Anna Piłat. Budda przyjmuje dolary Obserwacja uczestnicząca w Centrum Hal Targowych Marywilska

Transkrypt

1 Anna Piłat Budda przyjmuje dolary Obserwacja uczestnicząca w Centrum Hal Targowych Marywilska 1

2 Wstęp W niniejszym artykule prezentujemy wyniki obserwacji uczestniczącej przeprowadzonej przez badaczy Instytutu Spraw Publicznych w trzech centrach handlu hurtowo-detalicznego w województwie śląskim oraz mazowieckim: w Wólce Kosowskiej, w centrum handlowym Marywilska na warszawskim Żeraniu oraz w Chińskim Centrum Handlowym w podkatowickim Jaworznie. Opisywane badania trwały od listopada 2010 do października 2011 roku. Badacze-obserwatorzy sporządzali szczegółową dokumentację dotyczącą każdego dnia spędzonego na halach targowych w postaci notatek oraz materiałów fotograficznych. Zebrane informacje posłużyły do przygotowania prezentowanego raportu, w którym koncentrujemy się przede wszystkim na analizie obserwacji poczynionych w Centrum Hal Targowych Marywilska (dalej CHM). Wybór Centrum Hal Targowych Marywilska podyktowany był czynnikami poznawczymi: największe centrum handlowe w okolicach Warszawy w Wólce Kosowskiej było już wielokrotnie tematem badań i szczegółowego opisu 1, a Centrum Handlowe w Jaworznie-Jeleniu jest ośrodkiem na tyle nowym, iż nie można zaobserwować alternatywnych strategii ekonomicznych stosowanych przez pracującą tam społeczność azjatycką. Centrum Handlowe w Wólce Kosowskiej (gmina Lesznowola), położone przy trasie przejazdowej z Warszawy do Krakowa i Katowic około 30 kilometrów od centrum stolicy, otwarte zostało w roku Najważniejszym ośrodkiem hurtowej dystrybucji towarów z Azji stało się jednak dopiero wraz z zamknięciem targowiska na dawnym Stadionie Dziesięciolecia. Na terenie Wólki Kosowskiej znajduje się sześć hal, trzy największe założone są kolejno przez kapitał chiński - centrum GD, przez kapitał wietnamski - centrum ASG, oraz kapitał wietnamsko-turecki centrum EACC. Na terenie miejscowości znajduje się również tak zwana hala polska (Polskie Centrum Handlowe), jednak w tym przypadku nazwa nie odzwierciedla zainwestowanego tam kapitału (hala jest częścią hal wietnamskich). Na terenie Wólki pracują przede wszystkim Chińczycy, 1 Por. na przykład: A. Grzymała-Kazłowska (red.) Między wielością a jednością. Integracja odmiennych grup i kategorii migrantów w Polsce, OBM WNE UW, Warszawa 2008, M. Bieniecki, A. Cybulska, B. Roguska. Integracja ekonomiczna i kulturowa obcokrajowców w gminie Lesznowola, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008; V. Pham,, Wietnamska większość, Krytyka Polityczna 24-25,

3 Wietnamczycy, Turcy, Ormianie, Hindusi oraz Polacy. Standardowym modelem biznesowym na terenie Wólki Kosowskiej jest zakładane firm obsługujących poszczególne boksy handlowe i zatrudnianie w nich z reguły dwóch lub trzech pracowników z kraju pochodzenie właściciela firmy, który zazwyczaj nie jest bezpośrednio zaangażowany w sprzedaż znajdując się na co dzień poza terenem centrum lub za granicą. 2 Model ten jest odmienny niż ten zaobserwowany w centrum handlowym na Marywilskiej, gdzie na poszczególnych stanowiskach pracują sami właściciele zatrudniający ewentualnie członków swojej rodziny. Trzecim miejscem badań było Chińskie Centrum Hadlu Hurtowego w Jaworznie będącym największym centrum dystrybucyjnym azjatyckich towarów w Polsce południowej. Spółka SCC powstała w 2007 roku z inicjatywy chińskich przedsiębiorców działających wcześniej w Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie. Przedsiębiorcy zakładający spółkę nie są związani z kapitałem Spółki GCC w Wólce Kosowskiej. Pierwsza hala centrum została otwarta latem 2010 roku, kolejna na jesieni 2011 roku. Spółka wybrała Jaworzno jako miejsce na wybudowanie hali ze względu na dobrą lokalizację na południu Polski, bliskość autostrady A4 i dogodne warunki przetargowe. Centrum Handlu w Jaworznie ma docelowo obsługiwać całą Południową Polskę, Czechy, Węgry, Słowację, Ukrainę i Niemcy, mając być tym samym dogodniejszym centrum zaopatrzenia niż znajdująca się pod Warszawą Wólka Kosowska. Docelowo powierzchnia Centrum ma wynieść 28 hektarów z 5 halami handlowymi z około 1000 boksów oraz co najmniej dwa pomieszczenia magazynowe. Na dzień dzisiejszy hali numer 3 znajduje się 160 boksów, a w kolejnej otwieranej na jesieni hali numer boksów. Przedmiotem handlu hurtowego są przede wszystkim: odzież, obuwie, galanteria skórzana, zabawki, upominki, elektronika, sprzęt AGD. W działającej obecnie hali wśród wynajmujących boksy około 70% stanowią Chińczycy i niemal 30% Polacy, na terenie hali znajdują się jedynie dwa stoiska wynajmowane przez Wietnamczyków. Łączną liczbę pracujących w Jaworznie Chińczyków ocenia na około 250, większość z nich mieszka w Jaworznie Jeleniu i w Jaworznie. 2 A. Grzymała-Kazłowska (red.), Między wielością a jednością. Integracja odmiennych grup i kategorii migrantów w Polsce, OBM WNE UW, Warszawa

4 1.1. Metodologia badań Obserwacja uczestnicząca jest metodą jakościową wywodzącą się z tradycji badań etnograficznych, której celem jest możliwie pełne zrozumienie perspektyw, rozmaitych definicji sytuacji i ich interpretacji przez członków danej społeczności, a także zaobserwowanie, w jaki sposób te definicje i perspektywy wpływają na działania jednostek i ich wzajemne relacje. Prowadzenie badań tym sposobem ma na celu możliwie głębokie wejście w dane środowisko społeczne, a poprzez uczestniczenie w codziennych czynnościach grupy obserwację zachowań społecznych niejako od wewnątrz nie zarzucając jednoczenie dystansu przynależnego obserwantowi. Zgodnie z metodologią obserwacji do późniejszego opisu i analizy używa się terminów i kategorii pochodzących z terenu, czyli używane przez samych badanych 3. Obserwacja uczestnicząca zawsze ma miejsce w lokalizacji istotnej z punktu widzenia pytania badawczego, w przypadku prowadzonych przez ISP takim miejscem była hala targowa, w której handlującymi są zarówno osoby o narodowości polskiej, jak i cudzoziemcy (w przypadku niniejszego raportu, przede wszystkim osoby narodowości wietnamskiej). Hala targowa w swojej istocie jest zasadniczo przestrzenią publiczną opartą na szeregu anonimowych i przelotnych społecznych interakcji co znacznie ułatwia prowadzenie badań i do pewnego stopnia usprawiedliwia obecności badaczy w terenie. Jednakże, jak wykazano w kolejnej części pracy, kwestia na ile przestrzeń targowa jest przestrzenią jedynie publiczną nie jest oczywista, jak bowiem zaobserwowano, na terenie targowiska miesza się zarówno to co publiczne, jak i to, co prywatne. Badacze będący uczestniczącymi obserwatorami starali się dowiedzieć, jak wygląda codzienna rzeczywistość społeczności sprzedawców. Badania jak wspomniano skupiły się przede wszystkim na sprzedawcach narodowości wietnamskiej oraz ich relacji społecznych ze sprzedawcami innych narodowości (w tym ze sprzedawcami narodowości polskiej) pracujących na terenie hali targowej. Dane zebrane w trakcie obserwacji uczestniczącej posłużyły z jednej strony jako podstawa konfrontacji dla wypowiedzi zebranych w badaniach jakościowych (wywiadach pogłębionych z 3 M. Hammersley, P. Atkinson,, Metody badań terenowych, Zysk i S-ka,

5 przedstawicielami chińskich i wietnamskich społeczności w Polsce) dostarczających informacji między innymi na temat opinii na temat właśnie działalności oraz tego jak się zachowują, a z drugiej pozwalają na zrozumienie fizycznego, społecznego, kulturowego i ekonomicznego kontekstu funkcjonowania uczestników obserwacji. Metoda obserwacji uczestniczącej pozwala zatem na skonfrontowanie deklarowane normy zachowania z rzeczywistymi reakcjami i reakcjami w konkretnych sytuacjach społecznych, odbiegających niekiedy daleko od wcześniejszych deklaracji. Ponadto dane zebrane w trakcie obserwacji uczestniczącej pogłębiają wiedzę badaczy na temat kultury danej społeczności, która nie jest możliwa do zdobycia jedynie poprzez wywiad pogłębiony, a bez bezpośredniego uczestniczenia w codziennym życiu danej grupy. Obserwacja prowadzona była zgodnie z zasadami obserwacji kontrolowanej, w której wyraźnie określone jest, co podlega obserwacji, a następnie rejestracji. Sfery, które zostały poddane szczegółowej obserwacji w czasie prowadzonych badań, to między innymi: wygląd, zachowania werbalne i interakcje, zachowania niewerbalne (mimika, mowa ciała), przestrzeń intymna (jak blisko ludzie ze sobą przebywają, jak blisko siebie stoją etc.), ruch publiczny (kto przychodzi, wychodzi, przebywa w miejscu obserwacji, ile czasu tam spędza, co robi) oraz podział na przestrzeń publiczną i prywatną. Badania prowadzone metodą obserwacji uczestniczącej, jak każda metoda badań społecznych, są obarczone pewnym ryzykiem błędnej interpretacji oraz słabościami tkwiącymi w samej metodzie. Należą do nich przede wszystkim: nakładanie się roli badacza i uczestnika sytuacji społecznej, zaangażowanie emocjonalne badacza, subiektywizm obserwatora, zniekształcanie sytuacji społecznej poprzez wpływ, jaki wywiera na nią badacz. Aby uniknąć niektórych typowych błędów wynikających ze słabości metody obserwacji uczestniczącej, podjęte były następujące działania: aby ograniczyć problem tkwiący w subiektywizmie obserwatora, badania prowadzone były równolegle przez dwójkę badaczy, którzy sporządzali niezależne notatki z każdego dnia obserwacji, aby zniwelować nierzetelność zebranych danych ze względu na prowadzenie obserwacji w konkretnym czasie, badacze powtarzali obserwacje wielokrotnie, o różnych porach dnia i w różnych dniach tygodnia. 5

6 1.2. Sytuacja publiczna, sytuacja prywatna. Specyfika centrum handlowego jako terenu badań Celem przeprowadzonej obserwacji uczestniczącej było zgromadzenie danych i wiedzy na temat zachowań i działań członków społeczności wietnamskiej, poznanie tego, co się dzieje, gdy nie ma klientów, oraz konfrontacja opisywanych w wywiadach pogłębionych strategii z faktycznymi strategiami. Obserwacja prowadzona była z uwzględnieniem koncepcji Ervina Goffmana 4. Goffman, tak jak inni symboliczni interakcjoniści, zakładał, że jednostki ciągle dopasowują swoje zachowania do zachowań i oczekiwań innych jednostek. Dopasowanie to nie ma jednak charakteru automatycznego, ale jest wynikiem indywidualnej interpretacji danego kontekstu. Dla Goffmana, interpretacja danego kontekstu interakcyjnego określa, jakie role społeczne są dostępne i co w danej sytuacji powinno się wydarzyć (jakie zachowania, w jakiej kolejności, itp.). Przygotowując się do wejścia w kontekst interakcyjny, jednostki nie tylko odczytują zachowania innych, ale starają się przedstawić siebie w określony sposób, aby mieć wpływ na przebieg procesu interakcji (impression management). W trakcie procesu interakcji, jednostki niejako przebywają na scenie (frontstage) grają określone role, zachowują się w dany sposób, aby wywołać pożądany efekt (na przykład zawrzeć transakcję, wywołać określone wrażenie etc.). W sytuacji, gdy osoby-partnerzy danej roli są nieobecni, jednostka może zdjąć kostium i zachowywać się bardziej swobodnie (backstage). Inny sposób rozumienia używanych przez Goffmana terminów, to rozróżnienie na sytuację publiczną - scenę i prywatną - kulisy, obie konieczne dla każdej sytuacji społecznej, tak jak każde przedstawienie wymaga istnienia kulisów. Rozróżnienie to stanowiło szkielet prowadzonych badań, a w trakcie obserwacji badacze mogli zaobserwować, w jaki sposób zmieniają się zachowania członków obserwowanej społeczności w zależności od tego z kim wchodzą w interakcje oraz tego co się dzieje gdy opada kurtyna. Innymi słowy, dzięki zastosowaniu metody obserwacji uczestniczącej możliwe było uchwycenie różnicy pomiędzy Wietnamczykami w roli publicznej (w terminologii Goffmana znajdującym się na scenie), a Wietnamczykami w 4 E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego tłum. Helena Datner-Śpiewak i Paweł Śpiewak, Wyd. Aletheia, Warszawa

7 roli prywatnej (znajdującym się zza kulisami). Pozwoliło to również na uzyskanie wglądu w to, jak członkowie tej społeczności definiują swoją rolę w relacji z Polakami, jakie według nich Polacy mają stereotypy Wietnamczyka, do których czują się zobowiązani dopasować. W przypadku sytuacji społecznych ( okazji społecznych ) zawiązujących się w obrębie hali targowej, targowiska czy bazaru sam moment zakupu jest w istocie, zgodnie z teorią Ervina Goffmana, swoistym przedstawieniem, w którym dwóch aktorów społecznych: sprzedający i kupujący odgrywają swoje role, a kurtyna zapada w chwili przekazanych pieniędzy, kiedy sprzedający wraca z powrotem za kulisy. Przedstawienie, nawet performance, wymaga kulis ( ), okazuje się że nie tylko wnętrze budy, jej tak zwane zaplecze, ale wobec ograniczonej przestrzeni nawet alejka, na która czasem wychodzi sprzedawca i spotyka się z innym, są miejscem gdzie można przygotować rolę i odreagować wykonaną pracę grę 5. Centra handlowe, jak to przy Marywilskiej, mimo nowoczesnej formy w jaką są obudowane, pod względem charakteru prowadzonego handlu i jakości sprzedawanych towarów nie odbiegają od typowego targowiska i bazaru. Przez charakter prowadzonego handlu rozumiemy tu przede wszystkim istnienie możliwości negocjacji cen i możliwości targowania się, sprzedawanie dokładnie tego samego towaru przez wielu sprzedawców oraz specyficzny rodzaj cielesnego kontaktu z towarem 6, który można dotykać, sprawdzać i próbować. Gdybyśmy mieli teraz zdefiniować bazar jako zjawisko społeczne, zwrócilibyśmy uwagę, że jest to zgromadzenie masowe, w którym w większości nie znający się ludzie jednocześnie dokonują w swojej obecności indywidualnych wyborów konsumenckich spośród oferty proponowanej im przez różnych sprzedawców. ( ) O tym że mamy do czynienia z bazarem, świadczy chociażby wrażenie, iż towar tego samego typu możemy kupić u co najmniej dwóch różnych sprzedawców. Wrażenie to ( ) skutecznie starają się wytworzyć także właściciele mallów i centrów handlowych, którzy starają się o koncentracje różnorodności na swojej przestrzeni, tworząc złudzenie, że jest to agora publiczna. Targ jest zgromadzeniem publicznym na terenie prywatnym 7. 5 J. Kurczewski, M. Cichomski, K. Wiliński, Wielkie bazary warszawskie, Trio, Warszawa 2010, s.43 6 R. Sulima, Antropologia codzienności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków J. Kurczewski, M. Cichomski, K. Wiliński, Wielkie bazary op.cit, s.29. 7

8 2.1. Miejsce prowadzonych badań Centrum Hal Targowych Marywilska (dalej CHM) jest w zasadzie odcięte od dzielnicy, w której znajduje Białołęki. Nie jest bezpośrednio otoczone żadnymi zabudowaniami mieszkalnymi, jedynie magazynami i budynkami pofabrycznymi. Hale targowe zajmują ponad sześćdziesiąt hektarów ziemi po dawnej fabryce domów przy ulicy Marywilskiej na Białołęce. Wielki kompleks hal pokryty jednolitym falistym dachem, otoczony z jednej strony parkingiem, a z drugiej ułożonymi na sobie kontenerami, stoi w istocie pośrodku niczego. Halę wybudowała spółka Kupiec Warszawski, a lokalizacja wybrana została z wielkim trudem po negocjacjach z Urzędem Miasta. Mimo zdecydowanie lepszych warunków od tych panujących na Jarmarku Europa na Stadionie Dziesięciolecia, z którego przeniosła się duża ilość sprzedawców oraz bezpośredniej linii autobusowej, ani polscy ani wietnamscy sprzedający nie są zadowoleni ani z lokalizacji CHM, ani z poziomu sprzedaży. W czasie nieformalnych rozmów nieustannie wspominany był handel na nieistniejącym już Stadionie gdzie, jak wspominali sprzedawcy, może i było zimno i brakowało podstawowego zaplecza, ale przynajmniej był ruch, co w dużym stopniu rekompensowało dużo gorsze warunki do prowadzenia handlu. Zarówno polscy, jak i wietnamscy kupcy narzekają przede wszystkim na: odległość od centrum miasta, zły dojazd i lokalizację z dala od zabudowań mieszkalnych. Niektórzy polscy sprzedawcy dodatkowo narzekają, że czują się tu odosobnieni jako że jest ich mniej w niż sprzedawców Wietnamskich, którzy nie mówią w zasadzie po polsku. W czasie budowy nad halą parę razy wisiała groźba bankructwa, co dodatkowo zniechęciło kupców, z których cześć przeniosła się do Centrum Handlowe Maximus w Nadarzynie (też niechętnie, bo odległość od miasta jest jeszcze większa). Otwarcie hali targowej na jesieni 2010 odbyło się z pompą, przy obecności najwyższych przedstawicieli Urzędu Miasta i w klimacie pogodzenia po licznych konfliktach narosłych wokół przenosin stadionu i KDT. Kupcy sprzedający na Marywilskiej z reguły nie mieszkają w okolicy Centrum Handlowego i dojeżdżają z innych dzielnic miasta. Wietnamscy sprzedawcy mieszkają 8

9 często w rozproszeniu w różnych dzielnicach miasta, przede wszystkim w Śródmieściu, na Muranowie i Ochocie. W przypadku innych dużych centrów handlowych ze znaczącą społecznością azjatycką sytuacja jest z reguły odmienna w przypadku Wólki Kosowskiej sprzedawcy mieszkają w większości w obrębie gminy Lesznowola, ewentualnie w wynajmowanych od polskich właścicieli mieszkaniach, bądź w wybudowanych specjalnie na ich potrzeby osiedlach mieszkalnych. Podobnie sytuacja ma się w Jaworznie, gdzie praktycznie wszyscy sprzedający mieszkają w bezpośrednim sąsiedztwie swojego miejsca pracy wynajmując pokoje od mieszkańców Jaworzna. W przypadku Centrum Handlowego Maximus kupcy również mieszkają przede wszystkim w obrębie Nadarzyna i Janek. Wietnamscy sprzedawcy z CHT Marywilska z powodu braku zaplecza mieszkaniowego w najbliżej okolicy muszą wynajmować mieszkania w odległych częściach. Ponadto, z powodu nieistniejącego praktycznie na Marywilskiej zaplecza usługowego, są niejako zmuszeni do korzystania z usług poza obrębem Centrum Handlowego, co potencjalnie może stymulować szersze interakcje społeczne z lokalną, polską społecznością niż jedynie te w obrębie miejsca pracy. Dojazd do Centrum odbywa się darmowym autobusem należącym do CHM jeżdżącym z centrum miasta na Marywilską, jednym, stosunkowo rzadko kursującym miejskim autobusem lub prywatnymi samochodami. Zaobserwowano również wietnamskich sprzedawców dojeżdżających do pracy taksówkami, bądź to, jak wspominali w nieformalnych rozmowach, ze względów bezpieczeństwa, bądź dla własnej wygody. Centrum składa się z sześciu hal połączonych korytarzami. W halach znajduje się w sumie 1300 stoisk. Każda hala (sektor) ma swoją specjalność - w jednych przeważają ubrania, w innych buty, jedne są wyraźnie wietnamskie, inne wyraźnie polskie. Całość hali na pół dzieli szeroki pasaż z najbardziej wystawnymi boksami handlowymi, należącymi przede wszystkim do Polaków, w których sprzedaje się między innymi suknie wieczorowe, garnitury i biżuterię. Fragment jednego sektora w całości poświęcony jest działalności gastronomicznej. Według oficjalnych danych znajdujących się w folderach administratora budynków wynajętych lub wykupionych jest około 90% boksów, ale w praktyce działających wydaje się być dużo mniej. Nawet zajęte boksy handlowe nie zawsze są otwarte przez co centrum sprawia wrażenie raczej opustoszałego. Cały teren centrum handlowego utrzymywany jest w stanie dużego 9

10 nieładu i poczucia tymczasowości, obecnie duża liczba stoisk jest zamkniętych, a na wielu otwartych kartki o chęci wynajęcia lub sprzedania boksu. W CHM można zauważyć sprzedawców znajdujących się w stanie pewnego letargu, śpiących, mających swój boks w dużym nieładzie, ale i takich którzy aktywnie (lub wręcz agresywnie) wychodzą poza boks handlowy i przyciągają do niego (nielicznych na terenie centrum handloego) kupujących. Stoiska w Centrum Handlowym Marywilska prowadzą Wietnamczycy, Polacy, Ormanie i Turcy, jest też jedno stoisko hinduskie. W odróżnieniu od Wólki Kosowskiej, gdzie licznie handlują Chińczycy, Wietnamczycy, Turcy i Hindusi, na Marywilskiej zdecydowanie dominują Wietnamczycy, z których większość handlowała wcześniej bądź na Stadionie Dziesięciolecia, bądź w Kupieckich Domach Towarowych w Śródmieściu. W Centrum podział między poszczególnymi branżami sprzedaży nakłada się ściśle na podział narodowościowy, a przydział narodowości do konkretnych branży pochodzi jeszcze z podziałów powstałych na Stadionie Dziesięciolecia, z którego przeniosło się większość kupców. I tak, Ormianie sprzedają gadżety elektroniczne, sprzęt AGD, naczynia, wyroby z plastiku i zabawki, Wietnamczycy sprzedają ubrania i obuwie oraz prowadzą sklepy spożywcze i punkty gastronomiczne. Polacy sprzedają natomiast ubrania, zabawki, biżuterie oraz prowadzą punkty usługowe takie jak kiosk, kwiaciarnia i kawiarnia. Wchodząc do hali jednym z głównych wejść trafia się prosto do części ormiańskiej, gdzie dominuje język rosyjski; na spożywczym stoisku z produktami z Armenii można kupić np. dżem, tradycyjny ormiańskim chleb, plastikowe butelki pełne zwiniętych liści winogron, kosmetyki oraz mydło i powidło zapalniczki, trójwymiarowe obrazki o tematyce religijnej, plastikowe zabawki. Polskie stoiska markują się zazwyczaj szyldami mówiącymi o możliwości kupna polskich, nie chińskich produktów i cechują się zazwyczaj większą specjalizacją stoisk na przykład są to tylko buty, sprzęt wędkarski, tylko płaszcze. Na terenie Centrum Handlowego znajduje się również pokaźnych rozmiarów stoisko tureckie z dywanami oraz jedno stoisko hinduskie z naczyniami i sprzętami kuchennymi. W obrębie każdej z grup sprzedaje się w zasadzie identyczny asortyment. Sama hale w CHM przypominają te w Wólce Kosowskiej jednak jest w nich dużo mniej stoisk gastronomicznych, które, inaczej niż w Wólce, nakierowane są raczej na 10

11 kupujących niż samych sprzedających. Na terenie hali znajduje się dużo automatów z kawą, wokół których zbierają się grupki sprzedających. Od czasu do czasu postawione są ławeczki, gdzie często koncentruje się ruch i codzienne interakcje - rozmowy, jedzenie, zabawy dzieci, karmienie niemowląt etc. Podobnie jak w Wólce Kosowskiej głównych środkiem transportu po hali są tu hulajnogi, używane z równym powodzeniem przez Polaków, jak i przez Wietnamczyków i Ormian, na których przewozi się niemal wszystko - towary, dzieci, jedzenie. Odległości między poszczególnymi boksami i halami magazynowymi są na tyle duże, że poruszanie się na hulajnogach jest pewnego rodzaju koniecznością, a już na pewno dużo ułatwieniem dla sprzedających. W hali nie ma w zasadzie żadnej przestrzeni i infrastruktury umożliwiającej rozwinięcie życia społecznego czy towarzyskiego w czasie pracy, a już z pewnością brak jest jakiejkolwiek sformalizowanej formy organizacji takiej przestrzeni. Dla porównania w Wólce Kosowskiej znajdują się banki, przedszkola, punkty fryzjerskie i kosmetyczne, punkty naprawy i sprzedaży komputerów, prywatna przychodnia lekarska, apteka, salon ślubny itp., nastawione wyłącznie na społeczność azjatycką i w większości przez nią prowadzone. Znajdują się w niej również dwa stowarzyszenia wietnamskie i chińskie, wietnamska biblioteka, odbywają się niedzielne msze dla chińskiej społeczności protestanckiej etc. Wokół Marywilskiej nie skupia się żadne życie społeczne poza godzinami pracy. Dodatkowo, jak już zostało wspomniane, na Marywilskiej działalność gastronomiczna jest ukierunkowana raczej na polskich kupujących niż azjatyckich sprzedających, którzy zazwyczaj gotują sobie sami jedzenie na niewielkich zapleczach swoich boksów. Hala targowa zapewnia jedynie niezbędne minimum potrzebne do prowadzenia handlu - boksy, zaplecze sanitarne i komunikacji - łącza telefoniczne i internetowe oraz radiowęzeł. Na Marywilskiej, podobnie na Wólce Kosowskiej, wydawałoby się, że warunki handlu, bliższe estetyką i organizacją centrom handlowym niż bazarom, powinny wyeliminować zjawiska typowe dla targowisk: konflikty, nieporządek, nieformalne zatrudnienie. Jednakże, ponieważ jest to miejsce, gdzie dokonywane są (czasem w pośpiechu) liczne transakcje handlowe i zgromadzony jest towar, to ryzyko nieporozumień czy zagrożenie kradzieżami jest 11

12 nieuniknione 8. Tak więc architektura hali na Marywilskiej nadaje wrażenia nowoczesnego centrum handlowego, lecz w istocie pozostaje on krytym dachem targowiskiem znajdujące się w nim boksy nie mają najczęściej witryn, gdzie towar wysypuje się niemalże z poszczególnych stanowisk (co nie rzadko jest przyczyną konfliktu między sprzedawcami) oblekając dziesiątki stojących dosłownie wszędzie manekinów, pokrywając stoły rozłożone przed wejściem do boksów czy leżąc na matach rozłożonych na ziemi w przejściach między alejkami Dom w pracy. Podział na przestrzeń prywatną i publiczną w obrębie boksów handlowych Wyraźny podział na przestrzeń publiczną i prywatną odbywa się już z obrębie zagospodarowania poszczególnych boksów, możemy też wyraźnie zaobserwować różnicę między tym jak wyglądają i jak urządzone się stanowiska wietnamskie, polskie czy ormiańskie. Stanowiska handlowe z reguły są zaprojektowane na planie kwadratu lub prostokąta, w którym nie ma ani tradycyjnej witryny, ani tradycyjnej lady. Przestrzeń boksu jest otwarta z każdej strony a zaplecza w istocie nie są zapleczami w ścisłym tego słowa znaczeniu, a raczej kawałkiem wydzielonej przestrzeni w obrębie powierzchni boksu. Stoiska są przepakowane towarami, które piętrzą się na każdej ze ścian i pokrywają szczelnie podłogę pod stołami, na których leży towar. Stanowiska sprzedaży są tym samym połączeniem magazynu i przestrzeni wystawowej. Niekiedy poukładane na sobie rzeczy służą za naturalną ściankę działową między zapleczem a powierzchnią sklepu, czasem oddziela się je niewielkim regałem również zapełnionym towarami, ale najczęściej owa część prywatna nie jest fizycznie oddzielona od reszty sklepu. Mikroskopijne zaplecza znajdujące się w rogu każdego z boksów prowadzonych przez Wietnamczyków zaopatrzone są we wszystko, co przydaje się w ciągu dnia (na stoiskach Polaków zazwyczaj nie ma nic, czasem tylko komputer i czajnik elektryczny), w każdym znajdują się obowiązkowo biurko i komputer, przy którym bardzo dużo czasu spędza się czytając wietnamskie gazety lub oglądając wietnamską telewizję przez Internet. Na zapleczach znajdują się dodatkowo czajniki, 8 A. Grzymała-Kazłowska (red.), Między wielością a jednością op.cit, s

13 lodówki, mikrofalówki, zabawki dla dzieci, przyrządy do sprzątania, maszyny do gotowania ryżu, naczynia, jedzenie popakowane w pudełka i słoiki, szczoteczki do zębów, ręczniki i zdjęcia rodzinne przyczepione do ściany. Na stoiskach często znajdują się również kapliczki - czasem bardzo rozbudowane, zajmujące cały róg stoiska gdzie pierwszego i piętnastego dnia każdego miesiąca, według kalendarza księżycowego, Wietnamczycy zapalają kadzidełka składają owoce oraz pieniądze, zazwyczaj sztuczne wietnamskie dolary i euro. Mimo uroczyście obchodzonego przez Wietnamczyków Nowego Roku (Tết) na terenie centrum nie można było zaobserwować żadnej dodatkowej dekoracji z tej okazji, którąej nie można było przeoczyć w innych miejscach przy okazji Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Zaplecza urządzone są, w zależności od gustu właściciela, najczęściej jak mały fragment mieszkania na niektórych widać kolekcje map Izraela i wycinki z Biblii, na innych plakaty z ulubionymi piłkarzami, zdjęcia rodziców i przyjaciół. W przypadku kiedy boks jest na tyle mały, że nie można ustawić w nim biurka czy regału, rzeczy osobiste sprzedawcy poustawiane są między eksponowanym towarem, i tak, czajnik niekiedy stoi na półce obok kapeluszy do sprzedania, a maszyna do gotowania ryżu stoi tuż przy wystawionych butów. Niekiedy w tych małych zapleczach, które stanowią integralną część boksu i nie są niczym osłonięte, wstawione są rozkładane leżaki służące za łóżka. Przestrzeń boksu jest bez wątpienia połączeniem przestrzeni domowej i handlowej, prywatnej i publicznej, a podział ten wyraźnie szanowany jest przez kupujących, którzy starają się nie wchodzić w obręb zaplecza nawet jeśli w boksie jest niezwykle ciasno. Kiedy badacze chcieli zbliżyć się do prywatnych kątów i przyjrzeć się bliżej ich organizacji, właściciele boksów spojrzeniem i gestami, łagodnie, ale zdecydowanie, zaznaczali że nie jest to przestrzeń wystawiona na widok publiczny, a klient powinien znajdować się wyłącznie po drugiej stronie stoiska. Można zaobserwować dużą różnicę w stoiskach prowadzonych przez samotnych Wietnamczyków i Wietnamczyków pracujących z żonami w przypadku pierwszych maszyny do ryżu i pojedyncze naczynia z reguły stoją na podłodze, mężczyźni palą w swoich boksach i panuje szeroko pojęty nieład. W boksach prowadzonych przez rodzinę znajduję się znacznie więcej rzeczy, czasem zajmują one cały regał stojący przy ścianie, czasem stoją na półkach wiszących nad eksponowanym towarem. 13

14 2.3. Dynamika handlu w centrum handlowym Marywilska Hala na Marywilskiej otwiera się przed godziną szóstą rano - o tej porze przyjeżdżają hurtownicy, potem do końca dnia przyjeżdżają już tylko detaliści. Sklepy zamykają się oficjalnie około godziny 17-18, lecz w praktyce około godziny 16 hala pustoszeje. Z rozmów przeprowadzonych z handlującymi tekstyliami Wietnamczykami wynika, że klientów jest niewielu, według szacunków średnio mniej niż 10 klientów dziennie i to nie zawsze kupujących, zdarzają się nawet dni w zerowym dochodem. Z obserwacji wynika, że nawet w sobotę, tradycyjnie najbardziej ruchliwy dzień, tylko co trzecie stoisko było otwarte, a kupujących niewielu. W dni powszednie hala jest niemalże pusta, wietnamscy właściciele stoisk zajmują się głównie oglądaniem wietnamskiej telewizji na komputerze, grami hazardowymi w Internecie, graniem w wietnamskie gry planszowe i karciane, a ich żony przygotowywaniem posiłków i zabawianiem dzieci. O ile sprzedawcy stoisk z obuwiem mają jeszcze stosunkowo sporo klientów, zdecydowanie najgorzej wiedzie się w stoiskach z odzieżą, większość jest pustych, a sprzedawcy śpią na rozkładanych fotelach, lub oglądają filmy na komputerze ze słuchawkami na uszach. Na jednym ze stoisk z ubraniami sprzedawca nawet nie odwrócił wzroku od komputera, kiedy badacze weszli do boksu, na innym sprzedawca i dwójka jego kolegów była tak wciągnięta w wietnamską grę planszową (rodzaj warcabów), że nawet nie zauważyli wejścia potencjalnych klientów. Na wietnamskich stoiskach, szczególnie tych, które prowadzą mężczyźni, we wszelkiego rodzaju gry gra się bardzo dużo, zazwyczaj są to właśnie gry planszowe lub karciane (na jednym ze stoisk zaobserwowano raz grę w karty na pieniądze). Gry, albo są w użyciu, lub widać je pochowane za ladą lub pod półkami. Jak wspomniano wcześniej Wietnamscy sprzedawcy rzadko kiedy korzystają z usług punktów gastronomicznych znajdujących się w obrębie hali targowej. Zwyczajny jest widok kobiet obierających warzywa, gotujących wodę lub ryż na swoim stanowisku 14

15 sprzedaży. Wszystkie produkty potrzebne do przygotowywanie posiłków kupowane są na miejscu, albo w jednym z dwóch sklepów z azjatycką żywnością, gdzie sprowadza się również świeże warzywa i owoce, albo w jednym z paru obwoźnych straganów z warzywami prowadzonych zarówno przez Polaków, jak i przez Wietnamczyków. Obwoźne stragany mają formę dużych, po brzegi zapakowanych wózków obsługiwanych przez jednego lub dwóch sprzedawców lub paru toreb noszonych przez, zazwyczaj polskich sprzedawców, handlujących tylko jednym, dwoma produktami (np. tylko orzechami, lub tylko fasolą) Bierze czy nie bierze - relacje między klientami a sprzedającymi Jak wspomniano wcześniej Wietnamczycy na Marywilskiej prowadzą przede wszystkim stoiska z odzieżą, zabawkami, butami, ubraniami do komunii, chrztu i ślubu oraz supermarkety z azjatyckimi produktami spożywczymi. Kupującymi są w większości Polacy. W przypadku Centrum Handlowego na Marywilskiej trudno mówić o rozbudowanej formie kontaktu między sprzedającymi a kupującymi, jako że stopień znajomości polskiego wśród sprzedających na Marywilskiej Wietnamczyków w dużej mierze uniemożliwia kontakty wykraczające poza proste elementy transakcji kupna i sprzedaży. W przypadku Wólki Kosowskiej zaobserwowano znacznie większy stopień wzajemnych interakcji, wymuszonej do pewnego stopnia dużo większym zróżnicowaniem etnicznym i bliższymi kontaktami handlowych w obrębie Centrum Handlowego w Wólce co zmusza niejako do wzmożonej współpracy między wszystkim grupami, i w konsekwencji wyższą kompetencją językową. To właśnie niewielka znajomość języka wśród Wietnamczyków na Marywilskiej powoduje większość zaobserwowanych przez badaczy sytuacji konfliktowych między sprzedającymi a kupującymi, biorących się najczęściej właśnie z problemów komunikacyjnych, zarówno na poziomie językowym co i na poziomie błędnej interpretacji mowy ciała, mimiki i gestów. Kompetencja językowa sprzedawców jest z reguły jedynie podstawowa na poziomie niezbędnym do podstawowej obsługi klientów, a zatem ogranicza się do liczebników, nazw kolorów, rozmiarów i podstawowych zwrotów grzecznościowych. Taka znajomość języka pozwala jedynie na komunikację w sytuacjach standardowych, 15

16 modelowych w najprostszych sytuacjach sprzedaży i kupna oraz na prowadzenie dialogów, będącymi częścią procesu negocjacji ceny. W konsekwencji każda sytuacja niestandardowa, taka jak przyjście do sklepu z reklamacją, prośba o doradzenie ubrania na konkretną okazję czy pytanie o rodzaj sprzedawanych tkanin powoduję niezrozumienie, zaburzenia w komunikacji i potencjalnie prowadzi do sytuacji konfliktowych. W czasie obserwacji wielokrotnie notowano wynikającą z niemożności precyzyjnej komunikacji frustracji obu stron, zarówno kupującego, jak i sprzedającego, a w efekcie niedoprowadzania transakcji do końca. Najczęściej oberwanymi konfliktami były te występujące w momencie reklamacji towarów, nigdy w zasadzie nie przyjmowanych przez wietnamskich sprzedawców. Jednakże, jak długo sytuacja pozostaje standardowa, a klient zachowuje się w sposób przewidywalny dla sprzedawcy, transakcje zawierane są bez większych przeszkód. W wielu zaobserwowanych interakcjach między sprzedawcami a klientami zanotowano dość dużą dozę lekceważenia ze strony polskich klientów w stosunku do wietnamskich sprzedawców wyrażającym się w swoistym, czasem paternalistycznym, czasem pouczającym, a czasem wręcz obraźliwym sposobie odnoszenia się do sprzedawców. Zauważono między innymi bardzo częste tytułowanie wietnamskich sprzedawców per ty, podczas gdy Ci sami klienci spotykani przy innych stoiskach do polskich sprzedawców zwracali się konsekwentnie per Pan, Pani. Tę tendencję zaobserwowano jako dominującą wśród polskich klientów niezależnie od ich wieku i rodzaju wykonywanych zakupów. Podczas prowadzonych badań zaobserwowano następujące dwa odmienne modele kontaktu z klientem, a zarazem dwie odmienne techniki sprzedaży aktywną i bierną. Technika aktywna w swojej najbardziej skrajnej postaci przybiera formę agresywną, bierna przybiera formę apatii. Jak podkreślali rozmówcy w czasie prowadzonych wywiadów pogłębionych, mały ruch na Marywilskiej oraz nieustannie malejący popyt na chińskie towary sprzedawane przez Wietnamczyków wymaga od sprzedawców coraz bardziej aktywnych metod sprzedaży i coraz większego zaangażowania w szukanie i zdobywanie klientów. Zasadniczym problemem sprzedających jest również to, że wszyscy mają dokładnie te same towary, a jako że mają w sklepach to samo więc muszą jeszcze silniej zabiegać o klienta - obniżać ceny, targować się, namawiać, 16

17 zaczepiać wędrujących po alejkach potencjalnych klientów. Ciężka sytuacja sprzedających zmusza ich do większej aktywności rozpoczynanie rozmowy, pokazywanie towarów, zapraszanie do sklepu jest teraz elementem pracy. W praktyce codziennego dnia sprzedaży w hali okazuje się jednak, iż dominującym nastrojem panującym wśród sprzedawców jest właśnie bierność. Podchodząc do kolejnych boksów handlowych najczęściej otrzymujemy spojrzenie kątem oka znad ekranu komputera lub wręcz żadnego zainteresowania, co, jak można się zgodzić nie jest zgodne z przyjętym wzorem zachowania sprzedawcy nastawionego na zysk. W kategoriach goffmanowskich przybieranie roli, w tym wypadku roli sprzedawcy, jest bezpośrednio związane z osiągnięciem pożądanego w danej społeczności wizerunku i co z tym idzie, osiągnięciem zysku przez występującą jednostkę. Kiedy jednostka gra jakąś rolę, oczekuje od obserwatorów, że wrażenie jakie pragnie w nich wywołać, odbiorą zgodnie z jej zamysłem. Wymaga od niech, by uwierzyli, że oglądana przez nich postać rzeczywiście posiada cechy, które zdaje się posiadać ( ). 9 Brak wchodzenia w rolę sprzedawcy, co zostało zaobserwowane w przypadku wielu handlarzy w CHM, może być związana między innymi z potencjalnie niewielką perspektywą zysku, brakiem motywacji lub z perspektywą rychłego zamknięcia stoiska. Z reguły w momencie właściwiej interakcji między badaczem-kupującym a sprzedającym, w momencie wejścia do sklepu, dzieje się niewiele. Wchodząc do kolejnych boksów prowadzonych przez Wietnamczyków, w których sprzedawane jest obuwie i buty, oglądając i przebierając w rzeczach, badacze nie otrzymywali z reguły żadnych uwag dotyczących dotykania towarów, co można usłyszeć niezwykle często ze strony polskich sprzedawców. Intensywniejszy kontakt nawiązywany jest dopiero w momencie pytania o cenę lub o możliwość przymierzenia danego produktu. Wtedy stosowana jest jedna z dwóch wspomnianych strategii: informacja udzielna jest bez specjalnego zaangażowania bądź pytanie uruchamia niemalże agresywną technikę sprzedaży, polegającą na wrzucaniu do przebieralni klienta mnóstwa, nawet nieproszonych, towarów oraz pytania w stylu: Dobrze? Bierze?, Czemu nie bierze, przecież dobre?, Bierze czy nie bierze?. 9 E. Goffman,, Człowiek w teatrze życia codziennego op.cit. 17

18 3.2. Światy równoległe - relacje między sprzedawcami narodowości polskiej oraz sprzedawcami narodowości wietnamskiej W czasie badań nie zaobserwowano wyraźnej formy intensywnych interakcji między polskimi i wietnamskimi sprzedającymi. Mimo istniejących dość licznie punktów gastronomicznych na Marywilskiej jedzą w nich głównie kupujący, sprzedawcy konsumują posiłki zazwyczaj w obrębie swoich boksów i przygotowują posiłki sami. W konsekwencji nie następuje interakcja między dwiema grupami również w sferze publicznej, jaką stanowią restauracje i punkty gastronomiczne. Jak wspomniano, większość sprzedających na Marywilskiej Wietnamczyków nie mówi płynnie po polsku, posługując się jedynie podstawami języka umożliwiającymi sprzedaż. Nieznajomość języka blokuje nawiązywanie intensywniejszych relacji również ze sprzedawcami innych narodowości. W konsekwencji dominująca zaobserwowaną formą relacji jest obojętność grup sprzedawców wobec siebie i milcząca akceptacja swojej obecności. Z poczynionych obserwacji można wysnuć wniosek, iż najważniejszym pretekstem do wzajemnej komunikacji są wszechobecne na hali wietnamskie dzieci, zachodzące często same na stoisk polskich sprzedawców lub kręcące się po korytarzach między boksami. Rozmowy o dzieciach, nawet na bardzo podstawowym poziomie, jak dziecko ma na imię, czy ile ma lat, oraz zabawy z nimi, zdają się być pretekstem do naturalnej, ale właściwie jedynej interakcji między polskimi i wietnamskimi sprzedawcami. Oprócz tej szczątkowej formy interakcji sprzedawcy odnoszą się do siebie raczej nieufnie, a widok rozmawiających sprzedawców polskich i wietnamskich jest niezmiernie rzadki. Nie brakuje za to drobnych sytuacji konfliktowych między sprzedawcami, spowodowanymi w większości przez sposób wystawiania i prezentowania towarów wychodzący często poza obręb poszczególnych boksów. Sposób ustawiania manekinów wokół własnych stanowisk handlowych, kwestia tego jak daleko poza obręb sklepu wysunie się stół z towarem, czy sposób rozwieszania wieszaków, często stanowi źródło konfliktów między sprzedawcami. Testujące spojrzenia w momencie rozstawiania towarów coraz dalej od granicy boksów, delikatne przesuwanie ich z powrotem, daje poczucie ciągłego napięcia, jakie panuje wokół sposobu gospodarowania w konkretnej przestrzeni. 18

19 3.3. Relacje wewnątrz społeczności wietnamskiej Kontakty między poszczególnymi sprzedawcami wietnamskimi są z kolei stosunkowo rozbudowane, przed wszystkim w powodu oczywistej więzi kulturowej i językowej, jak również z powodu nadmiaru czasu wolnego wynikającego z bardzo niewielkiej liczby kupujących. Sprzedawcy z reguły spędzają czas w sąsiednich boksach, wracając na swoje stanowiska tylko wtedy, kiedy zagląda do nich potencjalny kupujący. Jeśli kupujący nie wygląda obiecująco, a sprzedawca nie ocenia go jako klienta prawdziwie zainteresowanego kupnem, a jedynie oglądającego, właściciel stanowiska często nie podchodzi wcale, kontrolując jedynie sytuację na odległość, z sąsiedniego boksu. Na Marywilskiej, tak samo jak wcześniej na Stadionie, stoiska należą przede wszystkim do rodzin, pracują w nim zarówno rodzice jak i dzieci, z reguły przyjeżdżają do pracy wszyscy, mimo iż nie ma zajęcia na tyle osób. Do obsługi boksu wystarczyłaby jedna osoba, podczas gdy widzimy w niej często dwie, trzy lub więcej osób. Obserwujemy zatem całe rodziny spędzające czas w obrębie swoich lub sąsiednich boksów. Kobiety przychodzą do pracy najczęściej z dziećmi bardzo rzadko decydują się na przedszkole, a prywatna bawialnia dla dzieci prowadzona przez Polaków w obrębie hali świeci pustkami. Wózki dziecięce stoją ukryte za manekinami i wieszakami z ubraniami lub są poustawiane tymczasowo w przebieralniach. W jednym ze sklepów z azjatycką żywnością prowadzonym przez młodą mamę pochodzącą z Wietnamu, na stoisku przy kasie znajduje się łóżeczko, prowizoryczny przebierak, a zabawki leżą rozrzucone są po całym sklepie. Dzieci, zazwyczaj w wieku od 3 do 10 lat, są wszechobecne jeżdżą na hulajnogach, bawią się na zapleczach i w boksach, spędzają dnie na terenie hali, są często pod opieką nie tylko samych rodziców, ale całej społeczności. Grupki starszych dzieci bawią się często pod okiem jednej z matek, by potem przenieść się do innego boksu pod opiekę kolejnej kobiety. 4. Podsumowanie Znaczne pogorszenie sytuacji w handlu tekstyliami, będącym od początku lat 90-tych domeną aktywności ekonomicznej społeczności azjatyckiej w Polsce, na którą zwracali 19

20 uwagę rozmówcy w czasie prowadzonych badań jakościowych, znajduje swoje potwierdzenie w obserwacji uczestniczącej przeprowadzonej w Centrum Hal Targowych Marywilska. Formuła pracy w branży handlowej, w której pracuje najwięcej Wietnamczyków nie jest już skuteczna i efektywna, kryzys gospodarczy oraz wyczerpanie tej formuły pracy wymaga innowacyjnych zmian w tej branży lub zmiany na inną. W przypadku CHM jak wspomniano, w obliczu potencjalnie niewielkiej perspektywy zysku, zaserwowano dwie strategie zachowania bądź opierającą się na aktywnych metodach zdobywania, czy nawet walki, o klienta, bądź postawie biernej związanej z brakiem motywacji zysku lub z nastawieniem związanym z perspektywą rychłego zamknięcia stoiska. W wyniku kryzysu sprzedaży jak dotknął, czy ściślej mówiąc, od początku towarzyszył handlowi prowadzonemu w CHM, niektórzy sprzedawcy zmuszeni są do łączenia swoich boksów i wynajmowania wspólnie jednej przestrzeni handlowej. Nierzadko można zaobserwować boksy podzielone na dwie części jedna z obuwiem, druga z odzieżą, lub mniej oczywiste połączenia, takie jak sklep obuwniczy połączony z kantorem. Nie zaobserwowano jednak rozwijania alternatywnych branży handlowych przez społeczność wietnamską, konsekwentnie trzymającą się branży obuwniczo-tekstylnej, mimo zauważalnego braku popytu na sprzedawane towary. Zaobserwować można jednak dorabianie dodatkowymi pracami w obrębie poszczególnych stoisk i tak, w stoiskach prowadzonych przez Wietnamki znajdują się często maszyny do szycia. Kobiety pytane o ich zastosowanie mówią, iż zszywanie półproduktów odzieżowych stanowi dodatkowe źródło utrzymania, jako że samo prowadzenie punktu sprzedaży w obliczu małego popytu nie jest wystarczające. Ponadto nie zaobserwowano rozbudowanych interakcji między polską i wietnamską społecznością pracującą na terenie centrum handlowego operujących najczęściej według wzoru równoległej i zasadniczo bezkonfliktowej koegzystencji. Za treść publikacji odpowiada Instytutu Spraw Publicznych, poglądy w niej wyrażone nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Projekt: Badania integracji społeczności azjatyckich w Polsce jest współ inansowany ze środków Europejskiego Funduszu na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich oraz z budżetu państwa. 20