Program nauczania w liceum ogólnokszta càcym

Transkrypt

1 Cele nauczania Andrzej Czubaj, Janina Grzegorek, Andrzej Jerzmanowski, Rafa Skoczylas, Krzysztof Spalik, Krystyna Skwar o-soƒta, Jolanta Sotowska-Brochocka, Krzysztof Staroƒ, Tomasz Umiƒski Program nauczania w liceum ogólnokszta càcym KSZTA CENIE W ZAKRESIE ROZSZERZONYM Program nauczania dopuszczony do u ytku szkolnego przez ministra w aêciwego do spraw oêwiaty i wychowania na podstawie recenzji dr. Jacka Bieleckiego, mgr Urszuli Dàbrowskiej i mgr Joanny Szymaƒskiej i wpisany do wykazu programów dla liceum ogólnokszta càcego kszta cenie w zakresie rozszerzonym. Numer dopuszczenia: DKOS /02 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spó ka Akcyjna 1

2 SPIS TREÂCI Podstawa programowa kszta cenia ogólnego dla liceów profilowanych... 3 Podstawa programowa kszta cenia w profilach dla liceów profilowanych... 5 Informacje o Autorach... 7 Od Autorów Wprowadzenie Geneza programu Ogólna charakterystyka programu Adresaci programu Warunki realizacji programu Cele nauczania Kierunkowe cele nauczania biologii uzupe nione i uszczegó owione w stosunku do podstawy programowej Cele wychowawcze Materia nauczania Analiza podstawy programowej pod kàtem doboru materia u nauczania do programu Tematy lekcji z zakresem materia u nauczania Ramowy plan nauczania biologii w trzech latach ciàgu dydaktycznego Procedury osiàgania celów Zalecane strategie i metody nauczania biologii Zalecane formy organizacyjne Standard kszta cenia Standardy wymagaƒ w uj ciu operacyjnym Przyk adowe techniki kontroli osiàgni ç uczniów Przyk adowe narz dzia sprawdzania i oceniania osiàgni ç uczniów Propozycje wewnàtrzszkolnych procedur sprawdzania i oceniania osiàgni ç uczniów

3 Podstawa programowa PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTA CENIA OGÓLNEGO DLA LICEÓW PROFILOWANYCH (Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej Nr 61 Warszawa, dnia 19 czerwca 2001 r.) BIOLOGIA Za àcznik nr 4 Cele edukacyjne 1. Pog bianie rozumienia podstaw dzia- ania w asnego organizmu w stosunku do poziomu gimnazjalnego. 2. Kszta towanie podstawy odpowiedzialnoêci za zdrowie swoje i innych. 3. Rozumienie zale noêci istniejàcych w Êrodowisku przyrodniczym. 4. Rozumienie zale noêci cz owieka od Êrodowiska i wp ywu cz owieka na Êrodowisko. 5. Rozumienie potrzeby zachowania bioró norodnoêci. Zadania szko y 1. Umo liwienie uczniom zrozumienia zasad funkcjonowania w asnego organizmu. 2. Rozwijanie poczucia odpowiedzialnoêci za dzia ania podejmowane w najbli szym Êrodowisku. TreÊci nauczania 1. Organizm cz owieka jako zintegrowana ca oêç i prawid owe jego funkcjonowanie: 1) g ówne funkcje organizmu i struktury anatomiczne odpowiedzialne za wype nianie tych funcji, 2) wzajemne oddzia ywanie uk adów i homeostaza parametrów ustrojowych, np. sta a temperatura cia a, sta y sk ad p ynów ustrojowych (np. st enie glukozy we krwi, sta e ciênienie krwi), 3) mózg jako g ówny oêrodek kontrolno-integracyjny organizmu: zmys y, neuroprzekaêniki, plastycznoêç dzia- ania mózgu (rozwój, uczenie si, pami ç), stres, emocje i ich zaburzenia, osobowoêç, 4) uk ad odpornoêciowy i jego znaczenie dla zdrowia cz owieka, antygeny, przeciwcia a, cytokiny, szczepienia ochronne, alergie, przeszczepy, zaburzenia odpornoêci, 5) uk ad mi Êniowy i jego znaczenie dla prawid owego funkcjonowania cia- a, typy mi Êni, prawid owy rozwój umi Ênienia, predyspozycje do çwiczeƒ fizycznych, prozdrowotne znaczenie aktywnoêci fizycznej, szkodliwoêç dopingu, 6) rozwój cz owieka: pocz cie, rozwój zarodka i p odu, poród, rozwój noworodka, 7) czynniki chorobowe: wirusy, bakterie (antybiotyki), paso yty, trucizny, 8) choroba nowotworowa, onkogeneza i onkoprofilaktyka, 9) choroby uk adu krwionoênego,mia d yca, nadciênienie, zawa, profilaktyka chorób krà eniowych. 2. Od ywianie si cz owieka: 1) budowa i funkcja uk adu pokarmowego cz owieka, 2) g ówne sk adniki pokarmowe i ich êród a (bia ka, cukry, t uszcze), 3) dieta pe no- i niepe nowartoêciowa, aminokwasy egzogenne, witaminy, mikroelementy i ich êród a, 4) aminokwasy egzogenne, 5) zawartoêç energetyczna pokarmu, potrzeby energetyczne organizmu, koszty energetyczne wybranych form 3

4 Podstawa programowa aktywnoêci fizycznej, oty oêç, anoreksja i bulimia, 6) witaminy, mikroelementy i ich êród a. 3. Elementy genetyki: 1) budowa DNA, kod genetyczny, gen, synteza bia ek, genom cz owieka, 2) mutacje i czynniki mutagenne, 3) choroby dziedziczne i diagnostyka molekularna w medycynie, 4) zasady in ynierii genetycznej, zastosowanie biotechnologii. 4. Elementy ekologii i ochrony Êrodowiska: 1) ewolucja i ró norodnoêç biologiczna (genetyczna, gatunkowa i ekosystemów), pochodzenie cz owieka, znaczenie ró norodnoêci biologicznej dla cz owieka, 2) czynniki kszta tujàce ró norodnoêç biologicznà i sprzyjajàce jej utrzymywaniu si (ró norodnoêç siedlisk, zale noêci mi dzygatunkowe), 3) nowoczesne formy uprawy roêlin i nowe odmiany zwierzàt hodowlanych, korzyêci i zagro enia z punktu widzenia Êrodowiska i zdrowia (np. roêliny i zwierz ta transgeniczne). Osiàgni cia 1. ZnajomoÊç funkcji fizjologicznych ró nych uk adów organizmu ludzkiego. 2. Rozpoznawania zagro eƒ dla zdrowia cz owieka i znajomoêç zasad dzia ania na rzecz w asnego zdrowia. 3. Rozumienie zasad dziedziczenia; dostrzeganie korzyêci i zagro eƒ wynikajàcych z post pów w genetyce. 4. ZnajomoÊç przyczyn aktualnego Êrodowiska w skali lokalnej, krajowej, Êwiatowej oraz sposobów przeciwdzia ania niekorzystnym zmianom. 5. ÂwiadomoÊç wartoêci ró norodnoêci biologicznej. 4

5 Podstawa programowa Za àcznik nr 7 PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTA CENIA W PROFILACH DLA LICEÓW PROFILOWANYCH PROFIL PROAKADEMICKI (Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej Nr 61 Warszawa, dnia 19 czerwca 2001 r.) BIOLOGIA Cele edukacyjne 1. Poznanie zale noêci w funkcjonowaniu organizmów ywych na ró nych poziomach organizacji. 2. Poznanie teorii i praw biologicznych. 3. Poznanie przyk adowych metod badawczych i stosowanych w biologii. 4. Integracja wiedzy z ró nych dziedzin do wyjaêniania zjawisk biologicznych. 5. Rozumienie znaczenia nowoczesnych kierunków biologii dla post pu w biotechnologii i medycynie. 6. Uzyskanie ÊwiadomoÊci zagro eƒ cywilizacyjnych wynikajàcych z dzia alnoêci cz owieka. Zadania szko y 1. Wzbogacenie wiedzy i umiej tnoêci uczniów z uwzgl dnieniem ich dalszej drogi edukacyjnej. 2. Umo liwienie uczniom zapoznania si z metodami prawid owej obserwacji, analizy, prezentacji i interpretacji wyników badaƒ biologicznych. 3. Umo liwienie uczniom korzystania z ró nych êróde informacji do rozwiàzywania problemów biologicznych. 4. Umo liwienie uczniom projektowania doêwiadczeƒ biologicznych. TreÊci nauczania 1. Komórka podstawowa jednostka ycia: 1) chemiczne podstawy ycia: pierwiastki, wiàzania i zwiàzki organiczne o kluczowym znaczeniu dla organizmów, 2) organizacja komórki. 2. Energia i ycie: 1) enzymy i reakcje zachodzàce w komórce, 2) metabolizm: szlaki metaboliczne, katabolizm i anabolizm, 3) tlenowa produkcja ATP (mitochondria, oddychanie komórkowe), 4) beztlenowa produkcja ATP (fermentacja, kwas mlekowy), 5) fotosynteza. 3. Ró norodnoêç ycia na Ziemi: 1) klasyfikowanie organizmów, 2) przeglàd ró nych grup systematycznych: wirusy i bakterie, protisty, grzyby, roêliny, zwierz ta, 3) podstawowe czynnoêci yciowe ro- Êlin i zwierzàt: od ywianie, oddychanie, transport, wydalanie, koordynacja, rozmna anie. 4. Genetyka: 1) cykl komórkowy i chromosomy, 2) mitoza i mejoza, 3) podstawy dziedzicznoêci (regu y Mendla, dziedziczenie p ci, zale noêç mi dzy genotypem a fenotypem), 4) zapis i realizacja informacji genetycznej (DNA, kod genetyczny, transkrypcja i biosynteza bia ka, definicja genu, mutacje), 5) in ynieria genetyczna i sekwencjonowanie genomów. 5. Ewolucja: 1) koncepcja i dowody ewolucji, 2) mechanizmy ewolucji; Karol Darwin i teoria doboru naturalnego, rodzaje zmiennoêci, 3) zjawiska genetyczne w populacjach, 5

6 Podstawa programowa 4) powstawanie gatunków, 5) podstawowe prawid owoêci ewolucji, 6) pochodzenie i historia ycia na Ziemi, 7) antropogeneza. 6. Ekologia i biogeografia: 1) podstawowe poj cia i koncepcje ekologii, 2) zale noêci mi dzygatunkowe, 3) làdowe i wodne strefy ycia, 4) krà enie materii i przep yw energii w ekosystemie. 7. Biologia stosowana: 1) biotechnologia w przemyêle, rolnictwie i ochronie Êrodowiska, 2) biotechnologia oparta na modyfikacjach DNA, 3) problemy etyczne zwiàzane ze stosowaniem nowoczesnych biotechnologii. Osiàgni cia 1. ZnajomoÊç budowy i procesów yciowych u przedstawicieli ró nych grup systematycznych roêlin i zwierzàt. 2. Umiej tnoêç wyjaêniania zwiàzków mi dzy strukturà a funkcjà na ró nych poziomach organizacji ywych organizmów. 3. Postrzeganie funkcjonowania organizmu jako zintegrowanego uk adu. 4. Umiej tnoêç analizowania zale noêci mi dzy Êrodowiskiem yciowym organizmów a ich budowà i funkcjonowaniem. 5. Umiej tnoêç wyjaêniania zjwisk: zmiennoêci, dziedziczenia i ewolucji oraz zwiàzków zachodzàcych mi dzy nimi. 6. Umiej tnoêç analizowania zmian zachodzàcych w Êrodowisku, oceniania ich skutków oraz odnajdywania sposobów naprawy szkód. 7. Pos ugiwanie si terminologià biologicznà. 8. Umiej tnoêç prowadzenia obserwacji i eksperymentów z zastosowaniem metod poznania naukowego. 9. Umiej tnoêç wykorzystywania ró nych êróde wiedzy do wyjaêniania zjawisk i procesów biologicznych oraz formu owania i uzasadniania w asnych opinii. 6

7 Informacja o Autorach Informacje o Autorach dr ANDRZEJ CZUBAJ Jest adiunktem w Instytucie Zoologii UW. Kieruje Pracownią Mikroskopii Elektronowej. Zajmuje się biologią komórki i histologią porównawczą zwierząt. Jest autorem licznych prac naukowych, podręczników szkolnych i akademickich. mgr JANINA GRZEGOREK Jest kierownikiem Wydziału Sprawdzianów i Egzaminów Szkolnych w Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej w Warszawie. Wiele lat uczyła biologii w Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie. Była członkiem Ogólnopolskiej Grupy Biologów Programu Nowa Matura, odpowiedzialnej za wdrożenie nowej formuły egzaminu maturalnego z biologii. Jest autorką podręczników szkolnych i zbiorów zadań z biologii. prof. hr hab. ANDRZEJ JERZMANOWSKI Jest profesorem na Wydziale Biologii UW i w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie oraz badaczem międzynarodowym w Howard Hughes Medical Institute w USA. Kieruje Pracownią Biologii Molekularnej Roślin. Jest autorem wielu prac naukowych z dziedziny biologii molekularnej i genetyki roślin. Jest autorem i współautorem podręczników akademickich i szkolnych, książek popularnonaukowych oraz artykułów na tematy związane ze współczesną biologią. W 1995 roku otrzymał Nagrodę im. Hugo Steinhausa za książkę Geny i ludzie uznaną za najlepszą polską książkę popularnonaukową (WSiP, Warszawa 1994). Jest członkiem Rady Programowej w Centralnej Komisji Egzaminacyjnej w Warszawie. dr RAFAŁ SKOCZYLAS Jest adiunktem w Instytucie Zoologii Wydziału Biologii UW. W Zakładzie Fizjologii Zwierząt Kręgowych zajmuje się fizjologią porównawczą zwierząt, głównie płazów i gadów. Jest autorem wielu prac naukowych, książek popularnonaukowych i artykułów. prof. dr hab. KRYSTYNA SKWARŁO-SOŃTA Jest profesorem na Wydziale Biologii UW. W Zakładzie Fizjologii Zwierząt Kręgowych Instytutu Zoologii zajmuje się fizjologią porównawczą zwierząt, głównie neuroimmunologią i regulacją hormonalną. Jest autorką wielu prac naukowych, książek popularnonaukowych i artykułów. 7

8 PROGRAM NAUCZANIA Jest wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, oraz Neuroimmunological Society. Jest także Prodziekanem Wydziału Biologii UW. prof. dr hab. JOLANTA SOTOWSKA-BROCHOCKA Jest profesorem na Wydziale Biologii UW oraz kierownikiem Zakładu Fizjologii Zwierząt Kręgowych Instytutu Zoologii. Zajmuje się fizjologią porównawczą zwierząt, głównie neuroendokrynologią. Jest autorką wielu prac naukowych, książek popularnonaukowych i artykułów. Jest wiceprezesem Warszawskiego Oddziału Towarzystwa Biologii Rozrodu, a także członkiem Komitetu Głównego Olimpiady Biologicznej. dr KRZYSZTOF SPALIK Jest adiunktem w Instytucie Botaniki UW. Specjalizuje się w ekologii i systematyce roślin. Prowadzi zajęcia z botaniki i metod edukacji przyrodniczej dla studentów oraz nauczycieli. Jest autorem licznych prac naukowych i popularnonaukowych oraz współautorem podręczników szkolnych. Jest Redaktorem Naczelnym czasopisma dla nauczycieli Biologia w Szkole. prof. dr hab. KRZYSZTOF STAROŃ Jest profesorem Wydziału Biologii UW. Kieruje Zakładem Biologii Molekularnej. Jest autorem wielu prac naukowych z dziedziny biochemii i biologii molekularnej, podręczników akademickich, szkolnych i książek popularnonaukowych. prof. dr hab. TOMASZ UMIŃSKI Jest profesorem Wydziału Biologii UW. Zajmuje się zoologią. Jest autorem wielu prac naukowych, podręczników szkolnych, książek popularnonaukowych i artykułów. Jego książka Ekologia, środowisko, przyroda. Podręcznik dla szkół średnich (WSiP, Warszawa 1995) została dwukrotnie nagrodzona: w 1995 roku Wyróżnieniem w Konkursie Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek na Najładniejszą Książkę Roku i w 1996 roku Nagrodą II stopnia Ministra Ochrony Środowiska, Gospodarki Wodnej, Geologii, Leśnictwa i Ochrony Przyrody. Jest konsultantem zoologicznym polskiej edycji National Geographic. 8

9 Od autorów Od Autorów Cykl edukacyjny Biologia. Kształcenie w zakresie rozszerzonym składa się z: programu nauczania, trzech części podręcznika odpowiednio dostosowanych do realizacji programu nauczania w klasie I, II i III, liceum ogólnokształcącego, trzech części poradnika dla nauczyciela ściśle skorelowanych z częściami podręcznika i odpowiednio dostosowanych do realizacji treści kształcenia w trzech latach cyklu szkolnego. Zdaniem autorów publikacje przygotowane dla uczniów i nauczycieli powinny umożliwić taką organizację procesu dydaktycznego, która zapewni bardzo dobre przygotowanie uczniów do egzaminu maturalnego z biologii. Wynika to z faktu, że: program nauczania uwzględnia wszystkie założenia podstawy programowej na ten etap kształcenia, trzy części podręcznika są dostosowane do rozkładu treści kształcenia określonej w programie nauczania i uwzględniają najnowszą wiedzę biologiczną, trzy części poradnika dla nauczyciela uwzględniają wskazówki metodyczno-merytoryczne ułatwiające odpowiednią organizację procesu dydaktycznego. Ten program nauczania jest publikacją, która oprócz typowych elementów programu nauczania, uwzględnia najnowszą wiedzę zarówno z zakresu metodyki nauczania biologii, jak i pomiaru dydaktycznego, co powinno ułatwić skuteczne prowadzenie procesu dydaktycznego oraz przyzwyczajanie uczniów do kryterialnego oceniania ich osiągnięć. Aby ułatwić nauczycielom przygotowanie uczniów do egzaminu maturalnego z biologii, autorzy cyklu przygotowali w programie nauczania zasady konstrukcji zadań egzaminacyjnych, w podręczniku przykłady tych zadań dla uczniów, a w poradniku propozycje zadań egzaminacyjnych do wykorzystania przez nauczyciela. 9

10 10 PROGRAM NAUCZANIA

11 Wprowadzenie Wprowadzenie Geneza programu Prezentowany program nauczania biologii powstał w związku z reformą polskiego systemu edukacji rozpoczętą 1 września 1999 roku. Istotnym elementem reformy, mającej na celu podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, wyrównanie szans edukacyjnych oraz zasadniczą poprawę jakości edukacji w Polsce, jest wprowadzenie nowej struktury szkolnictwa. W zreformowanej strukturze systemu szkolnego znajdują się: placówki wychowania przedszkolnego, sześcioletnie szkoły podstawowe, trzyletnie gimnazja, trzyletnie licea ogólnokształcące i profilowane, czteroletnie technika i szkoły zawodowe, szkoły policealne i szkoły wyższe. Nowe liceum ogólnokształcące, które rozpoczyna funkcjonowanie od 1 września 2002 roku jest szkołą, powstałą na podbudowie programowej gimnazjum. Założenia programowo-organizacyjne tej szkoły zostały przygotowane tak, aby jej absolwenci mogli podjąć pracę, kontynuować naukę w szkole policealnej lub, po zdaniu egzaminu maturalnego ubiegać się o przyjęcie na wybrany kierunek studiów. Ze względu na powyższe założenia, w liceum ogólnokształcącym kształcenie odbywa się w dwóch obszarach: kształcenie w zakresie podstawowym, kształcenie w zakresie rozszerzonym. Niniejszy program nauczania biologii przeznaczony do kształcenia w zakresie rozszerzonym został przygotowany dla uczniów, którzy zamierzają zdawać egzamin maturalny z biologii Ogólna charakterystyka programu Uczniowie liceum ogólnokształcącego, którzy przygotowują się do egzaminu maturalnego z biologii powinni mieć możliwość przyswojenia wiadomości i wykształcenia umiejętności w takim zakresie, aby sprostać standardom wymagań egzaminacyjnych z tego przedmiotu. Dlatego, program nauczania: 11

12 PROGRAM NAUCZANIA obejmuje wszystkie cele edukacyjne, cały zakres treści i wszystkie osiągnięcia określone dla biologii w Podstawie programowej kształcenia w profilach dla liceów profilowanych i Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla liceów profilowanych; nawiązuje do wiadomości i umiejętności uczniów nabytych na lekcjach biologii w gimnazjum, odpowiednio je poszerzając i rozwijając; podkreśla praktyczny aspekt wiedzy biologicznej, jej użyteczność w rozwiązywaniu problemów życia codziennego; uwzględnia najnowsze osiągnięcia naukowe (aktualizuje wiedzę biologiczną prezentowaną w dotychczasowych programach nauczania biologii dla szkół średnich); umożliwia wdrażanie uczniów do samodzielnej pracy, doświadczalnego poznawania zjawisk biologicznych, poszukiwania informacji w różnych źródłach, krytycznej oceny faktów, uzasadniania opinii i sądów na temat zdrowia, ochrony przyrody i środowiska oraz wykorzystywania rezultatów współczesnych badań biologicznych dzięki zalecanym formom realizacji; umożliwia ćwiczenie technik udzielania odpowiedzi na polecenia w zadaniach egzaminacyjnych dzięki zalecanym formom ewaluacji osiągnięć uczniów. Podsumowując: nauczanie uczenie się biologii zgodnie z zaleceniami programu, przy korzystaniu z trzech części podręcznika Biologia daje szansę pełnego przygotowania młodzieży do egzaminu maturalnego Adresaci programu Adresatami programu są w jednakowym stopniu uczniowie i nauczyciele. Uczniowie rozpoczynający naukę w liceum ogólnokształcącym to 16-latkowie, którzy ukończyli gimnazjum. Wśród nich przypuszczalnie znajdą się tacy, którzy są zdecydowani kontynuować naukę w szkołach wyższych, lub tacy, którzy nie mają jeszcze sprecyzowanych planów na przyszłość. Z powyższych względów, program nauczania biologii zapewnia takie nauczanie-uczenie się tego przedmiotu, które zaspokoi oczekiwania różnych grup uczniów, tzn.: umożliwi opanowanie wiadomości i kształcenie umiejętności praktycznych, przydatnych w codziennym życiu, co jest szczególnie ważne dla tych, którzy zakończą edukację biologiczną na tym etapie nauki; może przyczynić się do pogłębienia zainteresowania tą dyscypliną naukową u uczniów, którzy, wstępując do liceum, nie dokonali jeszcze wyboru dalszej drogi kształcenia; umożliwi opanowanie wiedzy biologicznej i technik egzaminowania w takim zakresie, aby uczniowie bezproblemowo zdali egzamin maturalny z biologii. Nauczyciele biologii podejmujący pracę w liceum ogólnokształcącym powinni bardzo dokładnie przeanalizować założenia programowo-organizacyjne szkoły, aby uświadomić sobie jej specyfikę w porównaniu z dotychczas funkcjonującymi szkołami średni- 12

13 Wprowadzenie mi, a także określić relacje między kształceniem w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Oprócz tego, są zobowiązani znać podstawę programową biologii w gimnazjum, aby ocenić poziom wiedzy biologicznej uczniów rozpoczynających naukę w liceum ogólnokształcącym. Pewną informacją o poziomie wiedzy uczniów będą wyniki egzaminu gimnazjalnego, które zostaną udostępnione szkołom. Niniejszy program znacznie ułatwi przygotowanie i realizację planu pracy dydaktyczno-wychowawczej w liceum ogólnokształcącym, ponieważ: określa zakres treści nauczania biologii w odniesieniu do podstawy programowej; proponuje tematyczny rozkład treści nauczania z uwzględnieniem celów i procedur osiągania celów nauczania; uwzględnia współczesną wiedzę z metodyki nauczania biologii; podaje propozycję wymagań wewnątrzszkolnych, w celu ułatwienia ewaluacji osiągnięć uczniów; prezentuje sposoby sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów zgodnie z zasadami pomiaru dydaktycznego Warunki realizacji programu Program nauczania biologii jest przygotowany do realizacji całej treści nauczania w ciągu minimum 7 godzin tygodniowo w cyklu kształcenia. Autorzy tego cyklu edukacyjnego są zdania, że nauczanie-uczenie się biologii kształcenie w zakresie rozszerzonym powinno rozpocząć się już w klasie pierwszej liceum ogólnokształcącego. Ze względu na to, najbardziej zasadny rozkład treści kształcenia z tego przedmiotu powinien być następujący: 3 godziny tygodniowo w klasie I na realizację zagadnień dotyczących budowy i przeglądu systematycznego organizmów; 3 godziny tygodniowo w klasie II na realizację zagadnień z zakresu fizjologii i genetyki; 2 godziny w klasie trzeciej (do końca marca) na realizację zagadnień z zakresu ewolucjonizmu i ekologii. Wskazane jest, aby licea ogólnokształcące miały pracownie biologiczne wyposażone w podstawowe pomoce dydaktyczne do nauczania i uczenia się biologii, takie jak: lupy, binokulary, mikroskopy świetlne; zielniki, preparaty makroskopowe roślin i zwierząt, zakonserwowane rośliny i drobne zwierzęta; szkielety zwierząt; preparaty z zakonserwowanymi narządami zwierząt; preparaty mikroskopowe bakterii, protistów, tkanek roślinnych i zwierzęcych, przekrojów przez wybrane narządy/organy zwierząt i roślin; plansze (tablice graficzne) ze schematami budowy anatomicznej i procesów życiowych organizmów; 13

14 PROGRAM NAUCZANIA foliogramy ze szczegółami budowy organizmów i fazogramy z etapami procesów metabolicznych oraz fizjologicznych; modele, np. szkieletu człowieka, budowy DNA, oka, ucha; podstawowy sprzęt laboratoryjny; sprzęt audiowizualny (rzutniki pisma, magnetowidy, komputery), filmy dotyczące procesów życiowych oraz z ekologii i ochrony przyrody, programy edukacyjne na płytach CD oraz DVD. Młodzież powinna mieć możliwość korzystania z biblioteki wyposażonej w książki biologiczne (np. atlasy, encyklopedie) oraz z internetu. Program nauczania tego przedmiotu powinni realizować nauczyciele z przygotowaniem pedagogicznym po studiach wyższych z zakresu biologii. 14

15 Cele nauczania Cele nauczania Kierunkowe cele nauczania biologii uzupe nione i uszczegó owione w stosunku do podstawy programowej We współczesnej dydaktyce wyróżnia się dwa poziomy celów nauczania: wiadomości (zapamiętanie i rozumienie), umiejętności (stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych i problemowych). Aby cele kierunkowe były czytelne dla nauczyciela, sformułowano je bardziej szczegółowo niż w podstawie programowej oraz powiązano z głównymi zagadnieniami materiału nauczania. Formułując cele, kierowano się także założonymi efektami końcowymi, czyli osiągnięciami ucznia określonymi w podstawie programowej. Poziom I wiadomoêci W wyniku realizacji programu nauczania biologii uczeń powinien wykazać się wiadomościami dotyczącymi: zasad metodologii badań biologicznych; budowy chemicznej organizmów; organizacji komórki, budowy i funkcji organelli komórkowych; specjalizacji komórek tworzących tkanki roślinne i zwierzęce; zasad klasyfikowania organizmów; zróżnicowania świata organicznego; charakterystycznych cech budowy i biologii wirusów, bakterii, protistów, poszczególnych grup roślin, grzybów oraz zwierząt; procesów metabolicznych; procesów fizjologicznych; zasad dziedziczenia; zapisu i realizacji informacji genetycznej; koncepcji i mechanizmów ewolucji świata organicznego; zjawisk genetycznych w populacjach; pochodzenia i historii życia na Ziemi; funkcjonowania populacji, biocenoz i ekosystemów; rozmieszczenia organizmów na kuli ziemskiej; biotechnologii. 15

16 Poziom II umiej tnoêci PROGRAM NAUCZANIA W wyniku realizacji programu nauczania biologii uczeń powinien opanować umiejętności: określania związku między budową i funkcją: związków organicznych, organelli, komórek, tkanek, narządów oraz układów narządów; porównywania budowy i funkcji: związków organicznych, organelli, komórek, tkanek, narządów oraz układów narządów; wykazywania różnorodności świata organicznego; określania charakterystycznych cech budowy organizmów z poszczególnych jednostek systematycznych; klasyfikowania organizmów zgodnie z przyjętymi kryteriami; rozpoznawania (identyfikowania) organizmów z poszczególnych jednostek systematycznych; porównywania budowy i biologii organizmów; wykazywania zależności między organizmami a środowiskiem; wskazywania sposobów adaptacji organizmów do środowiska; wykazywania znaczenia gospodarczego organizmów z różnych jednostek systematycznych; wyjaśniania procesów przemiany materii i energii w komórce; analizowania procesów fizjologicznych ze zwróceniem uwagi na ich lokalizację, etapy i znaczenie w funkcjonowaniu organizmów; wykazywania zależności między procesami metabolicznymi i fizjologicznymi; przedstawiania sposobów współdziałania narządów w poszczególnych układach narządów oraz układów narządów w organizmach roślin i zwierząt; wskazywania sposobów koordynacji procesów życiowych; analizowania przyczyn nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmów; przedstawiania sposobów profilaktyki zdrowotnej; uzasadniania, że każdy organizm jest integralną całością; wyjaśniania procesów genetycznych na poziomie molekularnym i organizmalnym; analizowania uwarunkowań genetycznych niektórych chorób; wyjaśniania zjawiska zmienności genetycznej organizmów; prezentowania koncepcji dotyczących ewolucji świata organicznego; wykazywania zależności między organizmami; wyjaśniania zasad funkcjonowania biocenoz i ekosystemów; wykazywania zależności między człowiekiem a przyrodą i środowiskiem; wartościowania oddziaływań człowieka na przyrodę i środowisko; uzasadniania konieczności ochrony przyrody i środowiska; wykazywania roli biotechnologii w gospodarce i życiu człowieka; wyszukiwania informacji z różnych źródeł i ich wykorzystywania do wyjaśniania zjawisk i procesów biologicznych; krytycznej oceny informacji docierających z różnych źródeł; formułowania i uzasadniania własnych opinii i sądów; stosowania terminologii biologicznej; 16

17 Cele nauczania wartościowania działań dotyczących ważnych społecznie spraw zdrowia, środowiska i wykorzystania badań naukowych; projektowania doświadczeń, formułowania problemów badawczych i stawiania hipotez; przeprowadzania obserwacji i doświadczeń; analizowania wyników obserwacji i doświadczeń; rozwiązywania przykładowych zadań egzaminacyjnych Cele wychowawcze Biologia jest przedmiotem, który umożliwia realizację wielu ważnych celów wychowawczych. W wyniku realizacji programu nauczania biologii uczeń powinien: świadomie stosować zasady zdrowego trybu życia i profilaktyki zdrowotnej; przewidywać skutki stosowania używek (papierosów, alkoholu, narkotyków); doceniać rolę przyrody w życiu człowieka, być wrażliwym na jej piękno i rozumieć potrzebę zachowania różnorodności biologicznej; dbać o stan przyrody i środowiska; podejmować działania na rzecz ochrony przyrody i środowiska, skłaniać innych do takich działań; rozwijać zainteresowania przyrodnicze, aktywnie poznawać przyrodę poprzez obserwacje i doświadczenia; umieć krytycznie oceniać rolę człowieka w przyrodzie; odróżniać fakty i uznane teorie naukowe dotyczące problemów biologicznych od subiektywnych opinii i sądów. Pełna realizacja celów nauczania będzie możliwa, jeżeli szkoła spełni zadania uwzględnione w podstawie programowej, czyli umożliwi uczniom: wzbogacenie wiedzy i umiejętności z uwzględnieniem ich dalszej drogi edukacyjnej, zapoznanie się z metodami właściwej obserwacji, analizy, prezentacji i interpretacji badań biologicznych, korzystanie z różnych źródeł informacji, projektowanie doświadczeń biologicznych. 17

18 PROGRAM NAUCZANIA 3. Materia nauczania 3.1. Analiza podstawy programowej pod kàtem doboru materia u nauczania do programu Autorzy przygotowując materiał nauczania do programu biologii w liceum ogólnokształcącym kształcenie w zakresie rozszerzonym wyszli z założenia, że należy: nawiązać do treści nauczania zawartych w podstawie programowej dla gimnazjum, ustalić logiczny układ treści nauczania i uszczegółowić materiał nauczania określony w podstawie programowej biologii. Z powyższych względów treść nauczania w tym programie została podzielona na 10 działów, odpowiednio nawiązujących do podstawy programowej. Układ działów nauczania przedstawiono w poniższej tabeli. Tytu dzia u Odniesienie do Podstawy programowej kszta cenia w profilach dla liceów profilowanych Komórka: Komórka podstawowa jednostka podstawo- życia: wa jednost- chemiczne podstawy życia: ka życia pierwiastki, wiązania i związki organiczne o kluczowym znaczeniu dla organizmów, organizacja komórki. Genetyka: cykl komórkowy i chromosomy, mitoza i mejoza. Różnorod- Różnorodność życia na Ziemi: ność orga- klasyfikowanie organizmów, nizmów przegląd poszczególnych grup: na Ziemi wirusy i bakterie, protisty, grzyby, rośliny, zwierzęta. Przemiany Energia i życie: materii enzymy i reakcje zachodzące i energii w komórce, w komórce metabolizm: szlaki metaboliczne, katabolizm i anabolizm, Odniesienie do Podstawy programowej kszta cenia ogólnego dla liceów profilowanych Elementy genetyki budowa DNA. 18

19 Materia nauczania Tytu dzia u Odniesienie do Podstawy programowej kszta cenia w profilach dla liceów profilowanych Odniesienie do Podstawy programowej kszta cenia ogólnego dla liceów profilowanych tlenowa produkcja ATP (mitochondria, oddychanie komórkowe), beztlenowa produkcja ATP (fermentacja, kwas mlekowy), fotosynteza. Genetyka: zapis i realizacja informacji genetycznej (DNA, kod Elementy genetyki: genetyczny, transkrypcja kod genetyczny, gen, synteza i biosynteza białka, definicja białek, genu, mutacje). mutacje i czynniki mutogenne. Fizjologia Różnorodność życia na Ziemi: Organizm człowieka jako zwierząt podstawowe czynności życiowe zintegrowana całość i jego z elemen- zwierząt: odżywianie, oddychanie, prawidłowe funkcjonowanie: tami fizjo- transport, wydalanie, koordynacja, główne funkcje organizmu logii czło- rozmnażanie. i struktury anatomiczne wieka odpowiedzialne za wypełnianie tych funkcji; wzajemne oddziaływanie układów i homeostaza parametrów ustrojowych, (np. stała temperatura ciała, stały skład płynów ustrojowych, np. stężenia glukozy we krwi, stałe ciśnienie krwi); mózg, jako główny ośrodek kontrolno-integracyjny organizmu; zmysły, neuroprzekaźniki, plastyczność działania mózgu (rozwój, uczenie się, pamięć), stres, emocje i ich zaburzenia, osobowość; układ odpornościowy i jego znaczenie dla zdrowia człowieka, antygeny, przeciwciała, cytokiny, szczepienia ochronne, alergie, przeszczepy, zaburzenia odporności; układ mięśniowy i jego znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ciała, typy mięśni, prawidłowy rozwój umięśnienia, predyspozycje do ćwiczeń fizycznych, prozdrowotne znaczenie aktywności fizycznej, szkodliwość dopingu; 19

20 PROGRAM NAUCZANIA Tytu dzia u Odniesienie do Podstawy programowej kszta cenia w profilach dla liceów profilowanych Odniesienie do Podstawy programowej kszta cenia ogólnego dla liceów profilowanych rozmnażanie się człowieka, poczęcie, rozwój zarodka i płodu, poród, rozwój noworodka; czynniki chorobowe: wirusy, bakterie (antybiotyki), pasożyty, trucizny; choroba nowotworowa, onkogeneza i onkoprofilaktyka; choroby układu krwionośnego, miażdżyca, nadciśnienie, zawał, profilaktyka chorób, krążeniowych. Odżywianie się człowieka: budowa i funkcja układu pokarmowego człowieka; główne składniki pokarmowe i ich źródła (białka, cukry, tłuszcze); dieta pełno- i niepełnowartościowa; aminokwasy egzogenne; zawartość energetyczna pokarmu, potrzeby energetyczne organizmu, koszty energetyczne wybranych form aktywności fizycznej, otyłość, anoreksja, bulimia; witaminy, mikroelementy i ich źródła Fizjologia Różnorodność życia na Ziemi: roślin podstawowe czynności życiowe roślin: odżywianie, oddychanie, transport, koordynacja, rozmnażanie. Genetyka Genetyka: Elementy genetyki: podstawy dziedziczności (reguły genom człowieka, Mendla, dziedziczenie płci, choroby dziedziczne i diagnoszależność między genotypem tyka molekularna w medycynie. a fenotypem). Ewolucja Ewolucja: Elementy ekologii i ochrony życia koncepcja i dowody ewolucji, me- środowiska: na Ziemi chanizmy ewolucji; Karol Darwin ewolucja i różnorodność bioloi teoria doboru naturalnego, ro- giczna (genetyczna, gatunkowa dzaje zmienności, i ekosystemów), pochodzenie zjawiska genetyczne w populacjach, człowieka, znaczenie różno- powstawanie gatunków, rodności biologicznej dla podstawowe prawidłowości ewolucji, człowieka. pochodzenie i historia życia na Ziemi, antropogeneza. 20