Urniaż J.(red.): Współczesne tendencje w wychowaniu fizycznym i sporcie. Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn 2009:

Transkrypt

1 Urniaż J.(red.): Współczesne tendencje w wychowaniu fizycznym i sporcie. Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn 2009: Marcin Siewierski Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie Wielkość i struktura obciążeń treningowych a stan wytrenowania wysokokwalifikowanych pływaków w roku Igrzysk Olimpijskich w Pekinie Streszczenie Celem pracy było określenie efektów potreningowych na podstawie kontroli okresowej u pływaków kadry olimpijskiej w rocznym cyklu szkolenia do Igrzysk Olimpijskich w Pekinie. Analizowano dane treningowe oraz wyniki badań diagnostycznych dwójki najlepszych polskich pływaków (dwukrotna rekordzistka świata i rekordzista Europy) przygotowujących się do Igrzysk Olimpijskich w Pekinie. Określono wielkość i strukturę obciążeń treningowych oraz zmiany stanu wytrenowania w wyniku zastosowanych obciążeń treningowych. Stwierdzono że w treningu badanych dominowały wysiłki tlenowe (T 2 ), a na lądzie ćwiczenia wszechstronne, w tym gibkość. Największą objętość treningu siły wypełniły ćwiczenia kształtujące siłę mm nóg, grzbietu, brzucha oraz klatki piersiowej. Okresowa ocena zmian stanu wytrenowania okazała się pomocna w określeniu indywidualnego obciążenia w treningu badanych w kolejnych cyklach szkolenia. Wielkość i struktura obciążeń w kolejnych okresach szkolenia była proporcjonalnie podobny, pokazując powtarzalność przyjętej koncepcji treningu. W wyniku zastosowanych obciążeń treningowych w okresach przygotowawczych stan wytrenowania pływaków poprawił się. Dowodem tego było obniżenie progu przemian beztlenowych. Słowa kluczowe: kontrola treningu, pływanie, stan wytrenowania Abstract The aim of the research was determining the training effects of the top Polish swimmers on the basis of periodic control in one-year training cycle as a preparation to the Olympic Games in Beijing. The training data and the results of the diagnostic research of the two top Polish swimmers (two-time world record holder and Europe record holder) who were preparing for Olympic Games in Beijing were analysed. The size and the structure of the training loads and the changes of the state of the condition of the swimmers, being the results of the applied training loads, were determined. Praca wykonana w Zakładzie Teorii Sportu AWF w Warszawie w ramach Projektu Badawczego Rozwojowego PBR-1, finansowanego z funduszy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 1

2 It was concluded that in training of the swimmers the predominated load oxygen (T 2 ) and versatile load (include stretching) on land. The biggest volume of training of strength training became exercises, which increased strength muscles of legs, back, abdomen and chest. The periodic evaluation of the change of state of the condition was very helpful while determining individual training loads of swimmers in the consecutive cycle of training. The size and the structure of the loads of training were similar in consecutive period of training what showed the recurrence of the assumed conception of training. The state condition of top Polish swimmers was improved as a result of use of the training loads in preparatory periods. The fact that anaerobic threshold was lowered was the evidence. Keywords: swimming, training control, training loads Wstęp Zmiany w obrębie modelu mistrzostwa sportowego w pływaniu zmuszają do poszukiwania nowych, bardziej doskonałych rozwiązań, które zwiększają szanse na uzyskiwanie coraz lepszych wyników. Sukces w pływaniu zależy w coraz większym stopniu od precyzyjnego, wręcz modelowego określania przebiegu procesu treningu, ze szczególnym uwzględnieniem struktury i wielkości obciążeń treningowych i startowych. Konieczne więc staje się kontrolowanie poszczególnych elementów procesu treningu na poziomie bieżącym, operacyjnym i okresowym. Dzięki temu możliwe jest dostarczanie praktyce wielu narzędzi umożliwiających bardziej efektywne kierowanie treningiem. Tempo i wielkość zmian adaptacyjnych (efektów potreningowych) zachodzących w organizmie uwarunkowane są charakterem i wielkością stosowanych obciążeń oraz aktywnością różnych narządów i mechanizmów funkcjonalnych [2]. Do właściwego planowania i programowania obciążeń treningowych ważne jest dokładne poznanie metabolizmu energetycznego wysiłków krótkotrwałych o dużej intensywności oraz pracy fizycznej o długim czasie trwania [10]. Zapisywanie informacji związanych z procesem treningu jest wyjściowym czynnikiem wyjaśnienia wpływu obciążeń na wynik sportowy. Propozycję dokumentowania i rejestracji obciążeń przedstawia szeroko Sozański [20] i Śledziewski [20], podając, że obciążenie treningowe (wysiłkowe) to wielkość pracy określonego rodzaju i intensywności, jaką wykonał zawodnik w danym ćwiczeniu, jednostce treningowej czy cyklu. Obciążenia treningowe w poszczególnych dyscyplinach sportu, również w pływaniu są bardzo złożonym zagadnieniem. Wielu teoretyków i praktyków sportu uważa, że odkrywanie coraz nowszych obszarów związanych z doborem wielkości i struktury obciążeń może mieć zasadnicze znaczenie dla teorii treningu i praktyki sportu. W rejestracji treningu pływackiego zawodników wysokokwalifikowanych sprawdza się, jak dotąd, forma zapisu i analizy danych treningowych oparta na stworzonej w excelu bazie danych. Uwzględniono w nim poszczególne grupy środków treningu oraz zakresy intensywności ich realizacji. Wprowadzenie odpowiednich formuł wyliczeniowych pozwala na szczegółowe monitorowanie treningu (od makrocyklu do konkretnego ćwiczenia) w zakresie poszczególnych grup środków z uwzględnieniem stref intensywności. Zagadnienia kontroli treningu w funkcji realizowanych obciążeń treningowych, czy efektów adaptacyjnych uzyskanych w wyniku racjonalnie prowadzonego treningu podejmowało wielu autorów, m.in. Sozański [18, 19], Bartkowiak [1], Costill [2, 3], Dorywalski [4], Kosmol [6], Płatonow [8], Siewierski [16]. Sozański [20], Śledziewski [20], Kosmol [6] podkreślają, iż istota zróżnicowania obciążeń treningowych leży u podstaw oddzielenia poszczególnych stref intensywności (T 1 -T 6 ), ze szczególnym wyróżnieniem granicy miedzy strefą tlenową i beztlenową, która 2

3 u każdego zawodnika (w tym przypadku pływaka) w zależności od dyspozycji funkcjonalnych rozwoju procesów adaptacyjnych występuje na innym poziomie. Skuteczne wyznaczanie przedziałów intensywności wysiłku fizycznego dla poszczególnych zawodników (nie tylko w pływaniu) uwarunkowana jest wynikami cyklicznie prowadzonej kontroli treningu na podstawie obserwacji i badań diagnostycznych. Dostarcza ona trenerowi cennych informacji o treningu, dynamice zmian możliwości funkcjonalnych zawodnika oraz przebiegu walki sportowej podczas zawodów. Studiując literaturę dostrzegamy znamienną zależność między doborem obciążeń treningowych a stanem wytrenowania zawodników. Istnieje, zatem potrzeba wskazania sposobu badania stanu wytrenowania pływaków (nie tylko najwyższej klasy) w celu optymalizacji wielkości realizowanych obciążeń w zależności od ich indywidualnych możliwości. W pływaniu, niezależnie od dystansu, podstawową rolę odgrywa wytrzymałość, kształtowana na podłożu wydolności (zależnie od specyfiki wysiłkowej konkurencji). W procesie treningu zawodnik, wykonując konkretne zadanie ruchowe, wykorzystuje (w zależności od stanu wytrenowania) odpowiedni procent swojego potencjału tlenowego (poziomu wydolności). Można go wyznaczyć za pomocą różnych testów wysiłkowych [10]. Zatem znajomość siły oddziaływania danego bodźca umożliwia precyzyjnie dozowanie obciążeń treningowych. Maglischo [7] podaje, że kontrola stanu wytrenowania zawodnika jest niezbędnym elementem skutecznego kierowania i programowania procesu treningu. Mimo, że badania inwazyjne (np. ocena stężenia mleczanu we krwi) umożliwiają precyzyjną ocenę stanu wytrenowania, to jednak nie wszyscy trenerzy mogą lub potrafią z niej korzystać. W takich przypadkach można sięgać do metod nieinwazyjnych, posługując się testami prędkości pływania i pomiarami tętna. W planowaniu i analizie obciążeń treningowych w pływaniu należy więc brać pod uwagę aktualne indywidualne wartości wskaźników fizjologicznych częstości skurczów serca (HR), stężenia mleczanu we krwi (LA) i prędkości pływania. Właściwy, a przede wszystkim skuteczny dobór środków treningu oraz określenie rzeczywistej intensywności realizowanego wysiłku, wymaga dużego doświadczenia oraz prowadzenia cyklicznych badań w tym zakresie. Należy w nich m.in. określać (indywidualnie dla każdego zawodnika) intensywność ćwiczeń, przy której następuje przejście z wysiłku o charakterze tlenowym na beztlenowy. Intensywność wysiłku, któremu odpowiada stężenie mleczanu we krwi wynoszące 4 mmol/l przyjęto nazywać progiem przemian beztlenowych PPA (w języku angielskim AT anaerobic threshold ) [5]. Próg przemian beztlenowych (często nazywany progiem mleczanowym) jest obecnie powszechnie przyjętą metodą pomiaru możliwości wytrzymałościowych. Hübner-Woźniak [5] wyjaśnia pojęcie progu beztlenowego jako intensywność pracy (wyrażona np. jako prędkość biegu, moc lub VO 2 max), podczas wysiłku o wzrastającym obciążeniu, powyżej której następuje nagły i ciągły wzrost stężenia mleczanu we krwi. Cykliczne wyznaczanie progu przemian beztlenowych (kreśląc krzywą mleczanową, która odzwierciedla zakwaszenie krwi po każdym kolejnym wysiłku, wykonywanym ze wzrastającą intensywnością [5]) jest obecnie podstawowym sposobem określania poziomu zmian stanu wytrenowania. Zależy on w dużej mierze od wpływu treningu jako czynnika środowiskowego ale nie należy również zapominać o stosunkowo wysokim uwarunkowaniu genetycznym wydolności, która decyduje o możliwościach funkcjonalnych zawodnika. Nie przypadkowo więc Ronikier [10] poruszał w swoich pracach zagadnienia związane z uwarunkowaniami i wpływem wydolności na stan wytrenowania organizmu. Można zatem przyjmować, że powyższe zagadnienia, choć dotyczące wybranego obszaru oceny treningu, stanowią integralną część sytemu kontroli, a prowadzone badania w tym zakresie wzbogacają wiedzę specjalistyczną i mogą posłużyć w opracowywaniu bardziej trafnych przesłanek optymalizacyjnych procesu szkolenia pływaków na różnym poziomie zaawansowania. 3

4 Celem pracy było wskazanie efektów potreningowych w świetle zastosowanych obciążeń na podstawie kontroli okresowej u pływaków kadry olimpijskiej w makrocyklu szkolenia poprzedzającym Igrzyska Olimpijskie w Pekinie (2008). Zmierzając do tak sformułowanego celu postawiono następujące pytania badawcze: 1. Jaka była wielkość i struktura obciążeń zrealizowanych podczas treningu w wodzie przez pływaków w makrocyklu szkolenia 2007/2008? 2. Jaka była wielkość obciążeń i jakie rodzaje grup środków wykorzystano w treningu na ladzie u badanych pływaków? 3. Czy zmienił się stan wytrenowania zawodników w świetle stosowanych obciążeń treningowych przed IO w Pekinie? Materiał badawczy Badaniami objęto pływaczkę O.J. w okresie przygotowań do IO w Pekinie. Zawodniczka od 9 lat należy do polskiej kadry olimpijskiej. Jest dwukrotną rekordzistką świata na dystansie 200 m stylem motylowym (ME Berlin :05,78; MŚ Montreal :05,61), medalistką IO w Atenach (200m mot. 1 miejsce, 100m mot. i 400m dow. 2 miejsce) wielokrotną rekordzistką kraju, medalistką i rekordzistką mistrzostw Europy. Posiada klasę mistrzowską międzynarodową (MM), a jej staż treningowy wynosi 16 lat. Badany P.K. to wielokrotny medalista mistrzostw Polski, Europy i świata, finalista Igrzysk Olimpijskich w Atenach (4 miejsce) i Pekinie (6 miejsce). Wielokrotnie ustanawiał rekordy Polski, jest także rekordzistą Europy z Eindhoven (2008). Łącznie w międzynarodowych imprezach mistrzowskich w kategorii seniora do IO w Peikinie zdobył 16 medali dwa mistrzostw świata (złoty i brązowy) oraz czternaście mistrzostw Europy (5 złotych, 3 srebrne i 6 brązowych). Należy do polskiej kadry olimpijskiej, posiada klasę mistrzowską międzynarodową. Analizując rozwój karier badanych zawodników [15] należy podkreślić, iż uzyskanie przez nich najwyższe wyniki i osiągnięcia w okresie pełnej dojrzałości sportowej oraz utrzymania możliwie najdłuższego okresu mistrzostwa sportowego było przejawem zachowania ich naturalnego rytmu rozwojowego. Metody badań Obciążenia treningowe rejestrowano i analizowano w każdej jednostce treningowej badanych pływaków w odniesieniu do strefy informacyjnej i energetycznej. Ogólna objętość każdego treningu była wyznaczona poprzez zsumowanie przepłyniętych km z wykorzystaniem trzech podstawowych grup środków treningu tj. pływania w pełnej koordynacji, ramionami i nogami. Na podstawie stężenia mleczanu we krwi po zakończeniu wysiłku oraz dodatkowo kierując się prędkością pływania i charakterem zadania identyfikowano intensywność realizowanych grup środków treningu (strefa energetyczna). Uwzględniając specyfikę ćwiczeń w treningu pływackim zaproponowano przedziały intensywności ćwiczeń w oparciu o stężenie mleczanu we krwi po wysiłku (tab. I). Tab. I. Zakresy intensywności wysiłku wg poziomu zakwaszenia krwi [mmol/l] (strefa energetyczna) oraz źródła przemian energetycznych [16, 20] Obciążenia w zakresach intensywności wg poziomu zakwaszenia krwi [mmol/l] do 2 (T 1 ) 2-3 (T 2 ) 3-5 (T 3 ) 5-.. (T 4 ) Sprint (T 5 ) Tlenowe Mieszane Kwasomlekowe Beztlenowe Niekwasomlekowe 4

5 W tabeli I wyodrębniono w zakresie tlenowym strefę przemian do 2 mmol/l, która miała na celu uwzględnienie aktywnego wypoczynku i przerw między zadaniami głównymi w jednostce treningowej. Do tej strefy zakwalifikowano m.in. takie ćwiczenia jak: m o bardzo niskiej intensywności, dopłynięcia do 25 m w zadaniach np. 10 x m z maksymalną intensywnością, m na grzbiecie z jednoczesnym przenosem ramion za głowę, m, ćwiczenia czucia wody i ćwiczenia asymetryczne o bardzo niskiej intensywności itp. [16]. Ponadto w tabeli I wyodrębniono rubrykę Sprint, w której uwzględniono takie ćwiczenia jak: przepłynięcie odcinków m z maksymalną intensywnością po odbiciu od ściany lub po skoku ze słupka startowego, start z akcentem na maksymalną szybkość lub siłę ruchów, start z akcentem na maksymalne tempo pierwszych ruchów, krótkie przyspieszenia o charakterze zrywowym, przepłynięcie odcinka 25 m w płetwach z maksymalną intensywnością itp. Dla pełniejszego zobrazowania przebiegu treningu badanych zawodników kadry olimpijskiej, prowadzono kontrolę obciążeń treningowych realizowanych na lądzie. W tym celu rejestrowano obciążenia posługując się odpowiednio skonstruowanym arkuszem uwzględniającym wybrane grupy środków treningu (tab. II). Tab. II. Grupy środków treningu wykorzystywane w treningu pływaków na lądzie Sprawność ogólna (w tym bieg) Praca na gumach Rozgrzewka (w tym gibkość) mm naramienne mm grzbietu Trening siły wybranych grup mięśni [kg, liczba powtórzeń] Triceps Biceps mm nóg mm klatki piersiowej mm przedramion mm brzucha Dla pełniejszego zobrazowania przebiegu treningu badanych zawodników kadry olimpijskiej, prowadzono kontrolę obciążeń treningowych realizowanych na lądzie. W tym celu rejestrowano obciążenia posługując się odpowiednio skonstruowanym arkuszem uwzględniającym wybrane grupy środków treningu (tab. II). W konsekwencji, każda realizowana przez zawodnika jednostka treningowa była szczegółowo rejestrowana, dając możliwość ogólnej analizy obciążeń w kolejnych mikrocyklach, podczas trwających przygotowań do IO w Pekinie (2008). Do oceny stanu wytrenowania badanych pływaków w zakresie możliwości tlenowych zastosowano test progresywny 8 x 200 m stylem podstawowej konkurencji [61], który częściowo zmodyfikowano w zakresie doboru intensywności pracy na każdym z poziomów realizacji testu [16, 17]. Do określenia progu przemian beztlenowych (PPA) i prognozowania stref intensywności wysiłku wykorzystano program Excel korzystając z formuł przeliczeniowych zaproponowanych przez Pansolda [11]. Wyznaczono prędkości i czas pokonania dystansu 200 m stylem podstawowej konkurencji dla różnych stężeń mlecznu (LA) we krwi, odpowiadającym specyficznym zadaniom w treningu [11]. Dobór prędkości pływania oraz procentowy rozkład intensywności pokonywania kolejnych odcinków 200 m (w teście 8x200 m) określono na pięciu wyznaczonych poziomach realizacji, oddzielnie dla kobiet i mężczyzn (tab. III). 5

6 Tab. III. Przedziały intensywności pierwszego obciążenia w teście progresywnym w zależności od stylu dla kobiet i mężczyzn [%] [za 16] Płeć Dystans [m] Styl Dowolny Klasyczny Grzbietowy Motylkowy [%] * Kobiety Mężczyźni * najlepszego wyniku, uzyskanego na zawodach kontrolnych w danym okresie treningu. Na pierwszym poziomie badani przepływali 3 razy dystans 200 m w czasie wyjściowym, tj. od 20 do 32 s wolniej w stosunku do najlepszego rezultatu uzyskanego na zawodach w danym okresie treningu. Wysiłek na tym poziomie można potraktować jako rozgrzewkę i pobudzenie poszczególnych mechanizmów funkcjonalnych ustroju do dalszej pracy. Na drugim poziomie pływano 2 odcinki 200 m w czasie krótszym o 5-8 s w odniesieniu do poziomu pierwszego. Na trzecim i czwartym poziomie pływacy pokonywali 1 odcinek 200 m, zwiększając prędkość w stosunku do drugiego poziomu o kolejne 5-8 s. Na piątym poziomie był to 1 odcinek 200 m z maksymalną intensywnością. Podczas realizacji testu prowadzono pomiar częstości skurczów serca HR [ud/min] oraz stężenia kwasu mlekowego we krwi LA [mmol/l]. Pomiaru HR dokonano w spoczynku oraz po przepłynięciu kolejnych odcinków 200 m (tj. trzy pomiary na poziomie 1, dwa pomiary na poziomie 2 i po jednym pomiarze na poziomach 3-5). Pomiary stężenia mleczanu we krwi przed rozpoczęciem testu oraz w przerwach wypoczynkowych pomiędzy poszczególnymi poziomami prowadzono w następującym układzie: bezpośrednio po przepłynięciu trzeciego odcinka 200 m w 1 minucie po przepłynięciu piątego odcinka 200 m, w 3 minucie po przepłynięciu szóstego odcinka, w 1 i 3 minucie po przepłynięciu siódmego odcinka oraz 3, 6, 9 min kobiety i 4, 7, 10 min mężczyźni po przepłynięciu ostatniego odcinka 200 m. Czas trwania przerw wypoczynkowych między poszczególnymi odcinkami na kolejnych poziomach wynosił 1 minutę, zaś czas wypoczynku między poszczególnymi poziomami wynosił: między pierwszym a drugim i drugim a trzecim - 3 minuty, między trzecim a czwartym 5 minut, a między czwartym a piątym 20 min [za 16]. Stężenie mleczanu (LA) we krwi pobranej z płatka ucha mierzono minifotometrem Dr Lange LP 420, a częstość skurczów serca określano przy użyciu sport-testerów firmy POLAR RS 800. Wyniki badań Analizie poddano wielkość i strukturę obciążeń treningowych O.J. i P.K. podczas przygotowań do IO w Pekinie. Rejestracja objętości pływania z wykorzystaniem poszczególnych grup środków treningu pozwoliła na porównanie objętości wykonanej pracy w kolejnych mikrocyklach w odniesieniu do planu treningu. Badani realizowali szkolenie w oparciu o strukturę trój cyklową (3 okresy przygotowawcze i 3 okresy startowe). W pierwszym okresie przygotowawczym ( ) przepłynęli O.J. 658,9 km, P.K. 673,6 km odpowiednio w 119 i 122 jednostakch treningowych. W pierwszym mikrocyklu ( ) O.J. nie pływała z uwagi na przedłużony okres przejściowy po zakończeniu startów w poprzednim sezonie (ryc. 1). W drugim okresie przygotowawczym w 2, 7, 9 i 10 mikrocyklu realizacja założeń treningu u badnej O.J. była bardzo niska co wynika z problemów zdrowotnych zawodniczki. Przepłynęła ona łącznie w tym okresie 520,9 km w 101 jednostkach treningowych. W tym samym okresie P.K. uczestniczył w 127 treningach przepływając o 30,6 km więcej o zaplanowanej objętości treningu -711 km (ryc. 1). 6

7 Trzeci okres przygotowawczy był odmienny dla badanych z uwagi na start P.K. w MŚ na krótkiej pływalni). O.J. tym okresie ( ) przepłynęła 816,8 km. Badany P.K. po wydłużonym okresie startowym ( ) przepłynął 587,2 km w 92 jednostkach treningowych. Po tym okresie pływacy rozpoczęli 8-mio tygodniowe ( ) Bezpośrednie Przygotowanie Startowe (BPS) do IO w Pekinie. W tym czasie O.J przepłynęła 428,5 km w 85 jednostkach treningowych, a P.K 449,3 km w 87 jednostkach treningowych. Największą objętość pracy w BPS O.J. wykonała w drugim (82 km), a P.K. w trzecim (80 km) mikrocyklu. W kolejnych objętość sukcesywnie malała, w ostatnim mikrocyklu przed startem w igrzyskach O.J. przepłynęła 31,7 km, a u P.K. 20 km (ryc. 1). 7

8 Ryc. 1. Wielkość obciążeń treningowych [km] pływaków O.J. i P.K. w okresach przygotowawczych i BPS do IO w Pekinie (makrocykl szkolenia ). 8

9 Rycina 2 przedstawia objętość pływania [km] w kolejnych okresach startowych w sezonie przygotowań do IO w Pekinie. Największą objętość pracy badani wykonali w drugim okresie startowym. W tym czasie P.K. trenował i wystartował w ME, MP i MŚ przepływając łącznie 120 km. Zawodniczka O.J przepłynęła w tym okresie 28 km - wystartowała jedynie w MP, po których rozpoczęła kolejny okres przygotowawczy (ryc. 1-2). Ryc. 2. Wielkość obciążeń treningowych [km] pływaków O.J. i P.K. w okresach startowych - w tym podczas IO w Pekinie (makrocykl szkolenia ). Analizie poddano także wielkość zrealizowanych obciążeń w obszarze energetycznym (strefach energetycznych T 1 -T 5 ) (ryc. 3). W każdym z analizowanych okresów dominowały wysiłki o charakterze tlenowym (T 2 i T 1 ). W okresie startowym przeważały wysiłki tlenowe podtrzymujące (T 1 ), które wypełniały przerwy między startami i zadaniami głównymi o charakterze beztlenowym-kwasomlekowym. W okresach startowych zaobserwowano wzrost udziału wysiłków beztlenowych w relacji do ogólnej objętości treningu (ryc. 3). Zawodnicy równorzędnie realizowali także wysiłki mieszane (tlenowo-beztlenowe). Największą objętość treningu w trzeciej strefie energetycznej (T 3 ) pływacy zrealizowali w pierwszym okresie przygotowawczym i wyniosła ona odpowiednio P.K 171,6 km i O.J. 162,4 km (ryc. 3). 9

10 Ryc. 3. Objętość pływania [km] O.J. i P.K. w poszczególnych strefach energetycznych (T 1 -T 5 ) w okresach przygotowawczych, BPS i okresach startowych (makrocykl szkolenia ). Trening pływacki połączony był z treningiem na lądzie, który obejmował rozgrzewkę z ćwiczeniami gibkościowymi, ćwiczenia RR i NN z wykorzystaniem gum, zajęcia ze sprawności ogólnej (w tym bieg i zabawy biegowe). Treningi na lądzie były także ukierunkowane na kształtowanie siły poszczególnych grup mięśni. Na rycinie 4 przedstawiono wielkość obciążeń, wyrażonych czasem pracy [min] w obrębie trzech grup środków treningu. W kolejnych okresach przygotowawczych analizowanego makrocyklu dostrzegamy wzrost objętości treningu z wykorzystaniem gum. W drugim okresie przygotowawczym nie były treningi ukierunkowane na rozwój sprawności ogólnej, natomiast przeważającą część tego okresu wypełniły ćwiczenia wykonywane w rozgrzewce (w tym ćwiczenia gibkościowe) (ryc.4). 10

11 Ryc. 4. Wielkość obciążeń [min] zrealizowanych na lądzie przez O.J. i P.K. w makrocyklu szkolenia W okresach startowych trening na lądzie obejmował tylko rozgrzewkę połączoną z ćwiczeniami gibkościowymi (ryc. 4). Trening siły na lądzie przedstawiono u badanych O.J. (ryc. 5) i P.K. (ryc. 6) uwzględniając kształtowanie wybranych grup mięśni w kolejnych miesiącach przygotowań. U badanej OJ. (ryc. 5) największy odsetek całkowitego treningu siły ukierunkowany był na trzy grupy mięśni tj. grzbietu, brzucha i nóg. 11

12 BC biceps; P mięśnie przedramion; N mięsnie naramienne; G mięśnie grzbietu K mięśnie klatki piersiowej; B mięśnie brzucha; T triceps; NN mięśnie nóg Ryc. 5. Procentowy rozkład treningu O.J. ukierunkowanego na kształtowanie siły wybranych grup mięśni w kolejnych miesiącach makrocyklu szkolenia (za 100% przyjęto całkowitą objętość treningu siły w danym miesiącu). Trening kształtujący siłę mm brzucha był najwyższy u badanej w listopadzie (41,5%), lutym (31,9%), marcu (39,7%) i maju (33,7%). Trening mm grzbietu dominował w październiku (31,4%), kwietniu (35,5%) i czerwcu (35,6%). Trening zwiększający siłę mm nóg wypełniał największy odsetek całkowitej objętości treningu siły w grudniu i styczniu i wyniósł odpowiednio 49,7% i 30,9% (ryc. 5). Największy odsetek całkowitego treningu siły u badanego P.K. był ukierunkowany na kształtowanie siły mięśni nóg i grzbietu, w mniejszym stopniu mięśni brzucha i klatki piersiowej (ryc. 6). 12

13 BC biceps; P mięśnie przedramion; N mięsnie naramienne; G mięśnie grzbietu K mięśnie klatki piersiowej; B mięśnie brzucha; T triceps; NN mięśnie nóg Ryc. 6. Procentowy rozkład treningu P.K. ukierunkowanego na kształtowanie siły wybranych grup mięśni w kolejnych miesiącach makrocyklu szkolenia (za 100% przyjęto całkowitą objętość treningu siły w danym miesiącu). Trening kształtujący siłę mm nóg był najwyższy u badanego P.K. w październiku (33,1%), grudniu (45,5%), styczniu (38,7%) i lutym (25%). Trening mm grzbietu dominował w listopadzie (26,9%), marcu (31,1%), kwietniu (32,8%), maju (26,6%) i czerwcu (28,6%). W porównaniu do pływaczki O.J. (ryc. 5) badany w każdym miesiącu realizował wyższy odsetek treningu kształtującego siłę mm klatki piersiowej (z wyłączeniem grudnia) (ryc. 6). Najmniejszą objętość treningu siły wykonał kształtując mm ramion (biceps i triceps) i mm naramiennych. 13

14 Z uwagi na potrzebę określania okresowych zmian stanu wytrenowania w trwających przygotowaniach do IO w Pekinie wykonano testy mleczanowe (8x200 m) stylem podstawowej konkurencji), których przykładowe wyniki przedstawiono na rycinach 7-8. Uzyskane wyniki stanowiły podstawę do wyznaczania nowych indywidualnych prędkości pływania (intensywność wysiłku) przy wykorzystaniu poszczególnych grup środków w treningu badanych pływaków. Wyniki przeprowadzonych testów u zawodniczki O.J w pierwszym okresie przygotowawczym (ryc. 7) pokazują poprawę stanu wytrenowania w zakresie możliwości tlenowych. Ryc. 7. Przebieg krzywych mleczanowych O.J. wyznaczonych na podstawie wyników testu 8x200 stylem motylkowym (makrocykl szkolenia ). Jak widać zalecana prędkość pływania O.J. przy stężeniu mleczanu we krwi 4 mmol/l zwiększyła się z 1,34 do 1,37 m/s co oznacza, że badana mogła pływać szybciej na poziomie progu przemian beztlenowych. Porównując nachylenie krzywych mleczanowych dostrzegamy znaczną poprawę możliwości wykonywania wysiłków przy większym stężeniu mleczanu we krwi w strefie zwiększania tolerancji na zakwaszenie (powyżej 8 mmol/l). Badana tuż przed rozpoczynającym się okresem startowym ( ) przy stężeniu mleczanu we krwi powyżej 12 mmol/l (charakterystyczne dla wysiłków startowych w pływaniu) pływała szybciej o ok. 0,04 m/s (ryc. 7). Wskaźniki odnoszące się do czasu pokonania dystansu są dla trenera bardziej przemawiającą i wygodniejszą informacją (niż prędkość), dlatego w doborze obciążeń treningowych posługiwano się czasem pokonywania dystansu. I tak dla porównania na początku I okresu przygotowawczego badana przy stężeniu mleczanu we krwi 4 mmol/l pokonywała dystans 200 m stylem motylkowym w czasie ok. 2:29,3 zaś pod koniec tego okresu w czasie ok. 2:26,4. U zawodnika P.K. (ryc. 8) prędkość pływania na poziomie 4 mmol/l w wyniku realizacji obciążeń w pierwszym okresie przygotowawczym zwiększyła się z 1,43 do 1,45 m/s, co oznaczało, że badany dystans 200 m stylem motylkowym na poziomie progu PPA pokonywał ok. 4 s szybciej. 14

15 Ryc. 8. Przebieg krzywych mleczanowych P.K. wyznaczonych na podstawie wyników testu 8x200 stylem motylkowym (makrocykl szkolenia ). Realizacja obciążeń w drugim okresie przygotowawczym także przyniosła efekt w postaci poprawy stanu wytrenowania P.K. w zakresie możliwości tlenowych. Po tym okresie zawodnik pływał na poziomie 4 mmol/l z prędkością 1,47 m/s co oznaczało, że dystans 200 m stylem motylkowym pokonywał w czasie ok. 2:16,0 (min, s) krótszym w porównaniu do poprzednich wyników testu odpowiednio o ok. 1,6 i 4 s. W wyniku prowadzonego procesu treningu zmieniły się także możliwości zawodnika w zakresie efektywności pracy w strefie zwiększania tolerancji pracujących mięśni na zakwaszenie (powyżej 8 mmol/l). Zawodnik w tej strefie przy stężeniu mleczanu we krwi 12 mmol/l pływał szybciej w porównaniu do pierwszego badania ( ) odpowiednio o ok. 0,05 i 0,09 m/s co oznaczało, że czas pokonania dystansu 200 m stylem motylkowym był krótszy odpowiednio ok. 3,7 i 6,2 s (ryc. 8). W szkoleniu pływaków wysokiej klasy należy uwzględnić różne aspekty, które odgrywają istotną rolę w budowaniu formy sportowej na zawody priorytetowe (np. igrzyska olimpijskie). Można do nich zaliczyć specyficzne właściwości danej dyscypliny, wielkość i strukturę obciążeń treningowych, przygotowanie zawodnika do udziału w zawodach, jego indywidualne możliwości adaptacyjne, zmianę stanu wytrenowania, reakcję na trening w różnych warunkach środowiska. Oprócz wskazanych wyżej czynników o powodzeniu szkolenia decyduje jeszcze szereg innych zależności i uwarunkowań, których nie sposób jednoznacznie określić. Poszukiwanie nowych trendów szkoleniowych, oraz wprowadzanie zmian do istniejących jest możliwe dzięki wielopłaszczyznowej kontroli procesu treningu. Zatem kontrola efektów potreningowych w aspekcie wyników w zawodach głównych, zmian stanu wytrenowania, parametrów fizjologicznych i biochemicznych, techniki, oraz przygotowania psychicznego w relacji do zastosowanych obciążeń treningowych jest potrzebna w optymalizacji procesu treningu na każdym etapie szkolenia. Zdaniem Rutemillera [12] pływacy realizujący dużą objętość pracy przystosowują się do coraz silniejszych bodźców treningowych, co w efekcie może przyczynić się do poprawienia ich możliwości, szczególnie podczas realizacji wysiłków związanych z pokonywaniem średnich dystansów (trwających średnio 2-4 min). Na takich właśnie dystansach ( m) specjalizują się badani pływacy polskiej kadry olimpijskiej, których koronną konkurencją jest 200m stylem motylkowym. Badana O.J. w analizowanym makrocyklu poprzedzającym IO w Pekinie (2008) przepłynęła 2563 km w 492 jednostkach treningowych, co oznacza, że na każdym treningu 15

16 pływała ok. 5,2 km, uzyskując przy tym wysokie wyniki na zawodach krajowych i międzynarodowych. Dla porównania zawodniczka przed Mistrzostwami Świata w Montrealu, gdzie poprawiła rekord świata na dystansie 200 m stylem motylkowym przepłynęła 1697,9 km w 337 jednostakach treningowych [13]. W kolejnych makrocyklach przygotowań do IO w Pekinie przepłynęła 1769, 9 km odbywając 336 jednostek treningowych makrocykl oraz 2411,4 km w 467 jednostkach makrocykl [14]. Pływak P.K. w analizowanym makrocyklu szkolenia przepłynął 2668,3 km, pokonując na każdym treningu dystans średnio ok. 5,1 km. Dla porównania, w trzech poprzednich makrocyklach cyklu olimpijskiego do IO w Pekinie (2004/05, 2005/06, 2006/07) przepłynął 2369, 3 km, 2385, 2 km i 2682,9 km odpowiednio w 484, 466 i 493 jednostkach treningowych [13, 14, 17]. Bieżąca kontrola wielkości i struktury obciążeń w obszarze energetycznym pozwoliła określać w kolejnych okresach treningu proporcje wykonanej pracy o charakterze tlenowym, tlenowo-beztlenowym (mieszanym) oraz beztlenowym. Szczegółowy monitoring obciążeń dostarczał także zwrotnej informacji w postaci zrealizowanej, w odniesieniu do zaplanowanej objętości treningu w każdym mikrocyklu, umożliwiać trenerowi wprowadzanie stosownych zmian. Badana O.J. w makrocyklu zrealizowała 78,2% obciążeń o charakterze tlenowym, 17,4% całkowitej objętości treningu stanowiły wysiłki mieszane zaś 4,4% - beztlenowe. Podobna struktura obciążeń wystąpiła u pływaka P.K., który wykonał 74,2% wysiłków o charakterze tlenowym, 18,7% mieszanych oraz 7,1% beztlenowych. Costill [2, 3] i Maglischo [7] twierdzą, że trening o odpowiedniej intensywności poprawia zdolności organizmu do produkcji energii, zwiększa tolerancję na wysiłek, co w efekcie może wpływać na uzyskiwanie lepszych wyników. Należy tu również uwzględnić obciążenia realizowane na lądzie, będące uzupełnieniem treningu pływackiego. Badani zawodnicy największy odsetek treningu na lądzie, w każdym z okresów przygotowawczych wykonali podczas rozgrzewek przygotowujących do treningu w wodzie. Zajęcia ukierunkowane na sprawność ogólną (w tym bieg) w omawianym makrocyklu wypełniły badanym łącznie 765 min OJ i 645 min P.K. Zajęcia prowadzone na lądzie uwzględniały także trening siły, w którym dobór ćwiczeń był ukierunkowany na kształtowanie istotnych w pływaniu grup mięśni tj. mm nóg, grzbietu, brzucha, ramion, mm naramiennych oraz klatki piersiowej. Spośród wskazanych grup mięśni największą objętość pracy badani wykonali kształtując siłę mm nóg, grzbietu i brzucha, która średnio w każdym z analizowanych miesięcy (październik-czerwiec) wyniosła odpowiednio u OJ 24,9%, 30,4% i 30,3%, a u P.K. 26,4%, 26,4% i 17,4%. Wspomniani autorzy Costil [2, 3] i Maglischo [7] podkreślają, że chodzi o to, aby w treningu osiągnąć przyrost optymalny i nie przekroczyć granicy adaptacji. Obciążenia powinny zatem wzrastać stopniowo w odniesieniu do indywidualnych możliwości zawodnika. Należy jednocześnie pamiętać, że nie tylko zwiększanie obciążeń fizycznych jest czynnikiem, od którego zależy rozwój dyspozycji zawodnika. Wielu trenerów współpracujących z zawodnikami światowej klasy uważa, że nie sam wzrost obciążeń, a systematyczność i racjonalizacja (polegająca na przywiązywaniu dużej wagi do jakości treningu) przynosi wysokie wyniki. Programowanie indywidualnego obciążenia badanych pływaków w kolejnych okresach szkolenia było uwarunkowane ich stanem wytrenowania, który cyklicznie diagnozowano, wyznaczając próg przemian beztlenowych w teście 8x200 m stylem podstawowej konkurencji. Stwierdzono, że uzyskane wyniki badań rekordzistki świata w teście progresywnym (8x200 m) obiektywnie charakteryzowały zmiany jej poziomu wytrenowania i były pomocne trenerowi w skutecznym planowaniu indywidualnych prędkości pływania (w poszczególnych zadaniach) dla badanej zawodniczki [16]. 16

17 Indywidualną reakcję na zadane obciążenie można określić obserwując zmiany stężenia mleczanu we krwi [9, 16], pamiętając, że ilość wytwarzanego w mięśniach i przechodzącego do krwi kwasu mlekowego zależy od intensywności wysiłku fizycznego i czasu jego trwania. Produkcja tego kwasu odbywa się w procesie glikolizy beztlenowej, a substratem tych przemian jest glukoza pochodząca z glikogenu mięśniowego [5]. U badanej O.J. w pierwszym okresie przygotowawczym w wyniku zastosowanych obciążeń treningowych prędkość pływania przy stężeniu mleczanu we krwi 4 mmol/l zwiększyła się, co oznaczało, że badana mogła pływać szybciej na poziomie progu przemian beztlenowych (PPA). Prędkość progowa zwiększyła się także u badanego PK w dwóch okresach przygotowawczych w wyniku wychylenia krzywej mleczanowej w prawą stronę, co było efektem zastosowanych obciążeń treningowych. Prowadzone obserwacje, przedstawione wyniki badań i ich analizy dotyczące kontroli treningu przed IO w Pekinie pozwoliły odpowiedzieć na postawione pytania badawcze i w konsekwencji upoważniają do formułowania następujących wniosków: 1. W treningu badanych pływaków dominowały wysiłki tlenowe (T 2 ). Udział innych obciążeń w kolejnych okresach szkolenia był proporcjonalnie podobny, pokazując powtarzalność przyjętej koncepcji treningu. 2. Największą objętość treningu na lądzie stanowiły ćwiczenia realizowane w rozgrzewce w tym gibkość, zaś udział ćwiczeń z wykorzystaniem gum wzrastał w kolejnych okresach przygotowawczych. 3. Treningi poświęcone zwiększaniu sprawności ogólnej poprzez zajęcia na lądzie (w tym bieg) odbywały się w pierwszym i trzecim okresie przygotowawczym. 4. W treningu siły u badanej O.J. dominowały ćwiczenia kształtujące siłę mm nóg, grzbietu i brzucha, zaś u P.K. mm nóg i grzbietu, a w mniejszym stopniu mm brzucha i klatki piersiowej. 5. Przeprowadzone testy kontrolne pozwoliły na okresowe monitorowanie zmian stanu wytrenowania i były pomocne w wyznaczaniu indywidualnego obciążenia dla badanych pływaków. W wyniku zastosowanych obciążeń treningowych w okresach przygotowawczych (pierwszym O.J. oraz I i II P.K.) stan wytrenowania pływaków poprawił czego dowodem było większe wychylenie krzywych mleczanowych w prawą stronę. Piśmiennictwo 1. Bartkowiak E.: Pływanie sportowe. COS Warszawa Costill D.L. i wsp.: Adaptations to swimming training: influence of training volume. Medicine and Science in Sport and Exercise, 23, 1991: Costill D.L.: Training adaptations for optimal performance. [w:] Keskinen K.L., Komi P.V., Hollander A.P. (red.), Proceednigs: Biomechanics and Medicine in Swimming VIII. Gummerus Printing, Jyvaskyla Dorywalski T i wsp.: Test mleczanowy w ocenie wytrenowania oraz prognozie wyników pływaka. Sport Wyczynowy, 3-4, Hübner -Woźniak E.: Ocena wysiłku fizycznego oraz monitorowanie treningu sportowego metodami biochemicznymi. AWF Warszawa Kosmol A., i wsp.: Wpływ obciążeń treningowych na zmiany poziomu wytrenowania pływaków. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1, 1998: Maglischo E.W.: Swimming fastest. Human Kinetics Champaign Płatonow W.N.: Trening wyczynowy w pływaniu. RCMSzKFiS Warszawa Rolski Z., Lach K.: Test mleczanowy w kontroli treningu pływaków. Sport Wyczynowy, 1-2,

18 10. Ronikier A.: Fizjologia sportu. COS Warszawa Rudolph K.: Zur Arbeit mit dem Stufentest nach Pansold im Schwimmen. [w:] W. Freitag (red.): Schwimmen Lernen und Optimieren. Band 8 DSTV Rutemiller B.: How they train. Swimming Technique, 31, 1994: Siewierski M.: Size and structure of the Olympic Team members training load in swimming in 2004/2005 training period. [w:] Kobrinsky M.E.: Modern olympic sport and sport for all. T.3, Belarusian State University of Physical Culture, Ministry of Sport and Tourism of Belarus Republic. Minsk 2007: Siewierski M.: Periodization of Training and the Choice Training Loads for Events of the High Class Swimmers.[w:] Zatoń K., Jaszczak M.: Science in swimming II. AWF, Wrocław 2008: Siewierski M., Adamczyk J.: Dynamics and character of sports level changes of Polish Olympic Team competitors in swimming until the World Championships in Montreal (2005). [w:] Kobrinsky M.E.: Second International Scientific practical conference for young scientists. Belarusian State University of Physical Culture, Ministry of Sport and Tourism of Belarus Republic. Mińsk 2006: Siewierski M. i wsp.: Kontrola stanu wytrenowania a dobór obciążeń treningowych. Przyczynek do optymalizacji wielkości obciążeń treningowych na przykładzie kadry narodowej i olimpijskiej w pływaniu. Kultura Fizyczna, 9-12, 2006: Siewierski M. i wsp.: Charakterystyka 4-letniego cyklu szkolenia do Igrzysk Olimpijskich w Pekinie rekordzistki świata i mistrzyni olimpijskiej w pływaniu. [w:] Nowocień J.(red.): Społeczno-edukacyjne oblicza współczesnego sportu i olimpizmu. T.1. AWF, Polska Akademia Olimpijska, Fundacja Centrum Edukacji Olimpijskiej, Warszawa Sozański H.(red.): Kierunki optymalizacji obciążeń treningowych. AWF Warszawa Sozański H.: Kontrola treningu jego efektów adaptacyjnych i walki sportowej. Trening, 1, 1996: Sozański H., Śledziewski D. (red.): Obciążenia treningowe. Dokumentowanie i opracowywanie danych. RCMSzKFiS Warszawa