Sekularyzacja księgozbiorów klasztornych na Śląsku i utworzenie Śląskiej Biblioteki Centralnej ( ) Edyta Kotyńska. Wstęp

Transkrypt

1 1 Prezentacja została przygotowana na międzynarodową konferencję Säkularisation in Schlesien zorganizowaną przez Oberschlesisches Landesmuseum, w dniu r. w Ratingen. Artykuł jest pokłosiem tego spotkania. Ten utwór objęty jest licencją Creative Commons: Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Na tych samych warunkach 2.5 Polska. Aby zobaczyć kopię niniejszej licencji przejdź na stronę: Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autora publikacji. Wrocław Sekularyzacja księgozbiorów klasztornych na Śląsku i utworzenie Śląskiej Biblioteki Centralnej ( ) Edyta Kotyńska Wstęp Śląska Biblioteka Centralna we Wrocławiu 1 (dalej: Biblioteka Centralna) powstała dzięki przeprowadzonej na Śląsku pruskim sekularyzacji na mocy edyktu z dnia r. Nacjonalizacja klasztornych księgozbiorów 2 spowodowała, w opinii części uczonych rozproszenie i zniszczenie kościelnych kolekcji 3, w opinii pozostałych ocalenie tych księgozbiorów, powstanie bogatego zbioru Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (dalej: BUWr) oraz rozwój śląskiego bibliotekarstwa 4. 1 Schlesische Centralbibliothek zu Breslau ( ). 2 W tym artykule pominięto rozważania o innych dobrach kultury, dzieła sztuki czy archiwalia również uległy nacjonalizacji na mocy niniejszego edyktu. 3 Zob. np.: Bronisław KOCOWSKI, Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Cz. 1. Wrocław: PWN 1959, s. XXIV-XXV. (Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze; T. 5) 4 Zob. np.: Stanisław SOLICKI, Z problematyki średniowiecznych bibliotek śląskich, [w:] Średniowieczna kultura na Śląsku. Zbiór materiałów sesji naukowej Towarzystwa Miłośników Ziemi Brzeskiej i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego Brzeg X 1974 r. Red. Roman Heck, Wrocław: Wydaw. Uniw. Wrocławskiego 1977, s [całość s ].

2 2 Stan badań zarys Zagadnienia sekularyzacji zbiorów bibliotecznych, powstanie Biblioteki Centralnej oraz dzieje śląskich księgozbiorów klasztornych zostały opisane w literaturze przedmiotu przez naukowców i bibliotekarzy z Polski i Niemiec. Jako cenne prace, omawiające temat sekularyzacji i utworzenia Biblioteki Centralnej, należy wymienić przede wszystkim opracowania dotyczące historii BUWr 5 : Fritza Milkau a (1911) 6 i Jana Ożoga (1995) 7. Mieczysław Walter szczegółowo potraktował temat sekularyzacji w odrębnej pracy wydanej w roku Autorzy ci korzystali z artykułów opublikowanych w naukowych czasopismach śląskich jeszcze w XIX w. samego J.G.G. Büschinga (1812) 9 czy J. Ständera (1899) 10. Artykuł tego ostatniego jest również przewodnikiem po archiwalnych dokumentach dotyczących tzw. akcji Büschinga, które przechowywane są obecnie w Oddziale Rękopisów BUWr. Dzieje poszczególnych księgozbiorów klasztornych stały się tematem badań i monograficznych opracowań właściwie dopiero po 1945 r., m.in.: 5 Universitäts-Bibliothek zu Breslau ( ), Königlische und Universitäts-Bibliothek zu Breslau ( ), Staats- und Universitätsbibliothek Breslau ( ), Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu (od maja 1945). 6 Fritz MILKAU, Die Königlische und Universitäts=Bibliothek zu Breslau. Eine Skizze, Breslau: Ferdinand Hirt, Königliche Universitäts- und Verlagsbuchhandlung 1911, 119 s. 7 Jan OŻÓG, Zarys historii Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Wrocław: Wydaw. Uniw. Wrocławskiego 1995, 186 s., Zufg. (Acta Universitatis Wratislaviensis, No 1637; Bibliothecalia Wratislaviensia, 1) 8 Mieczysław WALTER, Pruska sekularyzacja klasztorów w dziejach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 3-5.XI Referaty i dyskusja, Wrocław: PWN 1957, s , Zufg. (Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze T.4) 9 Johann Gustav Gottlob BÜSCHING, Tagebuch meiner Klosterreise, Archiv von und für Schlesien 1812, s. 2-3, 11-12, 17-19, 29-30, 46-47, 49-51, 57-59, 85-87, 131, , J[oseph] STÄNDER, Die Handschriften der Königlichen und Universitäts- Bibliothek zu Breslau, Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens (33) 1899, s 1-66.

3 3 Krystyna Zawadzka zajęła się księgozbiorami dominikanów 11, Helena Szwejkowska zbiorem cysterek z Trzebnicy 12, Konstanty Jażdżewski biblioteką cystersów z Lubiąża 13, a Stanisław Rybandt przez wiele lat badał kolekcję cystersów w Rudach Raciborskich 14. Pomimo opublikowanych licznych prac, brakuje jednak syntezy całego zagadnienia sekularyzacji księgozbiorów klasztornych oraz kompleksowych i szczegółowych badań proweniencji, sprowadzonych w wyniku tej akcji i zachowanych do naszych czasów w BUWr oraz w innych instytucjach 15, poszczególnych kolekcji rękopisów i starych druków. W tym zakresie, szczególne znaczenie ma bardzo drobiazgowy katalog inkunabułów opracowany przez Bronisława Kocowskiego ( ) 16. Praca ta pozwala na wszechstronny przegląd druków, zawiera alfabetyczny ich wykaz, a wśród różnych spisów znajduje się również indeks proweniencji. Na szczególną uwagę zasługuje także praca Lesława Spychały (2005) 17, ponieważ w przewodniku tym skrupulatnie zebrano literaturę dotyczącą dziejów rękopiśmiennych kolekcji, obecnie znajdujących się w zasobach BUWr, a pochodzących również z Biblioteki Centralnej. Natomiast w serii artykułów 11 Np.: Krystyna ZAWADZKA, Biblioteki klasztorne dominikanów na Śląsku ( ), Wrocław: : Wydaw. Uniw. Wrocławskiego 1999, 128 s. (Acta Universitatis Wratislaviensis, no 2121; Bibliothecalia Wratislaviensia, 5) 12 Np.: Helena SZWEJKOWSKA, Biblioteka klasztoru cystersek w Trzebnicy, Wrocław: PWN 1955, [104] + XIX s., il. sum. 13 Konstanty JAŻDŻEWSKI, Lubiąż: losy i kultura umysłowa śląskiego opactwa cystesów ( ), Wrocław: Wydaw. Uniw. Wrocławskiego 1992, [272] s., Zufg. (Acta Universitatis Wratislaviensis; no 1081) 14 Np.: Stanisław RYBANDT, Katalog ksiąg zachowanych z średniowiecznej biblioteki cystersów w Rudach, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1979, 123 s. 15 Wiele materiałów, jako dublety, zostało przekazanych do europejskich bibliotek w Berlinie, Królewcu, Bonn, Greifswaldzie, czy Poznaniu. 16 Bronisław KOCOWSKI, Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Cz. 1-3, Wrocław: PWN; Ossolineum, (Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze; T. 5, 16) 17 Lesław SPYCHAŁA, Wegweiser durch die Handschriftenbestände der Universitätsbibliothek Wrocław / Breslau, [w:] Kulturgeschichte Schlesiens in der Frühen Neuzeit, Hrsg.v. Klaus Garber, Tübingen: Max Niemeyer Verlag 2005, s [Sonderdruck aus: Frühe Neuzeit. Band 111].

4 4 Heinricha Grügera (i współautorów) pt. Schlesisches Klosterbuch ( ) 18 znajdują się wszystkie podstawowe informacje o przeszłości śląskich klasztorów wraz z informacjami o ich bibliotekach i archiwach, a także wykazy literatury przedmiotu i źródeł. Monografię życia i wszechstronnej działalności Johanna Gustava Gottloba Büschinga pomysłodawcy utworzenia Biblioteki Centralnej napisał Marek Hałub (1997) 19 omawiając w niej również plan i prace nad powstaniem tejże biblioteki. W Oddziale Rękopisów BUWr zachowały się archiwalne materiały do dziejów dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej, w których to znajdują się odpisy i dokumenty Büschinga oraz dokumenty dotyczące założonej przez niego Biblioteki Centralnej oraz akcji przejmowania księgozbiorów z sekularyzowanych klasztorów 20. Natomiast w Archiwum Państwowym we Wrocławiu przechowywane są dokumenty i akta dotyczące historii śląskich klasztorów, kolegiat i fundacji. Poniżej opisano dzieje powstania Śląskiej Biblioteki Centralnej wykorzystując przytoczoną literaturę 21. Śląska Biblioteka Centralna Edykt sekularyzacyjny r. Urzeczywistnieniem zapisów edyktu z dnia r. oraz sporządzonych na jego podstawie instrukcji dotyczących przejmowania klasztornych księgozbiorów, dzieł sztuki oraz archiwaliów zajęła się Główna 18 Schlesisches Klosterbuch, [w:] Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau (21) 1980, s ; (22) 1981, s. 1-61; (23) 1982, s ; (24) 1983), s ; (25) 1984, s ; (26) 1985, s. 3-34; (27) 1986, s.1-52; (28) 1987, s. 1-36; (29) 1988, s. 1-13; (30) 1989, s. 1-62; (31) 1990, s. 1-33; (32) 1991, s. 1-19; (34) 1993, s Marek HAŁUB, Johann Gustav Gottlob Büsching Ein Beitrag zur Begründung der schlesischen Kulturgeschichte, Wrocław: : Wydaw. Uniw. Wrocławskiego 1997, 200 s., streszcz. (Acta Universitatis Wratislaviensis, No 1978) 20 Akta za lata (BUWr sygn.: Akc. 1948/857, Akc. 1948/858, Akc. 1948/859, Akc. 1948/860, Akc. 1948/865, Akc. 1948/867). 21 Przede wszystkim: WALTER (przyp. 9), s , OŻÓG (przyp. 8), s , MILKAU (przyp. 7), s

5 5 Komisja ds. Sekularyzacji Klasztorów na Śląsku, rezydująca we Wrocławiu (dalej: Komisja) 22. Ze względu na konieczność zapłacenia Napoleonowi kontrybucji wojennej, do akcji sekularyzacji dóbr kościelnych przystąpiono bardzo szybko i już do dnia r. klasztory położone we Wrocławiu i najważniejsze poza nim zostały upaństwowione. Prace nad edyktem były prowadzone w tajemnicy, a po jego ogłoszeniu szybko przystąpiono do realizacji wyznaczonych zadań. Natomiast opinia publiczna dowiedziała się o wydaniu edyktu z notatki opublikowanej w dniu r. w gazecie Schlesische Privilegirte Zeitung, która donosiła za wiadomościami z Berlina z r. 23. Ciekawe jest, że w tym samym dniu podano również do wiadomości informację o ukazaniu się edyktu dotyczącego finansów państwa z dnia r. wraz z jego obszerną treścią w załączniku do pisma 24. Johann Gustav Gottlob Büsching Pełnomocnikiem Komisji do spraw zabezpieczenia dóbr kultury w przejmowanych klasztorach w dniu r. został Johann Gustav Gottlob Büsching ( ) wyjątkowo zdolny i pracowity 27letni humanista, którego szerokie zainteresowania wykraczały poza literaturę, kulturę, sztukę i archeologię, zajmował się bowiem również dziennikarstwem, archiwistyką i bibliotekarstwem. Büsching urodził się r. w Berlinie w rodzinie znanego geografa i filozofa Antona Friedricha Büschinga. Studiował prawo w Halle i Erlangen. Po studiach pracował jako urzędnik państwowy, a od 1806 r. poświęcił się badaniom przeszłości Niemiec. Jego młodzieńcza działalność była efektem fascynacji literaturą romantyczną oraz patriotyczną reakcją na ówczesną sytuację polityczną. Razem z przyjacielem Friedrichem Heinrichem von der Hagenem zebrali i wydali drukiem staro-niemieckie pieśni i wiersze ludowe. Zbiory te umożliwiały im publikowanie prac o charakterze edytorsko- 22 Haupt-Säcularisations-Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien. 23 Schlesische Privilegirte Zeitung (137) , s Schlesische Privilegirte Zeitung (137) , Außerordentliche Beilage zu No 137, s. [1-4].

6 6 badawczym. Büsching odbył podróż po Śląsku w latach , podczas której odwiedził klasztory i spenetrował ich biblioteki w poszukiwaniu starej literatury. Odkrył tam wiele ciekawych księgozbiorów, a wśród nich cenne rękopisy i inkunabuły. W listopadzie 1810 r. został komisarzem sekularyzacyjnym dóbr kultury oraz założycielem Śląskiej Biblioteki Centralnej, a dwa lata później pracował już na etacie w archiwum 25. Büsching kontynuował swoje naukowe zainteresowania i w 1816 r. habilitował się na Uniwersytecie Wrocławskim z nauk pomocniczych historii i starożytności Niemiec. W 1817 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1822 zwyczajnego. Zajmowała go przede wszystkim historia sztuki, dyplomatyka, sfragistyką, historia literatury, ale również folklorystyka. Od roku 1817 zabiegał o zorganizowanie na Uniwersytecie nauczania archeologii. Jako pierwszy otrzymał katedrę prehistorycznej archeologii, pełnił również w roku akademickim 1826/1827 funkcję dziekana Wydziału Filologicznego. Jego wielorakie zainteresowania oraz niezmierna pracowitość i zaangażowanie zaowocowały licznymi publikacjami oraz przedsięwzięciami. Büsching był założycielem oraz redaktorem wielu czasopism popularno-naukowych i naukowych: Wöchentliche Nachrichten für Freunde der Geschichte, Kunst und Gelehrtheit des Mittelalters, Correspondenzblatt der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur, Blätter für die gesammte Schlesische Alterthumskunde oraz Schlesische Provinzialblätter. W 1815 r. założył muzeum śląskich starożytności, jako jedno z pierwszych tego typu w Europie, stało się początkiem wrocławskiego Muzeum Archeologicznego. Trzy lata później powołał naukowe towarzystwo Verein für Schlesische Geschichte, Kunst und Altertümer, którego celem było badanie i publikowanie źródeł do dziejów Śląska. Przez 10 lat kierował pierwszymi we Wrocławiu wystawami malarstwa i rzemiosła śląskiego. W 1823 r. zakupił, za wygrane na loterii pieniądze, ruiny zamku Grodno (Kynsburg) w Zagórzu Śląskim i jako pionier ochrony zabytków sfinansował ich renowację. Opublikował ponad 300 różnorodnych prac (monografie, edycje, artykuły, recenzje), w których przedstawił dokumenty do dziejów Śląska. Był żonaty od 1812 r. i miał pięcioro dzieci. Zmarł 4 maja Szczegóły powstania i funkcjonowania Biblioteki Centralnej oraz zadania Büschinga w tym przedsięwzięciu opisano w następnych akapitach.

7 7 r. we Wrocławiu. Hałub udowadnia w swojej pracy, że Büschinga można zaliczyć do grona pierwszych badaczy germanistów. Twierdzi on również, że nikt przed Büschingiem nie położył tak wielorakich zasług dla zinstytucjonalizowania życia naukowego i kulturalnego na Śląsku. Jednak największą zasługą tego naukowca było stworzenie trwałego fundamentu dla badań nad historią kultury Śląska 26. Dzieje Biblioteki Centralnej pod kierunkiem Büsching Büsching opracował plan powstania Śląskiej Biblioteki Centralnej we Wrocławiu jeszcze przed ogłoszeniem edyktu. Wzorował się on na podobnych przedsięwzięciach we Francji i miał również do tego projektu odpowiednie rozeznanie w zawartości śląskich bibliotek, ponieważ odbył podróż po Śląsku w latach , której celem było poszukiwanie skarbów literatury niemieckiej. W jego opinii księgozbiory klasztorne znajdowały się w opłakanym stanie i ten fakt upewnił go o słuszności idei zabezpieczenia i scalenia zbiorów. Planowana przez Büschinga Biblioteka Centralna miała obejmować zbiory pochodzące ze wszystkich bibliotek wrocławskich oraz najważniejszych bibliotek klasztornych prowincji. Proponował on, aby ze scalonych księgozbiorów wydzielić rękopisy i druki dotyczące Śląska, właśnie do Centralnej Biblioteki, a także dublety. Z tych ostatnich zamierzał założyć biblioteki w głównych miastach prowincji, tj. w Brzegu, Świdnicy, Legnicy i Jeleniej Górze oraz by zaopatrzyć w książki biblioteki gimnazjalne w innych miastach. Pozostałe dublety miały być przeznaczone na wymianę lub sprzedaż. Dzieła sztuki oraz archiwalia miały stanowić podstawę utworzenia Galerii Sztuki oraz Krajowego Archiwum we Wrocławiu. Propozycje zostały zaakceptowane przez kanclerza Hardenberga oraz członków Głównej Komisji i posiadając odpowiednie pisma z dnia r. Büsching przystąpił do prac. Ogólnie miały one polegać na kontroli zbiorów bibliotecznych, archiwalnych i dzieł sztuki, na ich porządkowaniu i, w miarę możliwości, spisaniu lub 26 HAŁUB (przyp. 19), s ; Johann Gustav Gottlob Büsching [w:] Wikipedia.Die freie Enzyklopädie. Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [dostęp: ]

8 8 skatalogowaniu. Dalej Büsching miał zadbać o należyte ich przechowanie, a w końcu przedstawić wnioski Komisji Głównej w sprawie ich przyszłego wykorzystania. Natomiast komisarze znajdujący się w klasztorach mieli zapewnić mu mieszkanie i miejsce do pracy, a przede wszystkim udostępnić zbiory i ich katalogi lub inwentarze. Büsching wraz ze współpracownikami rozpoczął zabezpieczanie zbiorów r. od klasztoru premonstratensów św. Wincentego we Wrocławiu. Biblioteka tego opactwa liczyła ok. 15 tys. wol. książek (w tym 5 tys. wol. bez ewidencji) i 6 tys. dokumentów. Biblioteka klasztoru augustianów na Piasku we Wrocławiu była kolejną, którą przejęto z ok. 17 tys. wol. Na uwagę zasługuje bogaty księgozbiór medyczny (9 tys. wol.), który został podarowany klasztorowi przez lekarza Christiana Helwiga (XVII/XVIII w.). Büsching upatrzył sobie na siedzibę Biblioteki Centralnej budynek augustianów. Nawet przed oficjalnym, tj. w końcu maja 1811 r., przeznaczeniem klasztoru do tego celu przez władze transportowano tam upaństwowione dobra kultury z klasztorów wrocławskich, a potem również z prowincji. Do stycznia 1811 r. na Piasku znalazły się zbiory z wrocławskich bibliotek klasztornych: św. Macieja, klarysek i franciszkanów, kapucynów i bernardynów, najpóźniej bo z końcem roku 1811 księgozbiór dominikanów. Od lutego 1811 r. Büsching rozpoczął już podróże po klasztorach na prowincji i zwoził do Wrocławia ich cenne zbiory. W pierwszej kolejności zajęto się dobrami kultury w klasztorze w Trzebnicy. Büsching osobiście uporządkował zbiór klasztoru premonstratensów św. Wincentego we Wrocławiu wg dobrze zachowanych katalogów alfabetycznych. Katalog ten w dalszych pracach stanowił podstawowe źródło porządkowania innych kolekcji. Büsching przyjął bowiem następujący system pracy: w klasztorach przeglądano zbiory i zachowane ich spisy lub katalogi, porządkowano materiały, na obiektach przyklejano naklejki proweniencyjne, aby nie pomieszać kolekcji, pakowano obiekty z zachowaniem ich kolejności i wg przynależności do określonych działów, zabezpieczone zbiory przewożono do klasztoru augustianów na Piasku we Wrocławiu. Na miejscu porównywano materiały z katalogiem wrocławskiej biblioteki premonstratensów zbiory, których nie było w tej kolekcji otrzymywały nowe sygnatury oraz opisy

9 9 katalogowe i wzbogacały Bibliotekę Centralną. Materiały zakwalifikowane jako dublety otrzymywały tylko sygnaturę i zostały przeznaczone na wymianę. Młody komisarz wraz ze współpracownikami do końca września 1811 r. zdołał zabezpieczyć 42 biblioteki z 91 sekularyzowanych klasztorów 27, po czym Główna Komisja Sekularyzacyjna na mocy pisma z r. zabroniła Büschingowi transportowania całych księgozbiorów do Wrocławia. Büsching odwołał się od tej decyzji do Berlina, ale uzyskał tylko pozwolenie na samodzielne decyzje przesyłania do Wrocławia tylko zbiorów cennych i tylko w przypadku gdyby groziło im na miejscu niebezpieczeństwo. Pozostałe materiały miały być katalogowane w klasztorach, ich spisy należało wysyłać do Wrocławia w celu porównania ich z katalogiem Biblioteki Centralnej i wybrania tych książek, których kolekcja ta jeszcze nie posiadała. Ostateczne decyzje podejmowała Komisja Główna. W tym czasie Büsching miał przejąć liczący 13 tys. wol. księgozbiór z klasztoru cystersów w Krzeszowie. Wybrał tylko 1500 wol. i wysłał je do Wrocławia, a i tak jego decyzja spotkała się z ostrą krytyką Komisji i ostrzeżeniem przed zwolnieniem. Ta sytuacja skłoniła Büschinga do sporządzenia, z datą r., obszernego sprawozdania z jego dotychczasowej działalności, wyjaśnienia czynników, które nim kierowały i obrony swojego stanowiska. W wyniku akcji scalania księgozbiorów od listopada 1810 r. do października 1811 r. Büschingowi udało się zabezpieczyć zbiory klasztorne z miejscowości: Wrocław, Trzebnica, Środa Śląska, Lubiąż, Wołów, Głębowice, Świdnica, Strzegom, Jawor, Legnickie Pole, Legnica, Głogów, Kożuchów, Żagań, Szprotawa, Bolesławiec, Nowogrodziec, Złotoryja, Lwówek Śl., Nysa, Kamieniec, Kłodzko, Ząbkowice Śl., Cieplice i Krzeszów 28. Dzieje Biblioteki Centralnej pod kierunkiem Schneidera W kolejnych miesiącach roku 1811 i 1812 zaszły dalsze ważne zmiany, które zadecydowały o losach klasztornych księgozbiorów i pracy Büschinga. Dnia r. nastąpiło oficjalne połączenie Uniwersytetu we Frankfurcie 27 Ożóg podaje liczbę 35 bibliotek: OŻÓG (przyp. 7), s. 16; Walter wg wyliczeń samego Büschinga 42: WALTER (przyp. 8), s HAŁUB (przyp. 19), s. 43.

10 10 nad Odrą z wrocławską Leopoldiną, a tym samym scalenie ich bibliotek. Do zorganizowania nowej uczelni powołano Akademicką Komisję Organizacyjną 29, która również decydowała o zasadach funkcjonowania biblioteki. Filolog i bibliotekarz, profesor z Viadriny, Johann Gottlob Schneider ( ) został opiekunem biblioteki. W grudniu 1811 r. sprowadził on zbiory Viadriny na Piasek, a w marcu 1812 r. zlecono mu nadzór nad Biblioteką Centralną, która od tego momentu nie podlegała już Głównej Komisji Sekularyzacyjnej lecz Akademickiej Komisji Organizacyjnej. Dnia r. powierzono Schneiderowi funkcję naczelnego bibliotekarza wszystkich trzech bibliotek, czyli Viadriny, Leopoldiny i Biblioteki Centralnej, choć ta ostatnia oficjalnie przestała istnieć dopiero w 1815 r. Büsching natomiast został odsunięty od swojego dzieła i już w kwietniu 1812 r. pozyskał posadę archiwariusza przy Bibliotece Centralnej i podlegał Schneiderowi. Tymczasem akcja scalania księgozbiorów klasztornych nie została ukończona. Büsching uzyskał jeszcze od Rektora Uniwersytetu pozwolenie na dokończenie prac, które prowadził w charakterze asystenta, bez możliwości samodzielnych decyzji, w okresie od 6 maja do 1 czerwca 1812 r. W czasie podróży, przede wszystkim po Górnym Śląsku, mógł tylko pobieżnie przejrzeć księgozbiory i istniejące katalogi w klasztornych bibliotekach w miejscowościach: Brzeg, Oława, Namysłów, Rudy Raciborskie, Jemielnica, Czarnowąsy, Opole, Racibórz, Tarnów, Gliwice, Wodzisław, Głubczyce, Namysłów, Głogówek, Koźle, oraz na Górze św. Anny 30. Wybrane materiały pakowano do skrzyń i zostawiano na miejscu, jeśli były katalogi, to odsyłano je do Wrocławia, jeśli nie było, to szukano na miejscu osoby do sporządzenia spisów. Büsching pracował nad tym zadaniem do czerwca 1812 r., a potem poświęcił się pracy naukowej i w 1817 r. otrzymał stanowisko profesora Uniwersytetu Wrocławskiego. Zadanie scalenia księgozbiorów klasztornych przejął już całkowicie Schneider, który oczekiwał na konkretne instrukcje od władz. A tutaj nastąpiły kompetencyjne nieporozumienia pomiędzy likwidowaną już Główną Komisją Sekularyzacyjną, a działającą Akademicką Komisją Organizacyjną 29 Akademische Organisations-Kommission. 30 HAŁUB (przyp. 19), s. 45.

11 11 i odpowiednimi dla nich ministerstwami w Berlinie. Brak decyzji spowodował, że czas działał na niekorzyść dla całej akcji. We Wrocławiu czekały na przejrzenie katalogi lub wykazy sporządzone jeszcze do czerwca 1812 r. przez Büschinga, w klasztorach natomiast masy książek, z których tylko część była przygotowana do transportu. Schneider działał zatem zgodnie z instrukcjami Komisji, które otrzymał jeszcze Büsching. Na podstawie spisów wybierał książki i zlecał miejscowym komisarzom przesyłanie ich do Wrocławia. Niestety, często okazywało się jednak, że na miejscu nie zastawano już oczekiwanych zbiorów lub były one w opłakanym stanie, brakowało pracowników, a także możliwości transportu. Prace posuwały się więc bardzo powoli, a przysyłane zbiory, pakowane bez fachowego nadzoru, przydawały bibliotekarzom dodatkowych obowiązków. Udało się odwiedzić klasztory w: Żaganiu, Krzeszowie, Złotoryi, Nysie, Kamieńcu, Kłodzku, Henrykowie, Brzegu, Czarnowąsach, Opolu, Rudach Raciborskich i Raciborzu. W październiku 1813 r. Schneider wystąpił do władz o ponowną rewizję w pozostałych bibliotekach klasztornych. Władze, zarządzeniem z r., nie zgodziły się na ten kosztowny ich zdaniem plan, w zamian proponując, aby sprowadzić wszystkie ocalałe zbiory do Wrocławia. Tym samym miano powrócić do systemu pracy opracowanego jeszcze przez Büschinga, ale nie przeznaczono na ten cel odpowiednich środków i sytuacja stała się właściwie beznadziejna. W literaturze brakuje informacji o jakichkolwiek działaniach podjętych pomiędzy październikiem 1813, a czerwcem 1815 r. W czerwcu i sierpniu 1815 r. Akademicka Komisja Organizacyjna zleciła pracownikowi bibliotecznemu Josephowi Stephanowi podróże na prowincję i zorganizowanie transportu książek z klasztorów w Głogówku, na Górze św. Anny, w Raciborzu, Rudach, Jemielnicy, Opolu a także z klasztorów w Henrykowie i Kamieńcu Ząbkowickim. Po tej akcji Schneider 14 września 1815 r. przekazał Komisji do dyspozycji resztę katalogów z tych klasztorów, w których mogły być jakieś zbiory z jednoczesną decyzją o wyrzeczeniu się odbioru pozostających tam księgozbiorów. Mimo tego przysłano jeszcze pod koniec 1815 r. książki z klasztorów w Głubczycach, Strzelinie i Głogowie. W 1820 r. wyszło zarządzenie ministerialne, na podstawie którego pozostawione książki w klasztorach miały być przekazane do gimnazjów, a te, których nikt nie chciał, niestety na makulaturę.

12 12 Johann Gustav Gottlob Büsching, pomysłodawca utworzenia Śląskiej Biblioteki Centralnej, kierował się intencją uratowania przed zniszczeniem klasztornych księgozbiorów, planował fachowe ich przechowywanie i opracowanie oraz udostępnienie uczonym w jednym miejscu. Jego zamiar udał się częściowo, szacuje się, że około 2/3 klasztornych zbiorów zostało sprowadzonych do Wrocławia. Wydzielono z nich też dublety, które trafiły do bibliotek w Berlinie, Królewcu, Bonn, Greifswaldzie i Poznaniu. Inne materiały przekazano śląskim gimnazjom, a pozostałe na makulaturę. Sekularyzacja księgozbiorów klasztornych na Śląsku była wynikiem politycznych decyzji i szkoda, że spory personalne oraz kompetencyjne spowolniły, a potem zatrzymały zorganizowane przez Büsching przedsięwzięcie. Ale też niezmiernie szkoda, że Büsching, kierując się względami praktycznymi, zaplanował wydzielić dublety i przez to, rozproszono klasztorne kolekcje. Zasób i treść zbiorów Biblioteki Centralnej Naukowcy nie są zgodni, jakie dokładnie ilości stanowiły zasób Śląskiej Biblioteki Centralnej powstałej w wyniku sekularyzacji klasztornych bibliotek w latach oraz kontynuacji tych działań już w ramach funkcjonowania Biblioteki Uniwersyteckiej w latach Przypuszcza się, że zgromadzono i zabezpieczono ok tys. wol. książek i kodeksów, z tego ok. 70 tys. przydzielono Bibliotece Centralnej, a resztę stanowiły dublety. Szacuje się, że Biblioteka pozyskała ok. 2,5 tys. rękopisów i ok. 4 tys. inkunabułów. Największe kolekcje pochodziły z klasztorów: augustianów (Wrocław, Żagań), cystersów (Lubiąż, Henryków, Rudy Raciborskie), czy obserwantów (Kłodzko, Nysa). Materiały, które pozyskano stanowią do dzisiaj niezastąpione źródło do badań historii Śląska, szczególnie cenne są średniowieczne kroniki i roczniki. Jednak księgozbiór składa się przede wszystkim z dzieł teologicznych: ascetyka, teologia moralna, polemiki religijne, liczne teksty Biblii, pisma Ojców Kościoła, oraz komentarze do Biblii to trzon wielu klasztornych bibliotek. Pośród dzieł prawniczych silnie reprezentowane jest prawo kościelne i cywilne, w dziedzinie filozofii góruje scholastyka nad klasycznymi dziełami filozoficznymi. Skromne są zasoby niemieckiej literatury

13 13 pięknej, a wyjątkowo cenne zbiory z zakresu medycyny. W wyniku sekularyzacji klasztornych księgozbiorów Biblioteka Uniwersytecka pozyskała imponujący jakościowo i ilościowo księgozbiór. Warto tu także zaznaczyć, że zbiory Viadriny liczyły w momencie połączenia Uniwersytetów w 1810 r. odpowiednio ok. 28 tys. a zbiory Leopoldiny ok. 9 tys. woluminów. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu spadkobierczyni Biblioteki Centralnej Zbiory specjalne dzisiejszej Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu przechowywane są w budynku dawnego klasztoru augustianów na Piasku, gdzie w roku 1810, czyli dokładnie 200 lat temu, powstała Śląska Biblioteka Centralna. Do roku 1945 istniała w tym miejscu przedwojenna Staats- und Universitätsbibliothek, a po odbudowie w latach budynek przeznaczono dla Gabinetu Śląsko-Łużyckiego, Oddziałów Bibliologicznego, Rękopisów, Starych Druków, Zbiorów Graficznych, Zbiorów Kartograficznych i Oddziału Zbiorów Muzycznych. Mieszczą się tutaj również dwie pracownie, które każda w swoim zakresie zajmują się ochroną zabytków: Pracownia Konserwacji Zbiorów Specjalnych i Pracownia Reprografii i Digitalizacji. Dzięki bogatemu dziedzictwu obecna Biblioteka posiada największy w Polsce zbiór starych druków tłoczonych w latach z liczbą 310 tys. jednostek (w tym 3,2 tys. inkunabułów oraz 2 tys. poloników z XVI w.) i zajmuje znaczące miejsce w Europie, zaraz po Florencji i Neapolu. Są to dzieła niezwykle cenne, będące odzwierciedleniem twórczości naukowej i literackiej ubiegłych wieków oraz ówczesnej europejskiej i śląskiej produkcji typograficznej. Na uwagę zasługuje najbogatszy w Polsce zbiór średniowiecznych manuskryptów 3 tys. kodeksów są to przede wszystkim dzieła autorów klasycznych oraz dzieła ojców Kościoła. Niezwykle cenna jest także kolekcja zabytków śląskiego iluminatorstwa. W Oddziale Rękopisów zgromadzono również ok. 17 tys. autografów literatów i uczonych związanych ze Śląskiem od wieku XVIII po lata czterdzieste XX w. Najstarszy zabytek rękopiśmienny pochodzi z V w. jest to fragment Kroniki Euzebiusza w tłumaczeniu św.

14 14 Hieronima, natomiast najstarszy kodeks herbariusz wraz z pismami medycznymi pochodzi z wieku IX. Unikatem jest Topographia Silesiae F.B. Wernera, ze względu na ponad tysiąc rysunków budowli, widoków i panoram Śląska z XVIII w. Dumą Biblioteki są muzykalia: 4,5 tys. woluminów starych druków i 3,8 tys. jednostek rękopisów. W wśród najcenniejszych znaleźć można pierwodruki dzieł Mozarta, rękopis Beethovena ze szkicami jego utworów, czy XVII-wieczny unikatowy druk z utworami Mikołaja Zieleńskiego, najwybitniejszego polskiego kompozytora epoki renesansu. Niezwykle bogata kolekcja zgromadzona w naszej Bibliotece to silesiaca i lusatica, liczące ponad 100 tys. druków, w tym jest ponad 50 tys. woluminów periodyków, a także ponad 100 tys. jednostek dokumentów życia społecznego wszystkie te materiały służą do studiów z zakresu historii, administracji, socjologii, kultury, gospodarki czy geografii Śląska i Łużyc. Druki dotyczące miasta Wrocławia, tzw. wratislaviana, które już w dawnej Bibliotece Miejskiej stanowiły wyłączony zbiór, należą do rarytasów wśród naszych zasobów. Biblioteka może poszczycić się również cennymi zbiorami kartograficznymi. Kolekcja atlasów z XVI-XVIII w. zajmuje, ze względu na wielkość i wartość zbioru, czołowe miejsce w Polsce. Drugą wyróżniającą się kolekcją wśród zasobów kartograficznych są tzw. atlasy sztuczne, które kryją w sobie nierzadko unikaty. Najcenniejszym z atlasów tego typu jest 7-tomowy zbiór ojca i syna Zachariasza i Amadeusza Machnizkych (1 tys. map, planów i widoków), ze szczególnie cennym tomem piątym, zawierającym prawie kompletną kolekcję dotyczącą Śląska. W Oddziale Zbiorów Graficznych zgromadzono następujące zbiory specjalne: grafiki, fotografie, ekslibrisy, pocztówki i reprodukcje oraz literaturę specjalistyczną dotyczącą ww. kolekcji, a także ikonografii i historii sztuki. Z cenniejszych obiektów należy wymienić albumy z XVII-XVIII w., litografie H. Daumiera i W. Hogartha, grafikę portretową oraz zbiór fotografii historycznych związanych z regionem. Od 1946 r. Oddziały Zbiorów Specjalnych i ich ponad półmilionowy wyjątkowy księgozbiór są warsztatem pracy naukowej i dydaktycznej dla pracowników naukowych oraz studentów naszej Uczelni, a także dla licznych

15 15 gości zagranicznych. Korzystanie ze zbiorów ułatwiają katalogi, kartoteki, fachowa literatura i bazy danych. Do dyspozycji czytelników są kopie materiałów udostępnione w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego oraz zabezpieczone na mikrofilmach, mikrofiszach i CD lub DVD. Biblioteka prowadzi działalność naukową, dydaktyczną i popularyzatorską 31. Wnioski i zakończenie Tak bogaty i wyjątkowy księgozbiór, mimo dotychczas opublikowanych prac, w dalszym ciągu może stanowić źródło do badań księgoznawczych, bowiem ciągle jeszcze konieczne są badania historii śląskich bibliotek. Brakuje także syntezy całego zagadnienia sekularyzacji księgozbiorów klasztornych oraz kompleksowych i szczegółowych badań proweniencji, sprowadzonych w wyniku tej akcji i zachowanych do naszych czasów w BUWr oraz w innych instytucjach, poszczególnych kolekcji rękopisów i starych druków. Jednym z elementów wskazujących na posiadaczy poszczególnych kodeksów są ich znaki własnościowe. Ważną wskazówką proweniencji są tzw. karteczki Büschinga, które informują o ostatnim miejscu przechowywania materiałów 32. Klasztorne zbiory otrzymały również pieczęć własnościową o nazwie: Königlische und Universitäts-Bibliothek zu Breslau. Źródłami do badań nad księgozbiorami są zachowane rękopiśmienne inwentarze zbiorów klasztornych i przede wszystkim same obiekty. Pomocą może służyć opracowana przez bibliotekarzy kartoteka proweniencji dla rękopisów i niekompletna dla starych druków kartoteka obejmuje około 25 tys. sygnatur z grupy druków XVI w. i część druków z XVII w. 33. Do dyspozycji uczonych pozostają katalogi: 31 Zbiory specjalne: Więcej na temat historii i współczesności BUWr, np.: Grażyna PIOTROWICZ, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu wczoraj, dziś, jutro, [w:] Śląska republika uczonych = Schlesische Gelehrtenrepublik = Slezská vědecká obec. Vol. 3. Red. Marek Hałub, Anna Mańko-Matysiak. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocławskie Towarzystwo Oświatowe 2008, s , Zufg. 32 Nie można bezkrytycznie polegać na informacjach z tych karteczek, ponieważ zdarzają się błędnie oznakowane materiały. 33 Adam SKURA, Zbiór starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu jako źródło do badań nad dziejami książki na Śląsku, Studia o Książce (17) 1988, s

16 16 rękopiśmienne, drukowane i komputerowe 34. Informację o karteczkach Büschinga można znaleźć także w tych katalogach. Warto jeszcze spenetrować i spojrzeć świeżym okiem na rękopiśmienne materiały archiwalne zgromadzone w BUWr i innych instytucjach. W świetle współczesnych wyników badań mogą one przynieść nowe nieocenione wiadomości. Śląska Biblioteka Centralna powstała 200 lat temu, formalnie istniała 5 lat, ale jej ocalałe do dzisiejszych czasów zbiory są nadal najcenniejszymi wśród całego zasobu Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Materiały pochodzące z wielu klasztornych bibliotek i zgromadzone od 200 lat w Bibliotece na Piasku ciągle służą badaczom do poznawania dziejów Śląska. Streszczenie Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu posiada w swoich zasobach bardzo cenny księgozbiór Śląskiej Biblioteki Centralnej (Schlesische Centralbibliothek zu Breslau, ). Książnica ta była pomysłem Johanna Gustava Gottlieba Büschinga ( ) na fachowe zabezpieczenie, opracowanie i udostępnienie w jednym miejscu śląskich zbiorów klasztornych. Plan udało się urzeczywistnić na mocy edyktu sekularyzacyjnego z dnia r. W artykule przedstawiono różnorodną działalność Büschinga znanego wrocławskiego kulturoznawcy, archeologa, archiwisty, dziennikarza i naukowca. Omówiono dzieje Biblioteki Centralnej pod jego kierunkiem, a potem pod kierunkiem Johanna Gottloba Schneidera ( ). W ramach działań sekularyzacyjnych zgromadzono ok tys. wol. książek i kodeksów prawdopodobnie z 34 klasztorów i prawdopodobnie było to 2/3 wszystkich księgozbiorów klasztornych. Bibliotece Centralnej przydzielono ok. 70 tys. wol. (w tym rękopisy i inkunabuły), a resztę uznano za dublety. Największe kolekcje pochodziły, np. z klasztorów: augustianów (Wrocław, Żagań), cystersów (Lubiąż, Henryków, Rudy), czy obserwantów (Kłodzko, Nysa). Cenne rękopisy, inkunabuły i stare druki oraz inne dobra kultury zgromadzono w budynku dawnego klasztoru augustianów na Piasku we 34 Więcej zob.

17 17 Wrocławiu, w którym to, od tamtej pory, tj. prawie 200 lat, mieszczą się zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej. Zachowane klasztorne kolekcje, inwentarze, czy katalogi oraz rękopiśmienne materiały archiwalne mogą, mimo dotychczas opublikowanych prac, w dalszym ciągu stanowić źródło do badań księgoznawczych, bowiem ciągle jeszcze konieczne są badania historii śląskich bibliotek. Brakuje także syntezy całego zagadnienia sekularyzacji księgozbiorów klasztornych oraz kompleksowych i szczegółowych badań proweniencji, sprowadzonych w wyniku tej akcji i zachowanych do naszych czasów w BUWr oraz w innych instytucjach, poszczególnych kolekcji rękopisów i starych druków. Śląska Biblioteka Centralna powstała 200 lat temu, formalnie istniała 5 lat, ale jej ocalałe do dzisiejszych czasów zbiory są nadal najcenniejszymi wśród całego zasobu Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Materiały pochodzące z wielu klasztornych bibliotek i zgromadzone w Bibliotece na Piasku nadal służą badaczom do poznawania dziejów Śląska.

18 Büchersammlungen der säkularisierten schlesischen Klöster in der Universitätsbibliothek in Wrocław Edyta Kotyńska Universitätsbibliothek in Wrocław Ratingen,

19 Die Schätze der UBWr Jakobus de Cessolis: Liber super ludum scacorum. XV Jh. Sig.: BUWr I F 122 Unter den polnischen Sammlungen der alten Drucke gehören die UBWr- Bestände zu den größten im Lande und zeichnen sich mit großer Anzahl der von den berühmten europäischen Drucker gedruckten Werken aus. Die Bibliothek hat auch die größte in Polen Sammlung mittelalterlicher Handschriften. Die Silesiaca machen eine reiche und unschätzbare Quelle für die vielseitigen wissenschaftlichen Forschungen der Geschichte Schlesiens aus.

20 Sekundärliteratur (z.b.) Milkau, Fritz: Die Königliche und Universitäts-Bibliothek zu Breslau. Breslau 1911 Solicki, Stanisław: Z problematyki średniowiecznych bibliotek śląskich. In: Średniowieczna kultura na Śląsku. Zbiór materiałów sesji naukowej Towarzystwa Miłośników Ziemi Brzeskiej i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, Brzeg X 1974 r. Red. Roman Heck. Wrocław 1977, S Spychała, Lesław: Wegweiser durch die Handschriftenbestände der Universitätsbibliothek Wrocław / Breslau. In: Kulturgeschichte Schlesiens in der Frühen Neuzeit. Hrsg. v. Klaus Garber. Tübingen 2005, S [Sonderdruck aus: Frühe Neuzeit. Band 111] Walter, Mieczysław: Pruska sekularyzacja klasztorów w dziejach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. W: Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 3-5.XI Referaty i dyskusja. (Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze T.4), Wrocław 1957, S

21 Johann Gustav Gottlieb Büsching (19.IX.1783 Berlin 4.V.1829 Breslau)

22 J.G.G. Büsching: Brautbriefe aus den Jahren Breslau [Abschrift, Maschinenschrift]. Sig.: BUWr Akc. 1949/371 J.G.G. Büsching Klosterreise Dokumente

23 J.G.G. Büsching Klosterreise Dokumente J.G.G. Büsching: Acta manualia Vol Sig.: BUWr Akc. 1948/865

24 Acta. Königliche und Universitäts- Bibliothek Breslau [Abschrift]. Sig.: BUWr Akc. 1948/867 J.G.G. Büsching Klosterreise Dokumente

25 J.G.G. Büsching Klosterreise Dokumente Korrespondenz. Königliche und Universitäts-Bibliothek [Abschrift]. Sig.: BUWr Akc. 1948/867

26 Sammlungen der säkularisierten schlesischen Klöster aus: Johanniter Breslau Augustinernonnen Augustinerchorherren Benediktiner Breslau Breslau, Sagan Wahlstatt Kapuziner Karmeliter Klarisinnen Breslau, Brieg, Schweidnitz Freystadt, Gross- Strenz, Wohlau, Striegau Breslau, Glogau Benediktinerinnen Dominikaner Franziskaner / Observanten Liegnitz, Naumburg am Queis Breslau, Bunzlau, Frankenstein, Glogau, Oppeln, Ratibor, Schweidnitz Sankt Annaberg, Breslau, Glatz, Gleiwitz, Glogau, Goldberg, Jauer, Leobschütz, Liegnitz, Namslau, Neisse, Ratibor Kreuzherren des hl. Grabes zu Jerusalem Minoriten Prämonstratenser Neisse Beuthen, Breslau, Cosel, Glatz, Görlitz, Loslau, Löwenberg in Schlesien, Neumarkt, Oberglogau, Oppeln, Schweidnitz Breslau Prämonstratenserinnen Czarnowanz / Klosterbrück Zisterzienser Grüssau, Heinrichau, Himmelwitz, Kamenz, Leubus, Rauden Zisterzienserinnen Trebnitz

27 Provenienz (z.b.)

28 Provenienz (z.b.)

29 Die Bestände: Handschriften Inkunabeln Alte Drucke SCB Vol Vol. ca Vol. BUWr Einheiten Vol Vol. ( Werke)

30 Sammlungen ( bis zum heuten Tag)

31 Die Bestände der Universitätsbibliothek zusammen mit den Beständen der Zweigbibliotheken betragen insgesamt Bände (Stand der Sammlungen am 31. Dezember 2008): Bücher Vol., Periodika Vol., Sondersammlungen Bände / Einheiten, sog. sichergestellte Bestände Vol., Bestände der Zweigbibliotheken Vol. Fot. Jerzy Katarzyński

32 Sondersammlungen Bibliothek Auf dem Sande Fot. Jerzy Katarzyński

33 Sondersammlungen (Bibliothek Auf dem Sande ): (Stand der Sammlungen am 31. Dezember 2008) Handschriftenabteilung: insgesamt Einheiten, darunter: mittelalterliche Handschriften - etwa Bände, Autographen - über Stück, Abteilung der Alten Drucke: insgesamt etwa Vol. ( Werke), darunter: Inkunabeln Vol., Drucke aus dem 16 Jh. etwa Werke, Abteilung der Graphischen Bestände: Graphiken und Zeichnungen Einheiten, Exlibris Stück, Fotografien etwa Stück, Postkarten etwa Stück, Reproduktionen 675 Stück, Abteilung der Kartographischen Bestände: insgesamt Einheiten, darunter über Kartenblätter, Abteilung der Musikalien: Noten insgesamt: Vol., darunter: neue Notendrucke Jh., alte musikalische Drucke Jh., musikalische Handschriften Jh.; Bücher Vol. und Musikzeitschriften 393 Titeln, Schlesisch Lausitzer Kabinett: Bücher Vol., Periodika Vol., Wratislaviana Vol., Graue Literatur über Einheiten, Mikrofilme: insgesamt Stück.

34 Handschriften Graduale Cicterciense Lat Membr. Prov.: Zisterzienser, Leubus. Sig.: BUWr I F 413

35 Inkunabeln Gratianus: Decretum cum apparatu Bartholomaei Brixiensis. Mainz, Petrus Schoeffer, 13 VIII Prov.Dominikaner,Breslau.Sig.: BUWr XV.F.163

36 Alte Drucke Biblia. Wittenberg Sig.: BUWr Heilige Hedwig. Breslau: K. Baumgart Sig.: BUWr Ink 5

37 Die Kataloge der UBWr (z.b.): Handschriften: Katalog der Handschriften der ehemaligen Universitätsbibliothek Breslau, sog. Göber-Katalog Inkunabeln: Bronisław Kocowski: Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Cz (Wrocławskie Towarzystwo Naukowe; Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze; T. 5, 16). Wrocław Alte Drucke: Fotokatalog der Drucke XVI-XVII Jh.

38 Homepage der Bibliothek

39 Digitale Bibliothek der UBWr Statistiken (am ): Anzahl der Publikationen: Benutzer seit :

40 Ich bedanke mich für f r Ihre Aufmerksamkeit! Dr. Edyta Kotyńska edyta.kotynska@bu.uni.wroc.pl Ratingen,