Rok Herberta Zbigniew Herberts år

Transkrypt

1 Suecia Polonia kwartalnik kulturalno-informacyjny tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny

2 Rok Herberta Zbigniew Herberts år Zbigniew Herbert wydaje się poetą lekkim łatwym i przyjem nym est to lekkość monumentalna patetyczna łatwość zwod nicza przyjemność zdradliwa kończąca się jak po wypiciu zbyt wielu butelek przedniego wina rostota języka i wersyfi kacji sprawiają że wiersze są na pozór łatwo zrozumiałe i przejrzyste le okazjonalni admiratorzy twórczości erberta mylą pełne wewnętrznych napięć wiersze z umoralniającą pogadanką albo lekcją katechezy olsce poetę przywłaszczają sobie wszystkie obozy polityczne a komuny był ikoną opozycji demokratycznej liberalno chrześcijańsko lewicowej taka była specjalność pols kiego życia umysłowego hybrydyzacja myśli eraz usiłuje wessać erberta skrajna prawica spomina o tym krytyk rzysztof asłoń w swoim artykule którym otwieramy dzisiejszy numer oncentruje się jednak na erbercie poecie czytanym przez wszystkich ale czy też rozumianym omik an ogito jest zdaniem asłonia przełomem w poezji polskiej ubiegłego stulecia może nie tylko polskiej gromna większość wierszy erberta jest przełożona na szwedzki tym numerze rozpoczynamy cykl o erbercie i jego twórczości obejmującej teżznakomite eseje i dramaty które zaprezentujemy w naszych kolejnych tegorocznych wydaniach Zbigniew Herberts poesi förefaller lätt enkel och trevlig ättheten är monumental patetisk enkelheten förledande trevnaden bedräglig efteråt känns det som om man hade druckit alltför många flaskor utsökt vin et okomplicerade språket och den obundna versen gör att dikterna ger sken av att vara lättfattliga och genomskådliga en tillfälliga beundrare av erberts författarskap brukar för växla de lidelsefulla dikterna med moralförbättrande föredrag eller katekeslektioner olen lägger alla politiska läger beslag på poeten nder kommunismen var han en ikon för den demokratiska opposi tionen den kristna liberalvänstern det var de polska intellektuellas specialitet hybridisering av idéer u försöker extremhögern att roffa åt sig erbert m det skriver litteraturkritikern rzysztof asłoń i sin artikel som öppnar detta nummer an fokuserar dock på erbert som poet läst av alla men är han förstådd av alla iktsamlingen err ogito var enligt asłoń vändpunkten för det förra seklets polska poesi en det gäller kanske inte bara den polska poesin e flesta av erberts dikter finns i svensk översättning detta nummer börjar en serie om erbert och hans författarskap som också omfat tar utmärkta essäer och dramer som skall presenteras i kommande nummer detta år Do trzech razy sztuka Tre gånger gillt Mika Larsson dziennikarka dwukrotnie, już za nowej Polski, była attache kulturalną Ambasady Królestwa Szwecji w War szawie: w latach i , po czym attachat zlikwidowano. Jest osobą wybitnie zasłużoną dla rozwoju polsko-szwedzkich stosunków kulturalnych. Ostatnio wzięła udział w dys kusji na temat nowej koncepcji działania Instytutu Polskiego w Sztokholmie. Decyzja o zlikwidowaniu etatu attache kulturalnego w szwedz kiej Ambasadzie w Warszawie dwukrotnie była o krok od zrealizowania. Również dwukrotnie, dzięki protestom udało się tę decyzję odwlec. Za trzecim razem to się nie powiodło i w dniu dzisiejszym szwedzko-polska wymiana kulturalna w dużej mierze zależy od Instytutu Polskiego w Sztokholmie. To Instytut Polski nadaje jej tempo. Dlaczego jednak Królestwo Szwecji cały ciężar współpracy kulturalnej między oboma krajami składa na barki Polskiego Instytutu? A może z rachunku zysków i strat Szwecji wychodzi, że straty z kulturalnej wymiany przewyższają zyski? Na te i inne pytania Mika Larsson odpowie nam w następnym numerze. Mika Larsson, journalist till yrket har vid två tillfällen i det nya olen och varit veriges kulturattaché vid den svenska ambassaden i arszawa varefter tjänsten avskaf fades on har gjort förtjänstfulla insatser i det polsk svenska kulturutbytet å sistone har hon deltagit i diskussionen kring det nya olska nstitutets utformning vå gånger var beslutet mycket nära att kapa kulturrådstjäns ten vid veriges ambassad i arszawa vå gånger lyckades pro tester stoppa beslutet en tredje gången gick det inte och idag är det svenskpolska kultursamarbetet i hög grad beroende av olska nstitutet i tockholm et är som driver på et är här idéerna skapas och här som framtiden kan få draghjälp arför lägger verige hela bördan av kultursamarbetet mellan länderna på olska nstitutets axlar anske har resultaträkningen visat att kulturutbytets förluster överstiger vinsterna nästa nummer kommer ika arsson att ta sig an dennna och andra frågor

3 Rysunek/teckning av Zbigniew Herbert Miałem szczęście, kupi łem ostatni egzemplarz Pana Cogito Zbigniewa Herberta. Najwy bitniejszy tom poezji polskiej, jaki wyszedł za mojego życia. Po dziś dzień. Czytaj na str. 4 Jag hade tur, jag köpte det sista exemplaret av Herr Cogito av Zbigniew Herbert. Den främsta polska diktsamlingen som givits ut under min livstid. Så är det än i dag. Se sid.4 Suecia Polonia Innehåll / Spis treści se ödet rakt i ögonen om Zbigniew Herbert Krzysztof Masłoń spoglądać losowi prosto w oczy På väg mot ett virtuellt polskt kulturinstitut? W stronę polskiego instytutu wirtualnego? Insändare Listy do redakcji o Zbigniewie Herbercie Krzysztof Masłoń Resa iväg med sin fiol. Adam Wiernik Leszek Leo Kanto Wyjechać ze skrzypcami. Adam Wiernik Leszek Leo Kantor 14 Norbert Żaba. Wspomnienie Katarzyna Gruber Norbert Żaba. Minnesteckning Katarzyna Gruber 18 Norbert Żaba - Jerzy Giedroyć: svenska affärer Janusz Korek Norbert Żaba - Jerzy Giedroyć: szwedzkie sprawy Janusz Korek 23 Svensk Barabbas på Polenbesök Jolanta Szutkiewicz Szwedzki Barabasz przywędrował do Polski Jolanta Szutkiewicz Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne 37 Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson Omslaget: Linoleumsnitt av Dorota Krakowska Okładka: Linoryt Doroty Krakowskiej Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

4 spoglądać losowi prosto w oczy se ödet rakt i ögonen Krzysztof Masłoń Był rok 1974 a zajęcia drugiego roku polonistyki nazwane współczesnym życiem literackim zwykle średnio ciekawe prowadzący magister arian liwi ński przyszedł jak zwykle z książką pod pachą ruk nął zień dobry i od razu zaczął czytać iersz po wierszu d początku do końca przeczytał całą książkę niezbyt długą zresztą otem popatrzył na nas siedzących w sali postukał palcem w okładkę tomiku i powiedział est życie literackie i jest literatura o pierwsze jest nic nie warte ta druga zawiesił głos może być właśnie taka ic więcej nie mam wam do powiedzenia o zajęciach pojechałem do księgarni iałem szczęście kupi łem ostatni egzemplarz ana ogito bigniewa erberta ajwy bitniejszy tom poezji polskiej jaki wyszedł za mojego życia o dziś dzień ie znajduję innego odpowiedniego określenia na mój ów czes ny odbiór tych wierszy jak olśnienie ym większe że erbert nie był wca le ulubieńcem mojego pokolenia ego wtedy pięćdziesięcioletniego poetę uważaliśmy za żywego klasyka zanurzonego w antyku roz strząsającego problemy moralne właściwe raczej bogom i herosom niż ludziom już zwłaszcza ludziom żyjącym tu i teraz w PRL owskiej krainie mającej się już lada dzień już za chwilę zmienić w drugą olskę zapasy ze światem przeciw biegniewa erberta wobec totalitaryzmu jego udział w opozycji demokratycznej nie były tajemnicą le postawa poety nie przekładała się wprost na jego twórczość tak przynajmniej uważało wielu z nas zczytem nieporozumienia jeśli tak to można nazwać było zaatakowanie erberta przez uliana ornhausera w firmowanym wspólnie z damem agajewskim publicystycz no krytycznym tomie wiat nie przedstawiony 1973) ornhauser świetnie zapowiadający się w tamte dni młody poeta w szkicu erbert z odległej prowincji zarzucał autorowi tudium przed miotu oderwanie się od rzeczywistości i opisywanie jej poprzez Det var 1974 arian liwiński kom som vanligt med en bok under armen ans föreläsningar på andra årets polska litteraturkurs om samtiden i littera turen var oftast måttligt intressanta u mumla de han god dag och började läsa ikt efter dikt an läste hela boken som för övrigt inte var särskilt lång från början till slut edan tittade han upp trummade med fingret mot bokomslaget och sade et finns litterärt liv och det finns litteratur et första är värdelöst det andra sade han och funderade ett slag kan vara som det här et är allt jag har att säga fter lektionerna sprang jag till bokhandeln ag hade tur jag köpte det sista exemplaret av err ogito av bigniew erbert en främsta polska diktsamlingen som givits ut under min livstid å är det än i dag ag kan inte säga annat än att jag blev drabbad av plötslig insikt esto mer som erbert inte tillhörde min generations favoriter å betraktade vi den femtioårige poeten som en levande klassiker försjunken i antiken uppslukad av gudarnas och de mytologiska hjältarnas moraliska problem snarare än människornas syn nerhet som människorna levde här och nu i ett kommunistiskt olen som vilken dag som helst vilket ögonblick som helst skulle omvandlas till det andra olen brottas med världen bigniew erberts motstånd mot diktaturen och hans engage mang i den demokratiska oppositionen var ingen hemlighet en poetens förhållningssätt återspeglades inte i hans skapande det var åtminstone vad många av oss ansåg etta missförstånd kul minerade om man nu kan säga så i en attack på erbert gemen samt undertecknad av ulian ornhauser och dam agajewski i den kritiska debattboken wiat nie przedstawiony 1973 essän erbert från en avlägsen provins anklagade ornhauser då mycket lovande ung poet erbert för att i tudium av objek tet ha ärmat sig från verkligheten och beskrivit den med 4

5 en historisk förklädnad essutom menade ornhauser använde erbert symboler istället för att vara mer konkret och var alltför naivt fascinerad av den västerländska kulturen som han skenbart betraktade ur landsortsbons synvinkel jälv kommenterade erbert sina resor i äst som brottning med världen ch han fick verkligen brottas särskilt när man tänker på att han under sina första resor till äst aldrig reste med mer än 100 dollar på fickan an kände sig som ästerlandets rättmätige arvtagare och det var säkert därför han inte alltid för höll sig okritisk et som för övrigt kännetecknade err ogitos författare är att han trots sitt fulla stöd för demokratin och sin avsky för kommunismen ändå kunde se den andra sidans negativa sidor kapitalismens hela själlöshet an bör komma ihåg när och var och under vilka omständighe ter err ogito skrevs et var i slutet på 1969 i USA där erbert föreläste på niversity of alifornia et akademiska merika var omskakat av vänsterns ungdomsrevolt en polske poeten valde att försvara de traditionella värden som han trodde på å effektivt att en grupp studenter publicerade en litterär tidskrift med titeln r ogito tillägnad erbert förstås ade poeten emellertid i den då rådande sinnesstämningen framfört sina åsikter öppet skulle han ha setts som en oförbät terlig reaktionär främmande bland de progressivt grimaserande amerikanska intellektuella stället uppfann erbert err ogito en mogen arvtagare till den cartesianska tanken litet gammalmo dig självbetraktande starkt skeptisk till bland annat popmusik och svärmerier för det ockulta Litterära släktingar rtur andauer har hävdat att erberts err ogito är besläktad med aul alérys err este och han har rent av anklagat den polske poeten för epigoneri ndra kritiker började använda an dauers tes som ett axiom och föreslog andra förebilder ichaux recht liot eller ound ven yszard rzybylski som verkade ha drabbats av insikt under läsningen av de 40 dikterna i er berts svit har letat efter diverse föredömen rzybylski betonar err ogitos heroiska drag erberts diktsamling avslutar den humanistiskt orienterade efterkrigspoesins förtvivlade och stor artade kamp för människan och individen ör err ogito är ju inte bara den rena tanken han är människa av kött och blod men trots att han talar en del om det kroppsliga är det omöjligt att gestalta honom et vore förödande att förflytta err ogito till scenen vilket för övrigt är en historia för sig et mest kända försöket gjordes av regissören adeusz alak som 1976 ville sätta upp dikterna i en föreställning på tary eatr i rakow et visade sig omöjligt erbert hade skrivit på emorial 59 en protest mot planerna att ändra olens konstitution som skulle göra olen ännu mer beroende av ovjetunionen och hade ålagts tidsbegränsat publiceringsförbud fram till mars 1977 öreställ ningen hade premiär först 1981 under fackföreningen olidaritets storhetstid en då var redan err ogitos testamente den dikt man oftast läste på olidaritets möten och författaren på god väg att anta nationalskaldens roll escartes ägnade sig åt tänkandet erbert ville komplettera hans fi losofi med moraliska frågor det avseendet är dikterna historyczny kostium operowanie symbolem a nie konkretem olimpij skość a przy tym mocno naiwne zauroczenie kulturą achodu rze komo widzianą właśnie oczyma prowincjusza ożna to skomentować jedynie przywołując erbertowskie określenie swoich podróży na achód zapasy ze światem o i były to zapasy także i w sensie dosłownym biorąc pod uwagę sytuację materialną poety który w pierwsze podróże na achód wyruszał ze 100 dolarami w kieszeni achodu tego czuł się peł no prawnym dziedzicem i pewnie dlatego nie pozostawał wobec niego bezkrytyczny o zresztą charakterystyczne dla autora ana ogito że opowiadając się zawsze za wartościami demokratycznymi i nienawidząc komunizmu dostrzegał ujemne strony antagonistycznego systemu całą bezduszność kapitalizmu ależy pamiętać kiedy i gdzie w jakich okolicznościach powstawał an ogito tóż miało to miejsce w tanach jednoczonych gdzie erbert w końcu 1969 roku zaczął wykładać na tanowym niwersytecie alifornijskim akademickiej meryce wstrząsanej akurat młodzieżową lewicową rewoltą polski poeta stanął zdecy dowanie po stronie drogich mu tradycyjnych wartości czynił to tak skutecznie że grupa studentów wydała pismo literackie r ogito dedykowane oczywiście erbertowi tamtej atmosferze jednakże gdyby poeta wprost prezentował swoje poglądy zostałby pewnie uznany za niereformowalnego wstecznika i nie miałby czego szukać wśród robiących postępowe miny amerykańskich intelektualistów le erbert wymyślił sobie ana ogito dojrzałego spadkobiercę myśli kartezjańskiej kogoś nieco staroświeckiego ze skłonnością do autorefleksji zacho wującego daleko posunięty sceptycyzm w stosunku do m in muzyki rockowej fascynacji gnozą i magią Literaccy krewniacy rtur andauer orzekł że erbertowski an ogito jest krewnym ana este aula alery ego a nawet bezceremonialnie zarzucił pol skiemu poecie naśladowni wo nni krytycy powtarzając tezę andauera niczym aksjomat podsuwali inne wzory a to ichaux to znów rechta liota czy ounda awet yszard rzybylski którego zdaje się ten cykl 40 wierszy erberta rzeczywiście olśnił poszukiwał rozmaitych patronów tej poezji le to rzy bylski podkreślił heroiczny rys tej liryki pisząc om erberta wieńczy rozpaczliwą i wspaniałą walkę całego humanistycznego nurtu naszej powojennej poezji o człowieka osobę tóż właśnie an ogito nie jest czystą myślą to człowiek z krwi i kości z tym że choć niemało mówi o swojej fi zyczności nie da się jej przedstawić latego karkołomnym zadaniem było przeniesienie ana ogito na scenę co zresztą ma swą odrębną historię ajbardziej znany jest tu przypadek adeusza alaka reżysera który w 1976 roku chciał przedstawić te wiersze w spektaklu w tarym eatrze w rakowie kazało się to niemożliwe erbert po podpi saniu emoriału 59 protestu przeciw planowanym zmianom w onstytucji PRL jeszcze ściślej wiążących olskę ze wiązkiem owieckim objęty został czasowym do marca 1977 r zakazem druku o premiery przedstawienia owrót ana ogito doszło dopiero w roku 1981 w okresie karnawału olidarności le wtedy rzesłanie ana ogito stało się już najczęściej deklamowanym na solidarnościowych wiecach wierszem a jego autor awansował do roli poety narodowego 5

6 artezjusz zajmował się myśleniem erbert postanowił swoją poezją dopełnić jego fi lo zofię o problemy moralności tego punktu widzenia najważniejsze w tomie są dwa wier sze an ogito o postawie wyprostowanej i rzesłanie ana ogito pierwszym z nich an ogito wciela się w mieszkańca starożytnej tyki której obywatele nie chcą się bronić i uczęszczają na przyspieszone kursy padania na kolana tyka jak wie my została w VII wieku zniszczona przez rabów erbertowski an ogito wie że straci życie jak inni mieszkańcy pragnie jed nak zadecydować o pozycji w której chce umrzeć ozumie że kiedy wszyscy klęczą trwanie w pozycji wyprostowanej może jedy nie przyspieszyć ostateczny wyrok ale chciałby stanąć na wysokości sytuacji to znaczy spojrzeć losowi prosto w oczy rzesłanie ana ogito zamykało tom erberta momencie edycji zbioru było już wierszem nieźle znanym jego pierwodruk miał bowiem miejsce na początku 1973 roku w ygodniku owszechnym i niewątpliwie zaostrzył czytelniczy apetyt na tę poezję amiętać warto że erbert na którym nie zawsze poznawali się krytycy chociaż najlepsze studium o nim napisał rtur andauer autor odnoszący się często bardzo krytycznie do poety miał niewielką może ale znaczącą i wierną publiczność która niecierpliwie oczekiwała jego każdego nowego tomu poeta nie rozpieszczał miłośników swej twórczości ocząwszy od debiu tanckiej truny światła 1956 po ostatni wydany zaledwie dwa miesiące przed śmiercią autora w 1998 roku pilog burzy opublikował tylko dziewięć tomów poetyckich an ogito był piątym z kolei Puste niebo i dekalog XX stulecia rzesłanie ana ogito wiersz który krzepił olaków w trud nych dniach stanu wojennego dodawał otuchy i odwagi a który niestety w wolnej olsce jest zdecydowanie nadużywany przede wszystkim przez szkołę rozmaite akademie na cześć i po dejrzane erbertiady festiwale poetyckie ku czci erberta które rozmnożyły się na polskiej mapie literackiej jest w gruncie rzeczy dekalogiem schyłku XX stulecia ekalogiem powiedzmy to od razu świeckim mimo swojej formy nawiązującej do poezji religijnej eligia stosunek do oga w twórczości bigniewa erberta to skądinąd zagadnienie skomplikowane oeta z pewno ścią przez całe życie szukał drogi do oga ale co do tego czy ją znalazł po dziś dzień trwają spory daniem niektórych ta poezja to modelowy wręcz wzór poezji konfesyjnej z kolei aweł isicki w eseju uste niebo ana ogito 1993) wspomina spotkanie z poetą w 1984 roku w jednym z warszawskich kościołów które w latach stanu wojennego i bezpośrednio po nim zamieniły się w sce nę dla niepokornych artystów kiedy to pomimo całej atmosfery podniosłej nabożnej patriotycznej pomimo wyciągniętej na krzy żu gotycko surowej postaci hrystusa mimo wcześniejszych wspól nych modlitw w żaden sposób nie mógł się pozbyć wrażenia że to co słyszy czyli poezja erberta jest niechrześcijańskie że nie pasuje do tego otoczenia am erbert pytany o swą religijność wykręcał się żartem a jestem rzymski katolik tyle że bardziej rzymski niż katolik err ogito om att stå upprätt och err ogitos testamente viktigast den första förkroppsligar err ogito en invånare i antikens tica där medborgarna inte vill försvara sig och går på snabbkurs i konsten att falla på knä i vet att tica blev förstört av araberna på 600 talet ven err ogito vet att han i likhet med andra invånare kom mer att mista livet men önskar bestämma om den ställning som han skulle vilja dö i an förstår att när alla andra fallit på knä kan hans upprätta kroppsställning bara påskynda den slutgiltiga domen men han skulle vilja bli situationen vuxen det vill säga se ödet rakt i ögonen err ogitos testamente avslutar erberts diktsamling är den gavs ut 1974 var dikten Foto: I. Skarzynski redan ganska välkänd den publicerades för första gången i ygodnik owszechny i början på 1973 och ökade tveklöst läsarnas aptit på erberts poesi et är värt att komma ihåg att erbert som inte alltid uppskattades av kritikerna fast den bästa kritiska texten om honom är av rtur andauer hade en kanske inte så stor men betydelsefull och trogen publik som otåligt väntade på varje ny diktsamling en poeten skämde inte bort sina läsare an gav ut sammanlagt nio diktsamlingar 1956 kom debutboken n sträng av ljus och 1998 knappt två måna der före författarens död kom hans sista diktsamling pilog till stormen err ogito var nummer fem i ordningen Tom himmel och tio budord inför 1900-talets slut ikten err ogitos testamente stärkte polackerna under krigs tillståndets svåra dagar och ingav förhoppningar och mod umera i det fria olen upprepas den till leda framför allt i skolorna i åtskilliga skolföreställningar till erberts ära och på skumma erbertfestivaler som poppar upp på olens litterära karta själva verket innehåller dikten tio budord inför 1900 talets slut io profana budord vill jag fastställa med en gång den liturgiska formen till trots eligionen och förhållandet till ud i erberts diktning är för övrigt komplicerade frågor oeten sökte säkert i hela sitt liv efter vägen till ud men huruvida han hade hittat den tvistar man om än idag n del anser att hans poesi är urtypen för den religiösa bekännelsepoesin essän err ogitos tomma himmel 1993 beskriver emellertid aweł isicki ett möte med erbert någon gång under 1984 i en av arszawas kyrkor som under krigstillståndet och strax därefter hade förvandlats till en scen för okuvliga konstnärer an minns hur han trots den högtidliga andäktiga och patriotiska stämningen trots den utsträckta stränga ristusfiguren på det gotiska korset trots ti digare gemensamma böner inte kunde låta bli att tänka att det han lyssnade på just då det vill säga erberts poesi lät okristligt och opassande i en sådan miljö rågor om sin egen religiositet brukade erbert skämta bort ag är romersk katolik fast mer romersk än katolsk ans vän rzysztof arasek också poet uttrycker saken på följande sätt an hade egen dekalog och egna påbud som författare ag minns de här «var alltid med dem som är färre eller var alltid med dem som blir slagna» 6

7 err ogitos testamente använder bigniew erbert impe rativet för att tala om för nittonhundratalsmänniskan hur hon bör leva on bör leva i en kamp som sannerligen inte alltid innebär ett löfte om seger en att ge upp är ändå ett nederlag därför återstår ingen annan väg för den dygdige ch den dygdige vet att kungariket utan ände och staden av aska skall försvaras från barbarerna Ironi kontra djupare mening etta lysande pedagogiska verk skrevs liksom i protest mot ett an nat idag litet bortglömt poem från 1946 tt barn av uropa av erberts store rival zesław iłosz en grundläggande skillna den mellan dikterna är att iłosz är ironisk och ger spetsfundiga råd om vad man inte skall göra för att överleva lska inget land evara inga minnen och så vidare värtemot erberts käcka och godhjärtade uppmaningar ar trogen å ar modig aka err ogitos testamente är också en av många dikter med klart uttalade antikommunistiska och romantiska motiv edan 1962 när diktsamlingen tudium av objektet gavs ut skrev an ozef ipski erbert är nog den ende bland sina jämnåriga polska poeter som betraktar nationens öde och problem som sitt viktigaste och mest personliga tema et patos som finns i err ogitos testamente hade varit out härdligt utan diktens rollfigur en storartade herr ogito är en ego przyjaciel rzysztof arasek też poeta rzecz ujmuje nastę pująco iał swój dekalog i swoje przykazania pisarskie z których przypominam sobie takie «bądź zawsze z tymi których jest mniej i «bądź zawsze z tymi których biją» rzesłaniu bigniew erbert w formie nakazowej przeka zywał człowiekowi końca wieku wskazania jak ten winien żyć żyć powinien w walce która bynajmniej nie niesie ze sobą zapowiedzi zwycięstwa le poddanie się oznacza pewną klęskę więc dla cnotliwego nie ma innej drogi cnotliwy wie że kró lestwa bez kresu i miasta popiołów trzeba bronić przed barbarzyńcami Ironia kontra głębsze znaczenie en znakomity utwór dydaktyczny bo nim jest w istocie powstał niejako w opozycji do innego zapomnianego dziś nieco poematu wielkiego poetyckiego rywala erberta ziecięcia uropy zesława iłosza 1946 asadnicza różnica między obyd woma utworami polega na tym że iłosz był ironiczny doradzał przewrotnie czego by przetrwać robić nie należy ie kochaj żadnego kraju ie przechowuj pamiątek itd erbert prze ciwnie po harcersku prostodusznie nakazywał ądź wierny dź ądź odważny zuwaj rzesłanie ana ogito to też jeden z tych wierszy bigniewa erberta które mają wyraźny niepodległościowy i romantyczny rodowód uż w 1962 roku po wydaniu tomu tudium przed miotu an ózef ipski pisał erbert jest bodajże jedynym w olsce poetą pośród swych rówieśników i twórców młodszych dla którego jedną ze spraw najważniejszych i najbardziej oso bistych jest los narodu i w ogóle problem narodu owtórzę tu patos rzesłania byłby nie do zniesienia gdyby za wierszem tym nie stała kreacja ielka kreacja ana ogito o czym często nie pamiętają ci którzy uparli się z poezji autora ovigo uczynić sztandar le koniecznie trzeba zauważyć że kreacja pomyślana przecież jako jednorazowa okazała się na tyle wygodna i pojemna że nie rozstał się z nią poeta do końca swoich dni uż w następnym po anu ogito tomie aporcie z oblężo nego iasta 1983 znajdujemy jakże inną w tonie odlitwę ana ogito podróżnika gdzie autor dziękuje ogu że pozwolił mu być w miejscach które nie były miejscami codziennej udręki i za to że stworzył świat tak piękny i różny en nieco francisz kański uderzający czytelnika swą łagodnością utwór stoi w aporcie w pewnej opozycji do tekstu an ogito powrót tym wierszu chyba pierwszym w całym cyklu można pokusić się o postawienie znaku równości między anem ogito a autorem który jak wiadomo po zdelegalizowaniu przez komunistów olidarności zdecydował się wrócić do kraju na kamienne łono ojczyzny może po to żeby dać odpowiedź na podszepty strachu na szczęście niemożliwe na uderzenie znienacka na podstępne pytanie ovigo (1992 zgodnie z tytułem odpowiada an ogito na zadany temat «rzyjaciele odchodzą» kolei w pilogu burzy erbert odwołał się niemal wprost do swojej życiowej kreacji nazywając ją w wierszu an ogito ekcja kaligrafii projekcją 7

8 osobowości w innym wierszu tej jak wtedy można się było jeszcze łudzić nieskończonej serii an ogito ktualna po zycja duszy pisał o gotowości do śmierci ył świadomy tego że dni jego są policzone le jeszcze wtedy z przewrotnym jakże typowym dla siebie poczuciem humoru w tym przypadku czarnego wysłał ana ogito w zaświaty by ten stamtąd stwierdził że tutaj nie wszystko idzie dobrze przecież klaruje poeta czy Pan Cogito nie tłumaczył cierpliwie że nie należało podpisywać traktatu ze złoczyńcą ani oczekiwać że dobre intencje prowokują nieodmiennie korzystne skutki ani tysiąca innych zaleceń ogólnych i ich szczegółowych zastosowań więc nadal sufl uje władcom świata swoje dobre rady jak zawsze zawsze bez skutku olacy wsłuchiwali się w głos swojego poety a że nie zawsze stosowali się do jego zaleceń to już inna sprawa roll vilket ofta glöms bort av dem som envisas göra erberts poesi till slagord ollfiguren som från början var påtänkt för en enda bok visade sig dock så användbar och innehållsrik att poeten levde med den ända till slutet av sina dagar nästa diktsamling apport från en belägrad stad 1985 i övers av gneta leijel och aniel ronski hörs ett annat tonläge dikten esenären err ogitos bön tackar författaren ud för att ha låtit mig vistas på platser som inte var platser för min dagliga plåga och för att ha skapat världen skön och mycket skiftande enna litet franciskanskt kontemplativa och påfallande försonliga dikt står i kontrast mot err ogito återkomsten är frestas man kan ske för första gången i boken att sätta likhetstecken mellan err ogito och författaren bigniew erbert återvände som bekant till olen efter att fackföreningsrörelsen olidaritet förbjudits ver ka err ogito har beslutat återvända till fosterlandets sköte står det i dikten kanske för att ge svar på rädslans ingivelser på lyckans omöjlighet på det oförmodade slaget på den dödande frågan varen kom i ovigo 1992 i dikten med titeln err ogito om hemuppgiften ännerna går bort en annan dikt hänvisar erbert direkt till sin rollfigur och kallar honom för en projektion av personligheten ch i ytterligare en dikt i denna då till synes oändliga serie err ogito jälens befintliga läge skriver erbert om att förlika sig med tanken på att dö an var medveten om att hans dagar var räknade err ogitos andra värld har han med sitt sedvanliga sinne för spetsfundig humor i det här fallet svart skickat err ogito till hinsidan för att låta honom konstatera att här är inte allt som det ska ndå säger poeten har inte Herr Cogito tålmodigt förklarat att man inte ska skriva avtal med skurken inte förvänta sig att goda syften 8

9 alltid medför goda resultat inte heller otaliga andra allmänna direktiv och deras detaljerade tillämpning så han viskar än sina goda råd till världens härskare som alltid som alltid förgäves olackerna lyssnade uppmärksamt på poetens röst men följde inte alltid hans råd fast det är en annan sak vå månader före sin död blev erbert erbjuden att närvara vid en poesiafton på ationalteatern i arszawa an var alltför sjuk för att vara med men hade förberett ett detaljerat program som han kallade för en sjunde ängeln örutom sina egna dikter hade han valt ut sex polska poeter som stod honom nära bland annat två unga poeter från krigsgenerationen adeusz ajcy och rzysztof amil aczyński åda var tjugotvå år gamla och sol dater i emma armén när de stupade under arszawaupproret i augusti 1944 m aczyński skrev erbert min närmaste jag känner hans varma andetag i nacken vaktavlösning sedan måste vi ta en plats i stafetten rzysztof amil aczyński dikten gav erbert svaret på frågan som han så ofta fick varför skriver du o av pliktkänsla för dem som offrat sitt liv för olen an själv då nnu en gång svarade erbert med err ogitos ord du har inte överlevt för att leva du har litet tid du måste vittna versättning rena rönberg wa miesiące przed śmiercią otrzymał erbert propozycję od bycia wieczoru poezji w eatrze arodowym w arszawie tan zdrowia nie pozwolił poecie uczestniczyć w nim ale przygotował scenariusz szczegółowy plan tego spotkania które zatytułował iódmy anioł dołączając swoje wiersze do utworów sześciu wybranych przez siebie najbliższych mu poetów polskich śród nich znaleźli się dwaj młodzi poeci wojennej generacji 22 letni żołnierze rmii rajowej którzy zginęli w sierpniu 1944 roku w ogarniętej powstaniem arszawie adeusz ajcy i rzysztof amil aczyński tym ostatnim pisał ój najbliższy tak że czuję gorący oddech na karku zmiana warty po której trzeba było zająć miejsce w sztafecie rzysztof amil aczyński rawie wprost odpowiedział wtedy na często stawiane mu pytanie dla czego pisze tóż z poczucia obowiązku wobec tych właśnie którzy za olskę oddali życie on sam nowu odparł słowami z rzesłania ana ogito Ja ocalałem nie po to aby żyć mało mam czasu trzeba dać świade wo Ilustracje w artykule to niepublikowane dotychczas rysunki Zbigniewa Herberta Bilder i artikel är hittills icke publicerade teckningar av Zbigniew Herbert Krzysztof Masłoń, krytyk literacki, pisarz, pracuje w dzienniku Rzeczpospolita w Warszawie litteraturkritikern, författare, arbetar på dagstidningen Rzeczpospolita i Warszawa 9

10 Leszek Leo Kantor Wyjechać ze skrzypcami Resa iväg med sin ol Po tak zwanych wypadkach marcowych w 1968 roku Polskę opuściło między innymi 500 naczelników różnych ministe rialnych wydziałów, 492 pracowników naukowych i 29 profesorów, parę tysięcy studentów, 219 dziennikarzy i publicystów i 90 artystów i muzyków, w tym trzech skrzypków (z raportu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). W poprzednim marcowym numerze Leo Kantor opowiedział o Olu Spirze. Dzisiaj historia drugiego skrzypka. Bland de människor som lämnade Polen efter de så kallade marshändelserna 1968 fanns 500 byråchefer i olika mini sterier, 492 universitetslärare och 29 professorer, ett par tusen studenter, 219 journalister och publicister samt 90 artister och musiker, varav tre violinister. (Ur inri kesministeriets rapport.) I vårt marsnummer berättade Leo Kantor om Olo Spiro. Idag kommer historien om den andra violinisten. Adam Wiernik Jesienią 2006 dzwoni znajoma że umarł dam iernik czy wiem kiedy i gdzie będzie pogrzeb zwonię do imy żony dama i pytam kiedy i na jakim cmentarzu żydowskim będzie pogrzeb bo są dwa takie słyszałem trochę zdzi wiony że na mentarzu ółnocnym w ztokholmie est to wprawdzie jeden z najpiękniejszych cmentarzy na świecie ale protestancki howa się tam teraz ludzi szczególnie w zwecji zasłużonych iedziałem że dam urodził się w arszawie i że cała jego rodzina zginęła we czasie okupacji że pracował z legendarną aktorką laureatką scara za klep przy ulicy łównej dą amińską też wyjechała w 1968 pisał dla jej teatru muzykę często grał na skrzypcach razem z ostatnim klezmerem zeczypospolitej ozłowskim wydał kilka albumów piosenek żydowskich był kochany przez całą artystyczną olskę miał tysiąc przyjaciół ale w 1968 roku postanowił zostawić to wszystko i emigrować do zwecji ojnę jak wielu przeżył w osji grał w zespole di osnera wtedy uwielbianego jazzmana rzez całą wojnę jeździli po froncie ezwolenia na granie jazzu udzielił pierwszy sekretarz iałorusi tam też w ińsku powstał zespół oskwie zlustrowano zespół poproszono żeby zagrał koncert przyszła jedna osoba towarzysz ózef talin o wysłuchaniu spodobała mu się ta gra wyszedł widać z założenia że w owietach ma być wesoło bo czasy ciężkie di osner miał grać też dla wojska ego zespół całą wojnę noszono na rękach był legendą jak ouis rmstrong w USA dam był bardzo zaprzyjaźniony z dim ak rancuzi po latach kręcili fi lm o dim osnerze przyjechali porozmawiać do dama do ztokholmu ak przeżył wojnę piękną aktorką rosyjską imą przyjechał do olski w 1945 roku a śniadanie skromne wynagrodzenie i nocleg w rakowie grał w jakimś hotelu jego dziewięcioosobowej rodziny nikt się nie uratował oprócz siostry pianistki nny iernik która przeżyła uschwitz i w młodym wieku zmarła na gruźlicę dam nigdy ani jednym słowem nie mówił dzieciom urkowi i anecie o tych czasach iedyś tylko w ztokholmie siedząc zamyślony w fotelu nagle wspomniał młodszego bra Hösten 2006 ringer en bekant och berättar att dam iernik är död och undrar om jag vet var och när begravningen blir av ag ringer dams fru ima och frågar om tidpunkten och på vilken av de judiska begravningsplatserna för det finns ju två ill min häpnad får jag höra att begravningen ska äga rum på orra kyr kogården i tockholm isserligen är det en av världens vackraste kyrkogårdar men den är ju kristen och protestantisk är begravs särskilt framstående svenskar ag visste att dam föddes i ar szawa och att hela hans familj dog under den tyska ockupationen att han hade arbetat med den legendariska skådespelerskan da amińska som en gång blev scarsnominerad som bästa skåde spelerska för sin roll i utiken vid torgatan och som även hon emigrerade 1968 an hade skrivit musik till hennes teater han spelade ofta fiol tillsammans med olens sista äkta klezmermu siker eopold ozłowski han gjorde några skivor med judiska sånger var älskad av hela det kulturintresserade olen hade tu sentals vänner men bestämde sig 1968 för att lämna allt detta och emigrera till verige om många andra överlevde han kriget genom att fly till yss land där han spelade i den beundrade jazzmusikerns di osners grupp e uppträdde vid fronten ögste partiledaren i itryska sovjetrepubliken gav dem tillstånd att spela jazz och gruppen bil dades i insk oskva genomgick de en granskning de bjöds in att ge en konsert där den ende åhöraren var kamrat osef talin an tyckte om deras musik tydligen ansåg han att ovjetunionen behövde lite underhållning i dessa svåra tider ch di osner skulle även spela för armén nder hela kriget var deras grupp mycket omhuldad han blev en legend som ouis rmstrong i USA dam var en nära vän till di är det många år senare gjordes en fransk fi lm om di osner kom fi lmmakarna till tockholm för att tala med dam dam överlevde alltså kriget an kom till olen 1945 med den vackra ryska skådespelerskan ima an spelade på ett hotell i raków för husrum frukost och ett anspråkslöst gage v hans fa milj på nio personer hade ingen överlevt utom systern pianisten 10

11 nna iernik som visserligen överlevde uschwitz men dog ung i tuberkolos dam sade ingenting till sina barn urek och aneta om den tiden inte ett ord ara en gång i tockholm satt han i sin fåtölj försänkt i tankar och kom plötsligt att tänka på sin yngre bror och sade till urek att det var tråkigt att han inte hade fått med sig brodern till yssland er vet vi inte om hans familj ch det finns ingen som vet mer urek en spontan aktiv munter man som kan liva upp vilket sällskap som helst säger något fruktans värt till mig att han är en människa utan historia för han har aldrig haft varken far eller morföräldrar fter kriget grundar dam sin första orkester och är dirigent för olska radions orkester och kör i raków 1956 blir han konstnär lig ledare för olska krigsmaktens centrala artistensemble an är den ende civile i denna stora ensemble och flyttar till arszawa nga problem var för svåra för dam an hjälpte alla musiker som ville komma undan militärtjänsten an arbetade med stor passion musiken var som luften han andades han komponerade musik skrev kammarmusik och visor ed sin examen från musikhögskolan i arszawa skulle han ha gjort en solokarriär men han bytte ut stråken mot dirigentpinnen arszawa bodde familjen iernik i en trerumslägenhet vid lac bawiciela i cen trala staden olens siste klezmermusiker eopold ozłowski kom ibland och hälsade på och sov hos dem i kökssoffan lockan två på natten kunde skådespelaren bigniew ybulski titta in an dra regelbundna besökare var sångare musiker och artister som rena antor zesław iemen ojtek łynarski och gnieszka siecka samma trappuppgång bodde den blivande generalen och kommunistpartiledaren ojciech aruzelski med sin fru asia i ett rum och kök an kom och hälsade på ett par gånger i veckan ofta bjöds han på potatis med surmjölk et var den rätt han tyckte bäst om minns ima iernik bland fick urek rida på hans axlar ans dotter onika ser än idag urek som en bror ennes far talade ofta om familjen iernik och föräldrarnas ge mensamma trappuppgång blev grunden för en stark vänskap som varar än idag ör övrigt har fadern sagt till onika att han än idag känner sig illa till mods när han tänker på sitt kyliga avsked till familjen iernik dam var oumbärlig för melodifestivalerna i opot och pole han blev musikalisk chef för dem båda två nder festivalen i pole gungade hela staden i takt med amfiteaterscenen och alla restaurangerna rådhuset och det gamla tornet et fanns mer Adam Wiernik Foto: Familjen Wierniks arkiv ciszka mówiąc urkowi że szkoda że nie pociągnął go za sobą do osji tylko tyle wiemy o jego rodzinie nikt nie wie więcej urek spontaniczny uczynny wesoły dusza każdego towarzystwa mówi mi rzecz straszna że jest człowiekiem bez przeszłości bo nigdy nie miał żadnej babci ani dziadka o wojnie dam organizuje pierwszą orkiestrę i jest dyrygentem rkiestry i hóru adiowego w rakowie a w 1956 r zostaje yrektorem rtystycznym entralnego espołu ieśni i ańca ojska olskiego edyny cywil w tym wielkim zespole przenosi się do arszawy otrafi ł załatwić najtrudniejsze sprawy po magał wszystkim muzykom którzy chcieli uciec od wojska racuje z ogromną pasją oddycha muzyką komponuje muzykę pisze muzykę kameralną i piosenki bsolwent yższej zkoły uzycznej w arszawie miał robić karierę wirtuozowską ale zamienił smyczek na batutę dyrygencką arszawie mieszkali iernikowie w trzypokojowym mieszkaniu na lacu bawiciela rzyjeżdżał z rakowa eopold ozłowski ostatni klezmer zeczypospolitej który spał u nich na kozetce w kuchni padał o drugiej w nocy byszek ybulski bywała rena antor zesław iemen ojtek łynarski gnieszka siecka a tej samej klatce schodowej mieszkał ojciech aruzelski z żoną asią ale w pokoju z kuchnią rzychodził do nich parę razy w tygodniu najchętniej na zsiadłe mleko i kartofle o danie lubił najbardziej wspomina ima iernik urka czasem nosił na barana onika aruzelska traktuje do dzisiaj urka jak brata jciec często mówił o iernikach i ta wspólna klatka schodowa rodziców związała ich dzisiaj mocną przyjaźnią resztą ojciec mówił onice że do dzisiaj nie czuje się specjalnie tak chłodno pożegnał się z iernikami dam był fi larem festiwali w opocie a potem w polu został dyrektorem muzycznym tych wielkich imprez czasie festiwali w polu miasto kołysało się razem z amfiteatrem i wszystkimi restauracjami ratuszem i wieżą piastowską lkoholu było więcej niż wody w drze a przyjęciu w ratuszu stoły uginały się pod sałatkami jarzynowymi ze śledziem śledziami pod sałatką śledziami na jajku szczupakiem sandaczem i schabem w galarecie rezydent miasta arol usiał wyjątkowo trzeźwy swoim charak terystycznym chwiejącym się krokiem obchodził rynek rano czy wszystko jest w porządku i oczekiwał dama bo bez niego festiwal nie mógłby się odbyć on na kilka dni przed festiwalem przyjeżdżał ogromnym błękitnym hevroletem kupionym za chałtury z PAGARTEM w USA samochód widmo ponieważ dam był bardzo niskiego wzrostu i nie było go wcale widać za kiero wnicą akonnice opolskie żegnały się z przerażenia amochód ledwo mieścił się na rynku więc omenda ojewódzka MO wysyłała na rogatki miasta dwóch motocyklistów żeby pilotowali dyrektora muzycznego festiwalu do centrum miasta polu bywał sam szef omitetu adia i elewizji łodzimierz okorski lubił tam przyjeżdżać siedział na próbach i swoimi małymi oczkami wyłapywał najpiękniejsze piosenkarki ylko ucjan ydryński konferansjer był zawsze trzeźwy edynie dam iernik potrafił w ciągu paru dni zorganizo wać 200 osobowy zespół połączonych rkiestr olskiego adia i elewizji w arszawie i atowicach ystrzeliwano tyle rakiet że kiedyś stopił się dach wieży piastowskiej a nikt tego nie zauważył la władzy ludowej najważniejszy był argument że festiwal powinien odbyć się w polu bo jak nawet jedna gazeta niemiecka napisze 11

12 że festiwal polskiej piosenki jest właśnie w tym mieście to propagandowo zwróci się cała wielomilionowa kasa i pie niędzy nie żałowano al trwał roku 1967 w polu też było hucznie aleko od arszawy gdzie rozpoczęły się już zwolnienia ydów z pracy i nie tylko w ministerstwach redakcjach muzeach wydawni wach i centralnych urzędach ale również w fabrykach w rsusie i na eraniu iepokoje doszły nawet do amfiteatru an alewski poeta świetny autor tekstów piosenek dzien nikarz rójki olskiego adia i jeden z członków biura organizacyjnego festiwalu wpadł w panikę bo właśnie w czerwcu 1967 r zakończyła się wojna 6 dniowa w zraelu w ciągu 6 dni zrael rozgromił wojska arabskie olacy triumfowali bo nasze ydki rozbiły ruskich a ktoś puścił w amfiteatrze pogłoskę że alewski napisał hymn giptu i wziął do tego syjonistycznego spisku jedną z lepszych piosenkarek oannę awik bo tekst był po co nam to było po co nam to było jeszcze nic się nie zaczęło a już się skończyło edwo zapłonęło jedną krótką nocą po co nam to było po co nam to było po co an alewski syjonistycznego pochodzenia wpadł w panikę i chociaż zwolniono go potem w ramach czystek z pracy w 3 cim muzycznym pro gramie olskiego adia nie wyjechał nigdy z olski iosenkę rtura iszera rzyjedź mamo na przysięgę przerobiono na rzyjedź mamo na przysięgę granat mi rozerwał rękę rtura iszera świetnego współorganizatora festiwalu znawcę muzyki rozrywkowej również redaktora programu olskiego adia zwolniono z pracy za całokształt twórczości i wyemigrował on do zraela ała sala śpiewa z nami erzego ołomskiego uzupełniano ała sala śpiewa z nami precz z ydami precz z ydami ale ołomski był za popularny żeby go ruszać a poza tym nie uczestniczył w syjonistycznym spisku przeciwko władzy ludowej i wiązkowi adzieckiemu dama iernika nikt nie wyrzucał bo nie był na żadnym etacie ajpierw wyjechała aneta urek mówi że jak wsiadał do pociągu płakał trzy godziny jciec pożyczył od ozłowskiego 100 dolarów schował je do butów bo wolno było wywieźć oficjalnie 5 w walizce miał trochę koszul i skarpetki la dama i imy sytuacja psychicznie była nie do wytrzymania dopiero 22 lata po wojnie i po agładzie a już rodzina rozbita dzieci już nie ma w olsce rzed wyjazdem w 1970 r rozmawiał z ojciechem aruzelskim który w międzyczasie przeniósł się na inną ulicę bo dostał 3 pokojowe mieszkanie enerał powiedział mu że nie ma wpływu na żadne decyzje jeśli już złożył papiery bagażem nie było kłopotów bo nic nie mieli a skrzypce nie były takie stare ojechali najpierw do iednia potem przez łochy mieli jechać do USA a dzieci później dojechałyby ale urek założył w zwecji zespół muzyczny ezerterzy z dwoma dezerterami z ietnamu i matka wpadła w panikę że w USA ich zlinczują imo że rodzice mieli wizę do meryki przyjechali do zwecji dam dostał szybko pracę grał w jednym z najlepszych prywatnych teatrów scarsteatern zaczął komponować i jego utwory zaczęto grać w nglii w BBC i w szwedzkim radio alkohol än det fanns vatten i floden dra å mottagningen i stadshuset bågnade borden under olika sillsallader sill med ägg gädda gös och fl äskkotlett i gelé tadens kände borgmästare a rol usioł gick varje morgon runt på stadens centrala torg nykter för en gångs skull med sin karakteristiska svajande gångstil för att kontrollera att allt var i sin ordning ch han väntade på dam för utan honom blev det ingen festival dan brukade komma några dagar före festivalen i sin enorma blå hevrolet som han köpt i USA för lite extrapengar han hade fått av den statliga artistagenturen a gart et såg ut som en spökbil för dam var så kort att han inte ens syntes bakom ratten poles nunnor gjorde korstecknet i skräck ilen fick knappt plats på torget så två motorcykelpoliser skickades ut till stadens utkanter för att eskortera festivalens musikaliska chef in till centrum olens radio och TV chef łodzimierz okorski var alltid på plats han gillade att sitta med på repetitionerna och glodde intensivt på de vackraste sångerskorna med sina smala springor till ögon en ende som alltid var nykter var konferenci eren ucjan ydryński ara dam iernik kunde på ett par dagar få ihop de 200 musi kerna i olens radio och TV s två orkestrar från atowice och ars zawa till en fungerande enhet an sköt så mycket fyrverkerier att det medeltida tornets tak en gång började smälta utan att någon märkte det ör de kommunistiska makthavarna var det allra vikti gaste argumentet för festivalen att den ägde rum just i pole för om bara en enda västtysk tidning skrev att den polska melodifestivalen ägde rum i det tidigare tyska pole skulle propagandasegern vara värd alla miljoner som lades ned på festivalen ch jippot fortsatte ven 1967 var det en överdådig fest ångt från arszawa där man just hade börjat avskeda judar från deras arbeten inte bara i statlig administration på medieredaktioner museer och bokförlag utan också i traktorfabriken rsus och bilfabriken i erań ron nådde ända fram till amfiteatern i pole an alewski var poet utmärkt sångtextförfattare journalist vid olska radions program 3 och en av medlemmarna i festiva lens organisationskommitté an fick panik för just i juni 1967 hade sexdagarskriget utspelats på sex dagar hade srael krossat de arabiska arméerna och polackerna jublade för våra alltså från olen utvandrade judar hade spöat ryssarna och i amfiteatern spred sig ryktet att alewski hade skrivit en hymn till gyptenoch i denna sionistiska konspiration dragit in en av de bästa sånger skorna oanna awik ångtexten lät nämligen ungefär och varför gjorde vi det och varför gjorde vi det det har inte hunnit börja och det är redan slut et flammade till en enda kort natt varför gjorde vi det varför gjorde vi det varför an alewski hade sionistiskt ursprung så han fick panik men fast han senare under utrensningarna avskedades från sitt arbete i olska radions musikkanal program 3 lämnade han aldrig olen rtur iszers sång om hit mamma när jag svär soldateden gjordes om till om hit mamma när jag svär soldateden en granat har slitit av mig handen rtur iszer var en av festivalens utmärkta organisa törer och populärmusikkännare även han redaktör på program 3 an avskedades på grund av en negativ helhetsbedömning av hans arbete och emigrerade till srael erzy ołomskis sång ela salen sjunger med oss skrevs om till ela salen sjunger med oss ned med judarna ned med judarna men ołomski var alltför populär för att röras och dessutom deltog 12

13 han ju inte i den sionistiska konspirationen mot arbetarstaten och ovjetunionen dam iernik behövde man inte ens avskeda för han hade ingen fast tjänst någonstans aneta var den första som reste urek säger att när han steg på tåget grät han i tre timmar adern hade lånat 100 dollar av ozłowski och stoppade ner dem i skorna för officiellt fick man bara föra ut 5 dollar resväskan hade han några skjortor och strumpor ör dam och ima var hela situationen psykiskt out härdlig det vara bara 22 år efter kriget och förintelsen och redan var familjen splittrad och barnen fanns inte kvar i olen öre avresan 1970 hade han ett samtal med ojciech aruzelski som under tiden hade flyttat till en annan gata eftersom han hade fått en trerummare eneralen sade att han inte kunde påverka saken eftersom dam redan hade lämnat in sina utresepapper et var inget problem med bagaget för de ägde ingenting och fiolen var inte så gammal att den kunde ses som en antikvitet szybko wpisał się na listę szwedzkich uznanych kompozytorów a festiwalu filmów o tematyce artystycznej w 1981r otrzymuje rand rix za muzykę do filmu o szwedzkim artyście indströmie ył pracą kompozytorską do olski miał żal ogromny rzez ponad dwadzieścia lat nie wpuszczano ydów potem już nie było za wiele sil ył dwa razy rótko zasem do zwecji dzwonili do niego ojtek łynarski reżyser anek zeszewski czy ucjan ydryński ostała notatka w i ionary of nternational iography wydanej w ambridge w nglii z krótki życiorysem dama trochę zdjęć ma örst åkte de till ien därefter skulle de ta sig till USA via talien och barnen skulle komma efter senare men urek hade grundat mu sikgruppen esertörerna i verige med två amerikanska ietnamde sertörer och hans mor fick panik och trodde de skulle bli lynchade i USA å föräldrarna kom till verige fast de hade amerikanskt visum dam fick snabbt arbete han spelade på en av de bästa privat teatrarna scarsteatern han började komponera och hans verk spelades i ngland på BBC i veriges radio han blev snabbt en av veriges erkända kompositörer å en festival för konstfi lmer 1981 fick han pris för musiken till fi lmen om konstnären engt indström an levde på sitt komponerande dam kände en enorm bitterhet mot olen å nästan tjugo år släpptes inga utvandrade judar in i olen senare hade han inte mycket krafter kvar an kom bara dit på två korta besök bland ringde ojciech łynarski till honom i verige eller regissören an zeszewski eller ucjan ydryński et som finns kvar efter dam är en kort biografi över honom i i ionary of nternational iography utgi ven i ambridge och så några foton i ureks ägo urek bor numera i arszawa och ima i tockholm å kyrkogården pratade jag med prästen som begravde dam de var nära vänner prästen var passionerad musikvän och brukade föra långa samtal med honom ag frågade hur det kom sig att dam fem år före sin död konverterade till den protestantiska kris tendomen an kom till mig och bad om det förklarade prästen och berättade att han inte ville dö som jude för på judiska begrav ningar spelas ingen musik å jag hjälpte honom ller kanske han inte vill dö som jude för att den judiske guden vände sig bort från de 6 miljoner mördade judarna et tror jag med svarade prästen ag visste och han visste att nu kunde man spela et var den 9 oktober oftast är det en sorgsen månad i verige men solen sken speciellt för dam denna dag de gula löven började falla från träden som en påminnelse om alltings förgänglighet et var inte många människor på kyrkogården kapellet spelades musik ohann ebastian ach dödsannonsen figurerade varken davidsstjärnan eller det kristna korset i stället var det en fiol och budskapet dam iernik f januari 1916 i arszawa d 18 september 2006 i tockholm Foto: Anna Skwarcan Bidakowska urek mieszka teraz w arszawie i ima w ztokholmie a cmentarzu podszedłem do pastora który chował dama byli bardzo zaprzyjaźnieni pastor pasjonował się muzyką i prowadził z damem długie dyskusje apytałem jak to się stało że dam przeszedł pięć lat przed śmiercią na protestantyzm rzyszedł do mnie z prośbą mówił pastor i opowiedział że nie chce umierać jako żyd bo na pogrzebach żydowskich nie grają muzyki ięc mu pomogłem może nie chciał umierać jako żyd dlatego że żydowski óg odwrócił się od 6 milionów zamordowanych ydów a też tak myślę odpowiedział pastor iedziałem i on wiedział że teraz już można grać ył 9 października zazwyczaj jest to już smutny miesiąc w zwecji ale dla dama zaświeciło tego dnia słońce zaczęły już opadać żółte liście z drzew przypominając że wszystko przemija a cmentarzu nie było wiele osob rała muzyka w kaplicy ana ebastiana acha nekrologu w gazecie nie było ani gwiazdy avida ani protestanckiego krzyżyka były skrzypki i napis dam iernik ur 4 stycznia w arszawie zmarł 18 wrzesnia 2006 w ztokholmie Leo Kantor politolog, publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury, emigrant marcowy. Politolog, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum, marsutvandrare. 13

14 Katarzyna Gruber NORBERT ŻABA Foto: z ksiazki/ur boken Polacy w Szwecji w latach II wojny swiatowej av Andrzej Nils Uggla En något kortad text om Katarzyna Grubers minnen av Norbert Żaba, från ett möte på Polska institutet i Stockholm 31 juni Poznałam orberta abę w pierwszej połowie lat siedem dziesiątych na spotkaniu towarzyszenia rzy jaciół ultury paryskiej które stworzył i bardzo aktywnie przez wiele lat prowadził ile dobrze pamiętam było to spot kanie z anem owakiem eziorańskim potkań z różnymi ciekawymi ludźmi organizowanych przez orberta było wiele m in z ła dysławem artoszewskim adeuszem owakowskim ustawem erlingiem rudzińskim ławomirem rożkiem damem agajewskim a wiele z tych spotkań kademia zwedzka życzliwie użyczała nam lokalu yło wiele fal emigracji polskiej do zwecji i wiele organizacji ale tylko na spotkania ultury przychodzili różni ludzie niezależnie od tego kiedy i w jakich okolicznościach przybyli do zwecji i jakie mieli poglądy to była niewątpliwie zasługa właśnie pana orberta ktory miał dar łączenia ludzi racowałam już wtedy od kilku lat w ibliotece obla kademii zwedzkiej kompletowałam zasoby działu słowiańskiego rowadziłam też m in dział wymiany bibliotecznej iedy o tym powiedziałam panu abie od razu zaproponował dostarczanie książek na ten cel z zasobów przez niego posiadanych ył przed stawicielem nstytutu iterackiego w zwecji przyjmował prenumeratę ultury sprzedawał książki wydawane przez nstytut stale miał także poważny zasób książek wydawanych na emigracji w językach krajów zza żelaznej kurtyny ziałające w me ryce entrum iteratury iedzynarodowej LTD kupo wało część nakładów tych książek od wydawców emigracyjnych i przeznaczało je na wysyłanie do poszczególnych krajów tak się zaczeła moja wieloletnia współpraca z panem orbertem wa trzy razy w miesiącu odwiedzałam pana orberta w jego skromnym mieszkaniu przeglądaliśmy nowości nadsyłane z wydawni w i dwie torby pełne książek niosłam do iblioteki zasami pan orbert przynosił sam nowości do iblioteki idzę o jeszcze dziś jak coraz starszy i coraz słabszy ale pełen energii i zaangażowania cieszy się że właśnie otrzymał kolejne paczki z nowościami i chciał mi je dostarczyć jak najszybciej ubiłam wizyty w jego mikroskopijnym zapełnionym książkami i papierami mieszkanku awsze czekała Nieco skrócony tekst wspomnień Katarzyny Gruberowej na spotkaniu poświęconym Norbertowi Żabie w Instytucie Polskim w Sztokholmie 31 czerwca 2006 roku. Jag lärde känna orbert orbert aba i början av sjuttiotalet på ett möte med öreningen för tidskriften ulturas vän ner som han hade bildat och under många år var mycket aktiv i m jag minns rätt var det ett möte med an owak eziorański orbert organiserade många sådana möten med olika intressanta människor bl a ładysław artoszewski adeusz owakowski ustaw erling rudziński ławomir rożek och dam aga jewski venska akademien var vänliga nog att låna oss lokaler till flera av dessa möten et har funnits flera emigrationsvågor till verige och många organisationer men det var bara till ulturas möten som det kom så olika människor oberoende av när och un der vilka omständigheter de kommit till verige och vilka åsikter de hade och det var tveklöst orbert aba förtjänst han hade en förmåga att förena människor ag hade redan arbetat några år på obelbibliotek med att kom plettera den slaviska avdelningens samling ag ledde också bl a avdelningen för biblioteksutbyte är jag berättade det för orbert aba erbjöd han oss genast böcker ur det lager han förfogade över an företrädde förlaget nstytut iteracki itteraturinstitutet i verige tog emot prenumerationer på tidskriften ultura sålde böcker som nstitutet gav ut och hade jämt en omfattande samling böcker utgivna i exil på språk från andra sidan järnridån nterna tionellt litteraturcentrum som var verksamt i USA köpte delar av upplagor av exilförläggare och skickade till olika länder å inleddes mitt mångåriga samarbete med orbert vå tre gånger i månaden besökte jag honom i hans enkla lägenhet vi tittade igenom det nya som kommit från förlagen och så bar jag med mig två kassar fulla med böcker till obelbiblioteket et är så jag fortfarande ser ho nom allt äldre och allt svagare men full av energi och engagemang och så glad över ytterligare ett paket med nya böcker som han ville ge mig så fort som möjligt ag tyckte om dessa besök i hans pyttelilla lägenhet belamrad med böcker och papper an väntade alltid på mig med kaffe och ofta ett glas hemgjord likör öckerna som vi fick av orbert skickades med obelbibliote kets försorg och min chefs chefsbibliotekarie nders ybergs 14

15 medgivande till några bibliotek i olen jeckoslovakien ngern och även till två centralbibliotek i ovjetunionen inom ramen för biblioteksutbyte nder åttiotalet var intresset för olen stort i verige ånga författare litteraturkritiker och kulturellt verksamma personer kom till tockholm tt besök hos venska akademien och på obelbiblioteket var så gott som tradition ånga av dessa personer fick de förbjudna böcker av mig eller direkt av orbert och smugglade dem till olen utan att bry sig om eventuella problem med tullen nder ett besök på agiellon ska biblioteket i raków fick jag veta att under en period var jag deras enda leverantör av ultura och exilböcker ådana nyheter gladde orbert enormt mycket orbert aba var erzy iedroyc företrädare i verige erzy iedroyc grundade nstytut iteracki och var chefredaktör för exiltidskriften ultura som gavs ut i aris sin levnadsteckning skriver aba mycket om sin nära kontakt med erzy iedroyc redan före kriget eras vänskap överlevde kriget nte bara representerade orbert nstytut literacki i verige han vidare befordrade också nödvändig information till aris och iedroyc om situationen i olen information han fick av polacker som kom till verige nder många år skrev han en svensk krönika i ultura ågonstans runt 1973 bad erzy iedroyc orbert aba i ett brev att han skulle fråga atarzyna ruber om vad som krävdes för att zesław iłosz skulle finnas med bland kandidaterna till obelpriset i litteratur iedroyc var sålunda den första personen som tänkte på det ag informerade honom naturligtvis om vad man enligt mitt vetande borde och i huvudsak inte borde göra ör obelbibliotekets räkning fick jag från aris de böcker nstytut literacki givit ut däribland zesław iłosz samlade produktion edaktörens fråga inspirerade mig till att ihärdigt söka efter texter av iłosz på framför allt de språk som medlemmarna i kademien behärskade et var inte lätt det fanns på den tiden förhållande vis få texter publicerade och de var utspridda i olika tidskrifter ag fick hjälp av både iedroyc och aba r 1975 planerade orbert aba och jag att bjuda in zesław iłosz till tockholm och vi fick till och med hjälp av venska institutet som skickade en inbjudan och lovade att täcka en del av kostnaderna yvärr blev besöket aldrig av på grund av att iłosz hustru blev sjuk är så iłosz fick obelpriset och kom till tockholm för att hämta priset var orbert på rlanda flygplats och välkomnade honom å de polackers vägnar som var bosatta i tockholm i arrangerade även ett stort möte för över 500 personer mellan iłosz och polacker bosatta i verige i kademiens lokaler orbert aba var outtröttlig i sin verksamhet fta fick han besök i sin lägenhet av flera personer dagligen an tog hjärtligt emot alla och han hjälpte ibland de som befann sig i ekonomisk nöd trots att han själv inte hade så mycket nder en av mina vis telser i ew ork besökte jag på orberts begäran nternationellt litteraturcentrum som försåg oss med böcker ag berättade om vårt samarbete och om vilken betydelse dessa böcker hade för de länder som mottog dem ag fick bland annat frågan om orbert verkligen klarade av detta arbete som krävde betydande fysisk tam na mnie kawa a często i kieliszeczek własnej roboty nalewki siążki otrzymywane od orberta wędrowały za pośredni wem mojej biblioteki i za zgodą mojego szefa dyrektora iblioteki ndersa yberga w ramach wymiany do kilku bibliotek w olsce do zechosłowacji na ęgry a także do dwóch centralnych biblio tek w wiązku adzieckim ata osiemdziesiąte były w zwecji okresem wielkiego zainteresowania olską o ztokholmu przyjeżdżało wielu pisarzy krytyków literackich działaczy kultury tało się niemal tradycją odwiedzanie kademii i iblio teki oblowskiej iele z tych osób ode mnie lub bezpo średnio od p orberta otrzymywało te zakazane książki i nie zwracając uwagi na możliwe kłopoty na cle przemycało je do olski czasie mojej wizyty w ibliotece agiellońskiej dowiedziałam się np że w pewnym okresie byłam jedynym dostawcą ultury i książek emigracyjnych dla tej biblioteki akie wiadomości ogromnie cieszyły pana orberta orbert aba był przedstawicielem erzego iedroycia w zwecji swoim życiorysie dużo pisze o swoich bliskich związkach z erzym iedroyciem jeszcze przed wojną a przyjaźń przetrwała wojnę ie tylko reprezentował nstytut iteracki w zwecji ale i przekazywał do aryża tak potrzebne edaktorowi informacje o sytuacji w olsce uzyskiwane od przybywających do zwecji olaków rzez wiele lat publikował w ulturze kronikę szwedzką dzieś około 1973 roku erzy iedroyć w liście do orberta prosił by ten dowiedział się od ruberowej co trzeba zrobić by zesław iłosz znalazł się na liście kandydatów do agrody obla ył zatem iedroyć pierwszą osobą która pomyślała o tym oinformowałam oczywiście edaktora co wedle mojej ówczesnej wiedzy trzeba i głównie czego nie należy robić aryża otrzy mywałam dla iblioteki wydawni wa nstytutu w tym wszystkie książki iłosza ytanie edaktora zainspirowało mnie do pil niejszego poszukiwania dla iblioteki publikacji iłosza przede wszystkim w dostępnych dla członków kademii językach ie było to łatwe publikacji takich było wówczas stosunkowo mało i były rozproszone w różnych czasopismach omagał mi w tym iedroyć i pan orbert 1975 roku planowaliśmy wspólnie z orbertem zaproszenie zesława iłosza do ztokholmu i nawet uzyskaliśmy w tej sprawie pomoc nstytutu zwedzkiego który wysłał zaproszenie i obiecał pokryć część kosztów iestety wizyta nie doszła do skutku na skutek choroby żony iłosza iedy już iłosz otrzymał agrodę obla i przyjechał po jej odbiór do ztokholmu pan orbert w imieniu olonii sztokholmskiej witał go na sztokholmskim lotnisku rganizowaliśmy też wspólnie wielkie ponad 500 osób spotkanie iłosza ze szwedzką olonią w lokalu kademii orbert aba był niestrudzony w swojej działalności ego miesz kanie odwiedzało czasem kilka osób dziennie szystkich przyjmował serdecznie wspierał niekiedy materialnie potrzebujących choć sam niewiele posiadał czasie któregoś z moich pobytów w tanach odwiedziłam w owym orku na prośbę pana orberta entrum iteratury iędzynarodowej LTD to które dostar czało nam książki opowiedziałam o naszej współpracy i o zna czeniu jakie te książki mają dla krajów adresatów adano mi 15

16 Norbert Żaba (w okularach/ i glasögon) Foto: z ksiazki/ ur boken Polacy w Szwecji w latach II wojny swiatowej av Andrzej Nils Uggla m in pytanie czy orbert daje sobie radę z tą pracą wymaga ona bowiem znacznego wysiłku fizycznego a on już jest stary i że są młodsi kandydaci dpowiedziałam odebranie tej pracy orbertowi abie byłoby dla niego ciosem równym śmierci ile wiem nie było więcej o tym mowy iał pan orbert wielu wiernych przy jaciół otrzymywał od nich prezenty maleńkie większe i dość duże żabki i żaby miał ich całą kolekcję ciekawe co się z nimi stało rzez kilka lat namawiałam orberta abę do podróży do olski której nie widział od lat trzydziestych roponowałam zor ganizowanie pobytu przy pomocy odbiorców wysyłanych przez nas książek w arszawie i rakowie nstytut adań iterackich iblioteka arodowa iblioteka agiellońska nak itp awsze odmawiał wierdził że woli zachować w pamięci obraz olski takiej jaką zostawił w której pracował miał przyjaciół ej nowej olski nie znał nie rozumiał nie lubił może nawet trochę się jej bał był zdecydowanym przeciwnikiem reżimu było to przed 1989 r ył entuzjastą zmian zachodzących w olsce olidarności wolnych związków wszystkiego co się w olsce w latach osiemdziesiątych działo ale jechać tam nie chciał ędąc świadkiem tego co robił uważałam że powinien zostać po nim ślad oprosiłam go o napisanie życiorysu który stałby się podstawą artykułu o im owstał tekst na siedmiu gęsto zadrukowanych stronach odręcznym napisem niepoprawiony brulion życiorysu tylko do wiadomości pani atarzyny ruber ie zachowałam tego tekstu tylko dla siebie i myślę że orbert mi to wybaczył ryginał życiorysu wraz z moim własnym małym archiwum z pracy w ibliotece obla przekazałam do uzeum istorii iteratury w arszawie opię oczywiście zachowałam wracałam się z propozycją napisania artykułu do kilku osób i wresz cie trafiłam na ygmunta arczyka ozmowa opublikowana w kra kowskim ygodniku owszechnym nosi tytuł ochwała inności styrka han var ju redan gammal och det fanns yngre kandidater ag svarade att det skulle vara ett hårt slag för orbert om han fråntogs sitt arbete å vitt jag vet fördes frågan aldrig mer på tal orbert hade många trogna vänner han fick presenter av dem i form av grodor i alla storlekar żaba betyder groda på polska ö a han hade en hel samling jag undrar vad som hände med den nder flera år försökte jag övertala orbert att resa till olen som han inte sett på trettio år ag erbjöd mig att organisera besöket med hjälp av mottagarna av de böcker vi skickade till arszawa och raków itteraturforskningsinstitutet atio nalbiblioteket agiellonska biblioteket förlaget nak m fl an avböjde alltid an hävdade att han föredrog att behålla bilden av olen i minnet så som det hade sett ut när han lämnade landet det olen där han hade arbetat och haft sina vänner an kände inte det nya olen han var en orubblig motståndare till regimen detta var före 1989 an var entusiastisk till förändringarna som hade inträffat i olen olidaritet fria fackföreningar ja allt som hade hänt under åttiotalet men åka dit ville han inte om vittne till allt han åstadkom ansåg jag att det borde finnas något kvar efter honom ag bad honom om en levnadsteckning som kunde utgöra underlag för en artikel et blev en text på åtta tättskrivna sidor med en not för hand orättat utkast till en lev nadsteckning endast för atarzyna rubers kännedom ag behöll inte texten för mig själv och jag tror att orbert förlå ter mig riginalet till levnadsteckningen tillsammans med mitt eget lilla arkiv från arbetet på obelbiblioteket överlämnade jag till itteraturhistoriska museet i arszawa ag har naturligtvis behållit en kopia ag föreslog några personer att skriva en artikel och till slut stötte jag på ygmunt arczyk tt samtal mellan dem publicerades i tidskriften ygodnik owszechny med ti teln ovsång till särarten är berättar orbert om sitt livs alla skiften om sin familj studietid vänner och sin syn på livet ans far ulian var polack kapten i tsarens armé modern lara kom från en estnisk familj med svenska rötter orbert föddes för hundra år sedan den 13 juli 1907 i allinn ina första språk i barndomen skriver han var tyska ryska och estniska och jag talade dem alla flytande örst 1914 skickades jag till familjen i o len och till skolan itt öde var typiskt för många polska familjer som bodde utanför de gränser olen haft innan delningarna in särart respekterades bland de baltiska lutheranska familjerna inte heller i skolan råkade jag ut för några tråkigheter stland och esterna var mycket toleranta stland var det första landet som införde kulturell autonomi någon chauvinism antisemitism eller några religiösa konfl ikter fanns inte i dåtidens estniska sam hälle inte heller i min familj vare sig i den estniska delen eller i den polska ag var socialt engagerad redan under mina studier i ien och än idag är det min passion liksom politik i synnerhet utrikespolitik nder första halvan av trettiotalet gjorde orbert yrkeskarriär först inom journalistik och från mitten av trettiotalet även inom diplomati an beskriver den perioden detaljerat nämner många namn däribland början på bekantskapen och samarbetet med erzy iedroyc 16

17 ycket intressant är hans minnen från den svåra perioden efter krigsutbrottet som inföll när han var på den polska beskickningen i anmark ärefter var han i inland och verige törre delen av mitt arbete på den polska beskickningen i tockholm och där efter skriver han gick ut på att propagera för polsk litteratur och sprida kunskap om olen ack vare orberts insatser kom det under kriget ut flera böcker om olen bl a en antologi med polsk litteratur om kriget et kämpande olen 1943 och jä lar i fångenskap av zesław iłosz 1956 an var teateragent åt rtur aria winarski och itold ombrowicz eaterdagbok 2004 publicerades korrespondens mellan itold ombrowicz och orbert aba från åren idare skriver han ag har aldrig utnyttjat bidrag eller svensk socialhjälp ag var uppfostrad till att klara mig själv att utnyttja socialhjälp och allmosor ansågs inte hedervärt jag ville inte vara misslyckad ch när blev dags övergav jag politiken och journa listiken jag blev turistguide och försörjde mig själv ag arbetade över nästan hela äst och ydeuropa jag anser att det var en mycket intressant period i mitt liv och att det i stor utsträckning ökade min allmänbildning in detaljerade levnadsteckning avslutar han på följande sätt ag har haft ett intressant fruktbart och strävsamt liv ag har aldrig insjuknat i xenofobi eller rasism tvärtom har allt som va rit annorlunda och exotiskt människor med olika hudfärg och mindre kända kulturer dragit till sig min nyfi ken tt jag sedan barnsben kunnat tre språk och gradvis lärde mig fyra till har lett till att jag har känt mig som hemma överallt att jag har kunnat ta kontakt och få vänner bland de mest skilda folk religioner och kulturer olack blev jag inte bara av en slump när jag föddes utan det var mitt eget val tre kulturer stod ju öppna för mig ag anser att nationell och kulturell tillhörighet som är ett resultat av ett val skapar en starkare och beständigare patriotism än en slumpmässig tillhörighet ett enat uropa ser jag olens framtid räddningen undan en annektering orbert opowiada w niej o kolejach swojego życia swojej rodzinie latach nauki pracy przyjaciołach o swoich poglądach na życie jciec ulian był olakiem kapitanem armii carskiej matka lara pochodziła z rodziny estońskiej ze szwedzkimi korzeniami orbert urodził się sto lat temu 13 lipca 1907 roku w allinie oimi pierwszymi językami w dzieciństwie pisze były niemiecki rosyjski i estoński którymi mówiłem biegle d początku wpa jano mi że jestem olakiem choć po polsku nie mówiłem o olski wysłano mnie do rodziny i do szkół dopiero w 1914 roku ój los był był typowy dla wielu polskich rodzin mieszkających poza granicami olski przedrozbiorowej śród rodziny bałtyckiej luterańskiej respektowano moją odrębność podobnie w szkole nigdy nie miałem przykrości stonia i stończycy byli bardzo tolerancyjni stonia była pierwszym krajem który wprowadził autonomię kulturalną nie było w ówczesnym społeczeństwie estońskim szowinizmu anty semityzmu konfliktów religijnych nie było też tego w mojej rodzinie ani w tej estońskiej części ani w polskiej połecznie zacząłem pracować już w iedniu na studiach i do dnia dzi siejszego to moja pasja podobnie jak polityka zwłaszcza polityka zagraniczna ata trzydzieste to aktywna działalność pana orberta w pracy zawodowej w dziennikarstwie a od połowy lat trzydziestych również dyplomatyczna pisuje ten okres b szczegółowo wspo cd na str 39 ag vet att orbert beredde sig på att skriva en bok om sitt liv som varit så händelserikt ag försökte enträget att övertala ho nom ag vet att han till och med gjorde några inledande utkast och anteckningar tyvärr hann han inte avsluta det projektet upptagen som han var ända fram till slutet med sitt kall et är mycket synd yvärr var jag inte i verige när han dog ag besökte honom några gånger på begravningsplatsen edan var det ett långt up pehåll örra året när jag besökte min mans grav på orra be gravningsplatsen bestämde jag mig för att leta reda på orberts grav et var inte så lätt visade det sig v en händelse stötte jag på några polacker som hjälpte mig och en kvinna med ett för mig okänt namn rensade graven från ogräs vi planterade lite blommor an vilar i det katolska kvarteret löm inte honom Katarzyna Gruber, under nästan 25 år bibliotekarie i Svenska Akademiens Nobelbibliotek i Stockholm / przez prawie 25 lat bibliotekarka w Bibliotece Noblowskiej Akademii Szwedzkiej w Sztokholmie Foto: Anna Skwarcan Bidakowska 17

18 Janusz Korek Norbert Żaba Jerzy Giedroyć Svenska affärer sprawy szwedzkie Norbert Żaba urodził się w lipcu 1907 roku w allinie dzisiej szej stolicy stonii miasto to nazywało się wtedy eval lub ewel a zmarł w lipcu 1994 roku w ztokholmie jciec jego ulian był olakiem służącym w stopniu kapitana w pułku armii carskiej stacjonującym w evalu 1926 roku walczył już jednak jako zastępca dowódcy półku z bolszewikami w armii ózefa iłsudskiego by stanąć także po jego stronie w zamachu majowym atka orberta lara klon pochodziła z rodziny zamożnych chłopów estońskich pochodzenia szwedzkiego rzy byli oni do stonii wtedy prowincji szwedzkiej w czasie panowania arola XII ziadkowie orberta jednak po szwedzku już nie mówili iędzy sobą rozmawiali po estońsku aczkolwiek dzieci wychowywali w kulturze i języku niemieckim i rosyjskim ęzy kami dzieciństwa były więc dla niego niemiecki rosyjski oraz estoński i wszystkimi posługiwał się biegle olskę odwiedził po raz pierwszy w 1914 roku przyjeżdżając z wizytą do babia rodzinnego majątku abów leżącego w powiecie brasławskim d najmłodszych lat mimo że nie mówił jeszcze po polsku wpajano w niego jak wspominał że jest olakiem utaj ważną rolę odegrał także jego katolicyzm respektowany zarówno w szkole jak i w rodzinie mimo że jej bałtycka gałąź była luterańska dy olska nawiązała stosunki dyplomatyczne z stonią orbert i jego młodszy brat otrzymali polskie obywatelstwo i paszporty ieszkał jednak i uczęsz czał do gimnazjum niemieckiego w stonii jeżdżąc do olski tylko na wakcje am korepetytorzy uczyli go języka przerabiali z nim historię olski i historię jej literatury 1926 roku rozpoczął studia w iedniu w renomowanej szkole öchschule für elthandel którą ukończyło wielu polskich ekonomistów wysokich urzędni ków państwowych i dyplomatów m in ózef eck o jej ukoń czeniu w 1929 roku rozpoczął pracę w anku andlowym w arszawie gdzie prowadził konta klientów zagranicznych Na początku lat 30 tych przeniósł się do ilna gdzie krótko pracował w wydziale prasowym nstytutu schodniego tedy napisał swój pierwszy artykuł który ukazał się w urierze ileń skim otem współpracował z krakowskim zasem oraz ziennikiem oznańskim ilnie poznał owmunda iłsudskiego i erzego iedroycia ich pierwszym spotkaniu w 1933 roku pisał co następuje darzyło się w one czasy że przybyło do ilna dwóch mędrców jednemu było na imię owmund iłsudski a dru giemu erzy iedroyć ygłosili przemówienia raczej owmund swoim krasomówstwem mnie porwał stąpiłem do yśli ocarstowej bo idea jagiellońska mnie wychowanemu w wie Norbert Żaba föddes i juli 1907 i allinn stlands nuvarande huvudstad dåvarande eval och dog i juli 1944 i tockholm ans far ulian var polack med en kaptens grad i tsarens armé och statio nerad i eval r 1926 stred han dock redan i egenskap av regemen tets vice befälhavare mot bolsjevikerna i ózef iłsudskis armé för att även ställa sig på hans sida i majkuppen orberts mor lara klon kom från en familj av välbärgade estniska bönder med svenskt ursprung amiljen hade kommit till stland som då hör de till verige under arl XII regeringstid orberts morföräldrar talade dock inte längre svenska e talade estniska med varandra och ryska och tyska med barnen som de även uppfostrade i de båda språkens kultur ans barndoms språk var således tyska ryska och estniska och han behärskade dem alla flytande olen besökte orbert aba för första gången 1914 då han kom på besök till babie familjen abas egendom i raslaodistriktet an mindes att han ända från barnsben blev inpräntad att han var polack trots att han ännu inte talade polska n viktig roll spelade här även hans katolska tro som respekterades såväl i skolan som inom familjen trots att den baltiska grenen var lutheransk är olen upprättade diplomatiska förbindelser med stland fick orbert och hans yngre bror polskt medborgarskap och pass an bodde dock i stland där han gick i tyskt läroverk och bara åkte till olen på loven är lärde han sig språket av olika språklärare som undervisade honom i olens historia och polsk litteraturhistoria r 1926 påbörjade han studier i ien på den välrenommerade skolan öchschule für elthandel där många polska ekonomer höga statliga tjänsteman och diplomater bl a ózef eck senare utrikesminister hade gått fter studierna bör jade han år 1929 att arbeta på andelsbanken i arszawa där han skötte utländska kunders konton I början av trettiotalet flyttade orbert aba till ilno där han för en kort tid arbetade på stinstitutets pressavdelning an skrev sin första artikel som trycktes i urier ileński ilnokuri ren ärefter samarbetade han med zas iden i raków och ziennik oznański oznans dagsblad ilno lärde han känna owmund iłsudski och erzy iedroyc eras första möte år 1933 har han beskrivit på följande sätt å hände det sig att det kom två vise män till ilno den ena hette owmund iłsudski och den andre erzy iedroyc e höll ett tal i synnerhet owmund hänförde mig med sin vältalighet ag gick med i organisationen tormaktstanken eftersom den jagiellońska idén i högsta grad tilltalade mig som var uppfostrad i flerspråkiga län der skolor universitet och familjer en när han 18

19 avslöjade sina planer att eftersom överste ławeks vänsterflygel styrde i BBWR ezpartyjny lok spółpracy z ządem artilösa blocket för samarbete med regeringen ö a var man tvungen att gå samman med egion łodych e ungas legion för att hålla sig ovanför ytan är marskalken ózef iłsudski dör skulle det räcka att ha en kamptrupp av unga människor för efter hans död skulle det bli oreda och tack vare owmunds efternamn skulle man kunna gripa makten astän jag i livet är hetlevrad är jag förståndig när det gäller politik ag rusade till iedroyc och be rättade vad jag visste för jag hade redan tidigare genomskådad att han var den kloke och owmund hade talets gåva et var med tungt hjärta jag förrådde owmund et uppstod en schism och jag stod kvar vid iedroyc sida hela mitt liv orbert fl yttade snart till arszawa och började skriva i tidskriften unt łodych e ungas revolt som redigerades av iedroyc iedroyc installerade honom som sekreterare på fi nans och jordbruksavdelningen på jordbruksministeriet orbert gick med i kademiska förbundet där han blev före ståndare för den skandinaviska och baltiska fakulteten an blev också korrespondent för de största estniska och ungerska tidskrifterna tmärkt med estniska öda korsets orden var han också sekreterare för olsk estniska sällskapet samt sekreterare för den polsk baltiska pressgemenskapen å utrikesministeriets rekommendationer åkte han till ettland stland och inland för att sluta avtal om ferieutbyte och ömsesidigt samarbete mellan polska estniska lettiska och finska ungdomar n del av dem blev hans vänner för livet et kom väl till pass under kriget och bidrog till att det ibland ägde rum vad orbert själv kallade möten på högsta nivå i hans lägenhet i tockholm Om Norberts mycket konfidentiella och förtroliga förhål lande till iedroyc vittnar hans minnen av exempelvis deras samarbete när den polsk tyska nonaggressionspakten skrevs under i januari 1934 innan nonaggressionspakten med itler skulle ingås organiserade jag i samråd med iedroyc en kamptrupp bestående av mina grabbar från kademiska förbundet med medverkan av e ungas legion och emokratisk ungdom itt på dagen skulle vi slå sönder fönsterrutor på tyska ambassaden på leje jazdowskie men i sista stund skulle jag ringa till iedroyc ag ringde iedroyc sade att det hade hänt något att situationen var helt förändrad allt skulle ställas in ch jag ställde in vå av mina grabbar kunde inte hålla sig de slog sönder några fönster på kvällen ela världspressen läste nyhetstelegrammet e dömdes till fängelse men tack vare iedroyc tillbringade de i själva verket den tiden på adziwiłłs egendom maj 1935 tillträdde orbert aba en befattning som pressat taché i elsingfors vilken han snart bytte mot ett arbete som kor respondent för PAT i erlin agen före krigsutbrottet utnämndes han till korrespondent för PAT och pressattaché i öpenhamn fter anmarks kapitulation återgick han till legationen i inland och därefter i verige fter kriget arbetade han för engelsmännen som korrespondent för aily ail och euter an skrev även för svensk press n betydande del av orberts verksamhet på beskickningen i tockholm gick ut på att propagera för polsk lit teratur och sprida nyheter om olen i verige nder åren kom det ut ett flertal böcker som var understödda av lojęzycznych krajach szkołach uniwersytetach rodzinach wielce do serca przemawiała owmund założył ster sic i do steru mnie wciągnął le gdy ujawnił mi swoje plany że wobec tego że w BBWR rządzi lewe skrzydło płk ławka trzeba iść razem z egionem łodych aby utrzymać się na powierzchni dy marszałek umrze wystarczy mieć bojówkę młodych ludzi bo będzie po śmierci bałagan i dzięki jego owmunda nazwisku można będzie uchwycić władzę hociaż w życiu jestem gorący w poli tyce rozważny oleciałem z tym do iedroycia bo już wcześ niej poznałem się na nim że to on ten mądry a owmund ma dar słowa o i z ciężkim sercem owmunda zdradziłem astąpił rozłam a ja do końca życia pozostałem przy iedroyciu orbert przenosi się wkrótce znowu do arszawy i zaczyna pisać w redagowanym przez iedroycia uncie łodych iedroyć urządza go w inisterstwie olni wa jako sekretarza w wydziale finansowo rolnym orbert wstępuje do igi kademickiej i zos taje tam kierownikiem wydziału skandynawsko bałtyckiego taje się też korespondentem największych pism estońskich i węgierskich dznaczony estońskim orderem awaler rderu zerwonego rzyża jest też sekretarzem owarzystwa olsko stońskiego oraz sekretarzem prasowego porozumienia polsko bałtyckiego a polecenie MSZ wyjeżdża do otwy stonii i inlandi zawie rając umowy w sprawie wymiany wakacyjnej i wzajemnej współpracy młodzieży polskiej estońskiej łotewskiej i fi ńskiej iektóre z za wartych wtedy przyjaźni przetrwały całe życie rzydały się bar dzo w czasie wojny i po jej zakończeniu przyczyniając się do tego że w sztokholmskim mieszkaniu orberta odbywały się czasami jak sam to nazywał spotkania na najwyższym szczeblu O bardzo poufnych i zażyłych związkach z iedrociem świad czą wspomnienia aby na temat na przykład ich współ pracy w momencie podpisywania polsko niemieckiej deklaracji o nie agresji w styczniu 1934 roku przed samym zawarciem paktu o nie agresji z itlerem w porozumieniu z iedroyciem zorga nizowałem bojówki z moich mołojców z igi kademickiej przy współudziale egionu łodych i łodzieży emokratycz nej ieliśmy w południe bić szyby w mbasadzie iemieckiej na lejach jazdowskich ale w ostatniej chwili miałem jeszcze tele fonować do iedroycia atelefonowałem erzy na to stało się coś sytuacja zupełnie inna odwołać wszystko odwołałem wóch moich mołojców nie wytrzymało wieczorem szyby wy bili ała prasa światowa podała depeszę ch niby skazano na więzienie ale w rzeczywistości dzięki iedroyciowi spędzili ten czas w majątku adziwiłła maju 1935 roku aba objął stanowisko attache prasowego w elsinkach które zamienił wkrótce na pracę korespondenta w openhadze o kapitulacji anii wraca do poselstwa w in landii a potem zwecji o wojnie pracował dla nglików jako korespondent aily ail i eutera oraz publikował w prasie szwedz kiej naczna część działalności orberta na placówce w ztokholmie dotyczyła propagowania literatury polskiej i wiado mości o olsce w zwecji latach ukazało się kilka książek subsydiowanych przez poselstwo orbert zawierał umowy z wydawnictwami skandynawskimi m in domem wydawniczym atur och ultur gdzie ukazała się w 1943 roku antologia polskiej literatury wojennej et ämpande olen 19

20 Jerzy Giedroyć Foto: Norbert Żaba Foto: Familjen Gruber arkiv olska alcząca spółpraca orberta z tym wydawni wem zaowocowała później wydaniem po szwedzku wartościowych dzieł iłosza czy wspomień ikołajczyka aba był także agen tem teatralnym rtura arii winarskiego oraz itolda ombrowicza reprezentując ich na całą kandynawię ztuki winarskiego lcestis emitowana w zwedzkim adio oraz chilles i anny były pierwszymi polskimi sztukami teatralnymi z którymi szwedzka publiczność mogła się po wojnie zapoznać Po 1939 roku aba nie odwiedził olski i nie utrzymywał sto sunków z władzami polskimi araz po wojnie kiedy jeszcze nie wiadomo było jak sprawy się w olsce potoczą padały pro pozycje powrotu do kraju ale nie dał się skusić remier ikołajczyk i minister informacji ot moi bezpośredni szefowie w ondynie proponowali mi powrót w ich towarzystwie i dobrą posadę w MSZ ozumiałem że na skutek nacisków alianckich eksepryment współrządzenia z komunistami był koniecznością ale jako człowiek pochodzący z uropy ółnocno schodniej nie wierzyłem w możliwości udania się tego eksperymentu dmówiłem ontakt aby z iedroyciem był bliski długotrwały i w zasa dzie nieprzerwany awet w 1940 roku kiedy teren nieokupo wanej przez hitlerowców uropy kurczył się dramatycznie a przed stawi cielstwa i instytucje przedwojennej olski znikały w zas traszającym tempie jak np ambasada w ukareszcie z którą iedroyć był wtedy związany obaj anowie korespondowali z sobą w prze myślny sposób ak wspomina iedroyć trzymywałem w tym czasie bardzo żywą korespondencję z orbertem abą który był na naszej placówce w inlandii orespondowaliśmy z po wo dzeniem używając atramentu sympatycznego d niego dowiedziałem się o rosnącej koncentracji wojsk niemieckich w in landii iestety ta wiadomość została przyjęta z wielkim sceptycyzmem zarówno przy nglików jak przez naszą ambasadę w nkarze 1967 roku w liście do ombrowicza polecając abę iedroyć pisał orberta abę znam od lat chyba trzydziestu a duże stosunki i jest bardzo obrotny każdym razie jest to człowiek o wielkiej uczciwości i jestem z jego pracy jako przedstawiciela ultury na zwecję całkowicie zadowolony beskickningen orbert slöt avtal med skandinaviska förlag bl a bokförlaget atur ultur på vilket en antologi med polsk litte ratur om kriget et kämpande olen kom ut år 1943 orberts samarbete med förlaget resulterade senare i att värdefulla verk av zesław iłosz gavs ut liksom tanisław ikołajczyks memoa rer orbert aba var även teateragent åt rtur aria winiarski och itold ombrowicz och representerade dem i hela kandina vien winarskis pjäser lkestis som sändes i svensk radio och killes och jungfruarna var de första polska teaterpjäserna som den svenska publiken kunde bekanta sig med efter kriget Efter år 1939 besökte aldrig orbert aba olen igen och han upprätthöll inga förbindelser med de polska makthavarna trax efter kriget innan man ännu visste hur saker och ting skulle ut vecklas fick han erbjudanden om att återvända men lät sig inte frestas remiärminister ikołajczyk och informationsminister ot mina närmaste chefer i ondon erbjöd mig att återvända i deras sällskap samt en bra befattning på utrikesministeriet ag förstod att påtryckningar från de allierade gjorde det nödvän digt att försöka regera tillsammans med kommunisterna men i egenskap av någon från nordöstra uropa trodde jag inte att det experimentet hade några utsikter att lyckas ag tackade nej orbert aba hade nära kontakt med iedroyc och deras vän skap varade länge och i princip utan avbrott ill och med år 1940 när det område som inte var ockuperat av itler krympte drastiskt och örkrigspolens beskickningar och institutioner försvann i alarmerande fart som t ex ambassaden i ukarest till vilken iedroyc var knuten brevväxlade de båda herrarna med varandra på ett sinnrikt sätt å här minns iedroyc det ag höll under den här tiden intensiv brevkontakt med orbert aba som fanns på vår beskickning i inland i brevväxlade framgångsrikt med hjälp av osynligt bläck rån honom jag fick reda på att de tyska truppsammandragningarna tilltog i inland yvärr emot togs den nyheten med stor skepsis såväl av engelsmän som av vår ambassad i nkara r 1967 skrev iedroyc i ett rekommendationsbrev till ombro wicz ag har nog känt orbert aba sedan trettiotalet an har många kontakter och är mycket företagsam alla fall 20