Skarga pauliańska a darowizna z majątku wspólnego

Transkrypt

1 Skarga pauliańska a darowizna z majątku wspólnego Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 12 maja 2011 r. (III CZP 19/11) 1 Wierzyciel, którego dłużnikiem jest jeden z małżonków, może żądać na podstawie art k.c. uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej przez obu małżonków i dotyczącej ich majątku wspólnego, gdy małżonek dłużnika nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania w myśl art k.r.o. 1. W glosowanej uchwale Sąd Najwyższy, po raz pierwszy od wejścia w życie nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. 2, zajął się dopuszczalnością objęcia skargą pauliańską czynności prawnej dokonanej przez małżonków w sytuacji, gdy dłużnikiem jest wyłącznie jeden z małżonków, zaś przedmiot czynności prawnej objęty jest wspólnością małżeńską. W stanie faktycznym będącym podstawą uchwały małżeństwo darowało nieruchomość należącą do ich majątku wspólnego synowi. Dłużnikiem był tylko jeden z małżonków, zaś zobowiązanie zaciągnięte było bez zgody drugiego małżonka. Tym samym wykluczona była odpowiedzialność małżonków majątkiem wspólnym 3. Mimo tego, wierzyciel wystąpił do sądu z powództwem opartym na art. 527 k.c., żądając uznania za bezskuteczną w stosunku do niego darowizny nieruchomości dokonanej przez małżonków na rzecz ich syna. W tak nakreślonym stanie faktycznym, Sąd Najwyższy uznał, że wierzycielowi przysługuje skarga pauliańska oraz nakreślił sposób realizacji, uzyskanego w następstwie uwzględnienia skargi, orzeczenia. Ważkość i złożoność problemu powoduje konieczność bliższej analizy motywów podjętej przez Sąd Najwyższy uchwały. 2. W ocenie Sądu Najwyższego, za tezą przyjętą w glosowanej uchwale przemawia przede wszystkim cel skargi pauliańskiej, która ma chronić wierzyciela przed nieuczciwym działaniem dłużnika, nawet wtedy, gdy jest nim tylko jeden z małżonków. Wzgląd na ochronę interesów wierzyciela przemawia również, zdaniem Sądu Najwyższego, za uznaniem czynności prawnej za bezskuteczną w całości, a nie tylko w części odnoszącej się do małżonka będącego dłużnikiem. Sąd Najwyższy stwierdził również, iż wierzyciel, chcąc prowadzić egzekucję z nieruchomości będącej przedmiotem zaskarżonej darowizny, powinien najpierw wystąpić do sądu z powództwem o ustanowienie rozdzielności majątkowej między dłużnikiem i jego małżonkiem, opartym na art. 52 1a k.r.o. Dopiero po ustaniu wspólności majątkowej na skutek orzeczenia sądu, wierzyciel uprawniony będzie do skierowania egzekucji do udziału w nieruchomości przysługującemu dłużnikowi. W mojej ocenie teza przedmiotowej uchwały jest co do zasady trafna, chociaż argumentacja na potwierdzenie tej tezy wymaga uzupełnienia. Wątpliwości z kolei budzi przedstawiony przez Sąd Najwyższy sposób realizacji przez wierzyciela wyroku uzyskanego w związku z uwzględnieniem skargi pauliańskiej. Kwestia ta wiąże się nierozerwalnie ze skutkami orzeczonej bezskuteczności względnej zaskarżonej czynności prawnej.

2 3. Nie ma sporu co do tego, że czynnością prawną w rozumieniu art. 527 i n. k.c. może być również taka czynność prawna, w której łącznie z dłużnikiem po jednej stronie tej czynności występuje jeszcze inny podmiot. Ważne, aby wskutek tej czynności prawnej nastąpiło uszczuplenie w majątku dłużnika. Jednocześnie uszczuplenie musi prowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela, tj. powodować niewypłacalność lub powiększać stan niewypłacalności. W przypadku małżonków pozostających w ustawowym ustroju majątkowym wyróżnić można trzy masy majątkowe: majątki odrębne każdego z małżonków oraz majątek wspólny. Z chwilą ustania wspólności majątkowej, udział przypadający każdemu z małżonków we współwłasności majątku wspólnego wchodzi do majątku odrębnego każdego z małżonków. Tym samym słusznie przyjął Sąd Najwyższy w uzasadnieniu glosowanej uchwały, że rozporządzenie przez obu małżonków składnikiem należącym do majątku wspólnego niewątpliwie zmniejsza majątek każdego z małżonków, w tym także majątek zadłużonego małżonka. Słuszności takiego stanowiska nie zmienia fakt, iż wierzyciel w okresie trwania wspólności majątkowej nie może żądać zaspokojenia z udziału dłużnika w majątku wspólnym. Wspólność majątkowa może ustać z przyczyn zależnych od woli małżonków, jak również z inicjatywy samego wierzyciela (art. 52 1a k.r.o.). Majątek wspólny nie jest więc (a przynajmniej nie musi być) trwale wyłączony spod egzekucji dla wierzyciela tylko jednego z małżonków. Wyłączenie skargi pauliańskiej tylko z tej przyczyny byłoby wypaczeniem istoty jej celu, tj. ochrony wierzyciela przed nieuczciwym zachowaniem dłużnika. Skoro bowiem ustawodawca dopuszcza możliwość sięgnięcia przez wierzyciela jednego z małżonków do określonej masy majątkowej (stanowiącej w danej chwili majątek wspólny), konsekwentnie musi zapewnić takiemu wierzycielowi dostęp do instrumentów chroniących go przed działaniami dłużnika mającymi na celu uczynienie uprawnienia wierzyciela do sięgnięcia do tej masy majątkowej bezprzedmiotowym Sąd Najwyższy całkowicie pominął art. 529 k.c., który wprost odnosi się do zaskarżenia umowy darowizny, a przy tym daje mocne argumenty za tezą wyrażoną w glosowanej uchwale. Wydaje się, że najwłaściwiej istotę tego przepisu oddała Małgorzata Pyziak-Szafnicka 5, której zdaniem dłużnik może być uznany za niewypłacalnego, mimo że w jego majątku znajdują się pewne przedmioty, z których egzekucja nie może być prowadzona ze względu na przeszkody prawne (rzeczy niepodlegające zajęciu, obciążone prawami na rzecz osób trzecich) bądź faktyczne (ukrycie rzeczy, zwłaszcza pieniędzy, przed wierzycielem). Jeśli któryś z tych przedmiotów zostanie darowany osobie trzeciej, spełni się przesłanka stosowania art. 529 k.c. darowizna będzie dokonana przez osobę niewypłacalną. W stanie faktycznym będącym podstawą niniejszej uchwały przeszkodą prawną uniemożliwiającą sięgnięcie wierzycielowi do określonego składnika majątku dłużnika (nieruchomość) była przynależność tej nieruchomości do majątku wspólnego małżonków. Przeszkoda ta może zostać usunięta przez wierzyciela (art. 52 1a k.r.o.) lub przez samego dłużnika. Istotne jest, że w wyniku darowizny dłużnik pozbywa się określonego składnika swojego majątku. 5. Samo uzyskanie przez wierzyciela jednego z małżonków korzystnego wyroku w procesie pauliańskim nie gwarantuje jeszcze, że wierzyciel ten zaspokoi swoje roszczenie z majątku stanowiącego przedmiot zaskarżonej czynności. W ocenie Sądu Najwyższego, wierzyciel powinien, na podstawie art. 52 1a k.r.o., wystąpić do sądu o podział majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka. Podział, zdaniem Sądu

3 Najwyższego, objąłby również darowaną z majątku wspólnego nieruchomość. Takie rozwiązanie wydaje się sprzeczne z istotą sankcji bezskuteczności zawieszonej. Wyrok pauliański nie powoduje powrotu przedmiotu zaskarżenia do majątku dłużnika, umożliwia jedynie wierzycielowi prowadzenie egzekucji z tego przedmiotu, mimo iż pozostaje on w majątku osoby trzeciej. Zaskarżona umowa darowizny jest w pełni skuteczna między stronami, tym samym nieruchomość wychodzi z majątku dłużnika i jego małżonka i wchodzi do majątku osoby trzeciej 6. Obowiązek osoby trzeciej jest ograniczony jedynie do znoszenia (pati) egzekucji z określonego przedmiotu majątkowego, nie polega zaś na jakimkolwiek czynnym działaniu, w szczególności nie rodzi obowiązku zwrotnego przeniesienia własności na dłużnika. Trudno więc podzielić pogląd Sądu Najwyższego i uznać, że powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej wytoczone na podstawie art. 52 1a k.r.o. odniosłoby jakiś skutek również w stosunku do przedmiotów, które nie należą już do majątku wspólnego małżonków. Na skutek darowizny nieruchomość przestała być przedmiotem współwłasności małżeńskiej, gdyż weszła do majątku osoby trzeciej (obdarowanego). Ewentualny wyrok sądu, ustanawiający rozdzielność majątkową między dłużnikiem i jego małżonkiem, spowoduje ustanie wspólności łącznej, co oczywiste, tylko w stosunku do majątku objętego wspólnością w dacie orzekania. Zaproponowane przez Sąd Najwyższy rozwiązanie byłoby poprawne przy założeniu, że na skutek wyroku pauliańskiego nieruchomość wróciła do majątku wspólnego lub też nigdy z niego nie wyszła, czyli np. w przypadku gdyby darowizna została uznana za bezwzględnie nieważną. Sankcja bezskuteczności względnej nie jest jednak tożsama z nieważnością. Zaskarżona czynność pozostaje bez skutku jedynie w stosunku do wierzyciela, wywiera natomiast skutek wobec pozostałych osób, w tym wobec małżonków. Wobec powyższego zasadne jest przyjęcie, że jednym ze skutków orzeczenia bezskuteczności darowizny jest w tym wypadku ustanie współwłasności łącznej w stosunku do darowanej nieruchomości. Takie rozwiązanie dałoby się pogodzić z istotą i celem współwłasności łącznej majątku małżonków, jak również z istotą sankcji bezskuteczności względnej. Można przyjąć, iż czynność uznana za bezskuteczną wobec wierzyciela, wywołuje jednak skutki prawne istotne dla wierzyciela, jednakże skutki te nie mogą powodować uszczuplenia jego uprawnień. Nie wydaje się trafne traktowanie czynności bezskutecznej jako niewywołującej zupełnie żadnych skutków prawnych w stosunku do wierzyciela, a więc utożsamianie jej z czynnością nieważną czy też nieistniejącą. Charakterystyka sankcji bezskuteczności względnej przekracza ramy niniejszej glosy, stąd poprzestanę tylko na powyższych uwagach. 6. Przyjmując, że nieruchomość na skutek wyjścia z majątku małżonków przestała być przedmiotem współwłasności łącznej, należy określić udziały we własności poszczególnych małżonków, aby ustalić zakres odpowiedzialności osoby trzeciej (a precyzyjniej zakres, w jakim osoba ta będzie musiała znosić egzekucję). Najwłaściwsze moim zdaniem jest sięgnięcie, w drodze ostrożnej analogii, do art k.r.o., i uznanie, że małżonkowie mieli równe udziały w darowanej nieruchomości. Ewentualne ustalenie nierównych udziałów (art k.r.o.) pozostawałoby bez skutków dla pozycji prawnej wierzyciela i mogłoby posłużyć jedynie małżonkom do wewnętrznych rozliczeń. Poczynione rozważania otwierają drogę do uznania, że w wyniku uwzględnienia skargi pauliańskiej czynność darowizny mogłaby być uznana za bezskuteczną tylko w części, w jakiej nieruchomość należała do majątku małżonka będącego dłużnikiem, a więc

4 w połowie. Tym samym obdarowany, jako osoba trzecia w rozumieniu przepisów o ochronie wierzyciela, w razie niewypłacalności dłużnika musiałby znosić egzekucję jedynie z udziału w nieruchomości. Taki skutek odpowiadałby wyjątkowemu charakterowi skargi pauliańskiej, albowiem do minimum ograniczona zostałaby ingerencja w prawa osoby trzeciej, przy jednoczesnym zachowaniu należytej ochrony wierzyciela. 7. Podsumowując, należy stwierdzić, że o ile sama teza wyrażona przez Sąd Najwyższy w glosowanej uchwale zasługuje na aprobatę, o tyle uzasadnienie tej tezy budzi już poważne wątpliwości. Sąd Najwyższy błędnie przyjął, iż orzeczona bezskuteczność może dotyczyć tylko czynności prawnej w całości, a nie w części. Niezależnie od tego, czy czynność prawna byłaby bezskuteczna w całości czy też w części, wierzyciel mógłby prowadzić egzekucję tylko z udziału przypadającego dłużnikowi w darowanej nieruchomości. Skoro skutek końcowy byłby taki sam, to po co nadmiernie ingerować w prawa osób trzecich? Do tego narzędzie wskazane przez Sąd Najwyższy nie mogłoby odnieść należytego skutku, albowiem powództwo z art. 52 1a k.r.o. nie mogłoby objąć majątku nienależącego już do małżonków (a przecież sankcja bezskuteczności względnej nie powoduje żadnych przesunięć majątkowych). Zaproponowane w niniejszej glosie rozwiązanie, w ocenie autora, jest zgodne z istotą skargi paulińskiej, bowiem należycie chroni interes wierzyciela, nie ingerując w przesadny sposób w interesy majątkowe osób trzecich. Paweł Bieżuński STRESZCZENIE Przedmiotem niniejszej glosy jest możliwość zaskarżenia przez wierzyciela darowizny dokonanej przez małżonków w sytuacji, gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Uchwała Sądu Najwyższego jest pierwszą wypowiedzą na ten temat od wejścia w życie nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. Analizie poddano dopuszczalność powództwa z art. 527 k.c. oraz sposób realizacji przez wierzyciela uzyskanego w następstwie uwzględnienia skargi orzeczenia. W konsekwencji, o ile sama teza wyrażona przez Sąd Najwyższy w glosowanej uchwale zasługuje na aprobatę, o tyle uzasadnienie tej tezy budzi już poważne wątpliwości. Sąd Najwyższy błędnie przyjął, iż orzeczona bezskuteczność może dotyczyć tylko czynności prawnej w całości, a nie w części. Niezależnie od tego, w jakim zakresie czynność prawna byłaby bezskuteczna, wierzyciel mógłby prowadzić egzekucję tylko z udziału przypadającego dłużnikowi w darowanej nieruchomości, do tego powództwo z art. 52 1a k.r.o. nie mogłoby objąć majątku nienależącego już do małżonków. SUMMARY Gloss for the judgement of Supreme Court of 12 th May 2011, III CZP 19/11 The subject of this gloss is the possibility of suing a donation made by the spouses, in situations where the debtor is only one of the spouses. The resolution of the Supreme Court is the first view on this subject after change of the Polish Family and Guardianship Code of We analyzed the admissibility of the action of art. 527 Polish Civil Code and the manner of execution by a creditor obtained a judgment following a consideration of the complaint. Consequently, the same argument expressed by the Highest Court voted and approved by resolution of the merits, the reasons behind

5 this thesis has raised serious doubts. The Supreme Court had accepted that ineffectiveness can only concern the legal actions in their entirety, and not in part. Regardless of the extent to which legal action would be ineffective, the creditor could only lead the execution of the share for the debtor in property. Przypisy 1 OSNC 2011, nr 12, poz Ustawa z 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 162, poz. 1691, zmieniła zasady odpowiedzialności małżonków za zobowiązania; szerzej na temat nowelizacji patrz np. I. Koper, Zmiany małżeńskiego prawa majątkowego (uwagi na tle ustawy zmieniającej Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 11 czerwca 2004 r.), w: Ars et Usus. Księga pamiątkowa ku czci sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005, s. 171 i n. wraz z przywołaną tam literaturą. 3 Na temat zasad odpowiedzialności majątkiem wspólnym patrz P. Bieżuński, Odpowiedzialność małżonków majątkiem wspólnym za długi spółki jawnej, Prawo Spółek 2011, nr 1, s. 47 i n. 4 Podobnie A. Lutkiewicz-Rucińska, Glosa do wyroku SN z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01, Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa 2005, nr 4, s M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995, s Szerzej patrz P. Bieżuński, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2008 r., III CZP 55/08, Monitor Prawa Bankowego 2011, nr 1, s. 32.