I PROMOTOREM ZDROWIA?

Transkrypt

1 Krzysztof Przewoźniak JAK ZOSTAĆ RZECZNIKIEM I PROMOTOREM ZDROWIA? Warsztaty dla słuchaczy Interdyscyplinarnej Szkoły Promocji Zdrowia Seniorów, Collegium Civitas, Pałac Kultury i Nauki, Warszawa, lipiec-wrzesień 2014

2 PROMOCJA ZDROWIA: JEJ MIEJSCE W ŻYCIU SPOŁECZNYM I OCHRONIE ZDROWIA

3 Zdrowie i edukacja siły napędowe rozwoju społecznego Rozwój społeczno-ekonomiczny kraju jest w dużej mierze uwarunkowany stanem zdrowia społeczeństwa i jego poziomem edukacyjnym. Oczekiwana długość życia, uznawana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za jeden z najważniejszych, syntetycznych wskaźników oceny stanu zdrowia ludności, i liczba lat edukacji są dwoma z trzech najważniejszych elementów składowych Wskaźnika Rozwoju Społecznego ONZ (ang. Human Development Index). Badania Banku Światowego wskazują, że bez inwestowania w zdrowie i edukację społeczeństwa nie ma możliwości trwałego przyspieszenia rozwoju ekonomicznego państwa. Źródło: World Bank World Development Report 1993 : Investing in Health. New York: Oxford University Press. World Bank. 3

4 Czynniki socjoekologiczne a stan zdrowia Utrzymanie lub poprawa zdrowia zależą przede wszystkim od czynników psychospołecznych i ekonomicznych, w tym postaw zdrowotnych i stylu życia człowieka. W 1974 r. Lalonde wyróżnił 4 główne grupy czynników mających wpływ na stan zdrowia ludności, definiując je w kategoriach tzw. pól (obszarów) zdrowotnych: 1/ obszar biologii i genetyki, 2/ obszar zachowań i stylu życia, 3/ obszar wpływu środowiska (czynniki ekonomiczne, społeczne, kulturowe i fizyczne), 4/ obszar organizacji systemu ochrony zdrowia. Źródło: Lalonde M. A New Perspective on the Health of Canadians; A Working Document; Information. Canada, Ottawa,

5 5 Wpływ pól Lalonde a na stan zdrowia społeczeństwa Stan zdrowia zależy w: 50-60% od stylu życia 20% od czynników środowiskowych 20% od czynników genetycznych 10-15% od opieki zdrowotnej Źródło: Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej: Narodowy Program Zdrowia , MZiOS, Warszawa 1996.

6 Najważniejsze czynniki warunkujące udane, szczęśliwe życie, Polska 1992 vs (%) Zdrowie 59,6 (1) 65,3 (1) Udane małżeństwo 56,3 (2) 50,3 (2) Dzieci 52,3 (3) 46,1 (3) Praca 26,6 (5) 32,1 (4) Pieniądze 37,2 (4) 29,0 (5) Opatrzność, Bóg 16,7 (6) 12,9 (6) Przyjaciele 4,7 (9) 10,6 (7) Uczciwość 12,3 (7) 9,4 (8) Źródło: dane z 1992 r. Czapiński, 1998; dane z 2013 r. Diagnoza Społeczna 2013; cyt. za: Czapiński J, Panek T. Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa

7 Analfabetyzm zdrowotny i promocja zdrowia Jedną z głównych przyczyn złego stanu zdrowia jest analfabetyzm zdrowotny, czyli niewiedza na temat czynników kształtujących zdrowie, brak umiejętności budowania kondycji zdrowotnej i poprawy zdrowia, a także korzystania z praw obywatelskich w tym zakresie. Promocja zdrowia i rzecznictwo zdrowotne są podstawowymi narzędziami, które mogą to zmienić przyczyniając się do pogłębienia wiedzy o zdrowiu, poszerzenia umiejętności jego ochrony, korzystnych zmian w zachowaniach zdrowotnych, a w konsekwencji do poprawy zdrowia. Źródło: Nutbeam, D. Health literacy as a public health goal: a challenge for contemporary health education and communication strategies into the 21st century, Health Promotion International, 2000

8 Analfabetyzm zdrowotny w Polsce: wyniki Narodowego Testu Zdrowia 80% Polaków nie wie, jaki ma poziom cholesterolu we krwi 70% nie zna poziomu glukozy we krwi Jedynie 46% ma prawidłową masę ciała 40% nie zna wysokości swego ciśnienia tętniczego 44% może mieć rodzinne predyspozycje do chorób przewlekłych Źródło: Narodowy Test Zdrowia badanie internetowe zrealizowane przez Onet.pl we współpracy z Katedrą i Kliniką Chorób Wewnętrznych, Nadciśnienia Tętniczego i Angiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego oraz Polfarmą S.A.; w badaniu wzięło udział ponad osób pow. 18 r.ż.

9 Opinie dorosłych o szkodliwości palenia i używaniu tytoniu, GATS Polska (w %) palenie tytoniu nie wywołuje chorób u niepalących niektóre rodzaje papierosów są mniej szkodliwe od innych używanie tytoniu bezdymnego nie wywołuje poważnych chorób Żródło: Globalny sondaż dotyczący używania tytoniu przez osoby dorosłe. Polska Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2010

10 PROMOCJA ZDROWIA I RZECZNICTWO ZDROWOTNE: JAK JE ROZUMIEĆ I STOSOWAĆ?

11 Definicja promocji zdrowia wg WHO W tzw. Karcie Ottawskiej, dokumencie opracowanym podczas pierwszej Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w 1986 r. przyjęto konsensus w sprawie definiowania promocji zdrowia. W dokumencie tym promocję zdrowia definiuje się jako proces umożliwiający ludziom kontrolę nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę przez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu, kształtowanie potrzeb i kompetencji do rozwiązywania problemów zdrowotnych oraz zwiększanie potencjału zdrowia. Promocję zdrowia określa się też jako sztukę interwencji w systemy społeczne i dążenie, aby rozwijały się one w kierunku zdrowych środowisk. Źródło:Ottawa Charter for Health Promotion; Health Promotion, 1987,1,

12 1 Wskaźniki zdrowotne w Unii Europejskiej (ECHIM) Interwencje zdrowotne: promocja zdrowia Prawodawstwo w zakresie narażenia na dym tytoniowy w środowisku (ETS) Prawodawstwo w zakresie zdrowego odżywiania Prawodawstwo i praktyki w zakresie zdrowego stylu życia Zintegrowane programy w miejscu pracy, szkołach, szpitalach Źródło: European Community Health Indicators Monitoring (

13 Rzecznictwo zdrowotne Na rzecznictwo zdrowotne składają się działania jednostek i grup społecznych (często autorytetów w dziedzinie zdrowia), mające na celu uzyskanie poparcia politycznego, wsparcia legislacyjnego i instytucjonalnego oraz akceptacji społecznej dla przedsięwzięć na rzecz zdrowia. Rzecznictwo zdrowotne związane jest głównie z trzema obszarami: - obszarem oddziaływania na rządy w celu inicjowania i wdrażania polityki zdrowotnej - obszarem oddziaływania na różne instytucje i organizacje, poprzez które możemy zarówno kształtować zdrowie, jak i wpływać w sprawach zdrowia na władzę i obywateli - obszarem oddziaływania na jednostki i grupy społeczne w celu dokonywania przez nich wyborów sprzyjających zdrowiu oraz wspierały przedsięwzięcia podejmowane w ramach promocji zdrowia. Źródło:Słońska Z, Misiuna M. Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów. Instytut Kardiologii, Warszawa 1993; 1

14 Pięć pytań do promotora lub rzecznika zdrowia Co chciałby osiągnąć w wyniku realizacji programu promocji zdrowia? Do kogo działania te adresuje? Czego adresaci tych działań oczekują od niego? Co chcieliby od niego usłyszeć? Kto im powinien to powiedzieć? W jaki sposób należy przyciągnąć uwagę adresatów programów? Źródło:American Cancer Society. Engaging Doctors in Tobacco Control. Tobacco Control Strategy Planning. Companion Guide No. 2. American Cancer Society, Inc. Atlanta, GA, USA,

15 Planowanie strategiczne w promocji zdrowia i rzecznictwie zdrowotnym model ACTION A (Advantages) sprawdź swoje silne strony (lub silne strony swojej organizacji) C (Challenges) oceń wyzwania stojące przed Tobą lub Twoją organizacją T (Threats) oceń zagrożenia (przeszkody), z którymi możesz mieć do czynienia I (Initial planning) wstępnie zaplanuj działania O (Opportunities) oceń możliwości realizacji ww. działań N (Next steps) zweryfikuj wstępny plan działania, wprowadź go w życie i oceń jego skuteczność Źródło: Na podstawie strategii opracowanej w Advocacy Institute w Waszyngtonie w 1995 r. 1

16 DZIAŁANIA RZECZNICZE NA PRZYKŁADZIE OGRANICZENIA PALENIA TYTONIU

17 Co Cię interesuje? Twoja misja Zapobieganie paleniu? Ochrona niepalących przed dymem tytoniowym? Wsparcie palących z zaprzestaniu palenia? 1

18 STRATEGICZNE PODEJŚCIE DO OGRANICZENIA PALENIA TYTONIU Skumulowana liczba zgonów odtytoniowych w latach według różnych strategii interwencji 600 Liczba gonów tytoniozależnych w milionach Podstawa Jeśli odsetek młodych ludzi zaczynających palić zmniejszy się o połowę w 2020 roku Jeśli konsumpcja tytoniu dorosłych zmniejszy się o połowę w 2020 roku rok World Bank. Curbing the epidemic: Governments and the economics of tobacco control. World Bank Publications, 1999: 80.

19 Co chciałbyś osiągnąć? Przyczynić się do wprowadzenia nowych przepisów prawnych? Mieć wpływ na istniejącą politykę zdrowotną i programy ograniczające palenie? Stworzyć wraz i innymi osobami swój własny program? Wprowadzić ograniczenia w paleniu w swoim domu, na swoim stanowisku pracy? Przekonać choć kilka osób, aby przestały palić? 1

20 Ochrona dzieci przed dymem tytoniowym w Ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (1995, nowelizowana w 1999 r., 2003, 2010 r.) Zakaz palenia w miejscach publicznych, w tym szkołach Zakaz sprzedaży tytoniu nieletnim, w automatach oraz małych paczkach i na sztuki Zakaz produkcji i sprzedaży bezdymnego tytoniu (wyłączając od 2000 r. tabakę) Bezwzględny zakaz reklamy i promocji wyrobów tytoniowych oraz sponsorowania przez firmy tytoniowe sportu, kultury, oświaty i polityki wprowadzony w 2000 r. i 2001 r. Ostrzeżenia zdrowotne na paczkach papierosów stanowiące 30% powierzchni opakowania oraz dodatkowe ostrzeżenia o powierzchni 20% od 1998r.; od 2004 r. ostrzeżenia według standardów Unii Europejskiej

21 2 Kto i co Ci w tym może przeszkodzić? Minister gospodarki i finansów Przemysł tytoniowy? Niektórzy politycy? Niektórzy prawnicy? Palący? Brak wiedzy? Brak doświadczenia? Brak pieniędzy? Brak wsparcia?

22 Uwiarygodnianie produktów tytoniowych lekarze i pielęgniarki promują palenie papierosów (USA, lata 40.)

23 2 Kto i co Ci w tym może pomóc? Minister zdrowia? Organizacje międzynarodowe (UE, WHO, Bank Światowy)? Organizacje charytatywne (Fundacja Bloomberga)? Inni politycy? Organizacje pozarządowe? Społecznicy? Inni prawnicy? Niepalący i ekspalacze? Słuszność twoich racji i moc argumentów? Naukowcy? Twórcy, ludzie kultury Młodzież?

24 Prof. Witold Zatoński twórca ruchu na rzecz ograniczenia zdrowotnych następstw palenia tytoniu w Polsce

25 Byli właściciele firm tytoniowych Aktorzy

26 Do kogo działania te adresujesz? Do dzieci i młodzieży? Do nauczycieli Do palących kobiet w ciąży i młodych matek? Do niepalących? Do palących, uzależnionych od tytoniu? Do lekarzy i pielęgniarek? Do dziennikarzy? Do polityków? 2

27 Odsetek palących wśród różnych grup zawodowych, Diagnoza Społeczna 2013 Zawód obecnie wykonywany Robotnicy pomocniczy w górnictwie i budownictwie Procent obecnie palących 57,3 Hutnicy 52,0 Robotnicy budowlani 47,9 Twórcy, artyści, literaci, dziennikarze 38,0 Pomoce i sprzątaczki 37,0 Kierowcy ciężarówek i autobusów 35,9 Lekarze, weterynarze, dentyści 25,0 Żołnierze zawodowi 14,0 Inżynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 11,1 Nauczyciele szkół podstawowych 11,6 Nauczyciele szkół ponadpodstawowych 16,1 Nauczyciele akademiccy 8,4 Prawnicy 6,3 Źródło: Czapiński J, Panek T. Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa

28 Palenie tytoniu przez nauczycieli i ich opinie na temat palenia w miejscach publicznych i w obecności uczniów, Polska 1999 (w %) palący nauczyciel w ogóle nie powinien palić nauczyciel nie powinien palić w miejscach publicznych nauczyciel może palić w obecności ucznia poza szkołą palenie w obecności dorosłego ucznia jest dopuszczalne Żródło: Ogólnopolskie badanie przeprowadzone przez Centrum Onkologii-Instytut w Warszawie we współpracy z TNS OBOP na losowej próbie nauczycieli z 500 szkół podstawowych (N=1710)

29 2 Czego adresaci oczekują? Co chcieliby usłyszeć? Przykład dzieci (1) Okres dorastania jest okresem fizjologicznych i psychologicznych zmian w życiu człowieka. Dlatego formułowanie argumentów przeciwko paleniu powinno brać pod uwagę różne fazy dorastania, a szczególnie potrzebę nastolatków do traktowania ich jak dorosłych. Palenie tytoniu jest ciągle normą społeczną w wielu grupach młodzieżowych i subkulturach. Dlatego w zapobieganiu paleniu tytoniu skuteczniejsze będzie stworzenie trendu czy mody na niepalenie niż przeciwdziałanie tej normie. Bardzo ważne jest oddzielenie używania tytoniu od innych ryzykownych zachowań jak picie alkoholu, brak antykoncepcji, używanie narkotyków itp.

30 3 Czego adresaci oczekują? Co chcieliby usłyszeć? Przykład dzieci (2) Osoby dorosłe zajmujące się ochroną zdrowia najczęściej opisują palenie tytoniu jako zachowanie ryzykowne. W przypadku nastolatków jest to taktyka niewłaściwa, gdyż w procesie dorastania i socjalizacji są zachęcani przez dorosłych do podejmowania ryzyka w swoim życiu. Kładzenie w rozmowie z dziećmi i nastolatkami nacisku na niebezpieczeństwa, często mające miejsce w odległej perspektywie czasowej, jest błędem. Bardziej skuteczne jest ukazanie im korzyści, jakie w młodym życiu mogą odnieść nie paląc tytoniu. Doświadczenia zachodnie pokazują, że osoby nastoletnie chętnie angażują się w programy, które demaskują cele i taktykę przemysłu tytoniowego wobec nich (np. kampania TRUTH w USA). Bunt przeciwko autorytetom i instytucjom, zagrażającym zdrowiu i życiu człowieka powoduje podniesienie samooceny nastolatków.

31 Kto im powinien to powiedzieć? Przykład dzieci Rodzice? Starsze rodzeństwo? Rówieśnicy? Nauczyciele? Idole? A może dziadkowie? 3

32

33 Jak przyciągnąć uwagę? Skuteczny przekaz (1) 3

34 Przykład działań i przekazów adresowanych do dzieci Tymek-Niedymek w rękach dzieci Aktywne uczestnictwo dzieci w programie. Przekaz: Ja chronię swoje zabawki, Mamo, Tato chroń mnie Budzenie dysonansu etycznego przez dzieci wśród rodziców. Przekaz: Mamo, Tato - nie pal, bądź dla bohaterem, Mamo, Tato nie pal, dzieci patrzą na Ciebie Źródło: Międzynarodowy program interwencyjny Światowej Organizacji Zdrowia i Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska Clearing the air from tobacco smoke pollution creating healthy and safe environments for childfren koordynowany w Polsce przez Fundację Promocja Zdrowia.

35 Przykład kampanii medialnej (1999) Każdy papieros szkodzi Twojemu zdrowiu,

36 Przykład kampanii medialnej (2009) Papierosy pożerają Cię żywcem 36

37 Zdrowotne skutki narażenia dzieci na dym tytoniowy na ostrzeżeniach na paczkach papierosów (katalog Unii Europejskiej)

38 Opakowania papierosów bez logotypów firm tytoniowych: propozycja rządu Australii z XII.2011 r.

39 Ochrona dzieci koncepcja działania Poprawa zdrowia dzieci Zmniejszenie częstości palenia rodziców w obecności dzieci Zmniejszenie narażenia dzieci na dym tytoniowy Zwiększenie świadomości zdrowotnej rodziców Zwiększenie liczby miejsc w środowisku dziecka wolnych od dymu tytoniowego

40 Ochrona dzieci (i dorosłych): strategia działania Działania miękkie Działania restryktywne Informacja Motywacja Zachęty Regulacje Grupy docelowe i środowiska

41 Strategia przeciwdziałania paleniu przez dzieci rola rodziców Zapobieganie paleniu przez dzieci bez pomocy rodziców (opiekunów) jest niemożliwe. To samo dotyczy leczenia nastolatków z uzależnienia od tytoniu. Kluczową rzeczą są postawy rodziców wobec własnego palenia i palenia przez nastolatków. Ograniczenie palenia przez dzieci i młodzież nie zakończy się sukcesem, jeśli rodzice będą palić, w szczególności w obecności dzieci. Środowisko domowe dziecka powinno być wolny od dymu tytoniowego.

42 Kampanie społeczne Rzuć palenie razem z nami (trzeci czwartek listopada) oraz Światowy Dzień Bez Tytoniu 42(31 maj)

43 Konkurs Rzuć palenie razem z nami Konkurs dla palaczy, którzy chcą rzucić palenie i niepalących, którzy im pomagają Źródło: Konkurs organizowany przez Fundację Promocja Zdrowia od 1991 r.

44 Pięć pytań do promotora lub rzecznika zdrowia dyskusja w grupie Co chciałby osiągnąć w wyniku realizacji programu promocji zdrowia? Do kogo działania te adresuje? Czego adresaci tych działań oczekują od niego? Co chcieliby od niego usłyszeć? Kto im powinien to powiedzieć? W jaki sposób należy przyciągnąć uwagę adresatów programów? Źródło:American Cancer Society. Engaging Doctors in Tobacco Control. Tobacco Control Strategy Planning. Companion Guide No. 2. American Cancer Society, Inc. Atlanta, GA, USA,