym podkreślić należy, że na gruncie polskiej ustawy przeważa stanowisko opowiadające się za systemem dualistycznym, tj. rozdzieleniem autorskich praw osobistych od majątkowych 25. Nie podejmując dalszych rozważań w tym zakresie (które to znacznie przekroczyłoby ramy niniejszej pracy) należy zauważyć, że ustawodawca zdefiniował autorskie prawa majątkowe jako wyłączne prawa do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszelkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (art. 17 pr. aut.). Problemy związane ze szczegółową treścią tych praw mimo niewątpliwie ich skomplikowanego 23 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań część ogólna, Warszawa 2009, str Na gruncie cywilnoprawnym wina jest utożsamiana ze stroną podmiotową; inaczej w prawie karnym, A. Zoll (w:) A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego, Warszawa 2007, str. 104 i nast. 25 E. Traple (w:) J. Barta (red.), System prawa prywatnego, tom 13: Prawo autorskie, wydanie 2, str. 117 i nast. 14

15 charakteru nie stanowią tematu niniejszej pracy, dlatego też zostaną omówione tylko kwestie relewantne dla zakresu odpowiedzialności z tytułu pośredniego wkroczenia w monopol twórcy. Autorskie prawa majątkowe mają charakter uprawnień bezwzględnych, skutecznych erga omnes, i w tym zakresie też przypominają prawo własności 26. Ich specyfika sprowadza się jednak do przyznania podmiotowi uprawnionemu, czy to twórcy, czy to nabywcy tych praw, możliwości decydowania o formach eksploatacji utworu, oraz o osobach do tego upoważnionych 27. Możność postępowania względem utworu w dowolny, niewyłączony przez przepis szczególny, sposób stanowi cechę charakterystyczną autorskich praw majątkowych. Interpretacja treści art. 17 pr. aut. pozwala na stwierdzenie, że zawarte w nim uprawnienia mają charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny (treść wyłączne prawo do korzystania z utworu implikuje również możliwość zakazania innym podmiotom korzystania z utworu na danym polu eksploatacji); potwierdza to również charakter roszczeń wynikających z art. 79 pr. aut. (np. żądanie zaniechania naruszeń). Wyłączne prawo do korzystania z utworu może zatem przejawiać się jako prawo pozytywne (przykładowo jako upoważnienie do korzystania na określonym polu eksploatacji) lub jako możliwość zakazania wskazanego zachowania innym podmiotom bez uzyskania zgody osoby uprawnionej. Z kolei prawo do rozporządzania utworem utożsamiane jest często z podejmowaniem wszelkich czynności prawnych zmierzających do umożliwienia innych osobom eksploatacji dzieła i do czerpania przez podmiot uprawniony z tego tytułu korzyści ekonomicznych, przy czym bez znaczenia jest, czy są to czynności o charakterze stricte rozporządzającym, czy też są to również stosunki zobowiązaniowe, jak też niezależnie od tego, czy objęte czynnością prawną są jedynie uprawnienia, czy też chodzić może o całość utworu jako dobra 26 Ibidem, str. 118 i nast. ; por. także E. Traple (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych komentarz, op. cit., str J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 109 i nast. 15

16 niematerialnego 28. Spornym pozostaje charakter prawa do wynagrodzenia twórcy czy ma ono charakter prawa bezwzględnego, czy też, jak to zauważył w wyroku Sąd Najwyższy, nie ma ono takiego charakteru 29, co z kolei prowadzi do niedopuszczalności zasądzenia na korzyść twórcy jego podwójnej lub potrójnej wysokości w przypadku naruszenia tego prawa, także pośredniego. Dalsza ocena prawna natury tego uprawnienia nie jest relewantna z punktu widzenia tematyki niniejszej pracy. Poza tym, trzeba zauważyć, że każde ze wskazanych tutaj ogólnie uprawnień dotyczy wszelkich pól eksploatacji, nie tylko tych wskazanych w ustawie, ale również tych nieznanych, a które mogą pojawić się wraz z rozwojem technologicznym, zwłaszcza wobec niespodziewanego rozwoju internetowych sieci społecznościowych 30. Podsumowanie powyższych rozważań może prowadzić do wniosku, że mimo racji wprowadzenia odpowiedzialności podmiotu pośrednio naruszającego autorskie prawa majątkowe, ustawodawca nie zdecydował się na ich normatywne sprecyzowanie podstawą odpowiedzialności pośrednika pozostaje odpowiednia norma kodeksu cywilnego w związku z art. 79 pr. aut., ponieważ w pojęciu kto, narusza mieścić się może zarówno pośrednie, jak i bezpośrednie wkroczenie w monopol autorski. W związku z powyższym, nie sposób sformułować konstytutywnych elementów definicyjnych takiego zachowania in abstracto, tj. w oderwaniu od przesłanek bezpośredniego wkroczenia w monopol autorski, co w konsekwencji prowadzić może do stanu niepewności prawa. Niemniej jednak, ze względu na stopień naruszenia, wagę podjętego zachowania, jak i biorąc pod uwagę, że ostateczna decyzja o zainicjowaniu działania nie należy do ocenianej osoby pośredniego naruszyciela, stwierdzić należy, że istnieje potrzeba wyraźnego rozgraniczenia tych dwóch pojęć. Jak wskazano powyżej, definicja bezpośredniego naruszenia 28 E. Traple, (w:) J. Barta (red.), System prawa prywatnego, op. cit., str. 128 i nast. 29 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1139/97, OSNC 2000, nr 1, poz. 6 str , z glosami J. Barty, R. Markiewicza i M. Czajkowskiej-Dąbrowskiej, OSP 2000, nr 2, poz. 24, oraz T. Hellwiga, Mon. Praw. 2000, nr 3 poz J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 85 i n. 16

17 autorskich praw majątkowych odnosić się będzie w dużej mierze do ustaleń dokonanych na gruncie prawa karnego. Najważniejszym jednakże wnioskiem pozostaje obszerny zakres potencjalnych zachowań stanowiących pośrednie wkroczenie w monopol autorski ze względu na szeroką definicję autorskich praw majątkowych, obejmującą m.in. pola eksploatacyjne nieznane w chwili zawierania umowy z podmiotem uprawnionym. W kontekście braku możliwości sprecyzowania wszystkich niezbędnych przesłanek odpowiedzialności pośrednika, jak i szerokiego zakresu definicyjnego autorskich praw majątkowych, istnieje zatem realna możliwość zaistnienia stanu niepewności prawa. Na samym końcu rozważań odnośnie pojęcia naruszenia autorskich praw majątkowych warto zwrócić jeszcze uwagę na orzeczenie Sądu Najwyższego 31 w kwestii możliwości podnoszenia roszczeń z art. 79 pr. aut. przeciwko osobie, która zawarła umowę licencyjną, mimo że nie była do tego uprawniona. Wyrok ten został poddany krytyce doktryny 32. Słusznie bowiem zauważa się, że konstrukcja art. 79 pr. aut. dopuszcza zarówno odpowiedzialność za pośrednie, jak i bezpośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych, a także, że samo dokonanie czynności zobowiązującej nie stanowi wkroczenia w monopol autorski, ponieważ osoba trzecia nie nabywa żadnego prawa 33. Zawarcie umowy licencyjnej, z natury wywołującej jedynie skutek zobowiązujący, upoważnia do korzystania z utworu jedynie w takim zakresie, w jakim licencjodawca sam jest uprawniony. Należy jednak podkreślić, że wobec użycia przez ustawodawcę słowa narusza w normie art. 79 pr. aut., do pomyślenia jest jeszcze możliwość przypisania osobie udzielającej licencji, mimo braku do tego stosownego uprawnienia, odpowiedzialności za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych. Słusznie bowiem podnosi się, że osoba taka nie wkracza (bezpośrednio) w monopol twórcy, de facto jednak nakłania do 31 wyrok SN z dnia 18 czerwca 2003 r., II CKN 269/01, OSNC nr 9/2004, poz Por. w tej kwestii glosa E. Traple do wspomnianego orzeczenia: E. Traple, Utwór jako przedmiot umowy o dzieło, Glosa nr 2/2005, str. 79 i nast. 33 Ibidem, str

18 podjęcia zachowania realizującego przesłanki bezpośredniego naruszenia. Właśnie to swoiste wkroczenie w ciąg przyczynowo-skutkowy prowadzący do naruszenia bezpośredniego jest istotą sprawstwa pośredniego. Nie wdając się w ocenę stanu faktycznego cytowanego orzeczenia Sądu, podkreślić wypada jednak, że oczywiście kwalifikacja prawna takiego zachowania jako pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych w tym wypadku możliwa jest dopiero po spełnieniu przesłanek wyrażonych w normach kształtujących odpowiedzialność podżegacza. 18

19 Rozdział II: Odpowiedzialność za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych w systemie prawa niemieckiego Wprowadzenie Podobnie jak polski ustawodawca, tak i na gruncie prawa niemieckiego nie ma przepisu szczególnego kształtującego w sposób odrębny zasady odpowiedzialności podmiotu pośrednio wkraczającego w monopol prawnoautorski. Zarówno niemieckie orzecznictwo, jak i doktryna wyraźnie wskazują jednak na potrzebę ich sformułowania, a także na konieczność wskazania różnic w stosunku do zasad odpowiedzialności bezpośredniego sprawcy w związku z jakościowo różnym zakresem przyczynienia się do naruszenia autorskich praw majątkowych obu kategorii sprawców 34. Wobec braku wypowiedzi ustawodawcy temat ten pozostaje mimo wszystko, także na gruncie niemieckiego prawa własności intelektualnej, do dziś sporny 35. Zasadnicze znaczenie ma UrhG 37 konstytuujący odpowiedzialność każdego, kto naruszy prawa autorskie lub inne chronione ustawą prawa 34 P. Cepl, Die mittelbare Urheberrechtsverletzung, Berlin 2005, str. 12 i nast. 35 Por. R. Döring, Die Haftung für eine Mitwirkung an fremden Wettbewerbsverstößen, Urheberrechts-, Marken-, Patent-, Gebrauchsmuster- und Geschmacksmusterverletzungen. Eine kritische Untersuchung zu der Notwendigkeit einer Störerhaftung" im gewerblichen Rechtsschutz und Urheberrecht, Frankfurt/Main 2008; ; Palandt, Kommentar..; Ch. Baldus, (w:) Ch. Baldus (red.): Münchener Kommentar zum. BGB, 5. wydanie, W oryginale przywoływany przepis brzmi: 97 Anspruch auf Unterlassung und Schadensersatz (1) Wer das Urheberrecht oder ein anderes nach diesem Gesetz geschütztes Recht widerrechtlich verletzt, kann von dem Verletzten auf Beseitigung der Beeinträchtigung, bei Wiederholungsgefahr auf Unterlassung in Anspruch genommen werden. Der Anspruch auf Unterlassung besteht auch dann, wenn eine Zuwiderhandlung erstmalig droht. (2) Wer die Handlung vorsätzlich oder fahrlässig vornimmt, ist dem Verletzten zum Ersatz des daraus entstehenden Schadens verpflichtet. Bei der Bemessung des Schadensersatzes kann auch der Gewinn, den der Verletzer durch die Verletzung des Rechts erzielt hat, berücksichtigt werden. Der Schadensersatzanspruch kann auch auf der Grundlage des Betrages berechnet werden, den der Verletzer als angemessene Vergütung hätte entrichten müssen, wenn er die Erlaubnis zur Nutzung des verletzten Rechts eingeholt hätte. Urheber, Verfasser wissenschaftlicher Ausgaben ( 70), Lichtbildner ( 72) und ausübende Künstler ( 73) können auch wegen des Schadens, der nicht Vermögensschaden ist, eine Entschädigung in Geld verlangen, wenn und soweit dies der Billigkeit entspricht. 37 Niemiecka ustawa o prawie autorskim z dnia 9 września 1965 r., (BGBl. I S. 1273), z ostatnimi zmianami z dn. 17. Dezember 2008 (BGBl. I S. 2586); ze względów stylistycznych w dalszej części pracy określana jako UrhG. 19

20 w sposób bezprawny. Osoba aktywnie legitymowana może wówczas żądać zaniechania naruszeń (niem. Unterlassungsanspruch), usunięcia ich skutków (niem. Beseitigung der Beeinträchtigung), a w przypadku zawinionego działania (tutaj: z zamiarem lub wskutek niedbalstwa; niem. vorsätzlich lub fahrlässig) istnieje także możliwość domagania się odszkodowania od sprawcy. W piśmiennictwie podkreśla się także, że norma 97 UrhG ma charakter skutkowy, bowiem sankcjonowany jest każdy sposób działania, którego następstwem jest powstanie niepożądanego z punktu widzenia ustawodawcy skutku, tj. naruszenia w sferze prawnej podmiotu uprawnionego. W piśmiennictwie niemieckim wyciąga się zatem wniosek, że wskazana norma obejmuje swoim zakresem zastosowania zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie wkroczenie w autorskie prawa majątkowe, bez stosowanego zezwolenia podmiotu uprawnionego 38. Niemniej jednak, zasady odpowiedzialności w odniesieniu do obu wskazanych form naruszeń są zupełnie różnie kształtowane w judykaturze, jak i w piśmiennictwie niemieckim. W pierwszej kolejności wskazać należy na różnice w definiowaniu przesłanek odpowiedzialności po stronie przedmiotowej 39. Bezpośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych rozumiane jest bowiem jako nieuprawnione wkroczenie w monopol autorski lub zaprzeczenie istocie któregoś z wymienionych w ustawie uprawnień 40. Zachowanie polegające na umożliwieniu warunków do wkroczenia w autorskie prawa majątkowe, czy też przyczyniające się do niego, jest definiowane z kolei jako pośrednie naruszenie monopolu autorskiego 41. Wskazuje się, że w tym przypadku do naruszenia dochodzi drogą okrężną, poprzez działanie innej osoby, jednocześnie jednak elementem konstytutywnym tak rozumianej odpowiedzialności jest konieczność wykazania, że przedmiotowe zachowanie wcale nie odnosi się wprost do 38 Por. Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht..., op. cit. 39 Na gruncie prawa niemieckiego rozumianej jako konstytutywny opis zachowania implikującego podniesienie roszczenia. 40 Nordemann/Czychowski, Gewerblicher Rechtsschutz, Münchener Anwalts Handbuch, 3. wydanie; M. Loewisch, Deliktsfolgen und Grundgesetz, Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht..., op. cit. 20