CELE I ZADANIA PROGRAMU WIELOLETNIEGO ŚRODOWISKO A ZDROWIE W ŚWIETLE PROCESU INTEGRACJI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ

Transkrypt

1 Prof. dr hab. Jerzy A. Sokal Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu CELE I ZADANIA PROGRAMU WIELOLETNIEGO ŚRODOWISKO A ZDROWIE W ŚWIETLE PROCESU INTEGRACJI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ W dniu 5 czerwca 2001 r. Rada Ministrów ustanowiła program wieloletni Środowisko a Zdrowie, który będzie realizowany do dnia 31 grudnia 2003 r. Program wieloletni Środowisko a Zdrowie jest wspólnym programem Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Środowiska i Komitetu Badań Naukowych, przewidzianym do realizacji w latach z udziałem resortów gospodarczych. Dotyczy całego kraju, lecz ma szczególne znaczenie dla obszarów ekologicznie zagrożonych. Ma charakter otwarty, z założeniami corocznej oceny i możliwości modyfikacji. Program jest koordynowany przez Ministra Zdrowia i zarządzany przez pełnomocnika Ministra Zdrowia i Ministra Środowiska. Rada Programu ma zadania opiniodawcze i doradcze. 1. Aspekty zdrowotne zanieczyszczenia środowiska Wiadomo obecnie, że istnieją zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy stanem środowiskiem i rozwojem społeczno-gospodarczym kraju oraz stanem zdrowia i jakością życia jego obywateli. Szkodliwe czynniki środowiska są powodem przedwczesnych zgonów i zaburzeń zdrowia ludności. W krajach mało rozwiniętych dużym problemem są choroby spowodowane bakteriologicznym skażeniem wody i żywności. W krajach o rozwiniętym przemyśle powstają problemy związane z zanieczyszczeniami chemicznymi powietrza, wody i gleby, narażeniem na czynniki fizyczne środowiska oraz gromadzeniem się odpadów. Transgraniczne przemieszczanie się zanieczyszczeń zagraża sąsiednim krajom. Istotne zagrożenie stanowi też zła jakość zdrowotna środowiska pracy. Oddziaływanie narażeń środowiskowych na stan zdrowia ludności szacuje się na ogół na kilka procent wszystkich czynników wpływających na zdrowie, maksymalnie kilkanaście procent na obszarach o wysokim skażeniu. Jednakże Światowa Organizacja Zdrowia uważa, że wielkość oddziaływania szkodliwych czynników środowiska na zdrowie jest niedoszacowana, głównie z powodu bardzo ograniczonych danych na ten temat. Z drugiej strony te kilka czy kilkanaście procent to są konkretne liczby przedwczesnych zgonów i uszkodzeń zdrowia spowodowanych zanieczyszczeniem środowiska. Jest to ryzyko, którego mieszkańcy zanieczyszczonych obszarów nie mogą uniknąć tak, jak mogą swoją indywidualną decyzją uniknąć na przykład zagrożeń zdrowia wynikających z nałogów i niewłaściwego stylu życia. Fakt ten jak również brak niezbędnej wiedzy i informacji o skutkach zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska powoduje poczucie dużego zagrożenia zdrowia z powodu narażeń środowisko- 1

2 wych. To poczucie zagrożenia jest często powodem protestów w przypadku decyzji lokalizacyjnych dotyczących zakładów przemysłowych, szlaków komunikacyjnych czy wysypisk śmieci. W Polsce zły stan środowiska pracy powoduje rocznie powstawanie około 10 tysięcy chorób zawodowych. Liczba tych chorób utrzymuje się w przybliżeniu na tym samym poziomie od 20 lat. Świadczy to o braku poprawy warunków pracy oraz braku poprawy skuteczności działalności profilaktycznej w zakładach pracy. Choroby zawodowe nie są jedynym skutkiem narażeń na szkodliwe czynniki środowiska pracy. Powodują one również tzw. choroby parazawodowe, to znaczy takie, które występują również w populacji nie narażonej zawodowo, ale są bardziej częste u pracowników narażonych na szkodliwe czynniki środowiska pracy. Liczba tych chorób nie jest w Polsce znana. Jeszcze mniej wiemy o skutkach zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska życia w Polsce a niektóre istniejące oceny powinny być zweryfikowane zgodnie z obecnie obowiązującymi kryteriami. Jednakże istnieją dowody epidemiologiczne, że przy aktualnym poziomie zanieczyszczenia środowiska dochodzi do uszkodzeń zdrowia ludności w niektórych regionach kraju oraz dowody nadmiernego narażenia ludności na szkodliwe czynniki środowiska w tym na czynniki mutagenne i rakotwórcze. Negatywne skutki zdrowotne wywołane zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego mogą dotyczyć kilka milionów mieszkańców Polski. Wyniki najnowszych badań dowodzą, że narażenie na dwutlenek siarki i pył atmosferyczny jest na przykład w aglomeracji katowickiej odpowiedzialne za odpowiednio 10 % i 4 % przedwczesnych zgonów z powodu chorób układu krążenia i układu oddechowego. Ponadto wykazano, że aktualnie występujące stężenia tych substancji w powietrzu zwiększają zachorowalność dzieci na choroby układu oddechowego oraz powodują wystąpienie zmian czynności tego układu. Wśród innych zanieczyszczeń powietrza istotne znaczenie posiadają wielo-pierścieniowe węglowodory aromatyczne, polichlorodwufenyle, azbest, chrom, arsen, odpowiedzialne za zwiększenie ryzyka nowotworowego. W byłym województwie katowickim szacunkowa liczba dodatkowych zgonów nowotworowych związanych z zanieczyszczeniem środowiska kształtuje się na poziomie kilkuset przypadków rocznie. Poza zanieczyszczeniem powietrza środowiskowe zagrożenia zdrowia mogą wynikać między innymi z obecności substancji szkodliwych w wodzie do picia (chloropochodne węglowodorów alifatycznych, ołów, mangan, fluor), lokalizacji składowisk odpadów (różnorodne substancje toksyczne) i zanieczyszczenia żywności (np. pestycydy fosforoorganiczne, metale ciężkie). Narażenie środowiskowe na ołów (powietrze, gleba, żywność, woda) stanowi wciąż istotne zagadnienie, zwłaszcza w odniesieniu do stanu zdrowia dzieci. Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że w dużych miastach aglomeracji katowickiej i w regionie legnickim kilkanaście procent dzieci odznacza się stężeniem ołowiu w krwi uzasadniającym podjęcie interwencji medycznej i środowiskowej. Problem dotyczy również innych obszarów, ale dane są mniej dokładne i utrudniają określenie jego wielkości w skali kraju. Największe poziomy ołowiu we krwi dzieci stwierdza się wokół przemysłowych emitorów ołowiu. Nie budzi wątpliwości narastający wpływ alergizujący czynników środowiskowych, ale ich skutek zdrowotny w odniesieniu do populacji Polski jest trudny do oszacowania, ze względu 2

3 na brak wystarczających danych. Innymi problemami, wymagającymi podjęcia działań rozpoznawczych, są zagadnienia wpływu chemicznych zanieczyszczeń pomieszczeń mieszkalnych na stan zdrowia oraz potencjalne skutki narażenia na fizyczne czynniki środowiska, między innymi na wolnozmienne pola magnetyczne. 2. Podstawy działań na rzecz środowiska i zdrowia w Polsce Obecne cele i zadania w dziedzinie zdrowia środowiskowego w Polsce są realizowane w oparciu o szereg wiążących ustaleń państwowych. Nowa Konstytucja RP, obowiązująca od1997 r., ujmuje problematykę środowiska i zdrowia, w szczególności w Art.68 p.4 Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska oraz w Art.5 Rzeczpospolita Polska... zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Cele, zasady, kierunki i priorytety działań są określone w Narodowym Programie Zdrowia przyjętym przez Rząd RP w 1996 r. na lata i obecnie aktualizowanym jak również w Długookresowej Strategii Trwałego i Zrównoważonego Rozwoju Polska 2025 oraz w II Polityce Ekologicznej Państwa, przyjętej przez Rząd RP w 2000 r. 3. Zobowiązania międzynarodowe w dziedzinie zdrowia środowiskowego Europejskie Konferencje na temat Środowiska i Zdrowia Kilkanaście lat temu, dostrzegając kluczową role współpracy i partnerstwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska i poprawy stanu zdrowia ludności, Światowa Organizacja Zdrowia podjęła inicjatywę organizowania cyklicznych konferencji poświęconych problemom skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska w Europie. Konferencje, w których uczestniczą ministrowie środowiska i zdrowia wszystkich krajów europejskich, wytyczają kierunki działań w zakresie zdrowia środowiskowego w Europie i opracowują wytyczne w zakresie priorytetowych problemów zdrowia środowiskowego. Każda konferencja kończy się podpisaniem Deklaracji. Do tej pory odbyły się trzy Konferencje Europejskie: Frankfurt 1989 Helsinki 1994 Londyn 1999 Kolejna konferencja odbędzie się w Budapeszcie w 2004 roku. W wyniku Konferencji w Helsinkach i w Londynie kraje europejskie zobowiązały się do opracowania i wdrażania Krajowych programów zdrowia środowiskowego. Zgodnie z założeniami Konferencji Europejskich, plany takie powinny być wdrażane na poziomie centralnym, lokalnym oraz na poziomie kluczowych resortów, których działalność wpływa na stan środowiska i zdrowie ludności (Gospodarka, Transport, Rolnictwo, Turystyka). W procesie wdrażania tych programów powinno uczestniczyć wielu partnerów, m.in. administracja środowiska i zdrowia, instytucje nadzorujące środowisko i zdrowie, sektory gospodarcze, organizacje pozarządowe, instytucje naukowe i środki masowej komunikacji. 3

4 Wymogi akcesyjne Unii Europejskiej Problematyka skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska jest jednym z priorytetów w procesie integracji z Unia Europejską. Znaczenie tej problematyki podkreślono między innymi w następujących dokumentach i decyzjach unijnych: Traktat w Maastricht, Artykuł 129 stanowi, że Wspólnota będzie podejmować działania na rzecz zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzkiego a wymogi ochrony zdrowia powinny być uwzględnione w pozostałych obszarach polityki Wspólnoty. W Komunikacie o zakresie prac w dziedzinie zdrowia publicznego, opublikowanym przez Komisje Europejską w następstwie Traktatu w Maastricht, zagrożenia środowiska naturalnego uznane zostały jako jedno z głównych wyzwań dla opieki zdrowotnej państw członkowskich. Traktat z Amsterdamu (1999 rok), Artykuł 152 stanowi, że przy formułowaniu i wdrażaniu kompleksowej polityki i działań Wspólnoty uwzględniany będzie wymóg uzyskania wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludności. Artykuł wprowadza zasadę, że zdrowie publiczne jest nieodłączną częścią procesu integracji i spełnia wymóg wielosektorowego podejścia do zagadnień zdrowotności. Decyzja no. 2179/1998/WE w sprawie przeglądu polityki i programu działań Wspólnoty Europejskiej w zakresie środowiska i zrównoważonego rozwoju. Decyzja no. 1296/1999/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w sprawie chorób zależnych od zanieczyszczenia środowiska. Program Komisji Europejskiej w dziedzinie zdrowia publicznego na lata (Bruksela, 2000) uznaje problematykę wpływu środowiska na zdrowie jako jeden z priorytetów polityki UE w zakresie zdrowia publicznego. Program środowiskowy Unii Europejskiej na lata (Bruksela, 2001) uznaje zdrowie środowiskowe za jeden z czterech głównych priorytetów środowiskowych. Zdrowie środowiskowe nie posiada wyodrębnionego obszaru w negocjacjach z Unią Europejską. Problematyka zdrowia środowiskowego jest regulowana głównie przez ustawy w obszarach środowiska, polityki społecznej i zatrudnienia, swobodnego przepływu towarów oraz ochrony konsumentów i zdrowia publicznego. Legislacja szczegółowa Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia środowiskowego obejmuje kilkadziesiąt aktów prawnych w następujących dziedzinach: 1. Ustawodawstwo ogólne (oceny oddziaływania środowiska na zdrowie, informowanie ludności, udział społeczeństwa). 2. Jakość powietrza. 3. Jakość wody. 4. Bezpieczeństwo żywności. 5. Niebezpieczne substancje chemiczne. 6. Zdrowie i bezpieczeństwo w środowisku pracy. 7. Zdrowie publiczne i ochrona konsumentów. Dostosowanie prawa polskiego do wymogów Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia środowiskowego jest daleko zaawansowane. Zostały przyjęte przez Parlament wszystkie podsta- 4

5 wowe ustawy w tym zakresie. W trakcie opracowania lub uzgadniania są wynikające z tych ustaw akty wykonawcze. Zgodnie z Narodowym Programem Przygotowania do Członkostwa z UE pełne dostosowanie polskiego prawa do wymogów Unii Europejskiej nastąpi do końca 2002 r. Biorąc pod uwagę stopień zaawansowania prac, uzyskane dotąd doświadczenia w przygotowaniu aktów prawnych, zdecydowaną wolę polityczną Prezydenta RP, nowego Rządu oraz Parlamentu jest to w pełni realne. Wdrażanie prawa europejskiego jest oczywiście znacznie trudniejsze niż jego stanowienie. Wynika to obecnie z braku niektórych aktów wykonawczych, ograniczonych możliwości i przygotowania instytucji wdrażających, braku wielu programów wdrożeniowych i środków na ich realizację oraz trudności w finansowaniu i realizacji działań wieloresortowych. 4. Krajowe programy zdrowia środowiskowego w Polsce Skutecznym sposobem wdrażania ustawodawstwa zdrowia środowiskowego są kompleksowe programy wdrożeniowe. Podstawowym takim programem w Polsce jest Narodowy Program Zdrowia, który obejmuje całą problematykę zdrowia publicznego w tym problematykę zdrowia środowiskowego. Narodowy Program Zdrowia został ustanowiony decyzją Rządu RP w 1996 r. na lata Program jest koordynowany przez Wiceprezesa Rady Ministrów, którego zastępcą jest Minister Zdrowia. Narodowy Program Zdrowia ma istotną rolę w realizacji i koordynacji zadań zdrowia publicznego w Polsce. Podstawową trudnością w realizacji programu jest brak stabilnego finansowania zadań, które są realizowane w ramach budżetów resortów, władz lokalnych i instytucji uczestniczących w programie. Cele i zadania Narodowego Programu Zdrowia są realizowane również poprzez rządowe lub resortowe wieloletnie programy naukowo-implementacyjne. Programy te uwzględniają wymogi Unii Europejskiej w danej dziedzinie i są efektywnym sposobem wdrażania legislacji europejskiej. Programy te posiadają własny budżet i szczegółowy harmonogram realizacyjny. W dziedzinie zdrowia środowiskowego funkcjonują obecnie dwa takie programy. Od 1995 r. jest realizowany program rządowy pt. Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy, natomiast od 2000 r. wdrażany jest rządowy program wieloletni Środowisko a Zdrowie, dotyczący problematyki środowiska życia człowieka. Przygotowane zostały kolejne programy dotyczące bezpieczeństwa żywności oraz usuwania azbestu ze środowiska, które oczekują na akceptację Rządu. Program wieloletni Środowisko a Zdrowie jest pierwszym w Polsce programem rządowym przygotowanym i realizowanym wspólnie przez Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Środowiska z udziałem resortów gospodarczych. Program został przyjęty przez Rząd RP w dniu 5 czerwca 2001 r. wraz z harmonogramem realizacyjnym i budżetem w wysokości 21 mln złotych na lata Zakres programu ze względów finansowych został znacznie ograniczony w stosunku do pierwotnej propozycji. Program jest wspierany metodycznie i finansowo przez WHO i Duńską Agencję Ochrony Środowiska w ramach projektu WHO/DEPA na lata

6 Celem programu jest stworzenie skutecznego systemu przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia poprzez zintegrowanie działań zmierzających do ograniczenia zanieczyszczenia środowiska i eliminacji negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski. Cele Programu zostaną osiągnięte przez realizację następujących przedsięwzięć: 1. Wdrożenie nowoczesnego systemu rozpoznawania, kwantyfikacji i oceny zagrożeń zdrowia związanych z narażeniem na szkodliwe czynniki środowiska. 2. Stymulowanie, programowanie, wdrażanie i ocena skuteczności działań na rzecz środowiska i zdrowia. 3. Opracowanie i wdrożenie nowoczesnej profilaktyki medycznej na terenach ekologicznie zagrożonych. Program stworzy skuteczny system przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia dostosowany do reguł Unii Europejskiej. Dokonana diagnozy obecnych środowiskowych zagrożeń zdrowia w Polsce i przedstawi prognozę na przyszłość. Dostarczy instrumentów zarządzania środowiskiem na szczeblu centralnym i lokalnym, opartych na ilościowych wskaźnikach jakości zdrowotnej środowiska i wielkości środowiskowego ryzyka zdrowotnego. Zwiększy efektywność wykorzystania środków finansowych na ochronę środowiska i środowiskową profilaktykę zdrowotną. Doprowadzi do wyeliminowania chorób środowiskowych i zwiększy poczucie bezpieczeństwa ekologicznego ludności. W ramach programu zostanie przygotowany pakiet priorytetowych projektów inwestycyjnych w dziedzinie zdrowia środowiskowego do finansowania ze środków pozabudżetowych i zagranicznych funduszy pomocowych. W części badawczej programu zostanie dokonana ocena narażenia populacji Polski na szkodliwe czynniki środowiska i wielkości ryzyka zdrowotnego związanego z tym narażeniem. W oparciu o dostępne dane oraz wyniki przeprowadzonych badań zostaną utworzone i udostępnione bazy danych o narażeniu ludności na szkodliwe czynniki środowiska, skutkach zdrowotnych tego narażenia i wielkości środowiskowego ryzyka zdrowotnego, dla potrzeb zarządzania środowiskiem i zdrowiem oraz informowania społeczeństwa. Na terenach ekologicznie zagrożonych zostanie wdrożony zintegrowany monitoring środowiska i zdrowia pozwalający na ocenę i śledzenie dynamiki zmian środowiskowych zagrożeń zdrowia. Zostaną opracowane i wdrożone odpowiednie programy działań na rzecz środowiska i zdrowia mające na celu eliminację lub przynajmniej ograniczenie środowiskowego ryzyka zdrowotnego. Dotyczą one polityki administracji państwa i administracji samorządowej, działań w odniesieniu do poszczególnych segmentów środowiska oraz działań w poszczególnych sektorach gospodarczych. Zaplanowane w Programie działania z zakresu zdrowia publicznego zmierzające do eliminacji występujących skutków zdrowotnych obejmują wdrażanie programów profilaktyki medycznej na terenach ekologicznie zagrożonych. Programy profilaktyki medycznej zaplanowano u 6

7 dzieci nadmiernie narażonych na ołów i zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, ponieważ środowiskowe ryzyko zdrowotne w Polsce dla tych czynników środowiskowych jest ewidentnie nadmierne i skuteczność profilaktyki medycznej dla tych czynników została empirycznie zweryfikowana. Przewidziano również profilaktyczne badania medyczne ludności nadmiernie narażonej na azbest. W ocenie znaczenia akcesyjnego programu Środowisko a Zdrowie istotne jest podkreślenie, że przyjęcie ustawodawstwa Unii Europejskiej nie jest wypełnieniem wymogów UE, jeśli nie ma warunków dla pełnego wdrożenia przyjętych rozwiązań prawnych. Konferencja krajów akcesyjnych na temat legislacji zdrowia środowiskowego, odbyta w Pradze w listopadzie 2001 r. wykazała, że kraje ubiegające się o wejście do UE, w tym Polska, przyjęły już lub zakończą przyjęcie ustawodawstwa UE w tej dziedzinie w najbliższym czasie, jednakże istnieje wiele problemów z implementacja stanowionego prawa. Program Środowisko a Zdrowie umożliwi szybkie wdrażanie ustawodawstwa europejskiego i udział w programach Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia środowiskowego. Część badawcza Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie zgodna jest z priorytetami Unii Europejskiej określonymi w V i VI Programie Ramowym i pozwoli na szerokie włączenie się Polski w programy naukowe Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia środowiskowego. Istnieje wiele przesłanek pomyślnej realizacji zadań programu Środowisko a Zdrowie w tym znaczny potencjał zaplecza naukowego resortów zdrowia i środowiska w dziedzinie zdrowia środowiskowego, robocza współpraca resortów zdrowia i środowiska, pomoc specjalistycznych agend ONZ oraz znikomy koszt programu w porównaniu z wielkością nakładów na ochronę środowiska i zdrowie publiczne. Krytycznym zagrożeniem programu są trudności z jego stabilnym finansowaniem z powodu trudności budżetowych państwa. Z uwagi na znacznie ograniczone środki na realizację programu koncentrujemy je na zadaniach priorytetowych łącząc środki krajowe ze środkami zagranicznymi. W realizacji są następujące tematy: system informacyjny o środowisku i zdrowiu dla celów zarządzania zdrowiem środowiskowym i informowania ludności promocja działań na rzecz środowiska i zdrowia w celu stymulowania działań krajowych, lokalnych i resortowych oraz zwiększenia udziału ludności w działaniach metodyka ocen oddziaływania środowiska na zdrowie dla włączenia kryteriów zdrowia do ocen oddziaływania na środowisko, strategicznych ocen oddziaływania na środowisko oraz określania dopuszczalnych poziomów narażenia środowiskowego profilaktyka medyczna w zakresie skutków zdrowotnych nadmiernego narażenia na szkodliwe czynniki środowiska w celu identyfikacji osób najbardziej zagrożonych i podjęcia interwencji środowiskowej i medycznej kształcenie i szkolenie w dziedzinie zdrowia środowiskowego administracji środowiska i zdrowia, służb nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem oraz lekarzy pierwszego kontaktu. Dotychczasowe rezultaty realizacji programu zostaną przedstawione w odrębnych referatach. 7

8 8