Spo eczny bilans korzy ci i kosztów cz onkostwa Polski w Unii Europejskiej.

Transkrypt

1 Spo eczny bilans korzy ci i kosztów cz onkostwa Polski w Unii Europejskiej. Badania i ekspertyzy czerwiec czerwiec 2003 Praca zbiorowa pod redakcj dr El biety Skotnickiej-Illasiewicz Urz d Komitetu Integracji Europejskiej Departament Analiz Ekonomicznych i Spo ecznych

2 Opracowanie zostało przygotowane w Departamencie Analiz Ekonomicznych i Społecznych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej Urząd Komitetu Integracji Europejskiej Al. Ujazdowskie 9, Warszawa adres internetowy: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej Druk i oprawa: Drukarnia GS sp. z o.o. ul. Zabłocie Kraków ISBN

3 Spis treści Wstęp Wnioski Część pierwsza PRZYGOTOWANIE DO REFERENDUM I SPOŁECZNA OCENA NASTĘPSTW CZŁONKOSTWA Stan poinformowania społeczeństwa o procesie dochodzenia do członkostwa Zainteresowanie integracją Poczucie poinformowania Źródła informacji Opis wybranych kampanii informacyjnych Społeczna ocena wybranych kampanii Deklaracje udziału w referendum Debata nad terminem i formułą przeprowadzenia referendum Przewidywania frekwencji w referendum Deklarowane opcje wyborcze w referendum akcesyjnym Ostatnie miesiące negocjacji Przed i po konferencji w Kopenhadze Sondaże uliczne Przewidywane wyniki wyborów w referendum w wybranych grupach społecznych Polska opinia społeczna na tle pozostałych krajów kandydujących do UE Ostatnie prognozy przed referendum Czynniki stymulujące motywacje do udziału w referendum Społeczna ocena następstw odrzucenia członkostwa w referendum Oceny przebiegu procesu dochodzenia do członkostwa Ocena negocjatorów

4 7. Koszty i korzyści członkostwa Rozbieżności w interpretacji treści wynegocjowanych warunków członkostwa Beneficjenci i przegrani członkostwa w UE Ocena zdolności dopełnienia zobowiązań wynegocjowanych warunków Wizerunek Unii Europejskiej w Polsce i w pozostałych krajach kandydujących do Unii Europejskiej Bibliografia Część druga ANALIZY PROBLEMOWE Stosunek Kościoła katolickiego w Polsce do integracji europejskiej w kontekście badań społecznych Eurosceptycyzm w prasie polskiej, pierwsza połowa 2003 r Oczekiwania wobec prawa i poczucie prawne społeczeństwa polskiego w przeddzień członkostwa Polski w Unii Europejskiej Miejsce i rola problematyki europejskiej w działalności organizacji kobiecych w Polsce Społeczny odbiór kampanii informacyjnej na rzecz integracji Polski z Unią Europejską Problematyka integracji europejskiej w wyborach samorządowych 2002 wyniki analizy prasy codziennej Postawy warszawskich studentów wobec integracji europejskiej Część trzecia ANEKSY Aneks I Aneks II Regionalne zróżnicowania akceptacji dla członkostwa Polski w Unii Europejskiej

5 Wstęp Analizy zawarte w opracowaniu Społeczny bilans korzyści i kosztów członkostwa Polski w Unii Europejskiej, którego mam zaszczyt być redaktorem, powstawały w roku poprzedzającym referendum akcesyjne, w którym 7 i 8 czerwca 2003 r. Polacy opowiedzieli się za przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Decyzję tę poprzedziły wieloletnie przygotowania zapoczątkowane podpisaniem Układu Europejskiego między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi 16 grudnia 1991 r. Proces negocjowania warunków polskiego członkostwa w Unii Europejskiej został zakończony 13 grudnia 2002 r. w Kopenhadze, co dało podstawy do podpisania 16 kwietnia 2003 r. Traktatu Akcesyjnego w Atenach. Jego ratyfikacja przez Prezydenta RP wymagała akceptacji społecznej, potwierdzonej w ogólnonarodowym referendum w czerwcu 2003 r. Procesowi dochodzenia do członkostwa w całym jego przebiegu towarzyszyły (i towarzyszą nadal) różnorodne badania i ekspertyzy społeczne monitorujące przemiany nastawień obywateli wobec przyszłego członkostwa. Prezentowane opracowanie ma na celu zarówno przedstawienie zapisu zmian, jakie w minionym roku zachodziły w wyobrażeniach nas, Polaków, o czekającym nas członkostwie, jak również ma uświadomić ogrom pracy, która jeszcze jest przed nami. Autorzy tej publikacji pragnęli, by ich wysiłek był pomocny w tworzeniu kolejnych inicjatyw informacyjnych i edukacyjnych przygotowujących nas do niedalekiego członkostwa. Opracowanie składa się z trzech części. Pierwsza, zatytułowana Przygotowanie do referendum i społeczna ocena następstw członkostwa, zawiera przegląd i analizę przemian poglądów i świadomości społecznej wobec Unii Europejskiej w roku zakończenia negocjacji akcesyjnych i poprzedzającym referendum. Zostały w niej wykorzystane comiesięczne raporty i komentarze UKIE, w których były analizowane na bieżąco wyniki pojawiających się sondaży, badań i raportów realizowanych w Polsce i w agencjach zagranicznych. W części drugiej, zatytułowanej Analizy problemowe, zamieszczono zbiór ekspertyz i opracowań analitycznych zamawianych przez UKIE w miarę pojawiania się gorących tematów dotyczących kwestii bądź to wymagających pogłębionej interpretacji, bądź zapisu, ze względu na przemijalność danego zjawiska. Autorami większości tych tekstów są badacze akademiccy, w wyjątkowych przypadkach pracownicy UKIE. W części trzeciej Aneksy zamieszczono diagramy i tabele ilustrujące przebieg opisywanych (szczególnie w części pierwszej) zjawisk oraz bibliografię wykorzystanych badań. Wszystkie analizy zamieszczone w części analitycznej są opatrzone bibliografią problemową. wrzesień 2003 r. Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz

6 Wnioski 1. Stan poinformowania społeczeństwa o procesie dochodzenia do członkostwa Poziom wiedzy o Unii zadecyduje o generalnym nastawieniu i przygotowaniu społeczeństwa do członkostwa w UE, o zdolności zbilansowania kosztów i korzyści tego projektu. Miarą wzrastającego zainteresowania tematyką unijną było pojawienie się zjawiska potocznej debaty ujawnionej w deklaracjach badanych. Mimo pozytywnej oceny tego zjawiska, pojawiły się obawy dotyczące trudności weryfikowania informacji przekazywanych na zasadzie plotki. Poszukiwanie informacji na temat członkostwa w UE wiązało się z zainteresowaniami polityką, sprawami publicznymi, ale także z wyrobionymi postawami obywatelskimi (mierzonymi m.in. udziałem w wyborach i referendach, poczuciem odpowiedzialności za przyszłość kraju). Wraz ze wzrostem zainteresowania integracją zwiększył się odsetek osób oceniających własną wiedzę jako wystarczającą do dokonania świadomego wyboru w referendum. 2. Deklaracje udziału w referendum akcesyjnym W opinii publicznej coraz powszechniej uwidaczniała się świadomość zależności ostatecznego wyniku referendum od frekwencji uprawnionych do głosowania. Waga decyzji referendalnej dla przyszłości kraju uzasadniała działania na rzecz jej legitymacji przez zwiększenie możliwości jak najszerszego udziału społecznego. Motywując udział w referendum, większość respondentów (65%) wyrażała przekonanie, że głos każdego Polaka będzie ważny dla ostatecznego wyniku. Wśród nich dominowało przekonanie o patriotycznym obowiązku wypowiedzenia się w sprawie przyszłości swoich dzieci i wnuków, a także przyszłości swojego kraju. W ocenie komentatorów z UE słowa Jana Pawła II skierowane do rodaków podczas spotkania z okazji Narodowej Pielgrzymki i prawo zezwalające na informowanie o poziomie frekwencji po pierwszym dniu głosowania zwiększyły szanse na pozytywny wynik unijnego referendum. 3. Deklaracje opcji wyborczych w referendum Zwolennicy członkostwa w Unii wyrażali silniejszą determinację i trwałość przekonań niż przeciwnicy tego procesu. 6

7 Przewidywania przewagi społecznej akceptacji dla członkostwa demonstrowali również sympatycy partii, których programy zawierały jednoznaczny postulat odrzucenia członkostwa. 4. Ostatnie prognozy przed referendum Oceniano, że wynik referendum nie był jeszcze przesądzony, co zapewne przyczyniało się do wzmocnienia mobilizacji jej zwolenników, choć początkowo prognozowano, że silniejszą motywację do udziału w referendum będą demonstrować aktywni przeciwnicy akcesji. W ocenie większości badanych (66%) w sondażach majowych wyniki referendów akcesyjnych w krajach sąsiednich miały znaczenie mobilizujące Polaków tak do udziału, jak i akceptacji członkostwa. Zdecydowana większość badanych uznała za mało prawdopodobny scenariusz, w którym założono negatywny wynik referendum przy spełnieniu wymogu frekwencji powyżej 50%. 5. Oceny przebiegu procesu dochodzenia do członkostwa Polacy zaczęli myśleć bardziej perspektywicznie, co cechuje społeczeństwa o wyższym wskaźniku stabilizacji społecznej odnotowano wzrost społecznego przekonania, że członkostwo w UE jest najkorzystniejszą drogą rozwoju kraju. 6. Ocena negocjatorów Po szczycie w Kopenhadze polska opinia publiczna oceniła wynegocjowane warunki członkostwa w UE jako sukces. Również znaczna część przeciwników polskiego członkostwa w UE i sympatyków ugrupowań opozycyjnych wobec obecnego rządu przyznawała, że ostateczny wynik ustaleń negocjacyjnych uzyskany w Kopenhadze był sukcesem i że żaden inny zespół negocjatorów nie wynegocjowałby lepszych warunków członkostwa. 7. Koszty i korzyści członkostwa w UE Odnotowany w kilka tygodni po Kopenhadze wzrost sceptycyzmu wobec ostatecznych rezultatów negocjacji wyrażał się w przekonaniu, że strona polska musiała pójść na dalej idące ustępstwa wobec Unii niż strona unijna. Utrzymało się społeczne przekonanie, że polskie członkostwo w Unii Europejskiej przyniesie więcej korzyści niż strat dla kraju (42%), podczas gdy dla poszczególnych obywateli będzie się wiązało raczej z kolejnymi trudnościami czy nowymi uciążliwościami. 7

8 To, co współtworzyło pozytywne nastawienia wobec członkostwa, to raczej nadzieje na poprawę jednostkowych sytuacji nie bezpośrednio po uzyskaniu członkostwa, ale po latach funkcjonowania w ramach Unii, podczas gdy nastawienia przeciwników były raczej budowane na podstawie przekonań o braku istotnego wpływu członkostwa na poprawę ich indywidualnych sytuacji życiowych tak obecnie, jak i w przyszłości, nie były zaś zdominowane przez przewidywanie jednoznacznie negatywnych następstw. W ocenie ogółu badanych głównymi wygranymi przewidywanego członkostwa będą: ludzie młodzi (76%), pracownicy przedsiębiorstw zagranicznych (73%), właściciele wielkich gospodarstw rolnych (66%), lekarze (65%) i urzędnicy (61%). 8. Wizerunek Unii Europejskiej Polacy deklarowali znacznie większe zaufanie do NATO i ONZ niż do Unii Europejskiej. Jednym z najważniejszych czynników towarzyszących akceptacji członkostwa w UE było przekonanie, że wejście Polski do UE wymusi poprawę funkcjonowania takich instytucji, jak Sejm, władze samorządowe, administracja państwa i instytucje wymiaru sprawiedliwości. Wśród najważniejszych zadań stojących przed Unią europejska opinia publiczna wskazywała na potrzebę stworzenia i udrożnienia kanałów legitymizujących proces decyzyjny w UE, na wzmocnienie polityki zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa, wzmocnienie mechanizmów wzajemnej wymiany i promocji między starymi i nowymi krajami poszerzającej się Unii, a także na reformy instytucjonalne. Wśród motywacji akceptacji dla rozszerzenia reprezentanci krajów Piętnastki wymieniali powody natury historycznej (zobowiązania moralne), a także wskazywali, że przyjęcie nowych członków zmniejszy ryzyko wojny oraz umożliwi poszerzenie unijnego rynku zbytu. Wśród przewidywanych negatywnych konsekwencji rozszerzenia najczęściej pojawiały się obawy o koszty przyjęcia nowych krajów do UE oraz utrudnienie walki z przestępczością i przemytem.

9 Część pierwsza PRZYGOTOWANIE DO REFERENDUM I SPOŁECZNA OCENA NASTĘPSTW CZŁONKOSTWA dr Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz* Urząd Komitetu Integracji Europejskiej Zamysł zjednoczonej Europy był u początku dość elitarnym projektem, którego twórcy wierzyli, że wystarczy jedynie przekonać do niego osoby odpowiedzialne za podejmowanie politycznych decyzji w poszczególnych krajach aspirujących do jego realizacji. Jednakże po Maastricht, a tym bardziej po Nicei i obecnie po referendum, mamy świadomość, że ten etap łagodnego despotyzmu polityków mamy już za sobą. Idąc tym tropem, można by powiedzieć, że został on zastąpiony znacznie silniejszym dyktatem opinii społecznej początku wieku XXI. Lęki, jakich politycy doznawali przed ratyfikacją Traktatu z Nicei w Irlandii i polskich polityków przed czerwcowym referendum, przypominają o tym szczególnie wyraziście. One też będą towarzyszyć nam, Polakom, w najbliższym czasie: zarówno w tym poprzedzającym datę naszej akcesji, jak i po tej dacie, kiedy w zderzeniu z praktyką życia codziennego Unii Europejskiej będziemy odpowiadać na pytanie: w jakim zakresie społeczeństwo polskie gotowe jest ponieść koszty i zdolne jest czerpać korzyści z wynegocjowanych warunków. Inaczej rzecz ujmując, w jakim zakresie jest przygotowane do członkostwa. Zróżnicowane doświadczenia kolejnych społeczeństw aspirujących do Unii wskazują na rosnące znaczenie opinii społecznej zarówno w okresie poprzedzającym akcesję, jak i w okresie wdrażania do członkostwa, po formalnym podpisaniu tego aktu. Doświadczenia kampanii informacyjnych towarzyszących tym procesom uzmysławiają wagę pobudzenia poczucia społecznego współuczestnictwa w jego przebiegu i społecznej współodpowiedzialności za opowiedzenie się za bądź przeciw integracji. Wykształcenie takich postaw wymusza potrzeby racjonalizacji społecznych przewidywań zarówno pozytywnych, jak i negatywnych następstw takiej decyzji dla przyszłości własnego kraju i obecnych, i przyszłych jego obywateli. Wiąże się to z koniecznością zaszczepienia w świadomości społecznej umiejętności przewidywania następstw zobowiązań zaciąganych przez elity polityczne negocjujące warunki członkostwa z przyszłymi partnerami Polski i Polaków w strukturach Unii Europejskiej, tak aby z jednej strony wyrobić kompetencje do ich wykorzystania, z drugiej zaś nie zachwiać zaufaniem spo- * Dr Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, radca ministra w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej, członek Polskiej Rady Ruchu Europejskiego i Fundacji Polska w Europie. 9

10 łecznym zarówno wobec negocjujących elit, jak i wobec idei i praktyki Unii Europejskiej. Ważnym narzędziem wspomagającym takie przewidywania jest monitorowanie przemian opinii społecznej. Nabiera ono szczególnego znaczenia w Polsce i w tych krajach Europy Środkowej i Wschodniej kandydujących do struktur Unii Europejskiej, w których dochodzenie do integracji przebiega równolegle z procesem transformacji ustrojowej, z niwelowaniem różnic cywilizacyjnych, wynikających nie tylko z odmienności historycznych losów poszczególnych społeczeństw tego regionu, lecz również, a może przede wszystkim, z odmienności doświadczeń codziennego życia ludzi w ustrojach politycznych promujących do niedawna istotnie odmienne postawy i zachowania. Odmienność reguł gry, które formowały socjalistyczne normy współżycia społecznego, możliwości grupowej i jednostkowej ekspansji czy wreszcie poziom dyskursu społecznego, rodzi obawy przed zdolnością ich zniwelowania i możliwością nawiązania równoprawnego partnerstwa w ramach oczekiwanego członkostwa. Ale ostatecznie ta właśnie zdolność wyrównywania różnic zadecyduje, czy bilans oczekiwanych korzyści i koniecznych do ponoszenia kosztów przechyli się na rzecz dobrego członkostwa, czy też nie. Obawy te pogłębiają dylemat tożsamości Polaków, któremu towarzyszy lęk przed odrzuceniem, niepewność uprawnienia aspiracji do Zachodu, utożsamianego z najbogatszymi państwami tworzącymi struktury Unii Europejskiej. Ta niejednoznaczność europejskiego statusu jest ponadto wzmacniana zmienną i dalece nierównomierną akceptacją społeczeństw państw członkowskich zarówno dla idei poszerzenia Unii Europejskiej na Wschód, jak i zróżnicowaną akceptacją państw kandydujących, jako poszczególnych przyszłych partnerów w ramach Unii. Niepewność tę umacniają ograniczone, a w każdym razie istotnie zróżnicowane zdolności adaptacyjne społeczeństwa polskiego, oceniane przez socjologów jako niezbędny potencjał integracyjny. Tkwią one w zróżnicowanym rozumieniu zasad leżących u podstaw tworzącego się nowego porządku demokratycznego, ujawniających się w wymiarach ekonomicznym, prawnym i społecznym, definiowanych jako: zdolności konkurencyjnego działania, uznanie rządów prawa jako mechanizmu regulacji, a nie kontroli relacji społecznych, zdolności tworzenia instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Ważnym atrybutem stymulującym wzmocnienie tego potencjału jest odbudowanie polskiego poczucia przynależności do przestrzeni symbolicznej szeroko rozumianego Zachodu, a więc odbudowanie europejskiego wymiaru tożsamości narodowej, a uściślając, świadomości związków własnej tradycji i kultury symbolicznej z kulturą symboliczną całego kontynentu. Można przyjąć, że jest to czwarty z wymiarów składających się na kanon współczesnej europejskości*, którego zaadoptowanie w proce- 10

11 sie socjalizacji jest niezbędnym warunkiem osiągnięcia zdolności dekodowania treści symbolicznych, jako organizujących i porządkujących relacje społeczne i w wymiarze lokalnym, i w ponadlokalnym (w tym europejskim). Istotne dla kształtowania się tego wymiaru są: odbudowanie, pogłębienie i poszerzenie społecznych zasobów tradycji, norm współżycia społecznego, w tym kultury pracy czy kultury politycznej, odbudowanie w świadomości społecznej europejskiego wymiaru polskiej swoistości. Zubożenie tych zasobów tworzy barierę ograniczonych zdolności dekodowania symboli współkształtujących procesy komunikowania europejskiego Zachodu, z których idea zjednoczonej, wspólnej Europy wyrasta. Proces dochodzenia do członkostwa w UE jest sprzęgnięty z procesem transformacji ustrojowej, co nadaje mu określoną specyfikę, którą charakteryzują: skala zmian obejmująca zarówno przemiany systemu politycznego, gospodarczego i społecznego, jak i przemiany świadomości i obyczajowości społecznej; charakter zmian generowanych bezkrwawą rewolucją, co oznacza, że znaczna część elit ustępującego systemu stała się kreatorami i beneficjentami zmiany, osiągając sukces wynikający z ich relatywnie lepszego wyposażenia na starcie (pozycja ekonomiczna, edukacyjna, zaplecze finansowe rodziny, miejsce zamieszkania itp.) równocześnie marginalizując grupy, w których imię interesów rewolucja ta była dokonywana; sekwencje zmian polegające na tym, że zmiany strukturalno-instytucjonalne wypracowane w procesie dostosowawczym wyprzedzają zdolności zmian mentalno-kompetencyjnych większości jednostek i grup, ograniczając zasięg ich aplikacji do podmiotów społecznych o szczególnym wyposażeniu. One też stają się współkreatorami i beneficjentami nowych struktur i instytucji. Analiza korzyści, jakie czerpią Polacy z rozwoju gospodarki rynkowej i demokratycznego ustroju państwa, wykazuje, że są one wciąż udziałem nieznacznej tylko części społeczeństwa polskiego. Powstaje układ nowej stratyfikacji, której mechanizm jest generowany w wyniku zderzenia relatywnie nielicznych grup zdolnych korzystać z większych możliwości działania i osiągania szeroko rozumianego sukcesu życiowego, ze znacznie liczniejszymi grupami, które z racji zarówno subiektywnego wyposażenia, jak i obiektywnych warunków przebiegu tego procesu nie są zdolne tych możliwości wykorzystać. Jest to sytuacja nierównych szans, których przyczyna nie została jeszcze w społecznej świadomości dostatecznie jasno zdefiniowana. Symultaniczność procesów przebudowy ustrojowej i integracji europejskiej powoduje powstawanie niebezpiecznego dla procesu integracji zamiennego ich traktowania i obciążania głównie Unii, jako obiektu lokowanego na zewnątrz, wykreowanego przez obcych, innych kosztami dostosowywania do nowych warunków życia i gospodarowania. * Por. Marody Mirosława, Społeczeństwo polskie w perspektywie integracji z Unią Europejską, w: Polska transformacja w perspektywie integracji europejskiej, UE-monitoring, Fundacja Eberta, Warszawa 1996, s

12 Osiąganie członkostwa Polski w Unii jest organizacyjnym procesem o ogromnej skali złożoności, realizującym się w warunkach różnic interesów i wartości istniejących między integrującymi się krajami. Ale nade wszystko jest procesem dokonującym się w warunkach różnic interesów i wartości transformującego się państwa i społeczeństwa polskiego. Zarówno integracja z NATO, jak i z Unią Europejską została zapoczątkowana na poziomie wysokiej polityki, decyzją elit politycznych reprezentujących dążące do integracji strony tego procesu. Istotą ich różnic jest fakt, że celem członkostwa w Unii Europejskiej jest, w przeciwieństwie do członkostwa w NATO, sprowadzenie tego procesu na poziom niskiej polityki poszczególnych instytucji, interesów jednostkowych i grupowych, w które uwikłani są konkretni obywatele, wraz z ich zróżnicowanymi celami życiowymi, wartościami i opiniami. O złożoności organizacyjnej Unii decyduje wielość celów i problemów obejmujących całokształt życia społecznego państw członkowskich, które muszą być rozwiązywane w zgodzie z wolą i tradycją wszystkich uczestników tej struktury. Istotnym czynnikiem determinującym powstawanie barier na drodze wypracowywania porozumienia społecznego wokół integracji jest opisywana w wielu badaniach zubożona wiara w siebie Polaków, objawiająca się brakiem poczucia bezpieczeństwa w relacji z innymi, osłabiająca gotowość do partnerstwa. W świadomości społecznej funkcjonuje poczucie lęku i niepewności wobec przyszłych partnerów w Unii, ale równocześnie obecne jest intuicyjne przekonanie, że wejście do struktur europejskich będzie miało dla Polski i Polaków historyczne znaczenie ze względu na szansę radykalnej zmiany parametrów odbudowujących to poczucie bezpieczeństwa w trzech komplementarnych względem siebie wymiarach: strategiczno-militarnym, ekonomicznym, psychologicznym. Bez uzyskania tak definiowanego poczucia nowego bezpieczeństwa, które będzie się ujawniać w zaktywizowanym uczestnictwie, niezbędnym do podjęcia zrównoważonego partnerstwa, w obszarach cywilizowanego rynku, demokracji i ustabilizowanego rozwoju, budowanych na płaszczyźnie wspólnych wartości, nie będzie możliwa znacząca zmiana stabilności społecznej i politycznej (wyrażająca się w istnieniu czy powstaniu stabilnych, bo obdarzonych społecznym zaufaniem instytucji, dających gwarancję ustabilizowanych relacji państwo społeczeństwo). Utrzymujący się deficyt tak rozumianego bezpieczeństwa może blokować wzrost indywidualnej kreatywności stymulującej rozwój, jak również może ograniczać uruchamianie cywilizacyjnych kompetencji, kształtowanie się nowoczesnych (co nie oznacza, rzecz prosta, odrzucających tradycje) zachowań, nawyków i sposobów myślenia akceptujących czy promujących aktywność, otwartość i odpowiedzialność w miejsce stanowiących filary państwowego socjalizmu: bierności, konformizmu i podporządkowania. Konieczność pozyskiwania cywilizacyjnych kompetencji upowszechnia się w społecznej świadomości, czego dowodem jest wzrost znaczenia wykształcenia w hierarchii wartości znajdujących pokrycie w wydatkach na edukację w budżetach domowych. Ro- 12

13 śnie znaczenie znajomości przepisów prawnych i racjonalności ekonomicznej jako niezbędnej kompetencji dla podejmowania wszelkiej działalności, w tym działalności gospodarczej. Wzrasta również rola i znaczenie rekonstrukcji szeroko rozumianej lokalności. Istnieje więc wiele przesłanek wskazujących na odbudowywanie się zespołu czynników definiowanych wcześniej jako wymiary kanonu współczesnej europejskości. Zintensyfikowanie tego procesu jest niezbędnym warunkiem równoprawnego nawiązania partnerstwa na poziomie relacji jednostkowych i grupowych w ramach Unii; to z kolei jest warunkiem pozytywnego zbilansowania kosztów i korzyści wiązanych z członkostwem. Jeśli rekonstrukcja tego kanonu nie będzie postępowała dostatecznie szybko, powstanie obawa, którą obecnie żywią głównie przeciwnicy członkostwa, że koszty integracji mogą przewyższyć oczekiwane korzyści i tym samym społeczeństwo polskie zostanie zepchnięte na margines wewnątrzunijnych relacji, tworząc niebezpieczeństwo zaburzenia zasady jej funkcjonowania. 1. Stan poinformowania społeczeństwa o procesie dochodzenia do członkostwa Analizując społeczną ocenę kosztów i korzyści integracji, należy wstępnie odpowiedzieć na pytanie o zakres zainteresowania społecznego toczącym się procesem oraz ocenić stan poinformowania na ten temat; chodzi tu zatem o podstawy racjonalności takich ocen. Poziom wiedzy o Unii zadecydował o wyniku referendum, ale co znacznie ważniejsze również zadecyduje o generalnym nastawieniu i przygotowaniu społeczeństwa polskiego do funkcjonowania w nowych warunkach życia w ramach struktur Unii Europejskiej, o zdolności zbilansowania kosztów i korzyści wynikających z tego projektu Zainteresowanie integracją W styczniu 2002 r. poproszono badanych w sondażu opinii o ustosunkowanie się do twierdzenia: Większość ludzi tak naprawdę nie wie, dlaczego Polska powinna wstąpić do Unii Europejskiej. Potwierdzenie tezy zawartej w tym zdaniu uzyskano od 76% odpowiadających, co oznacza, że u progu 2002 r. zaledwie 24% Polaków świadomie akceptowało proces dochodzenia do członkostwa, a także warunków, których ostateczne ustalenia dobiegały już końca. W lipcu zadano podobne pytanie w nieco odmiennej formie: Czy znane są Panu (i) powody, dla których Polska stara się o członkostwo w Unii Europejskiej. Tym razem uzyskano wynik bardziej optymistyczny, wskazujący na wzrost rozumienia tego celu: 53% reprezentacji społeczeństwa odpowiedziało na to pytanie twierdząco. Nawet jeśli nie wszyscy odpowiadający potrafiliby uzasadnić swoją opinię, to nie ulega wątpliwości, że wynik ten wskazywał na upowszechnianie się społecznego przeświadczenia o wadze tego problemu. 13

14 Od początku 2002 r. odnotowywano w kolejnych sondażach powolny, ale stały wzrost zainteresowania społecznego problematyką integracyjną. W okresie bezpośrednio poprzedzającym szczyt w Kopenhadze zainteresowania Unią zdecydowanie wzrosły, aby w przeddzień referendum objąć zdecydowaną większość społeczeństwa. W połowie 2002 r. obok dotychczas biernego odbioru informacji przekazywanych głównie przez media pojawiła się, początkowo bardzo nieliczna (7% w lipcu), grupa aktywnie poszukujących informacji na ten temat, reprezentowana wówczas niemal wyłącznie przez osoby z wyższym wykształceniem, zajmujących wyższą pozycję społeczną. Dominowali menedżerowie, funkcjonujący z racji pełnionych funkcji na rynku unijnym. Oznaką postępującego zainteresowania następstwami zbliżającego się referendum, a później akcesji była coraz liczniej deklarowana (choć relatywnie rzadko realizowana) chęć czy potrzeba uczestnictwa w kursach, zebraniach, konferencjach czy lokalnych imprezach środowiskowych oraz coraz bardziej ukierunkowany sposób poszukiwania informacji w mediach czy publikacjach specjalistycznych. W grudniu, kiedy w mediach więcej miejsca poświęcano najpierw przygotowaniom, a potem wydarzeniom na konferencji w Kopenhadze, odnotowano po raz pierwszy znaczący wzrost liczby osób deklarujących dobrą i bardzo dobrą znajomość problematyki integracyjnej. Szczególnie istotne były takie deklaracje mieszkańców małych miast i rolników, choć za dobrze poinformowanych najliczniej uważali się kierownicy i właściciele prywatnych przedsiębiorstw. Był to okres bardzo licznych i do wiosny 2003 r. rosnących wskazań na brak dostępności informacji, pojawiający się częściej wśród poinformowanych i słabo poinformowanych niż deklarujących brak poinformowania. Pojawił się więc głód informacji, kolejny symptom rosnącego zainteresowania tą problematyką. Dopiero w badaniu z maja 2003 r. (TNS OBOP/03/10)*, bezpośrednio przed referendum, zdecydowanie poprawiła się ocena społeczna zaspokojenia tych potrzeb. Jedną z miar rosnącego zainteresowania integracją było odnotowanie jesienią 2002 r. zjawiska potocznej debaty ujawnionej w deklaracjach badanych, wskazujących na poszukiwanie wiedzy o funkcjonowaniu Unii i przewidywanych następstwach członkostwa w rozmowach w środowiskach rodzinnych, zawodowych, przyjacielskich czy sąsiedzkich. Akcesja, jej następstwa, związane z tym obawy i nadzieje stały się tematem prywatnych rozmów obywateli. Rola tych źródeł, mimo zwielokrotnienia informacji w mediach, wzrosła w czasie towarzyszącym kopenhaskiemu szczytowi Rady Europejskiej. Zwracano wówczas uwagę, że choć jest to zjawisko bardzo korzystne, świadczące o zintensyfikowaniu zaangażowania społeczeństwa w ten proces, to równocześnie informacje te są trudne do zweryfikowania i funkcjonują na zasadzie plotki, niesprawdzonej wiadomości podawanej z ust do ust, często opatrzonej tendencyjnym komentarzem. Obawy te znajdowały potwierdzenie w fakcie wskazującym na to, że takie źródła wiedzy były początkowo zdecydowanie częściej wymieniane przez prze- * Bibliografia cytowanych badań patrz str

15 ciwników niż zwolenników członkostwa i powoływały się na nie osoby o niskim statusie zawodowym i edukacyjnym. Ta prywatna debata zdominowała pod koniec procesu przygotowań do referendum formalne źródła informowania i stała się ważnym czynnikiem stymulującym aktywność społeczną na rzecz promocji (ale też zanegowania) akcesji we wszystkich grupach społecznych: w miarę zbliżania się czerwcowej daty i wzrostu zainteresowania akcesją malała w świadomości badanych rola mediów, wzrastał krytycyzm wobec prowadzonej przez administrację państwa polityki informacyjnej i malało znaczenie opinii polityków, którym nie powiodło się zinstrumentalizowanie problematyki związanej z akcesją dla doraźnych celów politycznych. W listopadowym badaniu CBOS (CBOS/02/09) zdecydowana większość pytanych deklarowała zainteresowanie integracją, wśród nich zaledwie 17% wyrażało zdecydowanie duże zainteresowanie, a w dwa miesiące później, w styczniu, już blisko 30%, w maju zaś następnego roku odsetek wyrażających takie opinie znacznie przekroczył 50% odpowiadających. W kolejnych sondażach potwierdzano tezę, że poszukiwanie informacji na temat akcesji wiązało się z zainteresowaniami polityką, sprawami publicznymi, jak również (co znalazło potwierdzenie w wyniku czerwcowego referendum) z wyrobionymi postawami obywatelskimi, mierzonymi m.in. udziałem we wcześniejszych referendach i wyborach, a w zbliżającym się referendum akcesyjnym dodatkową motywacją odpowiedzialności za przyszłość kraju, niezależnie od deklaracji poparcia bądź odrzucenia członkostwa, orientacji czy sympatii politycznych. Świadectwem zainteresowania i wzrostu wiedzy na temat integracji były odsetki dobrych odpowiedzi na dwa pytania zadane w grudniowych badaniach (Ipsos/02/7, CBOS/02/21) dotyczące konkretnych dat: zakończenia negocjacji i przewidywanego terminu członkostwa. Tydzień przed datą konferencji w Kopenhadze 86% Polaków wiedziało o zbliżającym się zakończeniu procesu negocjacyjnego, w tym większość (46%) zadeklarowała, że słyszała wiele na ten temat. Blisko połowa biorących udział w badaniu (49%) potrafiła dobrze wskazać datę 1 maja 2004 r. jako termin wejścia Polski w struktury Unii Europejskiej. Wśród nich dominowali mieszkańcy miast średniej wielkości z regionu wielkopolskiego, emeryci i osoby z wyższym wykształceniem, menedżerowie i wykonujący wolne zawody. Można wnioskować, że wiedzę o konkretnych wydarzeniach stanowiących cezury procesu integracyjnego mieli początkowo bądź to regularni odbiorcy przekazów medialnych (radio, telewizja emeryci, bezrobotni, ludzie starsi), bądź te grupy badanych, których interesy zawodowe wiążą się z tym procesem (menedżerowie, wolne zawody, kadra kierownicza). Charakterystyczne, że relatywnie najsłabsze zainteresowanie i wiedzę na ten temat wykazywali ludzie młodzi, do dwudziestego czwartego roku życia. Było to ostrzeżenie dla odpowiedzialnych za politykę informacyjną sygnał obojętności tej grupy najmłodszych obywateli wobec toczącego się procesu, obojętności, która nie została przełamana do czasu referendum. 15

16 1.2. Poczucie poinformowania Jak relacjonowano wyżej, od połowy 2002 r. rosło zainteresowanie integracją, a wraz z nim zwiększył się odsetek osób oceniających swą wiedzę jako wystarczającą (24%) do dokonania świadomego wyboru w referendum (Aneks 1/Rys. 1). Stwierdzenia takie nie były równoznaczne z pozytywną samooceną poinformowania na temat członkostwa i jego następstw. Specyfika badań opinii nie pozwalała na ustalenie, jaki zakres i jakość wiedzy jest reprezentowany i oceniany przez respondentów. Fakt, że w okresie bezpośrednio poprzedzającym konferencję w Kopenhadze subiektywne poczucie dobrego poinformowania było wśród zwolenników i przeciwników zbliżone, pozwalał przewidywać, że nie samoocena własnej wiedzy jest źródłem obaw, niepewności czy niechęci wobec integracji, ale merytoryczna zawartość jej zasobów, będąca pochodną indywidualnego wyposażenia poszczególnych obywateli. W tym czasie opinii społecznej ogółu badanych lepiej znane były argumenty zwolenników niż przeciwników akcesji. Blisko trzecia część badanych wymieniała jedynie pozytywy członkostwa, znacznie mniej (17%) negatywy, a 33% pytanych potrafiło wskazać zarówno pozytywy, jak i negatywy członkostwa. Dla toczących się wówczas kampanii informacyjnych była to rekomendacja wskazująca, że osoby znające lepiej argumenty popierające członkostwo znacznie częściej deklarowały udział w referendum niż osoby bądź to Unii przeciwne, bądź nie potrafiące wskazać żadnych argumentów za bądź przeciw. Argumentacja popierająca członkostwo Polski w Unii Europejskiej skuteczniej motywowała do wykrystalizowania aktywnego stanowiska wobec tego procesu niż argumentacja negatywna. To rosnące poparcie pozwalało na przewidywania, że jeśli taka tendencja się utrzyma i znajdzie potwierdzenie w dalszych badaniach, będzie to argument dla dalszego kontynuowania i wzmocnienia pozytywnej polityki informacyjnej rządu, mającej na celu uzyskanie w referendum poparcia dla członkostwa. Poczucie słabego poinformowania deklarowane przez badanych w Polsce nie odbiegało i nadal nie odbiega od podobnych wyników uzyskiwanych w pozostałych krajach kandydujących do Unii. W badaniu Eurobarometru (Eurobarometr/03/8) blisko połowa (44%) ceniła nisko swoją wiedzę na temat Unii Europejskiej. Wśród Polaków dominowały opinie oceniające tę wiedzę jako umiarkowaną, a najwyższy odsetek dobrze poinformowanych odnotowano wśród obywateli Malty, Słowenii i Cypru, a więc w krajach funkcjonujących najpełniej już w ramach wspólnego rynku. Należy dodać, że niska samoocena Polaków nie miała bezpośredniego związku z przewidywaniami poparcia bądź odrzucenia członkostwa w referendum. Powstawało więc pytanie, co ostatecznie (jeśli nie wiedza o warunkach członkostwa) zadecyduje o wyborze, którego konsekwencje będą udziałem wszystkich Polaków. 16

17 W styczniu 2003 r. (Ipsos/03/8) po konferencji w Kopenhadze ustalono, że mimo ogólnej poprawy poczucia lepszego poinformowania, 64% odpowiadających oceniło, że niewiele wie na temat wynegocjowanych warunków, a 11% przyznało, że nic nie wie na ten temat. Brak zainteresowania, a zatem i wiedzy o warunkach członkostwa najczęściej demonstrowali ludzie młodzi między 18. a 29. rokiem życia, ale często uczący się czy studiujący oraz kobiety pracujące w domu. Co szczególnie niepokojące, w grupie słabo zorientowanych w tej kwestii dominowali również prywatni przedsiębiorcy i rolnicy. Bezpośrednio przed referendum (OBOP/03/10) grupę najsłabiej poinformowanych stanowiły kobiety pracujące w domu i najmłodsza generacja wyborców. Obie te grupy wykazywały najsłabszą motywację do udziału w referendum i aktywnego poparcia dla Unii. Można by na tej podstawie wnioskować, że tak ważny i podkreślany przez osoby starsze argument zapewnienia lepszej przyszłości dzieciom i wnukom nie został dostatecznie upowszechniony w tej grupie rodziców, ale również nie trafiał do (przewidywanego przez ogół) głównego beneficjenta integracji młodzieży. Tak więc warunki członkostwa były najsłabiej znane w tych środowiskach, których relatywnie w największym stopniu mają dotyczyć. Z innych sondaży wiadomo, że w społecznej świadomości istotnie wzrosło przekonanie o możliwościach dostępu do informacji. W raporcie z badania styczniowego (Pentor/03/3) dotyczącego dwóch wybranych środowisk, rolników i przedsiębiorców, ustalono, że rolnicy wykazują mniejsze zainteresowanie problematyką integracyjną, rzadziej też niż przedsiębiorcy sami poszukują informacji, które mogłyby zwiększyć ich szanse dobrego funkcjonowania na rynku rolniczym po uzyskaniu członkostwa. W raporcie z badania młodych rolników (UJ/ISP/03/3) ustalono, że blisko 60% badanych deklarowało zainteresowanie problematyką unijną, ale równocześnie jedynie 25% oceniło, że ich wiedza dotycząca integracji europejskiej jest wystarczająca. Może to oznaczać, że samoocena młodych rolników, którym przyjdzie podjąć wyzwania utrzymania swoich gospodarstw po uzyskaniu członkostwa, jest bardziej krytyczna, bo odnoszona do konkretnych obszarów związanych z praktyką wytwarzania i zbytu, a więc rentowności własnego przedsiębiorstwa rolnego. W raporcie z sondażu przeprowadzonego przez Komisję Europejską na temat Wspólnej Polityki Rolnej ustalono, że Polacy są najlepiej poinformowani w tej kwestii spośród obywateli wszystkich krajów kandydujących do UE. Na tle opinii ogółu społeczeństwa rolnicy (Pentor/03/3) pozostawali jako grupa wyrażająca największy sceptycyzm wobec akcesji, ujawniający się zarówno poprzez relatywnie słabsze deklaracje udziału w referendum, jak również przewidywania od- 17

18 dania głosów popierających akcesję. Porównanie ogółu mieszkańców wsi i zamieszkujących ośrodki wiejskie rolników wykazywało, że zainteresowanie rolników akcesją rosło i było większe niż ich sąsiadów nierolników. Analiza poczucia poinformowania mieszkańców wsi i rolników dowodziła, że rolnicy deklarowali słabsze poczucie poinformowania i oceniali w większości (40%), że nie mają dostatecznej wiedzy o następstwach członkostwa, tak by świadomie podjąć decyzję, czy i jak głosować w referendum. Jednakże odpowiedzi na pytania testujące konkretną wiedzę na temat: dopłat dla rolników, norm jakościowych produktów rolnych czy środków na rozwój infrastruktury wiejskiej wykazywały, że ich wiedza i zorientowanie jest lepsze i pełniejsze niż wiejskiej ludności nierolniczej. Nie bez znaczenie jest ustalenie wskazujące, że wbrew samoocenie rolników ich wiedzy i zainteresowania integracją oceniali oni dostępne informacje na ten temat lepiej niż mieszkańcy wsi; w opinii rolników były one liczniejsze, mniej powierzchowne i przekłamane i dla nich bardziej zrozumiałe. Zarówno jedni, jak i drudzy oceniali, że politycy nie mówią mieszkańcom wsi prawdy o unijnej przyszłości. I mieszkańcy wsi, i rolnicy deklarowali znajomość argumentów za i przeciw akcesji, ale częściej na znajomość argumentów przeciwnych integracji powoływali się rolnicy. W ocenie badanych księży (ISP/03/2) ich parafianie interesowali się integracją europejską, ale tylko 26% badanych księży sądziło, że parafianie popierają integrację. Większość księży była natomiast przekonana o związanych z integracją obawach parafian. Co czwarty ksiądz brał udział w spotkaniu, seminarium lub szkoleniu dotyczącym spraw integracji z UE, ale działania związane z referendum zamierzało podjąć jedynie około jednej trzeciej badanych. Znaczna część duchowieństwa nie planowała takich działań. Wśród księży, którzy przewidywali zaangażowanie się w działania związane z integracją, wymieniano takie jak: zachęcanie przyparafialnych stowarzyszeń i organizacji do organizowania dyskusji na ten temat; inicjowanie rozmów z wiernymi; propagowanie kultu patronów Europy. Praktyki rozpowszechniania materiałów informacyjnych na temat integracji europejskiej w kościołach nie spotkały się z aprobatą księży. W badaniu przeprowadzonym w maju (TNS OBOP/03/10), w czasie bezpośrednio poprzedzającym referendum, stwierdzono, że grupę najmłodszych respondentów charakteryzowało lepsze poczucie poinformowania niż zaledwie o kilka lat starszych ankietowanych, jak również bardziej pozytywna ocena publicznych form promocji integracji Polski z Unią (zabawy, festyny, akcje w hipermarketach). Były to imprezy, które lepiej zaspokajały potrzeby wspólnej zabawy, niż skłaniały do głębszej refleksji. Tym samym w ograniczonym zakresie przyczyniały się do poszerzania wiedzy o UE. Dla tej grupy zarówno kursy czy szkolenia specjalistyczne, jak i inicjatywy medialne (zarówno w radio, jak i w telewizji) okazały się mało atrakcyjne i najrzadziej wskazy- 18

19 wane jako źródła informacji. Emitowane spoty propagujące Unię w telewizji wzbudzały największy sprzeciw właśnie w tej grupie respondentów. Według wskazań tej grupy respondentów ich poglądy na temat członkostwa, które znalazły wyraz w referendum, zostały ukształtowane nie pod wpływem celowych działań informacyjnych, lecz głównie dzięki własnym przemyśleniom i wymianie poglądów w środowisku rówieśniczym. W najmłodszej grupie respondentów odnotowano najwyższą wśród ogółu badanych świadomość wagi głosu każdego obywatela. Również wśród nich najczęściej wyrażano niepokój o ostateczny wynik akceptujący członkostwo. Dane te stoją w pewnej sprzeczności z twierdzeniami badaczy społecznych broniącymi tezy o bierności młodych ludzi wobec spraw publicznych. Respondenci, którzy przekroczyli próg dwudziestego roku życia, czuli się gorzej poinformowani nie tylko od nieco młodszych od siebie, ale również od starszych i najstarszych. Trudno dziś orzec, czy był to wyraz dezaprobaty ogólnych warunków, w jakich znalazło się wielu z ich rówieśników w tym szczególnym okresie startu życiowego, czy też dowód zwiększonych (a nie zaspokojonych) potrzeb informacyjnych, niezbędnych do zniwelowania poczucia niepewności przed funkcjonowaniem w warunkach członkostwa. Wśród nich pozytywnie (w relacji do starszych generacji swojego środowiska) prezentowali się młodzi rolnicy, którzy czuli się od pozostałych rolników lepiej poinformowani, przygotowani do konkurencji na rynku unijnym, jak również częściej deklarowali udział w referendum i poparcie dla członkostwa 1.3. Źródła informacji W październiku 2002 r. (GFK/02/4) zadano pytanie o znajomość dostępnych źródeł informacji na temat Unii Europejskiej (Aneks 1/Rys. 2). W kolejności liczebności wskazań najczęściej wymieniano audycje telewizji publicznej (76%), wypowiedzi polityków odbierane zarówno poprzez media, jak i w bezpośrednich kontaktach (71%), audycje w radiu publicznym (49%) i poniżej 30%: programy telewizji komercyjnych, dodatki o Unii Europejskiej w prasie ogólnopolskiej, publiczne imprezy i spotkania poświęcone integracji i znacznie rzadziej prasę i media kościelne. Relatywnie często (16% odpowiedzi) wskazywano na Internet jako źródło informacji o Unii. Niepokojąco nisko oceniono działalność instytucji powołanych do propagowania wiedzy i informacji na temat Unii, takich jak: ośrodki edukacyjne przygotowujące do członkostwa, regionalne centra informacji europejskiej, fundacje i stowarzyszenia czy wojewódzkie biura integracji europejskiej. Jak już wspomniano, wśród najmłodszych mieszkańców małych miast odnotowano zainteresowanie informacjami dostępnymi zarówno w prasie lokalnej i broszurach, jak i w nielicznych materiałach propagowanych przez Kościół. Jak prognozowano wcześniej, rosło również znaczenie informacji 19

20 przekazywanej przez radio. W tym czasie zdecydowanie wzrosło (stosunku do badań z wiosny 2002 r.) poczucie dostępności informacji. Telewizja do końca trwania kampanii informacyjnych była w ocenie społecznej głównym źródłem informacji o członkostwie. Toteż w maju 83% (TNS OBOP/03/10) badanych odnotowało odbiór jakiegokolwiek programu TV związanego z problematyką Unii. Najczęściej programy takie zapamiętały osoby w średnim wieku (30 59 lat) mające wykształcenie średnie bądź wyższe, kierownicy bądź specjaliści, mieszkańcy średnich miast. Jedynie 31% oglądających przyznało, że treść i zaprezentowana w tych programach argumentacja wpłynęły na umocnienie bądź zmianę wcześniejszego stanowiska wobec akcesji. Jak wspomniano wcześniej, kolejne badania (GFK/02/5) potwierdzały tezę o rosnącym znaczeniu nieformalnych kanałów informacji o członkostwie Polski w UE. Zainteresowaniom młodzieży towarzyszył wzrost rangi radia jako ważnego źródła informacji o akcesji, ale w sondażach bezpośrednio poprzedzających referendum (TNS OBOP/03/10) nie odnotowano takich zainteresowań. W raporcie z tego badania podkreślano, że kluczowe znaczenie dla pozyskiwania informacji o członkostwie miały bezpośrednie kontakty środowiskowe, z natury rzeczy trudno poddające się weryfikacji. Toteż nie może dziwić, że w tej właśnie grupie wiekowej w odpowiedzi na pytanie o czynniki formujące wyobrażenia o następstwach członkostwa relatywnie częściej niż w innych środowiskach wskazywano na własne przemyślenia i opinie powstałe pod wpływem rozmów z rówieśnikami. Na informacje pochodzące z komunikatów radiowych wskazywali relatywnie najczęściej mieszkańcy Warszawy, legitymujący się wysokim statusem edukacyjnym, w wieku najwyższej aktywności zawodowej (40 49 lat). Prawdopodobnie informacje radiowe docierają do tej grupy głównie poprzez radia samochodowe. W kolejnym sondażu pytano, z jakich źródeł respondenci dowiedzieli się czegokolwiek o szansach bądź zagrożeniach związanych z polskim członkostwem w Unii Europejskiej, a zatem które ze wskazanych źródeł mogą być dla nich w przyszłości najbardziej wiarygodne. Zgodnie z przewidywaniami informacje specjalistyczne, zweryfikowane przez powołane do ich przygotowywania urzędy i instytucje, zawarte w broszurach czy materiałach edukacyjnych zyskały najlepszą ocenę. Docierały one głównie do relatywnie nielicznej grupy osób zajmujących wysoką pozycję społeczną, studentów, uczniów równocześnie poszukujących informacji w audycjach telewizyjnych, radiowych i materiałach zamieszczanych w Internecie. Była to więc nadal sytuacja umacniająca wiedzę poinformowanych, przy wciąż dalece niedostatecznym działaniu na rzecz osób słabo poinformowanych bądź dezinformowanych. Nadzieje udrożnienia kanałów takiej informacji towarzyszyły powoływaniu lokalnych ośrodków informacji europejskiej (RCIE, BIE, fundacje i stowarzyszenia) w małych ośrodkach miejskich, gdzie osoby o niższym wykształceniu i statusie społecznym (robotnicy, gospodynie domowe, rolnicy, emeryci) miały nadzieję na łatwiejszy dostęp do najprostszych informacji. Ostatecznie tak się nie stało. W kilka miesięcy po ich uruchomieniu na powołane lokalne 20

21 ośrodki informacji relatywnie najrzadziej wskazywali wymienieni wyżej i ludzie młodzi, uczniowie, studenci, którzy, wbrew oczekiwaniom, mogliby stanowić dominujące grupy współpracujące i korzystające z usług tych ośrodków. Zdecydowanie pozytywny odbiór społeczny zyskały akcje informacyjne prowadzone w hipermarketach zlokalizowanych w dużych miastach (patrz kampania informacyjna UKIE). Informacje pozyskiwane tą drogą to najczęściej broszury i ulotki (jak również gadżety baloniki, breloczki itp.) wskazywane przez młodzież i respondentów do trzydziestego roku życia. Jednakże należy zasygnalizować, że ostateczna ocena tych działań była zróżnicowana: najmłodsi respondenci traktowali je jako fanty, elementy gry czy zabawy, która nie skutkowała poszerzaniem ich wiedzy, gdy starsi od nich (od 25. do 29. roku życia), początkowo oceniający te akcje pozytywnie, z biegiem czasu byli coraz bardziej sceptyczni i krytyczni wobec trywialności treści, oceniając, że taka forma przekazu nie koresponduje z powagą decyzji, którą przyjdzie im podjąć w czasie referendum (TNS OBOP/03/10) Opis wybranych kampanii informacyjnych Poniżej przedstawiamy opis i oceny wybranych kampanii informacyjnych, które bądź to podlegały monitoringowi z ramienia Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, bądź ocenom medialnym. Jedynie cześć z nich miała charakter zwartych programów, które mogły być analizowane na podstawie powtarzalnych pomiarów demoskopowych. Kampania Biura Pełnomocnika Rządu ds. Referendum Europejskiego Adresatami rządowej kampanii informacyjnej przed referendum akcesyjnym były wszystkie środowiska zawodowe i społeczne, zwolennicy i przeciwnicy członkostwa Polski w UE, a także osoby nie mające wyrobionego poglądu w tej sprawie. Kampania miała na celu uświadomienie społeczeństwu polskiemu znaczenia decyzji referendalnej oraz zmobilizowanie obywateli do udziału w referendum i świadomego poparcia członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Cel ten zamierzano osiągnąć poprzez rzetelne informowanie społeczeństwa o wynegocjowanych warunkach polskiego członkostwa w UE, szansach i wyzwaniach wynikających z tego procesu. Kampania składała się z trzech etapów: Unia bez tajemnic Polska w Unii Europejskiej Od piątego do piątego 21