internetowe wydanie NASZYCH KORZENI

Transkrypt

1 P ł o c k i e S i e r p e c k i e P ł o ń s k i e G o s t y n i ń s k i e numer 5 ISSN grudzień 2013 Półrocznik popularnonaukowy Muzeum Mazowieckiego w Płocku poświęcony przyrodzie, historii i kulturze północno-zachodniego Mazowsza W numerze między innymi Mit odbudowy zamku w Gostyninie Władysław Herman i jego dwór Zygmunta Krasińskiego Szkice z życia codziennego ewangelików Profesor dr Alter Ber ( ): in memoriam Artyści w Sikorzu Korespondencja z USA

2 2 Od redakcji Drodzy Czytelnicy! Już po raz piąty spotykamy się na łamach Naszych Korzeni. To nasz mały jubileusz. W wydanych dotąd zeszytach odwiedziliśmy najbardziej atrakcyjne przyrodniczo zakątki północno-zachodniego Mazowsza i zgromadziliśmy sporo rzetelnej wiedzy o mniej znanych, a nawet zupełnie zapomnianych, ludziach i zdarzeniach. Pismo zostało docenione za wartość merytoryczną artykułów, nienaganną polszczyznę, piękną szatę graficzną. Bardzo dziękujemy za wszelkie przejawy solidarności i wsparcia dla tego dzieła. Gdy przed trzema laty przystępowaliśmy do prac nad profilem nowego czasopisma, wiedzieliśmy, że północno-zachodnie Mazowsze należy do regionów o niezwykle interesującej przyrodzie, historii i kulturze. Nie byliśmy jednak pewni, czy znajdzie się odpowiednio liczna grupa regionalistów chętnych do podjęcia z nami współpracy. Ale na brak tekstów nie narzekaliśmy, napływały one obficie zarówno od badaczy profesjonalnych, jak i od kompetentnych amatorów. Dziś możemy z satysfakcją stwierdzić, że pomysł wydawania popularnonaukowego periodyku przyrodniczo-historycznego okazał się udany, a pismo w takiej właśnie formule jest potrzebne. Wszystkim autorom i członkom redakcji składam wyrazy głębokiej wdzięczności. W naszym kraju ze szczególnym respektem obchodzi się okrągłe rocznice, zwłaszcza te związane z wojnami, powstaniami narodowymi, bitwami oraz datami urodzin i śmierci wybitnych Polaków. W 2014 roku będzie ku temu wyjątkowo dużo okazji. Uczcimy między innymi następujące rocznice: 220. Insurekcji Kościuszkowskiej, 200. urodzin Oskara Kolberga, 150. upadku Powstania Styczniowego i urodzin Stefana Żeromskiego, 100. wybuchu pierwszej wojny światowej, 75. wybuchu drugiej wojny światowej, 70. Powstania Warszawskiego, 25. upadku komunizmu w Europie. Wśród nich wyróżnia się swą doniosłością niewątpliwie rocznica wybuchu wojny wszechświatowej , która przyniosła naszemu narodowi ogrom nieszczęść, ale i upragnioną wolność po 123 latach niewoli. Doceniając edukacyjne walory celebrowania rocznic, na łamach Naszych Korzeni będziemy wracać do tych pamiętnych wydarzeń z historii Polski. W bieżącym numerze proponujemy Państwu kilka opracowań poświęconych zagadnieniu wielowątkowej obecności Niemców na Mazowszu w ostatnich dwóch stuleciach, które niejako zwiastują obchody rocznic obu wojen światowych. Są to teksty Krzysztofa Zadrożnego, Michała Umińskiego, Krzysztofa Kłodawskiego, Gabrieli Nowak i do pewnego stopnia Gunthera Fuchsa. Do walk Powstania Styczniowego nawiązuje artykuł Tomasza Kowalskiego. Pozostałe artykuły cechuje spora różnorodność tematyczna. Środowisku geograficznemu w ujęciu historycznym poświęcone są opracowania Jarosława Ościłowskiego (tę pracę, choć wykracza poza przyjęte w Naszych Korzeniach ramy terytorialne, zdecydowaliśmy się zamieścić z uwagi na znaczne walory poznawcze) i Pawła Gąsiorowskiego. W kolejnych tekstach znajdą Państwo dane o siekierce z wczesnej epoki brązu z miejscowości Milewko ze zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku, uwagi na temat tzw. odbudowy zamku w Gostyninie, dalszy ciąg rozważań o obecności Płocka na kartach literatury pięknej, biogramy arcybiskupa Jana Marcelego Gutkowskiego, pułkownika Kajetana Balińskiego i Władysława Miąska, informacje o działalności dobroczynnej Hiacynty Noińskiej w Płocku, o gościach przedwojennego dworku w Sikorzu, o oryginalnym kościółku w Drogiszce, o ofiarowanym MMP komplecie mebli sypialnianych w stylu art déco, niezwykle interesującą korespondencję z USA o polskim wychodźstwie do Ameryki, relację ze spotkania autorskiego z poetką Wandą Gołębiewską. Całość uzupełniają recenzje trzech wydanych ostatnio książek, listy do redakcji i pozostałe stałe rubryki. W imieniu komitetu redakcyjnego życzę Państwu dobrego roku 2014 i przyjemnej lektury. Tomasz Kordala redaktor naczelny Nasze Korzenie Półrocznik popularnonaukowy Muzeum Mazowieckiego w Płocku poświęcony przyrodzie, historii i kulturze północno-zachodniego Mazowsza (Płockie, Sierpeckie, Płońskie, Gostynińskie) Leonard Sobieraj dyrektor Muzeum Mazowieckiego w Płocku Wydawca Muzeum Mazowieckie w Płocku Płock, ul. Tumska 8 tel , fax korzenie@muzeumplock.art.pl Redakcja Tomasz Kordala redaktor naczelny Sławomir Gajewski zastępca red. nacz. Krzysztof Matusiak, Zbigniew Miecznikowski, Grzegorz Piaskowski, Barbara Rydzewska, Krystyna Suchanecka, Krzysztof Zadrożny, Leonard Sobieraj Zbigniew Chlewiński sekretarz redakcji Magdalena Gałat skład, opracowanie graficzne Współpracują Jolanta Borowska, Stanisław Czachorowski, Anna Górczyńska, Aleksandra Grabowska, Piotr Jarzyński, Ewa Jaszczak, Andrzej Jeznach, Adam Dariusz Kotkiewicz, Radosław Rękawiecki, Andrzej Rogoziński, Andrzej Tucholski Redakcja zastrzega sobie prawo wprowadzania zmian i skrótów w tekstach przeznaczonych do publikacji. Nakład 600 egz. Na okładce: cmentarz ewangelicki w Bielinie, gm. Słupno; fot. K. Matusiak.

3 3 4. Rządza, Czarna, Długa i Brodnia, czyli o zmianach w hydronimii i hydrografii lewego dorzecza dolnej Narwi Jarosław ościłowski 7. Źródła sierpeckich rzek Paweł Bogdan gąsiorowski 11. Siekiera brązowa ze zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku Mariusz samborski 14. Mit odbudowy zamku w Gostyninie PrzeMysław nowogórski 20. Z księgarskiej półki. Płock i północne Mazowsze na kartach literatury pięknej. Część druga: Władysław Herman i jego dwór Zygmunta Krasińskiego ToMasz kordala 31. Kościółek św. Krzyża w Drogiszce. Dzieje niezwykłego sanktuarium Jerzy Borowski 35. Arcybiskup Jan Marceli Gutkowski wybitna postać z mojego rodu Michał sokołowski 38. Kajetan Wawrzyniec Baliński krzysztof zadrożny 42. Cmentarz ewangelicki we wsi Miałkówek. Rys historyczny krzysztof zadrożny 44. Śladami kolonistów niemieckich na Mazowszu. Kolonia Schröttersdorf pod Płockiem Michał umiński 49. Szkice z życia codziennego ewangelików w XIX i początkach XX wieku na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej krzysztof kłodawski 54. Z działalności dobroczynnej Hiacynty Noińskiej ( ) w Płocku emil noiński 57. Artyści w Sikorzu Marcin skowroński 61. O płockim komplecie mebli sypialnianych w stylu art déco, przekazanym bezpłatnie do Muzeum Mazowieckiego w Płocku w 2012 roku, i jego użytkownikach z ulicy Zduńskiej 10 m. 3 elżbieta formańska 64. Chęć łamie wszelkie przeszkody... Prof. dr Alter Ber ( ): in memoriam gabriela nowak 67. Dokument. Ze wspomnień lekarza o getcie w Płońsku ( ) gabriela nowak 70. Korespondencja z USA. Z małej wioski do Ameryki rose Marie rozycki PriTTs 77. Ocalić od zapomnienia. Bohaterowie płockiej ziemi Władysław Miąsek grzegorz chabowski 80. Czy wiesz, że... Gunther Fuchs 82. Aktualności. Uroczystości w 150. rocznicę bitwy pod Koziołkiem Ligowo, 28 kwietnia 2013 roku ToMasz kowalski 84. Aktualności. Niektórzy lubią poezję...spotkanie z poetką Wandą Gołębiewską w Zakrzewie Kościelnym adam dariusz kotkiewicz 86. Recenzje i polemiki. F. S. Dmochowski, Przekleństwo matki, Rypin 2011, ss. 240 andrzej kordala 88. Recenzje i polemiki. Tomasz Cybulski, Parafia ewangelicko-augsburska w Płocku od 1804 do 1956 roku, Toruń 2012, ss. 227 krzysztof kłodawski 90. Recenzje i polemiki. Eugen Kleister, Moja ojczyzna w Sierpcu, Sierpc 2012, ss. 258 V. P. 92. Listy do redakcji. Robert Lovell rzeźbiarz zapomniany. Aneks Marek lovell 94. Listy do redakcji. Kościół w Imielnicy grzegorz chabowski 96. Listy do redakcji. Figurka w Imielnicy Maria dagilis 98. Zabawy przyjemne i pożyteczne krzyżówka 99. Pisma regionalne Głos Słupna 99. Fotozagadka Stowarzyszenia regionalne. Grupa Rekonstrukcji Historycznej z Przasnysza... Mariusz Mocek SpiS treści

4 4 Jarosław Ościłowski Rządza, Czarna, Długa i Brodnia, czyli o zmianach w hydronimii i hydrografii lewego dorzecza dolnej Narwi Na obszarze południowego Mazowsza, pomiędzy dolinami Liwca i Wisły, znajduje się obszar Wysoczyzny rze początek w okolicach Zapłocia i Kątów Czernickich, ponieważ z okolic kolejnej miejscowości zwanej Rynia. Dziś natomiast bie- Kałuszyńskiej. Przypomina ona płaski guz wznoszący jej górne źródła wyschły (ryc. 2). się na północ od Kałuszyna, sięgający do 223 m n.p.m. Z kulminacyjnych wzniesień promieniście spływają we wszystkich kierunkach na Struga), której źródła znajdują się w pobliżu wsi Jakubów, Mo- Kolejną dłuższą rzeką płynącą z wysoczyzny jest Czarna (Czar- mniejsze rzeki regionu: na zachód do Wisły przez Świder i Mień, na czydła i Antonina. Rzeka stanowiła główny prawy dopływ Długiej, południe, wschód i północ do Kostrzynia i Liwca oraz na północny- z którą łączyła się w dwóch miejscach: jako Cięciwa (dziś Czarna Struga) pod Ossowem oraz jako Czarna pod miejscowościami -wschód do Narwi. Co ciekawe, z wysoczyzny nie spływa żadna rzeka bezpośrednio do Bugu, który przyjmuje jedynie krótsze dopływy z Równiny Wołomińskiej (ryc. 1). Do Narwi (a w zasadzie do Perthéesa i na mapie z roku 1813 wydanej przez A. P. H. Nordman- Izabelin i Stanisławów (ryc. 2). Na mapie z 1783 roku Karola de znajdującego się na niej Zalewu Zegrzyńskiego) spływają Rządza, na zaznaczony jest jej cały bieg, natomiast na innych mapach, kartografów pruskich i rosyjskich z lat 1808, i 1832, Czarna Czarna i Długa. Bieg jak również nazwy tych ostatnich zmieniały się w ciągu wieków, dlatego też one, wraz z Brodnią, będą tematem tworzy dwie oddzielne rzeki. Pierwsza płynie od źródeł do Długiej, niniejszego artykułu. uchodząc dawną Cięciwą. Natomiast druga ma źródła w pobliżu Rządza wypływa z tych samych źródeł co płynąca w kierunku ujścia pierwszej, pod Mostówką, i płynie dawnym dolnym biegiem przeciwnym Kałuska (inaczej Witówka ). Jest jednak rzeką znacznie dłuższą, w średnim biegu ma nieco rozbudowane dorzecze, tam Jeszcze inaczej było z Długą, jej dolny bieg w przeszłości Czarnej, uchodząc do Długiej. też przyjmuje Cienką wraz z jej dopływami (strumień ten w XIX w. znacznie różnił się od dzisiejszego. Wypływała ona z okolic miejscowości Dłuska, płynąc przez teren wysoczyzny i równiny nie- zwany był też Jasienicą ). Poniżej ujścia Cienkiej Rządza została połączona kanałem o nazwie Biały Rów z Czarną (Czarną Strugą) z dawnego dorzecza Długiej. Wpada do Narwi poniżej ujścia porętem, na co wskazuje dokument z 1426 roku. Zapewne już głęboką doliną. W średniowieczu uchodziła do Narwi pod Nie- do niej Bugu, w miejscowości Rynia (ryc. 2). Miejscowość ta nosi wówczas w dolnym biegu rzeka miała charakter roztokowy, tzn. jednocześnie dawną nazwę rzeki, uchodzącej w tym miejscu, dziś płynęła wieloma korytami wzajemnie ze sobą połączonymi, przez będącej dopływem Cienkiej, a w średniowieczu uważanej za rzekę obszar bagien zwanych wówczas Opolice. Bagno to rozciągało główną. Rynia nosiła też oboczną nazwę Przeczrzew, wypływała się od warszawskiego Grochowa do Nieporętu (ryc. 2). W początkach XVII wieku bieg Długiej musiał być podobny, 1. Rekonstrukcja lewego dorzecza dolnej Narwi na tle rzeźby terenu (XV początek XVII w.). skoro król Zygmunt III Waza kazał rzekę doprowadzić do porządku (tj. zebrać wody z puszczy), Mapa hipsometryczna tak by nie zagrażała jego dworowi myśliwskiemu m n.p.m. w Nieporęcie. Sam dwór stanowił również letnią m n.p.m m n.p.m. siedzibę władcy. Nie wiadomo, na jakim odcinku uregulowano wówczas rzekę. Być może część m n.p.m m n.p.m m n.p.m m n.p.m. wód połączono z Brodnią płynącą równolegle do m n.p.m. Długiej, po jej zachodniej stronie, z okolic Targówka w Warszawie do Narwi w pobliżu Skrzeszewa (ryc. 2), bowiem na późniejszych mapach topograficznych tego terenu z lat 1783 i 1794 Karola de Perthéesa oraz w zachowanym odręcznym szkicu ks. Franciszka Czaykowskiego z 1779 roku Długa uchodzi do Narwi w Skrzeszewie, płynąc właśnie wcześniejszym korytem Brodni. Inaczej jej przebieg jest zaznaczony na mapach z lat , 1808, , 1813, 1831 i Tam Długa płynie do Narwi ponownie przez Nieporęt. Na Mapie Kwatermistrzostwa Polskiego z lat w miejscu Długiej występuje Zonza czyli Krulewski

5 Kanał, która ponownie płynie do Skrzeszewa. W rzeczywistości Zonza (dziś poprawnie: Ząza) jest dopływem Długiej, uchodzącym pod Okuniewem, którą uznano wówczas za rzekę główną. Do Nieporętu płynie natomiast inny Krulewski Kanał stanowiący drugi bieg Czarnej Strugi (czyli Czarnej), która poniżej Nadmy i Pustelnika rozdziela się na dwa koryta wykorzystując dawne łożyska Długiej. Na późniejszych mapach, z 1891 roku (Mapa Warszawa Północ) i 1933 roku (mapa sztabowa WIG), Długa płynie do Nieporętu jako Kanał Markowski (w okolicach Marek), dalej jako Nowy Kanał, a następnie jako Kanał Królewski. Na tych samych mapach inny kanał, zwany Bródnowskim, płynie z Warszawy do Skrzeszewa. Jego przebieg wskazuje, że uregulowano tu stare koryto Brodni, a w dolnym biegu wykorzystano dawne koryto Kanału Królewskiego. Oba kanały były połączone kolejnym kanałem pomiędzy Kobiałką i Mańkami. Dodatkowo na mapie z 1933 roku wszystkim rzekom towarzyszą dodatkowe rowy melioracyjne osuszające okolicę. W 1951 roku w okolicy wsi Poddębe zbudowano kolejny kanał długości 2,5 km, którym odprowadzano wodę z Kanału Bródnowskiego do Narwi, najprawdopodobniej wcześniej jego ujście było zamulane. Do kolejnych zmian w systemie wodnym tego rejonu doszło drugą przepływała przez jedno rozległe bagno. w roku 1963, kiedy zbudowano żeglugowy Kanał Żerański (zwany też Kanałem Zegrzyńskim ) łączący Wisłę w północnej części Warszawy z Narwią pod Nieporętem, do którego włączono dolny bieg Długiej (tj. Kanału Królewskiego i Kanału Nowego). Kanał szych gruntów w okolicach Nieporętu. W związku z tą budową usypano też blisko 60 km wałów wzdłuż Narwi-Bugu i Kanału, przez co zmniejszono radykalnie możliwość powodzi. *** Podsumowując należy zaznaczyć, że do zmian w sieci rzecznej tzw. doliny bródnowsko-nieporęckiej dochodziło w wyniku naturalnych przemian zachodzących w środowisku przyrodniczym i w wyniku ludzkiej ingerencji. Główną przyczyną częstych zmian koryta Długiej i jej dopływów przez wieki były sezonowe powodzie na Wiśle i Narwi i ich przelewy na tereny tzw. doliny bródnowsko-nieporęckiej. Szczególnie dawały się we znaki powodzie wiślane. Ze względu na przełomowy charakter Wisły w Warszawie i niemal płaski praski taras nadzalewowy dochodziło do przelewów na teren rozległego bagna opolickiego (tj. doliny bródnowsko-nieporęckiej), a następnie do Narwi. Były one notowane jeszcze w drugiej połowie XIX wieku, czyli do czasu budowy wałów przeciwpowodziowych w dolinie Wisły, na terenie Warszawy i jej okolic. Na niektórych nowożytnych mapach widoczne jest rozległe jezioro na tym terenie. Po spłynięciu nadmiaru wód, na terenach bagiennych pozostawał cały labirynt rzek roztokowych, Brodni, Długiej i Czarnej, tworzących sieć wielu połączonych wzajemnie odnóg. Prowadziły one wody do Nieporętu, innym razem do Skrzeszewa, a jeszcze innym do obu miejscowości jednocześnie. Do czasowych zmian w układzie rzecznym mogło dojść również za sprawą przesuwających się wydm, jak świadczy przykład z pobliskiego dorzecza Liwca. Jeszcze w XIX wieku dopływem Moszczony była Gołębnica (ryc. 2), która dziś uchodzi do Osownicy właśnie za sprawą lotnych piasków, które zasypały na pewnym odcinku jej koryto. Nie można też jednak do końca wykluczyć czasowej pomyłki nazewniczej. Na terenach bagiennych bieg rzek bywa trudny do ustalenia, mogło więc dojść do sytuacji, w której za Brodnię wypływającą z bagien opolickich w kierunku północno-zachodnim uznano Długą. Podobnie było ze Szkwą w Puszczy Kurpiowskiej, którą w górnym biegu często nazywano Rozogą, ponieważ wraz z tą Do pierwszych zmian antropogenicznych w hydrografii tutejszych okolic doszło już w początkach XVII wieku za czasów Zygmunta III Wazy. Kolejne prace regulacyjne miały miejsce od początku XIX wieku aż po drugą połowę wieku XX. Miały one na celu Żerański przeciął na dwie części starszy Kanał Bródnowski, którego wody jeszcze do niedawna były przerzucane na drugą stronę nadmiaru wód opadowych i roztopowych, szczególnie tych prze- osuszenie podmokłych i zabagnionych terenów nie wytrzymujących za pomocą przepompowni Tomaszew. Wraz z budową Kanału Żerańskiego wzniesiono zaporę w Dębem tuż powyżej ujścia Kanału obwodowego głównie dla potrzeb żeglugi. Zgodnie z planami miał lewanych z doliny Wisły. W 1919 roku rozpoczęto budowę kanału Bródnowskiego (dawnej Brodni ), tworząc w ten sposób zbiornik on rozpoczynać się na Gocławiu (południowa część prawobrzeżnej retencyjny zwany Zalewem Zegrzyńskim. Wskutek spiętrzenia wód Narwi i Bugu zalano znaczną 2. Rekonstrukcja lewego dorzecza dolnej Narwi sprzed okresu budowy kanałów (XV pocz. XVII w.). część (ok ha) podmokłych łąk, bagien i gor- 5

6 6 Jarosław Ościłowski Warszawy) i prowadzić do Kanału Bródnowskiego, a następnie łączyć się z projektowanym Kanałem Żerańskim. Prace po roku jednak przerwano. Prowadzone sukcesywnie i na coraz większą skalę prace regulacyjne i melioracyjne, a wreszcie zbudowanie szerokiego (25 m) i głębokiego (2,5-3 m) Kanału Żerańskiego położyło kres zmianom w przebiegu rzek, a także ciągłym zalewom okolicznych gruntów. Wraz ze zmianami w dolinach rzecznych następowały także zmiany w ich nazewnictwie. Rządza do XV wieku w dolnym biegu zwana była Rynią, jako jedyna dziś płynie podobnie jak dawniej w swoim niemal naturalnym korycie. Czarna potrafiła dzielić się na dwie rzeki, dziś ma nieco dłuższy bieg, ponieważ wykorzystuje na terenie dawnych Opolic jedno z koryt Długiej. Z kolei ta ostatnia uchodziła do Narwi raz w okolicy Nieporętu, a innym razem w okolicy Skrzeszewa, w tym drugim przypadku płynąc BIBLIOGRAFIA Źródła kartograficzne 1783 Mappa szczegulna woiewodztwa mazowieckiego zrządzona z innych wielu mieyscowych, tak dawniey jak i sweżo odrysowanych, tudziez goscincowych i niewątpliwych wiadomości przez Karola de Perthées J. K. Mci geografa z 1783 roku (fotokopia w Pracowni Atlasu Historycznego Mazowsza Instytutu Historii PAN w Warszawie) Okolice Warszawy w Diametrze Piąciu Mil, mapa sporządzona przez Hermana Karola de Perthéesa w skali 1: w 1786 roku, następnie uzupełniona, B. Krassowski, B. Majewska, Plany Warszawy z lat , Warszawa 1980 (Zbiory Polskiej Kartografii, zeszyt 3) Tarchomin i parafie leżące na północ z ok r. (Zbiór kartograficzny ks. Fr. Czaykowskiego, nr 9, w Archiwum Kapituły Łowickiej), por. F. S. Czaykowski, Parafia Tarchomin Wieś opis z 1785 roku ks. Franciszka Czaykowskiego, oprac. ks. Z. Drzewiecki, Ząbki 2000, s Special Karte von Suedpreussen mit allerhoechster Erlaubniss aus der kóniglichen grossen topographischen Vermessungs-Karte uniter Mitwürkung des Directors Langner, reducirt und herausgegeben vom geheimen Ober-Bau-Rath Gilly, Berlin , skala 1: Neueste Karte von ganz Preussen und Herzogthum Warschau, nebst dem angränzenden oesterreichischen und russischen Antheil von Polen, Wien 1808, skala 1:54 000, Wieloarkuszowe mapy topograficzne ziem polskich , cz. 2, oprac. i red. T. Paćko, W. Trzebiński, Wrocław 1982, poz. 43, ryc. 2 (Centralny Katalog Zbiorów Kartograficznych w Polsce, zeszyt 5) Semitopograficzeskaja Karta Carstwa Polskogo, powstała w Voenno-Topograficeskoje Depo pod kierunkiem Karla Ivanovica Oppermanna, St. Petersburg , skala 1: A. P. H. Nordmann, Carte du ci-devant Royaume de Pologne dans son état actuel, Vienne 1813, A. P. H. Nordmann, Carte du ci-devant Royaume de Pologne dans son état actuel, Vienne 1830, Augmentée des chemins de fer 1862, skala 1: , Wieloarkuszowe mapy topograficzne ziem polskich , cz. 2, oprac. i red. T. Paćko, W. Trzebiński, Wrocław 1982, poz. 137, ryc. 2 (Centralny Katalog Zbiorów Kartograficznych w Polsce, zeszyt 5) Mapa Kwatermistrzostwa Polskiego, czyli Topograficzna Karta Królestwa Polskiego opracowana przez Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego generała Maurycego Hauke, a ukończona przez Korpus Topografów Rosyjskich pod kierunkiem generała Karola Richtera, por., Topograficzna Karta Królestwa Polskiego ( ), Warszawa 1978, skala 1: doliną dolnej Brodni. Na przestrzeni dziejów została w dolnym biegu uregulowana w kanał zwany na poszczególnych odcinkach Królewskim, Nowym i Markowskim. Od lat sześćdziesiątych XX wieku uchodzi do Kanału Żerańskiego pod Stanisławowem i Michałowem-Grabiną. Brodnię po regulacjach w XIX wieku przemianowano na Kanał Bródnowski. W literaturze często błędnie utożsamiano z nią Skurczę, płynącą dawniej na zachód od niej, z okolic Golędzinowa do Wisły (uchodziła na wysokości Kępy Tarchomińskiej). Była to rzeka, która sezonowo wysychała. W okresie międzywojennym skrócono i uregulowano jej bieg tworząc Kanał Henrykowski, a po dolnym jej odcinku pozostała sucha opuszczona dolina. Tak liczne i częste zmiany w krajobrazie i nazewnictwie wodnym na stosunkowo niewielkiej przestrzeni są ewenementem w skali całego Mazowsza i nigdy dotychczas nie miały miejsca Specjal-Karte des Königreichs Polen nebst einem Theile von Ostpreussen, Lithauen, Wolhynien, Galizien und Schlesien, Mannheim 1831, skala 1: , Wieloarkuszowe mapy topograficzne ziem polskich , cz. 2, oprac. i red. T. Paćko, W. Trzebiński, Wrocław 1982, poz. 89, ryc. 2 (Centralny Katalog Zbiorów Kartograficznych w Polsce, zeszyt 5) J. Kolberg, Mappa Królestwa Polskiego wraz z obwodem Wolnego Miasta Krakowa i częścią pogranicznych państw, Warszawa 1832, skala 1: , Wieloarkuszowe mapy topograficzne ziem polskich , cz. 2, oprac. i red. T. Paćko, W. Trzebiński, Wrocław 1982, poz. 91, ryc. 3 (Centralny Katalog Zbiorów Kartograficznych w Polsce, zeszyt 5) Mapa Warszawa Północ, Warszawa 1891, skala 1: Mapa WIG, Warszawa Północ, Pas 39, Słup 32, Warszawa 1933, skala 1: Podział hydrograficzny Polski, cz. 2, skala 1: , atlas opracowany pod kierunkiem H. Czarneckiej, Warszawa Opracowania W. Bławdziewicz, Dzieje Nieporętu , Warszawa M. Czarnecki, Brodnia, Ząza, Skurcza..., Mazowsze 1995, nr 5 (1), s B. Fal, P. Dąbrowski, Dwieście lat obserwacji i pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie: Przepływy Wisły w Warszawie, Gospodarka Wodna 2001, nr 12, s M. Gutry-Korycka, Z. Mikulski, A. Magnuszewski, Historyczne i współczesne warunki przepływu wód wielkich Wisły w Warszawie, cz. I, Gospodarka Wodna 2012, nr 1, s M. Gutry-Korycka, Z. Mikulski, A. Magnuszewski, Historyczne i współczesne warunki przepływu wód wielkich Wisły w Warszawie, cz. II, Gospodarka Wodna 2012, nr 2, s K. Handke, Dzieje Warszawy nazwami pisane, Warszawa T. Jurek [red.], Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, przygotowanie do druku M. Piber-Zbieranowska i A. Salina, Warszawa J. Kondracki, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa S. Lencewicz, Węzeł wodny kałuszyński (morfologia i hydrografia), [w:] Pisma wybrane z geografii fizycznej Polski, Warszawa 1957, s T. Łuniewski, Brzegi i dolina rzeki Liwca, Pamiętnik Fizjograficzny 1881, t. 1, s A. Magnuszewki, M. Gutry-Korycka, Rekonstrukcja przepływu wielkich wód Wisły w Warszawie w warunkach naturalnych, Prace i Studia Geograficzne 2009, t. 43, s S. Z. Różycki, Nizina Mazowiecka, [w:] R. Galon [red.], Geomorfologia Polski, t. 2, Niż Polski, Warszawa 1972, s E. Stupnicka, Środowisko naturalne osadnictwa pradziejowego, [w:] J. Pyrgała [red.], Osadnictwo obszaru Warszawy na tle środowiska naturalnego (V w. p.n.e. XII w. n.e.), Wrocław 1987, s

7 Paweł Bogdan Gąsiorowski Fotografie autora Źródła sierpeckich rzek 7 Już w XIX wieku odnalezienie źródeł wielkich rzek świata Amazonki czy Nilu było ambicją wielu podróżników. Dziś chętnie czytamy relacje z takich wypraw. W naszym kraju wszakże tego typu odkrycia nie miały szansy uzyskania wymiaru długotrwałych, ryzykownych wypraw. Nie jest przecież problemem dotarcie do źródeł Wisły znajdujących się na Baraniej Górze w Beskidzie Śląskim. Będąc w Karkonoszach możemy na Łabskim Szczycie po czeskiej stronie zobaczyć źródła Łaby. Mniej znane i całkiem niepopularne są źródła mniejszych cieków zaczynających się na nizinach i płynących kilkadziesiąt kilometrów, by swoje wody wlać w końcu do okazalszej rzeki. Tak jest z rzekami mazowieckimi, również tymi płynącymi w okolicach Sierpca. Najważniejszymi sierpeckimi rzekami są Skrwa i Sierpienica. Zdecydowana większość historycznej ziemi płockiej leży w dorzeczu tych właśnie rzek. Skrwa jest jednym z prawobrzeżnych dopływów Wisły. 1 Należy zaznaczyć, że istnieje jeszcze Skrwa będąca lewobrzeżnym dopływem Wisły i zwana Skrwą Lewą. Ciekawostką jest to, że obie Skrwy wpadają do Wisły z dwóch jej stron, prawie naprzeciw siebie (w odległości zaledwie około trzech kilometrów). Skrwa Prawa ma swoją interesującą historię. Może intrygować nazwa rzeki, dzisiaj nie budząca żadnych skojarzeń. Nazwy rzek są szczególnie archaiczne i powstałe częstokroć w czasach prehistorycznych. Zachowywały się mimo zmieniających się mieszkańców zasiedlających ich brzegi. W średniowieczu nazwę rzeki odnotowywano jako Strkwa, a położoną w pobliżu jej źródeł wieś zwano Strkwilno 2. Analogię do tych nazw etymolodzy znajdują w językach germańskich. Zatem zapewne ukształtowała się w pierwszych wiekach naszej ery, kiedy zamieszkiwali tu germańscy Goci. Na przełomie V i VI wieku napłynęła ze wschodu ludność słowiańska i przejęła funkcjonujące nazwy większości rzek, w tym Skrwy. Powstałą z czasem na jej brzegu osadę określono mianem uformowanym od nazwy rzeki. 3 Skrwa jest rzeką szczególnie interesującą z punktu widzenia geografii historycznej. Przez wieki bowiem stanowiła granicę między Mazowszem płockim i ziemią dobrzyńską. Zatem, na ile ona dzieliła, a na ile łączyła? Na pewno w czasach plemiennych i wczesnopiastowskich Skrwa, jak większość niewielkich rzek, nie była żadną granicą. 4 Rozgraniczeń między plemionami należy szukać w trudnych do 1. D. Dobak, Wody Mazowsza, [w:] A. Richling [red.], Przyroda Mazowsza i jej antropogeniczne przekształcenia, Pułtusk 2003, s. 129 tabela 7/I, W aktach metrykalnych urodzeń parafii skrwileńskiej z lat , przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym w Płocku, znajdujemy zapisy: Strquino, Stqwino, Strquinno, Strwino, Strvino, Skqruilno, Strwinno, Skwilno i inne. 3. S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1984, s. 352 (hasło Skrwilno ). 4. T. Kordala, Środowisko geograficzne Starego Mazowsza, [w:] T. Kordala [red.], Stare Mazowsze przyroda i człowiek, Płock 2006, s. 4. przebycia pasach puszcz, stanowiących pustki osadnicze. Dopiero ich zasiedlanie z jednej i drugiej strony powodowało pewną konieczność wyraźnego (linearnego) rozgraniczenia. Rzeki natomiast skłaniały do zamieszkiwania po obu ich stronach i korzystania z dobrodziejstw, które dawały, przede wszystkim z wody i ryb. Jak dowodzi prof. Henryk Łowmiański, we wczesnym średniowieczu siedziby Mazowszan sięgały jeszcze kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Skrwy. 5 Zatem dopiero po wydzieleniu przez Konrada Mazowieckiego w 1230 roku dzielnicy dla syna Kazimierza prezentowana rzeka mogła nabrać charakteru granicy. Kazimierz otrzymał od ojca Kujawy i ziemię dobrzyńską, i od niego wywodzi się kujawska linia Piastów. Większość ziem pozostała przy mazowieckich potomkach Konrada. Trudno dzisiaj powiedzieć, czy od razu linia rzeki stała się granicą czy były od niej jakieś odchylenia. Stopniowe jednoczenie państwa polskiego powodowało, że granice z politycznych stawały się administracyjnymi. Tak też stało się z granicą na Skrwie, gdy w 1495 roku, po śmierci ostatniego księcia płockiego Janusza II, jego państewko włączono do Królestwa Polskiego. I odtąd Skrwa pełniła funkcję granicy administracyjnej. Sprzyjało to zacieraniu pewnych odrębności. W ten sposób linia graniczna oparta na naturalnym cieku, który zapewniał jej dłuższą trwałość, odcisnęła przez około sześć stuleci swoje piętno na świadomości mieszkających tu ludzi. Mieszkający od niej na wschód byli bez wątpienia Mazowszanami. Mieszkający na zachód wiedzieli, że są dobrzyniakami. Taką wiedzę przynajmniej demonstrowała szlachta. Oczywiście szlachta nawiązywała ze sobą liczne kontakty i owa granica niewiele ją dzieliła. Niektóre rodziny miały dobra po obu jej stronach. Położone nad rzeką młyny (Ruda, Łukomie, Nadolnik, Dwa Młyny, Mieszczk, Kwaśno, Choczeń i inne) były miejscami, do których docierała z obu stron tak ludność szlachecka, jak i chłopska. Kilka parafii położonych było po obu stronach rzeki (Skrwilno, Łukomie, Sierpc). Pątnicy z obu stron odwiedzali sanktuaria w Sierpcu i Skępem. Zatem istniejąca wiele wieków granica polityczno-administracyjna dzieliła tylko formalnie. Przez liczne mosty i kładki przechodzili i przejeżdżali ciągle ludzie, zacierając ostrość tego podziału. Wiek XIX przyniósł zmiany. W okresie istnienia Księstwa Warszawskiego Mazowsze płockie i ziemia dobrzyńska znalazły się w departamencie płockim. Potem, w granicach Królestwa Polskiego (Kongresówki), były te ziemie częścią województwa płockiego, a następnie guberni płockiej. Dalsze podziały administracyjne jeszcze bardziej zatarły ten podział H. Łowmiański, Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n. e., t. II, Warszawa 1963, s P. B. Gąsiorowski, Skrwa rzeka, która dzieli i łączy zarazem, [w:] H. Burakowska [et al.], Ziemia sierpecka znana i nieznana. Informator historyczno-krajoznawczy, Sierpc 2007, s

8 8 paweł Bogdan Gąsiorowski Słowa Cycerona Omnia rerum principia sunt parva, czyli Początki wszystkich rzeczy są małe, przyświecały naszej wycieczce. Spróbujmy jednak pokazać źródła Skrwy. 25 sierpnia 2012 roku trzej członkowie Konfraterni Sierpeckiej w Bydgoszczy (Kazimierz Bogdan Filipski, Jerzy Wieluński i piszący te słowa), uzbrojeni w stosowne mapy, udali się w teren, aby znaleźć to miejsce. 7 Słowa Cycerona Omnia rerum principia sunt parva, czyli Początki wszystkich rzeczy są małe, przyświecały naszej wycieczce. Skrwa wypływa skromnym, z początku ledwo się sączącym, strumieniem z niewielkiego bagienka położonego na terenie wioski Zdrojki koło Syberii. Jest to teren obecnie należący do gminy Lubowidz w powiecie żuromińskim. Następnie obejrzeliśmy kilka przepustów (bądź skromnych mostków) w wioskach Goliaty, Obórki, Szczawno, aby zapoznać się z początkowym biegiem rzeki. Przez około osiem kilometrów płynie ona leniwie, zasilając się wodą dochodzącą z okolicznych rowów, i w Szczawnie wpada do jeziora Skrwilno. Do tego jeziora uchodzi jeszcze kilka strumieni (w tym Okalewka). Nasza Skrwa, już okazalsza, wypływa z jeziora w wiosce Skrwilno i płynie dalej na południe meandrując po drodze 7. Szczególnie cenne są materiały dostępne na stronie: Rastrowa-Mapa-Podzialu-Hydrograficznego-Polski.html Na stronie można prześledzić bieg rzek od źródeł do ujścia i zasięgi ich dorzeczy. i przyjmując wodę z dopływających rzeczek (Urszulewka, Chraponianka) i strumieni bez nazw. Nad tak zasilaną rzeką można było już budować młyny. W Sierpcu wpada do Skrwy największy jej dopływ Sierpienica. Tu zakończyliśmy naszą wędrówkę. A Skrwa popłynęła dalej aż do Wisły, przemierzając łącznie około 117 kilometrów. Sierpienica jest lewobrzeżnym dopływem Skrwy. Nazwa jej pochodzi od miasta Sierpca, przez które przepływa w końcówce swego biegu, tuż przed wlaniem swych wód do Skrwy. Nie zawsze jednak tak się nazywała. Niestety, nie znamy tej pierwotnej (zapewne bardzo archaicznej) nazwy. Nazwa naszej Sierpienicy zdradza swą formą (końcówka ica) stosunkowo późne powstanie. Jest na tyle dużą rzeką, że na pewno jakąś nazwę miała, nim powstał gród czy osada Sierpc. Z czasem mogło dojść do wyparcia starego określenia przez nowe. Przykładowo tak się stało z Raciążnicą, której pierwotna nazwa brzmiała Szkwa, jednak została zastąpiona przez nową, utworzoną od nazwy miejscowości, przez którą przepływa. 8 Nowa nazwa stała się przystępniejsza, bardziej swojska. 8. Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, opr. A. Borkiewicz-Celińska, z. 3: Ml-Św, Warszawa 1998, s (hasło Raciążnica). Zdrojki. Skrwa po 100 metrach od wypłynięcia ze źródłowego bagienka

9 smardzewo. sierpienica Lewa po jednym kilometrze od Źródła 9 Wróćmy do Sierpienicy. Odnotujmy również inne, sprzed ponad wieku, określenia oznaczające naszą rzekę Sierpcówka, Mioduska i Chorzewka. Pochodzenie pierwszej jest oczywiste, a pozostałe wywodzą się od nazw wiosek Miodusy i Chorzewo, przez które również rzeka przepływa. 9 Te określenia nie zrobiły jednak kariery i nie znajdziemy ich dzisiaj na żadnych mapach. Sierpienica jest jedyną rzeką płynącą w całym swym biegu na terenie ziemi płockiej, nie licząc niewielkich strumieni i tak zwanych strug. Wiek temu napisano, że ma ona długości ponad 35 wiorst, czyli ponad 37 kilometrów. Ta wielkość znacznie się różni od obecnego pomiaru, gdyż początków rzeki dopatrywano się wówczas w okolicach Bielska, a i pomiar pewnie nie był zbyt precyzyjny. Źródła Sierpienicy znajdują się w powiecie płockim. Postanowiliśmy do nich dotrzeć. Wybraliśmy się tam naszym zespołem 12 października 2013 roku. W wiosce Smardzewo (gm. Staroźreby) z bagiennego terenu wypływa niewielki strumień. Teren został jednak przekształcony. Tuż obok początku tego cieku wykopano prostokątny staw, który zapewne jest zasilany wodą pochodzącą z tego źródła. Strumień płynie w kierunku północno-zachodnim. Przepływa między Bielskiem i Rudowem i dalej kieruje się na północ. Taka jest Sierpienica w swym górnym biegu. Niekiedy zwana jest Sierpienicą Lewą w odróżnieniu od Sierpienicy Prawej, z którą łączy się na północ od wsi Tłubice (gm. Bielsk) na granicy między powiatem płockim i sierpeckim. Sierpienica Prawa ma swój początek w zarośniętym jeziorku we wsi Nowy Bromierz (gm. Staroźreby), na pograniczu z wioską Bromierz. Zarośnięte jeziorko wygląda uroczo pośród okolicznego lasu. Już w początkowym swym odcinku rzeka jest uregulowana i płynie w okazałym rowie biegnącym między polami. Rzeczka zdąża w kierunku północno-zachodnim. Przepływa między wioskami Psary i Mokrzk. Tam łączy się z dopływającym z lewej strony strumieniem (mającym swoje początki w okolicy Jaroszewa), który od południowej i zachodniej strony opływa wczesnośredniowieczne grodzisko w Mokrzku. Po kilku kilometrach łączy się z Sierpienicą Lewą. Ongiś rzeki te miały nieuregulowane koryta, rozlewając się niekiedy, zwłaszcza wiosną, po przyległych łąkach. W 1932 roku dokonano prac regulacyjnych Sierpienicy w okolicach Gołocina, nadając jej obecny kształt. Dalej rzeka toczy już swe wody przez równiny powiatu sierpeckiego, pośród pól, lasów i terenów podmokłych. Zrazu płynie w kierunku północno-wschodnim, a na północ od Słupi skręca w lewo i zmierza na północny zachód. Nad rzeką, mimo jej uregulowanego w większości koryta, jest jeszcze wiele uroczych miejsc, na przykład dolina i rozlewisko przy młynie w Borkowie. W końcowym odcinku przepływa przez Sierpc. Przyjmując za główny ciek Sierpienicę Lewą, całkowita długość rzeki wynosi 52,4 kilometra. nowy Bromierz. Źródło sierpienicy prawej 9. Słownik Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa , t. I, s. 635, t. VI, s. 484, t. X, s. 596.

10 10 paweł Bogdan Gąsiorowski widzimy, że Źródła rzek nizinnych nie są obiektami szczególnie rzucającymi się w oczy W okolicy Gozdowa wypływa niewielka rzeczka Wierzbica. 10 Trudno jednak określić miejsce będące jej źródłem. Płynie w kierunku południowym przez teren gminy Gozdowo, a następnie zasilana przez strumienie i rowy melioracyjne w powiecie płockim wpada do Skrwy. W powiecie sierpeckim, na polu w północnej części wioski Zalesie (gm. Zawidz), ma swoje źródła Raciążnica. Wpływają do niej wody ze strumieni i rowów na polach i podmokłych łąkach wsi Komorowo i Kuski (gm. Rościszewo). Rzeka płynie na wschód i po kilku kilometrach wpływa na obszar powiatu płońskiego. Nazwę swoją zawdzięcza miastu Raciąż, które jest nad nią położone. W odległym średniowieczu nosiła nazwę Szkwa. Wpada do Wkry będącej dopływem Narwi. 10. P. Jarzyński, Nad Wierzbicą, Nasze Korzenie 2012, nr 3, s połączenie sierpienicy Lewej i sierpienicy prawej Zachodni skrawek powiatu leży w dorzeczu rzeki Mień. Rzeczka ta wypływa z Jeziora Likieckiego w powiecie lipnowskim, wpływa na teren powiatu sierpeckiego i po przepłynięciu przez wioskę Blinno skręca w kierunku zachodnim, by ponownie znaleźć się na terenie powiatu lipnowskiego i płynąć aż do Wisły. Widzimy, że źródła rzek nizinnych nie są obiektami szczególnie rzucającymi się w oczy. Nie docierają do tych miejsc turyści. Miejscowa ludność przeważnie nie ma świadomości, że snujący się z bagienka strumień (niekiedy nawet wysychający) bądź rozpoczynający się pośród pól rów (przypominający rów melioracyjny) jest początkiem rzeki, która ma konkretną nazwę i pojawia się na nieco dokładniejszych mapach. Może warto te miejsca oznakować stosownymi tablicami informacyjnymi. Są to przecież ciekawostki geograficzne.

11 Mariusz Samborski 11 siekiera Brązowa ze zbiorów muzeum mazowieckiego w płocku Przedmiotem niniejszego opracowania jest siekierka brązowa z miejscowości Milewko w gminie Zawidz (dawne województwo płockie, obecnie powiat sierpecki, województwo mazowieckie), wchodząca w skład zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku, znajdująca się na ekspozycji stałej tej placówki. Zabytek jest znaleziskiem luźnym, co oznacza, że nie ma kontekstu archeologicznego. Przy pomocy analizy typologicznej, czyli porównania z innymi podobnymi siekierami brązowymi, możliwe jest ustalenie jej przybliżonego wieku oraz określenie przynależności geograficznej i kulturowej. Analiza typologiczna i kulturowa Siekiera z Milewka po raz pierwszy została opisana przez Józefa Kostrzewskiego. 1 Według tego badacza użytkowana była w III okresie epoki brązu (OEB). 2 Reprezentuje ona odmiany siekier ze ściętymi brzegami, słabiej rozszerzonym ostrzem i wylotem rynny zwężającym się trapezowato, a nawet przybierającym kształt klina. Zalicza się ją do typu północnoniemieckiego. J. Kostrzewski zwrócił uwagę 3, że wśród tych odmian występują okazy z krawędziami ściętymi ukośnie również ku obuchowi. Ostrze omawianego okazu jest bardziej rozszerzone od dolnej strony, co sprawia, że siekierka nie jest symetryczna. Na jej całej powierzchni występują zarysowania. Pod dolną krawędzią widać wyraźne głębokie rysy będące świadectwem jej użytkowego charakteru (prawdopodobnie służyła do wycinki lasu i obróbki drewna). Wymiary zabytku: długość 15,1 cm, maksymalna szerokość (przy ostrzu) 4,7 cm, minimalna szerokość (przy obuchu) 2,1 cm, maksymalna grubość (środek zabytku) 1,9 cm. Andrzej Szpunar zalicza omawianą siekierę do typu Czubin. 4 Typ ten opisywany jest przez niego jako najmasywniejsze siekierki w Polsce. Swoją nazwę zawdzięcza miejscowości Czubin w powiecie pruszkowskim, gdzie w 1886 roku odkryto skarb składający się z pięciu siekierek brązowych z wystającymi brzegami (typu północ noniemieckiego), jednej siekierki z piętką lejkowatą typu czeskiego, trzech czekanów brązowych typu bałtyckiego i jednej łużyckiej siekierki z tulejką. 5 Owych pięć siekierek z Czubina, które A. Szpunar również zalicza do tego typu, różni się nieco od siekierki z Milewka. Przede wszystkim okazy z Czubina mają zdecydowanie bardziej rozszerzone wachlarzowato ostrze i co za tym idzie mniejszy promień jego krawędzi. Siekierki z podniesionymi brzegami typu północnoniemieckiego Marek Gedl przypisuje klasycznej fazie kultury przedłużyckiej 6, czyli II OEB. Według Wojciecha Blajera typ Czubin należy do późnego typu z brzegami (razem z typami Węgorza i Dębowiec) i datowany jest na fazy HA1-HA2. W okresie tym zaczęły pojawiać się siekierki z tulejką, których idea wywodzi się z rejonów zakarpackich. 7 Brak skali dendrochronologicznej dla epoki brązu w tej części Polski uniemożliwia bardziej dokładne datowanie znalezisk. 8 Siekiery z tego okresu mogły służyć jako narzędzia lub jako broń. 9 Również Jan Dąbrowski 10 ten typ siekier opisuje jako okazy masywne, o wysokich brzegach, prostym poszerzonym ostrzu i przeważnie półkolistej odsadce. Analogie do siekier typu Czubin znane są z Łupic (południowa Wielkopolska), gdzie jednak okaz posiada uszko, i z Berlina datowane przez W. Bohma na II OEB. Poza tym większość zabytków tego typu datowana jest na III OEB. 11 Typ ten datowany jest tak ze względu na znalezisko skarbu z Radoszek, gdzie występują szpile brązowe z tego właśnie okresu. 12 W obrębie typu Czubin najbliższe wizualnie siekierce z Milewka są siekiery z Grudziądza i Mielnicy Dużej (pow. koniński). Podobna, choć nieco węższa, jest siekierka z Rostkowa w powiecie płockim, datowana na pierwszą połowę III OEB. 13 Porównując omawianą siekierkę z formami z okresów wcześniejszych można zauważyć, że jest ona bardziej zaawansowana technologicznie, choć nadal zalicza się do klasycznego nurtu przedłużyckiego. Wydaje się więc, że powstała w okresie formowania się 5. J. Kostrzewski, Skarby i luźne znaleziska metalowe od eneolitu do wczesnego okresu żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego dorzecza Warty, Przegląd Archeologiczny, t. XV, R. 37, 1962, s , ryc M. Gedl, Kultura przedłużycka, [w:] J. Kmieciński [red.], Pradzieje ziem polskich, t. I, cz. 2: Epoka brązu i początki epoki żelaza, Warszawa Łódź 1989, s W. Blajer, Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków 2001, s J. Kostrzewski, I, II i III okres epoki bronzowej w Polsce (Uwagi na marginesie nowej książki prof. Leona Kozłowskiego), Przegląd Archeologiczny, t. IV, z. 1, R. 10, 1928, s Chronologia epoki brązu wg J. Kostrzewskiego: I OEB: p.n.e.; II OEB: p.n.e.; III OEB: p.n.e.; IV OEB: p.n.e; V OEB: p.n.e. 3. J. Kostrzewski, dz. cyt., s A. Szpunar, Die Beile in Polen I, München 1987, s J. Dąbrowski, Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Białystok 1997, s M. Gedl, Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. III: Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Kraków 1980, s J. Dąbrowski, dz. cyt., s A. Szpunar, dz. cyt., s J. Dąbrowski, dz. cyt., s W. Blajer, dz. cyt., s. 44.

12 12 Mariusz Samborski siekiera Brązowa z milewka; fot. z. miecznikowski milewko, gm. zawidz, pow. sierpecki. siekiera Brązowa. rys. m. samborski. kultury łużyckiej na terenie północnego Mazowsza, kiedy na obszarze tym utrzymywały się jeszcze tradycje przedłużyckie. Posługując się chronologią absolutną zakładam, że siekiera ta powstała w ostatnich wiekach II tysiąclecia p.n.e. Według J. Dąbrowskiego 14 można przyjąć, że siekiery tego typu były wytwarzane na terenie Mazowsza, z którego pochodzi około 40% egzemplarzy tego typu. Miejsca znalezisk siekier typu Czubin przedstawia mapka 1. Wartość poznawcza znalezisk luźnych Zabytki znajdowane bez kontekstu archeologicznego, a więc jako pojedyncze przedmioty, nie są pozbawione wartości naukowej. Choć ich interpretacja jest utrudniona, to przecież odpowiednio opracowane i przyporządkowane typologicznie mogą stanowić ważny przyczynek do badań nad pradziejami ludzkości. Szczególnie cenne są w tym kontekście wyroby wykonane z pierwszych wykorzystywanych przez człowieka metali, to jest z miedzi i stopu miedzi z cyną, czyli brązu. Ich niemała wartość poznawcza płynie stąd, że w niektórych przypadkach wszystkie zabytki danego typu bądź ich zdecydowana większość to właśnie znaleziska luźne, a przy tym wykonane z materiału cennego, uzyskanego z surowców strategicznych. Uporządkowanie takich znalezisk w ramach jednolitych typów technologicznych jest podstawą do dalszych analiz. Jeżeli przykładowo 90% zabytków należących do jakiegoś typu nie ma kontekstu archeologicznego, a tylko 10% znaleziono w zespołach zwartych, łatwiejszych do datowania, takich jak skarby czy groby, to wtedy można z powodzeniem wyznaczyć ramy chronologiczne również dla owych luźnych, pozbawionych kontekstu, przedmiotów. Dokonując z kolei analizy rozkładu geograficznego miejsc znalezienia zabytków, możemy określić przybliżony zasięg ich produkcji, a także skorelować naszą wiedzę z innymi zjawiskami kulturowymi zachodzącymi na terenie ich występowania i na terenach sąsiednich, w mniej lub bardziej dokładnie określonym odcinku historii. Rzeczą istotną jest, że przypadkowymi znalazcami tych starożytności są często ludzie, którym zabytki te nic nie mówią. Przekazując je do muzeum, można dołożyć swoją cegiełkę do rozwoju archeologii. 14. J. Dąbrowski, dz. cyt., s. 47.

13 13 1. Miejsca znalezisk siekier typu Czubin (zielone kropki); oprac. M. Samborski na podstawie: A. Szpunar, Die Beile in Polen I, München Miejsca znalezisk siekier z trapezowatym ostrzem z obszaru Polski; oprac. M. Samborski na podstawie: A. Szpunar, Die Beile in Polen I, München typ Bogacica, typ Guzowice, typ Gołoty, typ Kłodzisko, wariant a, typ Kłodzisko, wariant b, typ Kłodzisko, wariant c, typ Wałowice, typ Węgorza, typ Przywidz, typ Dębowiec.

14 14 przemysław Nowogórski Mit odbudowy zamku w Gostyninie Na jednym z budynków w śródmieściu Warszawy znajduje się napis: Cały naród buduje swoją stolicę. Inskrypcja ta znakomicie oddaje konkretną sytuację w stolicy i kraju we wczesnych latach PRL. Dziś można hasło to sparafrazować: Cała Polska buduje swoje zamki. Zasadniczo od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku daje się zauważyć prawdziwą plagę odbudowywania zamków w Polsce. Najczęściej są to swobodne kreacje współczesnych architektów, w niewielkim stopniu odwołujące się do faktycznego stanu sprzed wieków czy choćby kilku dziesięcioleci. Dotyczy to zarówno wielkich miast, np. Poznania, jak i miejscowości na prowincji (tam przede wszystkim). Powody są bardzo różne: chęć dowartościowania się, posiadania u siebie zabytku, zapatrzenie się na odbudowę warszawskiej Starówki czy realizacja niezrozumiałych ambicji lokalnego establishmentu. Wśród tej dużej liczby odbudowanych zamków na czoło wybija się, jako przykład najbardziej nieudanej i przekłamanej odbudowy, zamek w Gostyninie. co było przed odbudową? zamek Historia budowy i wygląd gostynińskiego zamku trudne są do zrekonstruowania. Brakuje bowiem dostatecznej liczby źródeł pisanych. Nieco światła na te zagadnienia rzucają rezultaty badań archeologicznych, przeprowadzonych na wzgórzu zamkowym i u jego podnóża w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku. 1 Generalnie można przyjąć, że budowa zamku, w kilku fazach, zamyka się pomiędzy schyłkiem XIV (ewentualnie początkiem XV) wieku a początkiem trzeciej dekady XVI wieku. 2 Choć początkiem zabudowy na gostynińskim wzgórzu, pomiędzy starym grodem (nad jeziorem Kocioł) a nową osadą na prawym brzegu Skrwy, była wieża mieszkalno-refugialna z końca panowania Siemowita III ( ), to budowa obronnego zamku związana jest z działalnością Siemowita IV ( ). Na przełomie XIV i XV wieku wzniósł on w tym miejscu założenie obronne na planie czworoboku, oszkarpowane na narożach, o wymiarach 37,5 27,2 m. Wewnątrz założenia, w narożu północno-wschodnim, wzniesiono kwadratową basztę o długości boku 7,3 m (faza I). We wschodnim murze umieszczono wjazd do zamku (faza II). Z kolei wzniesiony został budynek bramny, wysunięty przed lico muru wschodniego (faza IIIA) i północny mieszkalny budynek zamku (tzw. curia maior), którego mur zewnętrzny stanowił jednocześnie północną kurtynę zamku (faza IIIB). Datowanie fazy III jest nieco skomplikowane i trudno ustalić, czy związane jest z czasami Siemowita IV czy było to dzieło jego następców. Zapewne przed połową XV wieku na błoniach u podnóża wzgórza zamkowego, od strony północnej, powstał zamek dolny, tzw. przygródek. Kolejny etap budowy gostynińskiego zamku przypada na czas, gdy od 1513 roku starostwo gostynińskie zajmował Krzysztof Szydłowiecki, jeden z największych mężów stanu doby króla Zygmunta I Starego. Zbudowano wówczas, w południowej części zamku, drugi dom (tzw. curia minor), o wymiarach m, równoległy do domu północnego (faza IV). Właściwie powstał on w wyniku odcięcia murem południowego fragmentu dziedzińca zamkowego. Zgodnie z opinią wielu badaczy, wzniesienie drugiego budynku mieszkalnego powiązane było Plan sytuacyjny rejonu dawnego zamku w Gostyninie, stan sprzed 1982 r. A wzgórze zamkowe z zabudowaniami zespołu poewangelickiego (1. kościół, 2. pastorówka, 3. budynek mieszkalny, 4. budynek gospodarczy); B teren dawnego podzamcza; wg: J. Pietrzak, Zamek w Gostyninie. Dzieje budowlane w świetle przekazów archiwalnych i badań terenowych, Rocznik Gostyniński 2012, t. III, s. 12 ryc J. Pietrzak, J. Skowron, Wyniki badań archeologicznych na Zamku Górnym w Gostyninie, gm. loco, woj. Płock, Łódź 1984, mps PKZ, O. w Łodzi, archiwum WUOZ-W, DP; J. Pietrzak, Zamek w Gostyninie. Dzieje budowlane w świetle przekazów archiwalnych i badań terenowych, Rocznik Gostyniński 2012, t. III, s. 9-44; M. Chudzyński, Prawda i legenda o zamku gostynińskim, Płock Gostynin 2007; P. Nowogórski, Historia zabudowy wzgórza zamkowego w Gostyninie (próba syntezy w świetle współczesnych badań), Notatki Płockie 1998, nr 4/177, s Obecnie w nauce funkcjonuje kilka teorii na temat dziejów budowy zamku gostynińskiego. Tu podaję chronologię za Januszem Pietrzakiem, por.: J. Pietrzak, Zamek w Gostyninie..., dz. cyt., s. 28 i 42.

15 etapy Budowy zamku w gostyninie 15 a. faza i (po ) B. faza ii (przełom XiV i XV w.) c. faza iiia (XV w. przed 1462 r.) d. faza iiib (XV w. przed 1462 r.) e. faza iv ( ) f. faza V (XVii w.?) g. mury nie Badane, wspomniane w przekazach Źródeł pisanych. wg j. pietrzak, dz. cyt., s. 16 ryc. 8. ze wzrostem rezydencjonalnej i usługowej funkcji gostynińskiego zamku. 3 W ten sposób ukształtowany został typowy dla obszaru Niżu Polskiego zamek dwudomowy (z dwoma ustawionymi równolegle do siebie domami). 4 W takiej formie zamek opisują inwentaryzacje z drugiej połowy XVI wieku. Ostatnia modyfikacja był wziętym architektem, projektującym dwory szlacheckie i kościoły architektury zamkowej miała miejsce u samego schyłku XVI lub parafialne. 5 Architektura gostynińskiego kościoła ewangelic- w początkach XVII wieku za czasów starosty Stanisława Garwaskiego, gdy wzniesiony został niewielki budynek, o wymiarach 2,3 m długości i 4 m szerokości, usytuowany na osi światła przelotu bramnego (faza V). Trudno ustalić stan zamku w kolejnych dziesięcioleciach siedemnastego wieku. W tym czasie ważnym epizodem w jego dziejach było przeznaczenie go na więzienia, w latach , dla cara moskiewskiego Wasyla IV i jego rodziny, wziętych do polskiej niewoli w rezultacie bitwy pod Kłuszynem. Podobnie jak wiele innych polskich zamków, również zamek gostyniński został poważnie uszkodzony w czasie potopu szwedzkiego i od tego czasu systematycznie popadał w ruinę. Dzieła zniszczenia dopełniły walki w okresie konfederacji barskiej. kościół ewangelicki Całkowicie nowy etap w dziejach zabudowy wzgórza zamkowego w Gostyninie rozpoczyna się w trzeciej dekadzie XIX wieku. Do Gostynina zostali wówczas sprowadzeni, podobnie jak do innych miast Królestwa Polskiego, niemieccy rzemieślnicy, przede wszystkim sukiennicy. W 1822 roku cesarz Aleksander I przekazał gostynińskiej gminie ewangelicko-augsburskiej wzgórze zamkowe w celu zbudowania na nim kościoła. W 1825 roku konsekrowany został tu kościół ewangelicki, wzniesiony według projektu znanego warszawskiego architekta, Hilarego Szpilowskiego. Warto zaznaczyć, że w ziemi gostynińskiej Szpilowski już znacznie wcześniej kiego w pewnym stopniu nawiązywała do średniowiecznego zamku i znakomicie wpisywała się w miejscowy krajobraz. Szpilowski wykorzystał znaczną część oryginalnej baszty zamkowej i fragmenty średniowiecznych murów. Kościół na planie prostokąta, usytuowany w północnej części wzgórza, nie pokrywa się z żadną budowlą zamkową, a zwłaszcza z jego domem północnym. Fundament ściany południowej curiae maioris przebiega we wnętrzu budynku kościoła. Tym samym wyodrębniona została przy jego narożniku północno-wschodnim baszta, inaczej niż było to w architekturze gostynińskiego zamku. Pozostałości wspomnianej baszty zostały nadbudowane i zwieńczone krenelażem. Teraz pełniła funkcje dzwonnicy. W salowym wnętrzu kościoła, przy dłuższych bokach, umieszczone zostały drewniane empory wsparte na drewnianych słupach. Analogicznie nad wejściem umieszczono chór muzyczny. Przed końcem pierwszej połowy XIX wieku prostopadle do kościoła, przy jego zachodnim krańcu, zbudowany został murowany parterowy dom z drewnianą wystawką na osi zwany pastorówką. Być może w tym samym czasie powstał budynek gospodarczy od strony południowej. Ostatni element drugiego etapu historii zabudowy gostynińskiego wzgórza zamkowego powstał w 1925 roku (jak głosił 3. J. Pietrzak, Zamek w Gostyninie..., dz. cyt., s Tenże, Dwudomowe nizinne zamki średniowieczne i ich dziedzińce w Prowincji Wielkopolskiej, Archaeologia Historica Polona 2006, t. 15/1, s Nadal brak kompleksowego opracowania na temat realizacji projektów Hilarego Szpilowskiego na ziemi gostynińskiej. Do głównych należą m.in. pałac w Słubicach, kościoły w Słubicach, Trębkach, Suserzu, fasada kościoła w Szczawinie Kościelnym, ratusze w Gostyninie i Gąbinie.

16 16 przemysław Nowogórski kościół ewangelicki na wzgórzu zamkowym w gostyninie, pocztówka sprzed 1915 r.; zbiory mmp napis na zachodnim szczycie tego obiektu). Był to dom mieszkalny w południowo-wschodniej części wzgórza. W ten oto sposób powstało na wzgórzu zamkowym w Gostyninie założenie architektoniczne, nasuwające skojarzenie z zamkiem i tak funkcjonujące w świadomości mieszkańców miasta przez kilka dziesięcioleci. kościół rzymskokatolicki W latach kościół ewangelicko-augsburski zamieniono na parafialny kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Marcina. 6 Wnętrze zaaranżowano wówczas na potrzeby liturgii rzymskiej. Zbudowano dwa (dość prowizoryczne) ołtarze, a w pastorówce umieszczono zakrystię i sale katechetyczne. Ten stan zakończył się w 1978 roku, gdy konsekrowano nowy kościół parafialny na miejscu zniszczonego w czasie drugiej wojny światowej. Gostynińskie wzgórze zamkowe ponownie otrzymało nowego właściciela i opiekuna. Znakomicie prosperujące w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku Zakłady Sprzętu Oświetleniowego Polam nie zdołały zagospodarować sensownie wzgórza i jego otoczenia. Brak pomysłu oraz inwestora chętnego do zagospodarowania obiektu powodowały systematyczne niszczenie budowli na wzgórzu zamkowym, a przede wszystkim zabytkowego kościoła. co zostało odbudowane? Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku władze Gostynina podjęły myśl o odbudowie zamku. W sierpniu 2000 roku powołano 6. W 1942 r. został wysadzony i rozebrany przez Niemców katolicki kościół parafialny z początku XX w., usytuowany w północnym zapleczu rynku. do życia Fundację na rzecz Odbudowy Zamku Gostynińskiego, której celem było odbudowanie zamku gostynińskiego jako placówki hotelowo-gastronomicznej i muzealnej! Projekt odbudowy wykonali płoccy architekci Ryszard Piosik i Alicja Krymowa. Sam już pomysł odbudowy zamku w Gostyninie, a do tego jeszcze przyjęty do realizacji projekt tej budowli, stanowi pomysł chybiony i dający w efekcie obiekt, który na gostynińskim wzgórzu zamkowym nigdy nie istniał. Niestety, wydaje się, że nadrzędne znaczenie miała w tym przypadku idée fixe władz miasta, a nie chłodne i merytoryczne podejście do problemu. Świadczy o tym choćby ideologizowanie całego przedsięwzięcia, jak również całej dziewiętnastowiecznej zabudowy wzgórza, z wręcz maniakalnym uporem traktowanie jej jako polskiego zamku. Do pomysłodawców i propagatorów odbudowy nie przemawiały żadne argumenty. Nie podjęta została żadna publiczna dyskusja merytoryczna. Jedynie w grudniu 2004 roku w Urzędzie Miasta Gostynina zorganizowana została sesja popularnonaukowa na temat dziejów i przyszłości zamku gostynińskiego, która była właściwie aplauzem dla przedsięwzięcia odbudowy, bez żadnej refleksji nad wiarygodnością historyczną czy zasadami konserwatorskimi. Przedstawiono na niej dzieje zamku, projekt odbudowy oraz funkcje w przyszłości. 7 Cały czas poruszano się w sferze jakiejś mglistej ideologii. Kiedy negowałem w lokalnej prasie słuszność tego przedsięwzięcia, nie pojawiały się kontrargu- 7. W przyszłości miał to być inkubator (sic!) rozwoju turystyki. W sesji wzięli udział odpowiednio dobrani prelegenci, którzy nie odważali się krytykować przedsięwzięcia odbudowy. Zaskakujący był udział przedstawicieli środowiska konserwatorskiego, również bezkrytycznie traktujących całą sprawę; por. E. Szubska-Bieroń, O zamku naukowo, Głos Gostyniński (dalej jako GG) 2005, nr 1 (176).

17 menty merytoryczne, a jedynie ideowe. 8 Znakomity badacz-regionalista, dr Marian Chudzyński, dziwił się, że budynek na wzgórzu zamkowym nazywam zborem ewangelickim, a nie polskim zamkiem. Tym samym stałem się kosmopolitą, który niszczy wspaniałą narodową historię perły architektury gotyckiej ziemi gostynińskiej (takim wg Mariana Chudzyńskiego miał być gostyniński zamek!). 9 I oto we współczesnej panoramie Gostynina dominuje prawdziwy horror architektoniczny i historyczny. Co bowiem odbudowano, a właściwie zbudowano? 10 Zrealizowany projekt zakładał pozostawienie jako obiektu głównego (a) budynku kościoła ewangelickiego wraz z wieżą (z przeznaczeniem ich na restaurację i kawiarnię) i zbudowanie równoległego do niego trzykondygnacyjnego budynku hotelowego (b), dwukondygnacyjnego budynku kuchni (c), usytuowanego prostopadle do nich od strony zachodniej, parterowego budynku recepcji i holu (d) od strony wschodniej, dwukondygnacyjnego budynku bramnego (e) (tu miało być muzeum). Wyraźnie widać, że zaprojektowano i wzniesiono więcej budynków, niż było ich niegdyś w strukturze zamku. Zasadnicze problemy można zawrzeć w dwóch punktach. Po pierwsze, istniejący budynek kościoła ewangelickiego z basztą, który w 1962 roku wpisany został do rejestru zabytków, stanowi dominujący element w zabudowie wzgórza i pociąga za sobą konsekwencję całej odbudowy. 11 Po drugie, nieznany jest wygląd oryginalnego zamku gostynińskiego. Brak bowiem źródeł ikonograficznych przedstawiających zamek pomiędzy schyłkiem XIV i połową XVII wieku. Z opisów lustracyjnych nie da się jednak odtworzyć tego wyglądu. W związku z tym projekt stanowi jedynie jakiś rodzaj kreacji architektonicznej i to dość swobodnej (widać to już w liczbie odbudowanych budynków zamkowych). Trudno uznać budynek kościoła za odtworzenie bryły curiae maioris średniowiecznego zamku. Jest on znacznie przesunięty w kierunku południowym bowiem elewacja północna baszty znajdowała się w tej samej linii co elewacja północnej kurtyny, która była również zewnętrznym murem domu zamkowego. Projekt Hilarego Szpilowskiego, choć nawiązuje do gotyku, bardziej wpisuje się w romantyczny krajobraz miejsca niż do istniejących realnie budowli na wzgórzu. Priorytetem były względy liturgiczne, a nie rewitalizacja miejsca. 12 Dowiązanie pozostałych 8. Np. P. Nowogórski, Co dalej z gostynińskim zamkiem?, GG 1996, nr 20 (25); tenże, Larum dla polskiego zamku, GG 1996, nr 16 (21); tenże, Zamek spojrzenie z innej strony, GG 1997, nr 8 (37); P. Nowogórski, B. Gustowski, Spór o zamek, GG 1996, nr 14 (19). 9. M. Chudzyński, Prawda i legenda..., dz. cyt., W wielu publikacjach, zwłaszcza reklamowych, pojawiła się informacja o odbudowanym zamku gostynińskim, a więc jednoznacznie wskazująca na powrót do stanu sprzed zniszczenia, a do tego podkreślająca wyjątkowość tej odbudowy wśród zamków mazowieckich. Takie przekazy są zwykłym zafałszowywaniem rzeczywistości. 11. Wpisu do rejestru zabytków dokonano 23 marca 1962 pod numerem 87/419/62 W jako kaplica i baszta zamkowa wraz z terenem wzgórza oraz fragmentami fundamentów murów obronnych. Sformułowanie kaplica, można się domyślać zamkowa (podobnie jak baszta, choć niekoniecznie), jest nieco mylące i nie oddaje faktycznego stanu rzeczy. Z drugiej strony, wpisanie całości wzgórza do rejestru stanowi ipso facto ochronę dla tego terenu, co jak widać nie było zbyt skuteczne wobec planów odbudowy! 12. Pogląd o odtworzeniu domu północnego w architekturze Hilarego Szpilowskiego zob.: M. Olędzki, Wstępne sprawozdanie z badań przeprowadzonych przez PPPKZ Oddział Łódź w Gostyninie na Zamku Górnym w sezonie wykopaliskowym 1981 (maszynopis). budynków nowego zamku do istniejącego już kościoła (jedynego w tym miejscu autentycznego obiektu zabytkowego) pociągnęło konieczność również ich przesunięcia. Zupełnie zaskakujące jest wprowadzenie budynku zachodniego, prostopadle usytuowanego do kościoła, oraz budynku na planie litery L, w narożniku południowo-wschodnim budowli, których nie było w pierwotnej zabudowie wzgórza. Budynek południowy (hotelowy) bardzo stara się nawiązywać do dawnego południowego domu zamkowego. Nadano mu nawet szczątki kostiumu historycznego w postaci blend w szczytach i w ścianie południowej. O elementach kostiumu historycznego w innych miejscach trudno mówić, oczywiście poza budynkiem kościoła utrzymanym w skromnym stylu neogotyku. Należy jasno powiedzieć, że mamy tu do czynienia z udawaną odbudową Kościół poewangelicki na wzgórzu zamkowym w Gostyninie, 1979 r.; fot. W. Burzawa, zbiory Wojewódzkiego Mazowieckiego Konserwatora Zabytków Oddział w Płocku. 17

18 18 przemysław Nowogórski nic dziwnego, że gostyniński obiekt przyrównywany jest do wesołego miasteczka czy przydrożnego zajazdu. ale jednocześnie stanowi kpinę z rewitalizacji zabytków i obowiązujących teorii i zasad konserwatorskich. i udawanym średniowiecznym zamkiem gostynińskim. Jeszcze gorzej jest we wnętrzu, którego podział, dekoracja i wystrój stanowią całkowitą dowolność, bez odniesień do dawnej architektury. Współcześnie wykonane meble w formach historycznych dopełniają tego dramatycznego obrazu. To właśnie podział wnętrza wyjaśnia tę zaskakującą liczbę i posadowienie okien. Trzeba przy tym zaznaczyć, że są to okna nowoczesne (jednopłaszczyznowe, uchylne), w żaden sposób nie nawiązujące do form historycznych. Analogicznie jest z drzwiami zamontowanymi we wnętrzach, a drzwi plastikowe, pomarańczowe (sic!), w zewnętrznej ścianie zachodniego budynku są kwintesencją tej odbudowy. Nie da się też pominąć fragmentu plastikowej brony w bramie. Zarówno w sali kościoła, obecnie restauracji, jak i w pozostałych wnętrzach pomieszano style i epoki, choć nie nawiązano przy tym właściwie do żadnej! Nagromadzono po prostu wiele elementów pseudohistorycznych, takich jak balustrady, tapety, meble. Tam wszystko jest udawane. Nic dziwnego, że gostyniński obiekt przyrównywany jest do wesołego miasteczka czy przydrożnego zajazdu. Ale jednocześnie stanowi kpinę z rewitalizacji zabytków i obowiązujących teorii i zasad konserwatorskich. Nie da się ukryć, że spośród całej masy odbudowywanych zamków w Polsce, ten w Gostyninie stanowi przykład najbardziej przekłamany. A przecież możliwa była zupełnie inna koncepcja i inny projekt rewitalizacji gostynińskiego wzgórza zamkowego. W obecnym stanie rzeczy odwoływanie się do nich nie ma sensu. Skutki odbudowy Aż trudno uwierzyć, że takiej odbudowy dokonano na terenie wpisanym do rejestru zabytków. Rodzi się pytanie, czy zachowano wszelkie prawne procedury konserwatorskie? Czy dokończono prace archeologiczne, rozpoczęte jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku? Zdawkowo wspomina się o nich przy okazji prowadzenia prac budowlanych czyli projekt odbudowy powstał niezależnie od nich i nie uwzględnił ich rezultatów! I wreszcie dwa pytania podsumowujące całe przedsięwzięcie: czy jest ono zgodne z obowiązującymi doktrynami konserwatorskimi oraz jakie skutki społeczne pociąga za sobą ta odbudowa? Przykład odbudowy zamku gostynińskiego wywołuje bowiem refleksje o zasięgu i lokalnym, i ogólnokrajowym. Jak pisałem wyżej, moda na wszelkiego rodzaju odbudowy panuje w całej Polsce. Ta zrealizowana w Gostyninie jest całkowitym wymysłem, lecz na dziesięciolecia będzie ciążyć nad miastem i regionem. Nie da się bowiem przejść obojętnie obok tego obiektu. Budując go w takiej formie nie tylko zniszczono oryginalny obiekt zabytkowy i jego otoczenie, ale dokonano wręcz gwałtu na krajobrazie, dziedzictwie kulturowym miasta i na estetycznych odczuciach miejscowej społeczności oraz jednostki. Brak rzetelnej popularyzacji dziejów zamku powoduje, że lokalna społeczność ma niewielką wiedzę na ten temat i bezkrytycznie przyjmuje wersję podawaną przez władze miasta jako jedynie słuszny pogląd. Można się również zastanowić, czy obowiązujące doktryny ochrony zabytków dopuszczają takie formy tworzenia zabytków? Gdyby za podstawę doktryny konserwatorskiej przyjąć Kartę Wenecką, to działanie na wzgórzu zamkowym w Gostyninie jest całkowicie z nią sprzeczne. 13 Według niej nie powinno się przeprowadzać rekonstrukcji zabytku. 14 Wyraźnie mówi o tym artykuł 13. Jeśli zaś uznać gostynińskie wzgórze zamkowe za miejsce o wartości zabytkowej (artykuł 14. Karty Weneckiej), to również zrealizowanie kreacji architektonicznej jest działaniem niewłaściwym. W żadnej mierze nowy zamek nie stał się pomnikiem dziedzictwa kulturowego czy historycznego miasta. Zniszczono przy tym budynek autentycznie świadczący o historii Gostynina w jej dziewiętnastowiecznej odsłonie, lecz niezgadzający się z ideologiczną koncepcją historii, prezentowaną nie tylko przez miejscowe władze, ale również regionalistów, bezkrytycznych w stosunku do lokalnego establishmentu. Wiarygodność historyczna przegrała z poprawnością polityczną na potrzeby władzy. A podobno praktyki takie miały miejsce w minionej epoce! Mimo, że architektura współczesnego zamku gostynińskiego dominuje w panoramie miasta, nie zintegrował się z lokalną społecznością. Posadowione w nim instytucje (czyli hotel i restauracja) dalekie są od mieszkańców Gostynina. W mieście przeżywającym zapaść gospodarczą zamek nie stał się elementem promującym czy napędzającym koniunkturę i nie przyczynia się ani do budowania silniejszych więzi społecznych ani poprawy ekonomicznej Gostynina. Jak wynika z publicznie dostępnych informacji, kolejny rok z rzędu jest on finansowym obciążeniem dla miasta, a nie inkubatorem rozwoju regionu. A przecież można było postąpić zupełnie inaczej. To inaczej nie pasowało miejscowym władzom i w rezultacie powstał pseudozabytek, kłamstwo zarówno 13. Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych przyjęta na II Międzynarodowym Kongresie Architektów i Techników Zabytków w Wenecji w 1964 roku. 14. Jeśli podejść doktrynalnie, to w Gostyninie nie dokonano rekonstrukcji zabytku, lecz zbudowano całkiem nowy zamek. Czy można więc rozciągnąć nad nim reżim Karty Weneckiej? Obawiam się, że takie myślenie mogło być ideą przewodnią środowiska konserwatorskiego, akceptującego projekt odbudowy.

19 historyczne, jak i konserwatorskie. Jedynym wyjściem jest zapewne reklamowanie go właśnie jako nadzwyczajnego błędu historycznego i konserwatorskiego. 15 Warto wspomnieć na zakończenie, że problem odbudowy czy tylko rewitalizacji zamków na Mazowszu dotyczy jeszcze Ciechanowa i Sochaczewa. W przypadku zamku ciechanowskiego przetoczyła się wręcz ogólnopolska dyskusja, choć z pominięciem niektórych (niewygodnych) osób, a sprawa rewitalizacji ruin zamkowych nadal nie jest zakończona jednoznacznie. 16 Wiele jest koncepcji odbudowy zamku w Sochaczewie, ale na podstawie solidnej analizy naukowej. Czy w świetle Karty Ochrony Historycznych Ruin, przyjętej przez Polski Komitet Narodowy ICOMOS w grudniu 2012 roku, takie działania mają sens? Notabene w Gostyninie zamek jest najjaskrawszym przykładem problemu z ochroną dziedzictwa kulturowego, ale nie jedynym. W pobliżu zamku znajduje się cmentarz ewangelicki, zaniedbywany przez miasto przez lata, a kiedy dokonano jego rewitalizacji, to zniszczono wiele grobów, a z jednego z najlepiej zachowanych krzyży wykonano balaski jako zapory wjazdu na cmentarz. Podobnych przykładów można podawać zdecydowanie więcej. 16. Szeroko na ten temat pisał Grzegorz Kęsik, zob.: G. Kęsik, Spór o rewitalizację zamku w Ciechanowie, Ciechanów 2011; szkoda, że tak nie dyskutowano o zamku w Gostyninie. zamek w gostyninie po odbudowie styczeń 2014 r.; fot. k. matusiak

20 20 z księgarskiej półki Tomasz Kordala Płock i północne Mazowsze na kartach literatury pięknej Część druga: Władysław Herman i jego dwór Zygmunta Krasińskiego Znacząca pozycja Płocka w życiu politycznym i kulturalnym Polski wczesnopiastowskiej, zwłaszcza w latach panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego, jest solidnie udokumentowana źródłowo i wielokrotnie podnoszona przez historyków. Uzasadniona jest przeto nierzadka obecność dziejów dawnej stolicy Mazowsza w wiekach XI i XII na kartach powieściopisarstwa historycznego z dwóch ostatnich stuleci. Dlatego też kilka odcinków moich rozważań o miejscu Płocka i północnego Mazowsza w polskiej literaturze pięknej poświęcę właśnie czasom Hermana i Krzywoustego. W niniejszej części pragnę omówić, z punktu widzenia badacza regionalisty, mało dzisiaj znaną, choć nie całkiem zapomnianą, powieść Zygmunta Krasińskiego Władysław Herman i jego dwór. Powieść ta, obok licznych innych wczesnych prób prozatorskich (Joanna d Arc. Powieść z dziejów francuskich XV wieku; Grób rodziny Reichstalów. Powieść oryginalna z dziejów wojny trzydziestoletniej; Sen Elżbiety Pileckiej; Pan Trzech Pagórków. Ułamki ze starego rękopismu; Mściwy karzeł i Masław, książę mazowiecki), należy do młodzieńczych utworów Krasińskiego. Wyróżnia się wśród nich największą objętością. Wskazówek co do czasu jej powstania dostarcza korespondencja poety z ojcem, Wincentym Krasińskim ( ). Według aktualnego stanu badań utwór został napisany w Warszawie w roku 1828, w następnym roku był jeszcze poprawiany przez autora, pierwodruk zaś ukazał się w końcu kwietnia 1830, również w Warszawie. 1 Co ciekawe, tytuł powieści szesnastoletniego autora zmieniał się kilkakrotnie. Pierwotny Zbigniew, widniejący na karcie tytułowej autografu, przez samego autora został przekreślony i zastąpiony tytułem Hanna z Ciechanowa, powieść z dziejów XI-go wieku. Warszawską drukarnię wszakże dzieło opuściło jako Władysław Herman i dwór jego. Powieść historyczna z dziejów narodowych XI-go wieku. Następne wydania, począwszy od roku 1878, w większości opatrzono już tylko nieco zmienionym tytułem, a mianowicie Władysław Herman i jego dwór (podtytuł pozostał ten sam Powieść historyczna z dziejów narodowych XI wieku). 2 Nie widzę potrzeby rozpisywania się na temat biografii i twórczości Zygmunta Krasińskiego, poświęcono tym zagadnieniom wiele opracowań. 3 Warto jednak pokusić się o rozważenie kwestii, czy jakieś epizody z życia przyszłego wieszcza z końca lat dwudziestych XIX wieku, a więc z czasu powstawania powieści, mogły mieć wpływ na sposób myślenia i pisania młodego twórcy w tym czasie. Jesienią 1827 roku Krasiński rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Jednak studiów tych nie dane było mu ukończyć. Trudności Zygmunta miały charakter pozamerytoryczny, a ich powodem były konsekwencje publicznej działalności jego ojca Wincentego, niegdyś otoczonego sławą generała napoleońskiego, a obecnie senatora, lojalnego poddanego cara Rosji i króla Polski. Od czerwca 1827 do maja następnego roku obradował w Warszawie Sąd Sejmowy dla rozpatrzenia ciążącego na członkach tajnego Towarzystwa Patriotycznego zarzutu popełnienia zbrodni stanu, za co groziła kara śmierci. Składający się z członków Senatu sąd, w dniu 22 maja 1828 roku, wydał wyrok uniewinniający oskarżonych od głównego zarzutu, wymierzając im tylko niewielkie kary więzienia za przynależność do tajnej organizacji. 4 Z prawie jednomyślnego orzeczenia Sądu Sejmowego wyłamał się tylko... Wincenty Krasiński. Uznał on podsądnych winnymi zbrodni stanu i mimo nalegań innych senatorów zdania nie zmienił. Taka postawa drogo go kosztowała, bo oto hołubiony bohater wojen napoleońskich, gwiazdor warszawskich salonów, nagle znalazł się pod pręgierzem opinii publicznej. Oskarżano go o donoszenie wielkiemu 3. M.in. Z. Sudolski, Krasiński Napoleon Stanisław Adam Feliks Zygmunt, [w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej PSB), t. XV/2, z. 65, Wrocław Warszawa Kraków 1970, s (tam starsza literatura); M. Janion, Krasiński (Napoleon Stanisław Adam Ludwik) Zygmunt, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. I: A-M, Warszawa 1984, s (tam dalsza literatura). Z nowszych publikacji warto wymienić: Z. Sudolski, Aspekty religijne epistolografii polskiej XIX i XX wieku. Krasiński Norwid Liebert, [w:] M. Jasińska-Wojtkowska, K. Dybciak [red.], Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, Lublin 1993, s ; tenże, Krasiński opowieść biograficzna, Warszawa 1997; J. Kleiner, Zygmunt Krasiński. Studia, wybór i opracowanie J. Starnawski, Warszawa 1998; G. Halkiewicz-Sojak, B. Burdziej [red.], Zygmunt Krasiński nowe spojrzenia, Toruń 2001; A. Waśko, Zygmunt Krasiński. Oblicza poety, Kraków 2001; M. Bieńczyk, Czarny człowiek. Krasiński wobec śmierci, Gdańsk 2001; Ks. J. Siennicki, Chrześcijańska wizja dziejów w pismach Zygmunta Krasińskiego, Lublin 2002; J. Królik, Opinogóra. Śladami wielkiego poety, Opinogóra 2004; J. Fiećko, Rosja Krasińskiego. Rzecz o nieprzejednaniu, Poznań 2005; B. Kuczera-Chachulska, M. Prussak, E. Szczeglacka [red.], Zygmunt Krasiński. Pytania o twórczość, Warszawa 2005; A. Bagłajewski, Poezja trzeciej epoki. O twórczości Zygmunta Krasińskiego w latach , Lublin 2009; K. Gaszyński, Zygmunt Krasiński i moje z nim stosunki, wstępem oraz przypisami opatrzył Z. Sudolski, Opinogóra 2009; M. Sokalska, Wokół Krasińskiego, Kraków Najważniejsze wydania zbiorowe utworów Krasińskiego: Zygmunt Krasiński Pisma, wydanie jubileuszowe, wyd. J. Czubek, t. I-VIII, Kraków 1912; Zygmunt Krasiński Dzieła, wyd. L. Piwiński, t. I-XII, Warszawa 1931; Zygmunt Krasiński Dzieła literackie, wybrał, notami i uwagami opatrzył P. Hertz, t. I-III, Warszawa P. Hertz, Noty i uwagi, [w:] Zygmunt Krasiński Dzieła literackie, wybrał, notami i uwagami opatrzył P. Hertz, t. III, Warszawa 1973, s. 635 i nn. Opis autografu powieści Władysław Herman i jego dwór: T. Pini, Rękopisy Zygmunta Krasińskiego, Pamiętnik Literacki, R. I, 1902, z. 1, s P. Hertz, dz. cyt., s J. Tretiak, Zygmunt Krasiński w pierwszej dobie młodości, Przewodnik Naukowy i Literacki, R. XII, 1884, nr 10, s ; M. Tarczyński, Generalicja Powstania Listopadowego, Warszawa 1980, s ; L. Trzeciakowski, Ziemie polskie pod panowaniem państw zaborczych ( ), [w:] J. Topolski [red.], Dzieje Polski, Warszawa 1981, s. 466; M. Zgórniak, Wielka historia Polski, t. 7: Polska w czasach walk o niepodległość ( ), Kraków 2001, s. 52.