ÂW I AT IS L A M U. Ka l e n d a r i u m. Zwalczajcie tych, którzy nie wierzà...

Transkrypt

1 174 Â R E D N I O W I E C Z E 1. Podboje A r a b ó w 2. Przyczyny sukcesów A r a b ó w ÂW I AT IS L A M U Zwalczajcie tych, którzy nie wierzà... W latach Egipt po raz kolejny w swojej historii pad ofiarà najazdu ze wschodu. Tym razem jednak najeêdêcà nie by a arm i a któregoê z sàsiednich paƒstw. Wed ug póêniejszego êród a pos owie bizantyjskiego zarzàdcy Egiptu nast pujàco opisali niespodziewanych napastników: WidzieliÊmy ludzi, dla których Êmierç wszystkim razem i k a d e m u z osobna jest milsza od ycia, a skromnoêç od wybitnoêci, dla adnego z nich Êwiat ten nie ma najmniejszego powabu. Siadajà nawet na ziemi i nie jadajà inaczej, jak tylko na swoich kolanach. Ich wódz jest podobny do ka dego z nich. Ludzi niskiego stanu nie mo na odró niç od warstw wy szych, ani te pana od niewolnika. A gdy nadchodzi czas modlitwy, aden z nich nie stara si byç nieobecny, wszyscy myjà swoje koƒczyny i p o k o rnie si modlà. Ludêmi tymi byli A r a b o w i e( m i e s z kaƒcy pustyni ) semiccy ko c z o w- nicy z Pó wyspu Arabskiego, którzy 10 lat wczeêniej wyruszyli na podbój Êwiata w imi nowej religii, objawionej przez proroka M a h o m e t a (ok ) arab. Muhammad. Na skutek ich zwyci stw, w I p o. VIII w. obszar pomi dzy cywilizacjami Dalekiego Wschodu (Ind i i i Chin) a c h r z e Ê c i j a ƒ s kà Europà zaj a nowa cywilizacja Êwiat islamu. Jak ju wiecie, Pó wysep Arabski by pierwotnà ojczyznà plemion semickich, które od najdawniejszych czasów przedostawa y si na sàsiednie, yzne ziemie (por. rozdz. 2). Ekspansja Arabów w VII w. stanowi a kolejnà, najwi kszà fal semickich migracji. Od wszystkich poprzednich ró ni a jà przede wszystkim religijna motywacja. Wed ug nauk Mahometa obowiàzkiem muzu manów ( ludzi poddanych woli Boga ) by o rozszerzanie panowania nowej religii: Zwalczajcie tych, którzy nie wierzà w Boga i w dzieƒ Ostatni, którzy nie zakazujà tego, co zakaza Bóg i jego pos aniec [ M a h o m e t ], i nie poddajà si religii prawdy, dopóki oni nie zap acà daniny w asnà r kà i nie zostanà upokorzeni. Natchnieni obietnicà raju dla poleg ych w Êwi tej wojnie z niewiernymi d i h a d wojownicy arabscy szli do walki z pogardà dla Êmierci, co tak zdumia o bizantyjskich pos ów. O sukcesach Arabów przesàdzi jednak nie tylko zapa religijny. Zaatakowane przez nich dwa mocarstwa Bizancjum i Persja by y zbyt wyczerpane d ugoletnimi wojnami, aby zorganizowaç skutecznà obron przed ruchliwymi Ka l e n d a r i u m ok ycie Mahom e t a ucieczka Mahometa i jego zwolenników z M e k k i do Medyny (hid ra) w c y- wilizacji islamu poczàtek nowej ery VII VIII w. wielkie podboje Arabów schizma szyicka 669, , Arabowie pod murami Ko n- s t a n t y n o p o l a bitwa pod Poitiers powstrzymanie ekspansji arabskiej w E u r o p i e ok tzw. epoka przek adów arabscy uczeni t umaczà dzie a staro ytnych a u t o r ó w obj cie w adzy w Bagdadzie przez Tu r k ó w S e l d u c k i c h XI w. odzyskanie Sycylii z ràk muzu manów przez Normanów; poczàtek rekonkwisty w H i s z p a n i i XI XIII w. wyprawy krzy- owe paƒstwa chrzeêcijaƒskie w L e w a n c i e pierwsze t umaczenie Koranu na acin paƒstwo mameluków w Egipcie i S y r i i zdobycie Bagdadu przez Mongo ów upadek k a l i f a t u XIV XVI w. powstanie imperium Turków Osmaƒskich zdobycie Ko n s t a n t y- nopola przez Tu r k ó w zdobycie Grenady przez Hiszpanów koniec r e k o n k w i s t y koniec XV w. odkrycie drogi morskiej z Europy do Indii spadek znaczenia handlu arabskiego bitwa pod Wiedniem ostateczne zatrzymanie ekspansji tureckiej w E u r o p i e

2 Â W I AT I S L A M U 175 arabskimi armiami. Poniewa islamscy wojownicy tolerowali wyznawców chrzeêcijaƒstwa, judaizmu i zaratusztrianizmu, Arabom sprzyja a znaczna cz Êç ludnoêci podbijanych terytoriów, zra onej do dotychczasowych w adz. Pragmatyczne* post powanie zdobywców, którzy starali si raczej wykorzystaç, ni zniszczyç zdobycze cywilizacyjne opanowanych krajów, nie tylko u atwi o im podboje, ale tak- e pozwoli o w nast pnych latach zbudowaç pot g Êredniowiecznego islamu. 3. G e n e z a i s l a m u Abraham, Jezus, Mahomet Chocia wyznawcy nowej wiary wywodzili si w wi kszoêci spoêród pustynnych ko c z o w n i kó w, islam nie by prymitywnà religià pustyni. Jej twórca Mahomet by kupcem z Mekki, miasta po o onego przy wa nym szlaku handlowym z Syrii do Arabii Po u d n i o w e j. Pod wp ywem rosnàcych zysków z handlu wêród mieszkaƒców Mekki post powa w VI VII w. proces rozwarstwienia majàtkowego. Rozluênieniu ulega y wi zy rodowe, zast powane podzia em na bogatà elit i ubo ejàcà wi kszoêç. Powsta wi c podatny grunt dla nowych idei religijnych, przywracajàcych poczucie wspólnoty i t umaczàcych zmieniajàcy si Êwiat. Na Pó w y s e p Arabski przenika y ju od dawna judaizm i chrzeêcijaƒstwo. Nawiàzujàc do nich, Mahomet stworzy religi, która przekona a Arabów do monoteizmu. Twórca islamu w w i e ku 40 lat dozna objawienia, które przedstawi jako dope nienie misji proroków Starego Testamentu i C h rystusa (równie uznanego przez Mahometa za p r o r o ka). Podobnie jak religia ydowska i c h r z e Ê c i j a ƒ s t w o, islam wzywa do pos uszeƒstwa jedynemu, mi osiern e m u Bogu Allachowi stwórcy i s dziemu, zapowiada równie dzieƒ Sàdu Ostatecznego, podczas którego zostanà osàdzone uczynki cz owieka wobec bliênich. Tak jak judaizm, islam zakazywa przedstawiania postaci w sztuce sakralnej oraz spo ywania zwierzàt nieczystych, odrzuca te chrzeêcijaƒskie idee Trójcy Âwi tej i grzechu pierworodnego. Praojcem Arabów mia byç biblijny Abraham. H i s t o rycy przypuszczajà, i Mahomet liczy na poparcie przez ydów: poczàtkowo muzu manie zwracali si podczas modlitwy w stron Jerozolimy, a za dzieƒ wspólnych mod ów przyj li sobot ydowski szabas. Gdy wyznawcy judaizmu odrzucili objawienie Pr o r o ka, nakaza on swoim z w o l e n n i kom modliç si w k i e ru n ku Mekki i p r z e s u n à dzieƒ mod ów na piàtek. Nie zmieni o to faktu, e islam sta si trzecià wielkà odnogà judeochrzeêcijaƒskiej tradycji religijnej. WÊród Êredniowiecznych teologów utrzymywa si nawet doêç d ugo poglàd, i by on jedynie ko l e j n à chrzeêcijaƒskà herezjà. Jezus, jadàcy na osio ku, w towarzystwie Mahometa, dosiadajàcego wielb àda. Przyk ad zwiàzku chrzeêcijaƒstwa z islamem, oddany na arabskiej ilustracji pochodzàcej z czasów krucjat. A l - Kaba Êwiàtynia muzu manów w Mekce (Arabia Saudyjska), cel corocznych pielgrzymek. We wschodnim naro niku budynku wmurowano Czarny Kamieƒ (prawdopodobnie meteoryt) najwi kszà relikwi wyznawców islamu. Sama Al-Kaba znajduje si na dziedziƒcu wielkiego meczetu.

3 176 Â R E D N I O W I E C Z E 4. Przyczyny sukcesu i s l a m u Sukces islamu wêród Arabów nie przyszed atwo. Przeciwników nowej religii trzeba by o cz sto przekonywaç na polu bitwy. O jej ostatecznym, wielkim triumfie zadecydowa y has a równoêci i braterstwa wiernych. Wa na by a tak e osobowoêç samego Mahometa. Jego objawienie i myêli, zapisane w Koranie i przekazane w muzu maƒskiej tradycji (sunnie), potrafi y porwaç najpierw Arabów, a nast pnie wiele innych ludów. Podstawowe zasady islamu oraz regu y, którymi mieli kierowaç si wierni, zosta y przedstawione niezwykle jasno i konkretnie. W przysz oêci umo liwi o to ekspansj nowej religii wêród ró nych kultur. Naród islamu 5. O r g a n i z a - cja spo eczeƒstwa i s l a m - s k i e g o 6. Ró ne n u rt y i s l a m u Inaczej ni Chrystus, który jako Syn Bo y g osi : Królestwo moje nie jest z tego Êwiata, Mahomet przedstawia si jako Wys annik Bo y, pos any w celu zaprowadzenia na ziemi nowego porzàdku. Podczas wi c gdy Chrystus rozdziela wyraênie religi od paƒstwa (por. rozdz. 10), Mahomet by tak e przywódcà politycznym s dzià i wodzem. Nie wskaza on jednak ustroju odpowiedniego dla paƒstwa islamu ani nie ustanowi stanu kap aƒskiego. Powi kszajàca si spo- ecznoêç muzu maƒska pozosta a zatem wspólnotà równych sobie wyznawców narodem islamu. Na jego czele sta imam ( przewodnik ), kierujàcy wspólnà modlitwà. Cz onkowie wspólnoty muzu maƒskiej rozwiàzania wszystkich doczesnych problemów poszukiwali w Koranie i sunnie. Stàd te szczególnà pozycj w c y w i l i z a c j i islamskiej zdoby y grupy zajmujàce si interpretacjà nauk Mahometa uczeni, s dziowie i prawnicy. Brak islamskiego odpowiednika papiestwa, czyli oêrodka ustalajàcego obowiàzujàcà wyk adni nauk Mahometa, sprzyja powstawaniu wielu nurtów, ruchów i sekt. Poszczególne ugrupowania powo ywa y si na inne wersje Koranu i zbiory tradycji, ró ne interpretacje, w asne autorytety i w asnych Êwi tych. Problemem, który na trwa e podzieli wiernych, by a kwestia wyboru i roli imama. Po Êmierci Proroka funkcj t pe nili wybierani kolejno towarzysze Mahometa, pos ugujàcy si tytu em ka l i f a ( n a s t p- c y ). Wywo a o to sprzeciw niektórych muzu manów, g oszàcych, e imam powinien byç wybierany spoêród wszystkich wiern y c h. W 661 r. zamordowano kalifa Alego, zi cia Mahometa. Kiedy jego nas t pcà zosta przedstawiciel wrogiego mu rodu Umajjadów, zwolennicy Alego pozostali w opozycji, zapoczàtkowujàc ruch s z y i t ó w ( s t r o n n i kó w ) najwi kszà schizm w islamie. W odró nieniu od wi kszoêci muzu manów, okreêlanych jako s u n n i c i, szyici uwa ajà objawienie przekazane w Koranie i sunnie za niepe ne. Prawo do jego uzupe nienia przyznajà imamom b dàcym potomkami Alego, w k t ó- rych widzà poêredników mi dzy Bogiem a ludêmi. Do szyitów zalicza a si m.in. sekta assasynów, dzia ajàca w XI XIII w., która zas yn a ze skrytobójczych mordów. Obecnie islam szyicki panuje w I r a n i e. Strona z X I V- w i e c z n e g o egzemplarza Koranu (arab. recytacja lub czytanie ), Êwi tej ksi gi islamu, a z a r a- zem arcydzie a literatury arabskiej, z o onego ze 114 sur (rozdzia ów). Miniatura ukazujàca ho d sk adany pierwszemu kalifowi Abu Bakrowi. Skonsolidowa on paƒstwo Mahometa i przed Êmiercià w 634 r. przekaza w adz Omarowi. Omar rozpoczà wielkie podboje Arabów, w których wyniku oderwa od Bizancjum: Palestyn, Syri, Egipt, Cyrenajk i Tr y p o l i t a n i, a na wschodzie dotar a do Indusu.

4 Â W I AT I S L A M U 177 Obok podzia u na sunnitów i s z y i t ó w, w obr bie islamu pojawi o si równie wiele specyficznych ruchów religijnych. J e d n y m z c i e kawszych by mistyczny ruch sufich, którzy poszukiwali bezpo- Êredniego kontaktu z Bogiem poprzez praktyki ascetyczne i medytacyjne. Od niego wywodzi o si m.in. tureckie bractwo derwiszów taƒczàcych, stosujàce transowy taniec dla osiàgni cia ekstazy religijnej. 7. Wi e l o ku l - turowoêç c y w i l i z a - cji islamu Po c z à t kowo narodem islamu byli Arabowie, którzy na podbitych ziemiach stanowili klas panujàcà. Poniewa j e d- nak wspólnota muzu maƒska by a otw a rta na nowych wyznawców, zacz a szybko poszerzaç si o Pe r- s ó w, Egipcjan, Syry j c z y kó w, Berberów* i inne ludy. Po w s z e c h n y m nawróceniom sprzyja a nie tylko atrakcyjnoêç nauk Pr o r o ka, ale tak- e ch ç uwolnienia si od ucià liwych podatków i ograniczeƒ nak adanych na innowierców. Nowi muzu manie wnosili do cywilizacji islamu elementy w asnych ku l t u r, cz sto znacznie starszych i wy ej rozwini tych ni arabska. Przyk adowo, w X I X I I I - w i e c z- nym Iranie (dawnej Persji) w adcy i o nierze mówili przewa nie po t u r e c ku, urz dnicy i a rtyêci pos ugiwali si j zykiem perskim, a arabski dominowa w nauce i obrz dach religijnych. Najs ynniejszy wódz muzu maƒski, Saladyn, by Kurdem, wi kszoêç zaê wybitnych Êredniowiecznych uczonych arabskich to Persowie, Tu r c y lub ydzi. Meczet Umajjadów w D a- maszku (VIII w.). Na Êrodku placu, przed wejêciem do meczetu widaç fontann ablucyjnà, s u àcà do obmycia ràk i nóg przed modlitwà. Wyznanie wiary, post, ja mu na, pielgrzymka do Mekki oraz modlitwa (pi ç razy na dob ) nale à do pi ciu podstawowych obowiàzków muzu manina. Kalifowie, wezyrowie, su tani 8. O r g a n i z a - cja polityczna Ê w i a t a i s l a m u Do po. VIII w. w adz nad muzu manami sprawowali kalifowie z rodu Umajjad ó w, rezydujàcy w D a m a s z ku. W 750 r. zostali oni obaleni przez pretendentów z rodu Abbasydów, którzy nast pnie przenieêli siedzib kalifatu do Bagdadu, s kàd rzàdzili z p r z e rwami a do po. XIII w. W adza kalifów bagdadzkich nie zosta a jednak uznana przez ca y Êwiat islamu. W dalekiej Hiszpanii utrzymali si Umajjadzi, a w kolejnych krajach islamskich pojawia y si loka l- ne dynastie. Od X w. islam mia ju trzech ka l i f ó w: w B a g d a d z i e (Abbasydzi), hiszpaƒskiej Kordowie (Umajjadzi) i Kairze (szyici z d y- nastii Fatymidów). Ich w adza by a stopniowo ograniczana przez wszechw adnych wezyrów (urz dników kierujàcych rzàdem) i d o- wódców wojsko w y c h. Meczet Al-Aksa, zwany Kopu à na Skale (VII VIII w. ), wybudowany na wzgórzu, gdzie wczeêniej znajdowa a si Êwiàtynia jerozolimska. Z otà kopu wznieêli kalifowie z rodu Abbasydów, pragnàcy przewy szyç wspania- oêcià meczet w D a m a s z k u.

5 178  R E D N I O W I E C Z E 9. N a u ka a r a b s ka Wraz z os abieniem dawnych, arabskich instytucji w adzy ros o znaczenie koczowniczych plemion tureckich z A z j i  r o d kowej. Ze wzgl du na talenty wojskowe Turcy byli ch tnie przyjmowani na s u b przez arabskich w adców. Z czasem stali si trzonem armii ka l i f ó w. W XI w. jeden z dowódców tureckich z rodu Seld uków przejà w adz w Bagdadzie z tytu em su tana ( w a d c y ). Turcy Seld ucc y nie zdo ali jednak odbudowaç jednoêci Êwiata islamu, a ich imperium rozpad o si na liczne paƒstewka. W p o. XIII w. Iran i Bliski Wschód dotknà niszczycielski najazd M o n g o ó w, który po o y kres kalifatowi bagdadzkiemu (zob. rozdz. 16). Mongolskich najeêdêców powstrzymali dopiero su tani egipscy wywodzàcy si z m a m e l u kó w, gwardii wojskowej, rekrutowanej z n i e w o l n i ków (g ównie tureckich i czerkieskich). W adcy mameluccy utrzymali si w Egipcie i Syrii a do XVI w., kiedy to sami ulegli su tanom tureckim z dynastii osmaƒskiej. Imperium Tu r ków Osm a ƒ s k i c h, rozciàgajàce si od Tunezji i B a kanów po Irak, sta o si wówczas najwi kszym paƒstwem Êwiata islamu. Arabski renesans Zwyci scy Arabowie opanowali tereny cywilizacji staro ytnego Wschodu (Egipt, Mezopotami, Persj, cz Êç Indii) oraz obszary cywilizacji Êródziemnomorskiej (od Syrii po Hiszpani ). Âwiat islamu odziedziczy wi c po swych poprzednikach bogaty dorobek ku l t u r hellenistycznych. Dzi ki otwartoêci na osiàgni cia innych cywilizacji Êredniowieczny islam potrafi zachowaç t spuêcizn dla przysz ych p o koleƒ. Stosunek muzu maƒskich uczonych do wiedzy obrazowaç mogà s owa jednego z najwybitniejszych filozofów Al-Kindiego (IX w.): Nie powinniêmy si wstydziç przyjmowania prawdy, bez wzgl du na to, z jakiego êród a do nas przychodzi, nawet je eli przynoszà jà nam dawne pokolenia i o b c e l u d y. Dla tego, kto poszukuje wiedzy, nic nie jest bardziej wartoêciowe ni wiedza jako taka. Wi e rni tej dewizie muzu maƒscy uczeni przek adali na arabski dzie a greckie i hinduskie, a tak e podejmowali w asne badania. Cz sto te wyru s z a l i w dalekie podró e, aby poznaç obce kraje lub zdobyç cenne ksi gi. Uczonych utrzymywali w adcy (pewien su tan organizowa nawet porwania filozofów i artystów). Fundowali oni wielkie biblioteki, archiwa, akademie t umaczeƒ, a nawet laboratoria i o b s e rw a t o r i a astronomiczne. Pracujàcy tam badacze pozostawili liczne traktaty n a u kowe (wspomniany Al-Kindi napisa ich podobno ponad 100!) z matematyki, astronomii, medycyny, geografii, historii, filozofii, chemii i innych nauk. Su tan turecki Sulejman II Prawodawca, zwany przez Europejczyków Wspania ym, przyjmuje poselstwo w gierskie. Na lata jego panowania ( ) przypad szczyt ÊwietnoÊci imperium osmaƒskiego: podbój W g i e r, Mezopotamii i p n. Afryki oraz obl enie Wiednia. Su tan przeprowadzi te reform administracji, armii i finansów oraz wspiera rozwój sztuki i l i t e r a t u r y. Bogato zdobione okna meczetu Al-Aksa. Muzu manom, podobnie jak ydom i wyznawcom niektórych herezji chrzeêcijaƒskich, nie wolno przedstawiaç w s z t u c e s a k r a l n e j ludzi i z w i e r z à t. Wra liwoêç artystów muzu maƒskich ujawni a si w bogatym wzornictwie, wykorzystujàcym motywy geometryczne i r o Ê l i n n e.

6 Â W I AT I S L A M U S z t u ka a r a b s ka Âredniowieczny Êwiat islamu pozostawi po sobie równie bogaty dorobek ku l t u r a l n y. Jeszcze przed wystàpieniem Mahometa Arabowie posiadali w asne tradycje poetyckie, które nast pnie po àczy y si z dziedzictwem literatury perskiej i hinduskiej. Najs ynniejszy utwór arabski, K s i g a tysiàca i jednej nocy, powsta na kanwie utworu perskiego, zapo yczonego wczeêniej z Indii. Wybitne osiàgni cia mieli tak e architekci arabscy, projektujàcy pa ace, meczety, twierdze, aênie i mauzolea*. W adcy muzu maƒscy bywali koneserami* muzyki o jednym z kalifów wiemy, i organizowa festiwale z udzia em 2 tys. Êpiewaków. Najwi kszà s aw zdobyli jednak arabscy rzemieêlnicy, wytwarzajàcy dzie a sztuki u ytkowej: dywany, luksusowe t ka n i n y, broƒ, bi uteri, ceramik, przedmioty z d r e w n a (hebanu lub drzewa sanda owego), koêci s oniowej i s z k a. 11. Walki m u z u - m a ƒ s ko- - c h r z e Ê c i - j a ƒ s k i e Wobec chrzeêcijaƒskiej Europy Arabowie zaatakowali Europ z trzech kieru n kó w. Od wschodu powstrzyma y ich w VII i VIII w. mury Konstantynopola. Na zachodzie wdarli si na Pó wysep Iberyjski i dotarli do po udniowej Fr a n c j i, gdzie zostali zatrzymani przez Fr a n ków w bitwie pod Poitiers w 732 r. ( p o r. rozdz. 11). Wreszcie na po udniu opanowali w IX w. Sycyli i po udniowà Itali. Od XI w. Europejczycy przeszli do ko n t r o f e n s y w y, wyko r z y s t u j à c rozbicie polityczne Êwiata islamu. Hiszpaƒska r e ko n k w i s t a s t o p- niowo wypar a muzu manów z Pó wyspu Iberyjskiego, sycylijsko- Wn trze meczetu w h i s z p a ƒ- skiej Kordowie (VIII X w. ) jednego z n a j w s p a n i a l - szych dzie architektury m u z u m a ƒ s k i e j. Ekspansja Arabów w VII IX w.

7 180 Â R E D N I O W I E C Z E 12. Po kojowe kontakty m u z u - m a ƒ s ko- - c h r z e Ê c i - j a ƒ s k i e -italskie posiad oêci Arabów zaj li Normanowie, a na wschodzie krzy owcy przez 200 lat utrzymywali si na wybrze ach Syrii, Libanu i Pa l e s t y n y. RównoczeÊnie floty miast w oskich opanowa y Morze Âródziemne, usuwajàc stamtàd kupców i piratów muzu maƒskich. Widmo islamskiego zagro enia zawis o ponownie nad Europà dopiero wraz z powstaniem imperium Tu r ków Osmaƒskich w XIV XV w. Ich ekspansja doprowadzi a do upadku cesarstwo bizantyjskie, po czym obj a wi kszoêç Ba kanów (por. rozdz. 14). A do bitwy pod Wiedniem w 1683 r. niebezpieczeƒstwo tureckie stale grozi o chrzeêcijaƒskiej Europie. Obok wojen i konfliktów znane sà jednak tak e liczne przyk ady wzajemnej tolerancji i s z a c u n ku chrzeêcijan i m u z u m a n ó w. Ju w VIII w. wybudowano w Konstantynopolu meczet, wielu muzu manów utrzyma o si te d ugo na dworach chrzeêcijaƒskich w adców Sycylii. Pod rzàdami krzy owców wyznawcy islamu mogli praktykowaç swojà religi, a walecznoêç muzu manów budzi a podziw rycerstwa chrzeêcijaƒskiego (podczas III krucjaty bratanek Saladyna zosta pasowany na rycerza przez króla Ryszarda Lwie Serce). Z kolei w krajach muzu maƒskich chrzeêcijanie zajmowali wysokie stanowiska, z urz dem wezyra w àcznie. Po kojowym kontaktom sprzyja y zwiàzki handlowe. Zanim w ko ƒ c u XV w. odkryto drog morskà z Europy do Indii, najwa niejsze azjatyckie szlaki kupieckie prowadzi y przez terytoria muzu maƒskie. Arabskie karawany dociera y do portów Êródziemnomorskich, gdzie sprzedawano wschodnie towary kupcom chrzeêcijaƒskim. Tà drogà na ry n e k europejski trafia y m.in. przyprawy, tka n i n y, farby, perf u m y, koêç s oniowa, cukier, papier, porcelana i luksusowe wyroby rzemieêlnicze. O zasi gu handlu chrzeêcijaƒsko-muzu maƒskiego Êwiadczy fakt, i liczne monety arabskie znaleziono nawet w S ka n d y n a w i i. Innym wa nym towarem, który Europa pozyskiwa a za po- Êrednictwem Êwiata islamu, by a wiedza. To w aênie dzi ki dzie om arabskim, t umaczonym g ównie w Hiszpanii i I t a l i i, chrzeêcijaƒskie elity odkry y na nowo dorobek staro ytnej filozofii greckiej (por. rozdz. 13). Od Arabów nauka europejska przej a tak e m.in. system dziesi tny, cyfry arabskie (u Arabów nazywane hinduskimi ), pierwiastki i podnoszenie do pot gi, a tak e podstawy medycyny. Na Uniwersytecie Jagielloƒskim pisma medyczne arabskiego uczonego Ibn Sina ( ), zwanego Aw i c e n n à, obowiàzywa y jeszcze w XVIII w. Równie kontakty z kulturà arabskà pozostawi y trwa e Êlady w kulturze europejskiej. Historycy domyêlajà si, i ze Êwiata islamu pochodzi y m.in. moda na trubadurów, turnieje rycerskie oraz znaki herbowe, a tak e wiele instrumentów muzycznych (np. gitara). Wp ywowi muzu maƒskiego Wschodu Europa zawdzi cza równie upowszechnienie si instytucji szpitala. XIII-wieczna miniatura arabska, przedstawiajàca kupców na bazarze. Arabowie a do XVI w. utrzymali monopol w handlu mi dzy Dalekim Wschodem a E u r o p à. Wizerunek Aw i c e n n y. S aw znakomitego medyka zdoby w wieku 18 lat. Jako pierwszy wprowadzi diety owocowe, wynalaz wyciàgi do nastawiania z amanych koƒczyn oraz masa e lecznicze.

8 Â W I AT I S L A M U 181 L e k s y k o n A r a b o w i e ( mieszkaƒcy pustyni ) semiccy koczownicy z Pó wyspu Arabskiego, którzy w VII VIII w. podbili terytoria od Hiszpanii do zach. Indii, tworzàc na tych obszarach cywilizacj islamu d i h a d ( Êwi ta wojna ) walka z niewiernymi w celu poszerzenia terytorium islamu, jeden z obowiàzków muzu manina wymienionych w Koranie; niektóre grupy religijne podnosi y go do rangi filaru wiary Ibn Sina, zwany Aw i c e n n à ( ) arabski filozof, przyrodnik, lekarz i p o e t a pochodzenia tad yckiego, twórca systemu filozoficznego nawiàzujàcego do Arystotelesa i idealizmu platoƒskiego; jego dzie a przyczyni y si do upowszechnienia myêli Arystotelesa w Europie (por. rozdz. 13) k a l i f ( nast pca ) tytu, który przyj li przywódcy wspólnoty muzu maƒskiej po Êmierci Mahometa; w latach kalifat znajdowa si w r ku dynastii Umajjad ó w, rezydujàcej w Damaszku, zosta a ona obalona przez ród Abbasydów, który rzàdzi (z przerwami) w Bagdadzie do 1258 r., jego w adzy nie uzna y jednak wszystkie kraje islamskie, niektóre z nich wysun y w asnych kalifów; po upadku kalifatu bagdadzkiego tytu ten straci znaczenie Ko r a n Êwi ta ksi ga islamu, zawierajàca nauki objawione Mahometowi za poêrednictwem archanio a Gabriela; spisana w ró nych wersjach po Êmierci Proroka przez jego towarzyszy; w 651 r. ustalono wersj obowiàzujàcà w islamie sunnickim M a h o m e t (ok ) twórca islamu, prorok, kupiec z Mekki; majàc 40 lat, dozna objawienia i zaczà g osiç wêród Arabów nowà, monoteistycznà religi ; z p o w o- du niech ci mieszkaƒców Mekki w 622 r. uciek do Medyny (hid ra), w 630 r. powróci triumfalnie do rodzinnego miasta, po czym zjednoczy ca à Arabi m a m e l u c y gwardia su tanów egipskich, rekrutowana z niewolników; w l a t a c h sprawowali w adz w Egipcie i Syrii; odparli inwazj mongolskà i w y p a r l i krzy owców z Lewantu; ich rzàdy zakoƒczy a ekspansja Turków Osmaƒskich M e k k a rodzinne miasto Mahometa, miejsce arabskiego sanktuarium Al-Kaba, od 630 r. centrum religijne islamu; pobo ni muzu manie zobowiàzani sà modliç si pi ç razy na dob w kierunku Mekki i raz w yciu udaç si tam z p i e l g r z y m k à r e k o n k w i s t a trwajàca od XI w. walka chrzeêcijaƒskich paƒstw Pó wyspu Iberyjskiego o odzyskanie ziem zaj tych przez muzu manów; jej zwieƒczeniem sta o si zaj cie Grenady w 1492 r. s u n n i c i wyznawcy islamu ortodoksyjnego, uznajàcy za êród o objawienia Ko r a n i sunn tradycj o yciu Mahometa s z y i c i ( s t r o n n i c y ) zwolennicy kalifa Alego (zi cia Mahometa) i jego potomków, nieuznajàcy kalifów umajjadzkich; z biegiem czasu szyizm rozrós si w n a j w i k s z à schizm islamu i podzieli na liczne rozga zienia; szyici nie uznajà oficjalnej wersji sunny i wierzà w prorocze zdolnoêci imamów Turcy Osmaƒscy jeden z tureckich zwiàzków plemiennych, który w XIII w. osiedli si w Azji Mniejszej; w XIV w. Turcy Osmaƒscy pod wodzà Osmana rozpocz li budow w asnego imperium, do XV w. podbili wi kszoêç Ba kanów, w 1453 r. zdobyli Ko n s t a n t y n o p o l Turcy Seld uccy jeden z tureckich zwiàzków plemiennych, który w X w. pod wodzà rodu Seld uków przeszed na islam; w XI w. Turcy Seld uccy utworzyli imperium si gajàce od Persji po Azj Mniejszà; przeciwko nim cesarze bizantyjscy wezwali na pomoc rycerstwo aciƒskie, co sta o si przyczynà krucjat S o w n i c z e k B e r b e r o w i e ludy koczownicze z p n. Afryki k o n e s e r znawca m a u z o l e u m monumentalny grobowiec, zwykle w adcy (por. rozdz. 7) p r a g m a t y c z n y nastawiony na praktyczne korzyêci Dla dociekliwych P.K. Hitti, Dzieje Arabów, Warszawa A. Hourani, Historia Arab ó w, Gdaƒsk A. Mazahe ri, ycie codzienne muzu manów w Ê r e dn i o- wieczu (wiek X XIII), Wa r- szawa A. Mez, Renesans islamu, Warszawa J. i D. Sourdel, C y w i l i z a c j a islamu (VII XIII w. ), Wa r- szawa 1980.

9 182 Â R E D N I O W I E C Z E å W I C Z E N I A è R Ó D O A Ocena misji Mahometa, przekazana cesarzowi Etiopii przez Gafara ibn abi Taliba, przedstawiciela etiopskich muzu manów. ByliÊmy G a h i l i j a 1, czczàc bo ków, karmieni martwymi zwierz tami, czyniàc niemoralnoêç, opuszczajàc nasze rodziny i amiàc okresy przymierza, a silni wêród nas, gn biàc s abszych. Ta k i by nasz stan do czasu, kiedy Allach zes a nam pos aƒca spoêród nas samych, którego przodkowie sà nam znani i którego prawdomównoêç, w i e rnoêç i czystoêç uznajemy. On by tym, który wezwa nas do Allacha, aby wyznawaç tylko Jego jako jedynego i czciç Go samego, odrzucajàc wszelkie kamienie i ba wany [ w i z e runki bóstw]. On poza tym nakaza nam byç prawdomównymi w naszych rozmowach, oddawaç innym to, co im si nale y, staç przy naszych rodzinach i p o- wstrzymywaç si od czynienia z a i r o z l e w u k rwi. On zabroni pope niaç cudzo óstwa, sk adania fa szywego Êwiadectwa, pozbawiania sierot ich s usznego prawa i mówienia êle o c z y s t y c h kobietach. On nakaza nam czciç Allacha, samego, nie àczàc z Nim nikogo innego. On tak e kaza nam zachowywaç modlitwy, p aciç ja mu n i p o Ê c i ç. Cyt. za: P. K. Hitti, Dzieje Arabów, Warszawa Gahilija poganie. è R Ó D O B Ideologia Êwi tej wojny, zawarta w Ko r a n i e. Sura II Zwalczajcie na drodze Boga Tych, którzy was zwalczajà, Lecz nie bàdêcie najeêdêcami. Zaprawd, Bóg nie mi uje najeêdêców! I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie, I wyp dzajcie ich, Skàd oni was wyp dzili! PrzeÊladowanie jest gorsze ni zabicie. I nie zwalczajcie ich przy Êwi tym Meczecie, Dopóki oni b dà was tam zwalczaç. Gdziekolwiek oni b dà walczyç przeciwko wam, zabijajcie ich! Taka jest odp ata niewiernym! Ale jeêli oni si powstrzymajà... Zaprawd Bóg jest przebaczajàcy, litoêciwy! I zwalczajcie ich, A ustanie przeêladowanie I religia b dzie nale eç do Boga. A jeêli oni si powstrzymajà, To wyrzeknijcie si wrogoêci, Oprócz wrogoêci przeciw niesprawiedliwym! K o r a n, Warszawa è R Ó D O C Poczàtki sekty sufich w relacji Dukasa, pisarza bizantyjskiego z XV w., zwiàzanego z d w o r e m muzu maƒskiego w adcy Efezu. Owego czasu w okolicy Zatoki Joƒskiej, po o onej zaê na wschód od wyspy Chios, pojawi si pewien Turek, nieuczony i prostacki. Pr z e k o n y w a on Turków do dobrowolnego ubóstwa i n a u c z a, e wszystko, za wy àczeniem kobiet, winno byç wspólne, zarówno ywnoêç i odzie, zaprz g i ziemia. Ja powiada w domu twoim jak we w asnym, a ty w moim jak w swoim, wy àczywszy cz Êç dla kobiet. Gdy pozyska wszystkich [ t u- r e c k i c h ] w i e Ê n i a k ó w, zaczà tak e oszukaƒczo zjednywaç sobie chrzeêcijan. G osi zaê, e niegodzien jest czci ten Turek, który twierdzi, e chrze- Êcijanie sà bezbo nikami. Zaleceƒ jego usilnie przestrzegano i gdy zjawi si u nich jakiê chrze- Êcijanin, podejmowali go godnie i jakby anio a czcili. On tymczasem s a do mo nych Êwieckich i ksià àt KoÊcio a, odkrywajàc przed nimi zasad, e wszyscy mogà zostaç zbawieni jedynie w zgodzie z wiarà chrzeêcijaƒskà. By wówczas w klasztorze na owej wyspie pewien anachoreta 1. Do niego pos a ów fa szywy opat dwóch swoich p o s a ƒ c ó w, derw i s z ó w, przez których oznajmi nast pujàco: Ja, podobnie jak ty, jestem ascetà, wielbi tego samego Boga. Wszyscy, którzy wspierali Bürklüd Mustaf, takie bowiem by o imi owego fa szywego opata, imi jego wynosili wy ej w chwale ni [ i m i ] Proroka. Ostatecznie jednak wszyscy oni wraz z f a s z y- wym opatem musieli si poddaç 2. Pokonani, doprowadzeni zostali do Efezu. Tam oszusta tego t o rturom poddano, on jednak pozosta nieustras z o n y, obstajàc przy swoich zapatry w a n i a c h. Przeto rozpi li go na krzy u, r ce mu rozciàgn li i gwoêdziami do drzewa przybili. A u s a d z i w s z y

10 Â W I AT I S L A M U 183 na wielb àdzie, po mieêcie oprowadzali. ZaÊ uczniów jego na jego oczach zak uli. Przez pewien czas uczniowie jego wierzyli, e on nie umar, lecz yje. Cyt. za: J. Hauziƒski, Kraje i kultury Êródziemnomorskie, Poznaƒ Anachoreta pustelnik. 2 Nastàpi o to ok r. è R Ó D O D Poglàdy arabskiego uczonego Ibn Chalduna ( ) na temat badania dziejów przez his t o r y k a. Wielu uczonym m om i wybitnym history k o m poêlizgn a si noga w w y p a d ku opowieêci i p o- g l à d ó w, przyj li je bowiem bez ich zg biania i w koƒcu historia uleg a pomieszaniu. A z a t e m ten, kto zajmuje si tà dziedzinà, powinien znaç zasady sprawowania w adzy, natur rzeczy istniejàcych, znaç ró nice mi dzy narodami, regionami, epokami, jeêli chodzi o sposoby post powania i zachowania si, obyczaje, wyznania, k i e runki myêlenia i inne sprawy. Musi posiadaç wiedz o teraêniejszoêci w tych wszystkich sprawach, musi posiadaç zdolnoêç ujawniania podobieƒstw i ró nic, jakie zachodzà mi dzy teraêniejszoêcià a przesz oêcià, musi umieç wyjaêniaç ró nice i podobieƒstwa, musi wiedzieç, jak powstawa y dynastie i religie, a tak e znaç zasady, przyczyny i w a runki ich powstania, jakie by y losy tych, którzy je tworzyli, i co si z nimi dzia o. Winien w ten sposób zg biç przyczyny ka dego wydarzenia, rozwa yç przyczyny ka dej sprawy. Wówczas przekazanà mu informacj porówna z posiadanymi zasadami i prawami. Je eli b dzie si z nimi zgadzaç i im podlegaç, wówczas uzna jà za prawdziwà, jeêli nie uzna jà za fa szywà i o d r z u c i. Cyt. za: A. Mez, Renesans islamu, Warszawa Liczni moi wspó bracia czytajà wiersze i b a j k i arabskie, studiujà utwory muzu maƒskich filozofów i teologów nie po to, aby je krytykowaç, ale studiujà te dzie a jako wzory prawid owej i w y- t w o rnej mowy arabskiej. A gdzie znaleêç mo na teraz chocia by jednego umiejàcego czytaç aciƒskie komentarze do Pisma Âwi tego? Kto spoêród nich czyta Ewangeli i Proroctwa? Niestety, wszyscy m odzi i zdolni ludzie zachwycajà si tylko j zykiem i literaturà arabskà, tracàc te ogromne sumy na gromadzenie ksi gozbiorów i nie tajà swego zachwytu dla tej literatury. O ksià kach chrzeêcijaƒskich mówià z p o g a r d à, e nie zas ugujà na adnà uwag. A c h r z e Ê c i j a n i e zapomnieli swego j zyka i sàdz, e z t ru d n o Ê c i à znajdzie si jeden na tysiàc umiejàcy napisaç list po acinie, chocia z d rugiej strony, nie majà takich trudnoêci w wyra aniu swoich myêli po a r a b s ku. Wszak w tym j zyku wyra ajà si z n a j- wy szà elegancjà i tworzà wiersze pi kniejsze i z wi kszym talentem ni sami Arabowie. Cyt. za: J. Hauziƒski, Kraje i kultury Êródziemnomorskie, Poznaƒ Podboje Arabów 1. WyjaÊnij przyczyny sukcesów ekspansji Arabów i wska na mapie zasi g ich podbojów. (akapit 1, 2, mapa s. 179) Geneza islamu 2. Opisz zmiany w wierzeniach i p r z e k o n a n i a c h moralnych Arabów, wprowadzone przez Mahometa. W czym przejawia si wp yw judaizmu i chrzeêcijaƒstwa na nowà religi? (êród o A, akapit 3) 3. Przedstaw przyczyny post pów islamizacji. ( a k a - pit 4, 7) 4. Jakà rol Koran przypisuje wojnie? (êród o B) è R Ó D O E Wp yw kultury arabskiej na miejscowà ludnoêç chrzeêcijaƒskà w opinii Paw a Alvaro, nawróconego z islamu biskupa hiszpaƒskiej Ko r d o w y, yjàcego w IX w. Naród islamu 5. Jakie zasady organizacji spo ecznoêci muzu maƒskiej wynika y z nauki Mahometa? (akapit 5, 7) 6. Scharakteryzuj podstawowe od amy islamu. Na czym polega oryginalnoêç sufizmu wêród wyznaƒ m u z u m a ƒ s k i c h? (êród o C, akapit 6) 7. Opisz politycznà organizacj Êwiata muzu maƒskieg o. (akapit 8)

11 184 Â R E D N I O W I E C Z E Dorobek Êredniowiecznej cywilizacji islamu 8. Omów stosunek uczonych muzu maƒskich do wiedzy opartej na rozumie. Jakie wymagania stawia Ibn Chaldun historykom? (êród o D, akapit 9) 9. Opisz dorobek Êredniowiecznej cywilizacji islamu w dziedzinie nauki i s z t u k i. (akapit 9, 10) Islam i c h r z e Ê c i j a ƒ s t w o 1 0. Przedstaw konflikty militarne mi dzy Êwiatem islamu a c h r z e Ê c i j a ƒ s t w e m. (akapit 11) 1 1. Podaj przyk ad wp ywu kultury muzu maƒskiej na spo ecznoêç chrzeêcijaƒskà w Êredniowiecznej Hiszp a n i i. (êród o E) Pro b l e m y do prze m y Ê l e n i a i d y s k u s j i 1. Dlaczego chrzeêcijan, muzu manów i ydów nazywa si ludami Ksi gi? Jak muzu manie interpretujà podobieƒstwa mi dzy tymi trzema religiami monoteistycznymi? (tekst I) 2. Porównaj wizje porzàdku politycznego i s p o e c z - nego: Êredniowiecznego islamu, bizantyjskiego hellenizmu chrzeêcijaƒskiego (por. rozdz. 14) i aciƒskiej reformy gregoriaƒskiej (por. rozdz. 12). Jaki wp yw wywar y one na ustrój i kultur wspó czesnych paƒstw, wywodzàcych si z tych kr gów cywilizacyjnych? (tekst II) 1 2. Jakie korzyêci wynios a Europa z kontaktów ze Êwiatem arabskim? (akapit 12) Sprawdê, czy potrafisz 1. WyjaÊniç genez islamu i scharakteryzowaç jego podstawowe wyznania. 2. Opisaç zwiàzki pomi dzy islamem, judaizmem i chrzeêcijaƒstwem. 3. Przedstawiç instytucje polityczne muzu manów i wskazaç na mapie zasi g ekspansji Arab ó w. 4. Wskazaç ró nice mi dzy islamem a c h r z e - Êcijaƒstwem w organizacji ycia religijnego i p o l i t y c z n e g o. 5. OkreÊliç êród a sukcesu islamizacji ludów Azji, Afryki i E u r o p y. 6. Wymieniç osiàgni cia nauki i sztuki arabskiej. 7. Scharakteryzowaç stosunki mi dzy Êredniowiecznym islamem a c h r z e Ê c i j a ƒ s t w e m. TEKST I Zwiàzki islamu z judaizmem i c h r z e Ê c i j a ƒ s t w e m w interpretacji wspó czesnego francuskiego religioznawcy Maurice a G a u d e f r o y a - D e m o m b y- n e s a. Sk onny jestem wierzyç, e wersety Ko r a n u, w k t ó rych Mahomet znalaz historie proroków Izraela oraz zapowiedê swego w asnego ycia, doprowadzi y go do uto samienia ich misji z j e g o w asnà misjà i przez to do uznania za swoje p i e rwsze zadanie nawrócenie wspó czesnych mu ydów; seria wersetów [ z Ko r a n u ] f o rmu uje program nawrócenia ydów na islam:...dla tych, którzy sà bogobojni, dla tych, którzy dajà ja mu n, dla tych, którzy wierzà w Nasze znaki, i d l a tych, którzy idà za Pos aƒcem, Prorokiem rodzimym, którego oni znajdujà wspomnianego w Torze i w Ewangelii; on im nakazuje to, co jest s uszne, i zakazuje tego, co nies uszne; i z e z w a l a im na rzeczy dobre, a zakazuje im rzeczy brzydkich; i zdejmuje z nich brzemi i o k o w y, które na nich cià y y. A ci, którzy w niego wierzà, podtrzymujà go i pomagajà mu, i idà za Êwiat em, które zosta o z nim zes ane. Oni b dà szcz Êliwi. Powiedz:»O ludzie! Ja jestem Pos aƒcem Boga do was wszystkich...«wêród ludu Moj esza jest spo- ecznoêç, która si kieruje prawdà i wed ug niej dzia a sprawiedliwie. (XXIX, 46 47) Koran uznaje za wiernych tych spoêród ydów, którzy uwierzyli w Moj esza i byli pos uszni za- Dokument pochodzi ze strony

12 Â W I AT I S L A M U 185 sadom To ry 1, nast pnie tych, którzy uwierzyli w Jezusa i yli zgodnie z nakazami Ewangelii, i w konsekwencji powinni uwierzyç nauce Mahometa i staç si muzu manami. W r z e c z y w i s t o- Êci jednak ydzi i chrzeêcijanie sfa szowali swoje Ksi gi, tym samym wi c nie chcà si podporzàdkowaç prawdziwemu prawu, jakim jest Ko r a n. Istnieje jedno tylko objawienie. Pewien werset medyƒski mówi: Zaprawd, objawiliêmy tobie, tak jak objawiliêmy Noemu i prorokom po nim; i jak objawiliêmy Abrahamowi i Izmaelowi, Izaakowi i J a kubowi, jak i pokoleniom; Jezusowi, Hiobowi i Jonaszowi, Aaronowi i S a l o m o n o w i ; a Dawidowi daliêmy Psalmy. (IV, 163) M. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu, Wa r s z a w a Tora (hebr. Prawo ) pi ç pierwszych ksiàg Starego Te s t a - mentu Pi cioksiàg. ujawnia si w z a w a rtych w nim zasadach konstytucyjnych. Zgodnie z szari atem g owà spo ecznoêci jest kal i f, którego obowiàzkiem jest zachowanie w n i e- n a ruszonej formie duchowego i m a t e r i a l n e g o dziedzictwa Proroka. Sam kalif nie ma adnej duchowej w adzy. Nie mo e zmieniaç doktry n y ani stwarzaç nowej. Nie wspiera go aden kler, a jedynie na wpó klerykalna klasa alimów, uczonych wyspecjalizowanych w kwestiach prawa boskiego. W praktyce kalif sta si marionetkà w r kach wojskowych dowódców i p o l i t y c z n y c h a w a n t u rn i k ó w, którzy od IX wieku byli prawdziwymi w adcami islamu. Od XI wieku obok kalifa pojawia si su tan jako najwy szy w adca Êwiecki; jego w adza zostaje uznana przez prawników ex post [jako ju istniejàca] i bardzo niech tnie. B. Lewis, Arabowie w h i s t o r i i, Warszawa Szari at religijne prawo islamskie. TEKST II Wp yw islamu na organizacj paƒstwowà i p r a- wo w uj ciu wspó czesnego historyka brytyjskiego Bernarda Lewisa. Islam b dàcy dzieckiem Arabii i arabskiego proroka by nie tylko systemem wierzeƒ i kultem. By tak e systemem paƒstwa, spo eczeƒstwa, prawa, myêli i sztuki cywilizacjà, w której religia by a czynnikiem jednoczàcym, a w koƒcu równie dominujàcym; oznacza podporzàdkowanie si nie tylko nowej wierze, ale równie spo ecznoêci, jego zasady okreêla szari at 1, Êwi te prawo opracowane przez prawników na podstawie Ko r a n u i tradycji Proroka. Szari at by nie tylko normatywnym kodeksem prawnym, ale równie, z punktu widzenia spo- ecznego i politycznego, wzorem post powania, idea em, ku któremu muszà dà yç ludzie i s p o e- czeƒstwo. Islam nie dopuszcza adnego prawodawstwa, poniewa prawo mog o pochodziç wy àcznie od Boga dzi ki objawieniu. Niemniej, prawo obyczajowe oraz prawodawstwo cywilne, a tak e decyzje w adców nieoficjalnie by y respektowane i czasami w ograniczonym stopniu uznawane przez prawników. Darowany przez Boga szari at regulowa wszystkie aspekty ycia, dotyczy nie tylko spraw wiary i kultu, ale tak e spraw publicznych, kryminalnych i c y w i l n o- prawnych. Jego idealny charakter najwyraêniej