18. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe

Transkrypt

1 18.1. Definicje wypadków 18. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Charakterystyczne cechy wypadków Nagłość zdarzenia Przyczyna zewnętrzna zdarzenia Uraz lub śmierć Związek z pracą Obowiązki pracodawcy w razie zaistnienia wypadku przy pracy Działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie Zasady udzielania pomocy poszkodowanym w wyniku wypadków Powiadomienie właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora Ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy Sporządzenie dokumentacji powypadkowej Wypadek na terenie innego zakładu Odmowa zbadania wypadku Rejestr wypadków przy pracy oraz statystyczna karta wypadku przy pracy Wnioski powypadkowe Wypadki niepracownicze Postępowanie dotyczące chorób zawodowych Związek choroby z warunkami pracy Postępowanie dotyczące chorób zawodowych Obowiązki pracodawcy związane z chorobami zawodowymi Pozbawienie poszkodowanego prawa do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy Wypadki w drodze do pracy lub z pracy Analiza wypadków Badanie wypadków i zdarzeń potencjalnie wypadkowych Etapy badania wypadków Koszty bezpieczeństwa i higieny pracy Wyznaczanie kosztów wypadków Analiza chorób zawodowych Badanie chorób zawodowych i innych chorób związanych z wykonywaną pracą Koszty chorób zawodowych Informacja: Rozwinięcie powyższej tematyki w książkach Wypadki i choroby zawodowe dokumentacja, postępowanie orzecznictwo oraz Wypadki i choroby zawodowe analiza i koszty. Dokumentację wypadkową możemy prowadzić z użyciem programu komputerowego Asystent BHP. Dodatkowo polecamy szkolenia z tego zakresu: PP-BHP-T-16 Wypadki przy pracy postępowanie, dokumentowanie, PP-BHP-T-17 Wypadki i choroby zawodowe analiza i koszty.

2 18.1. Definicje wypadków Wypadek Wypadek utożsamiany jest z wydarzeniem nagłym, najczęściej niemożliwym do przewidzenia, które powoduje obrażenia u ludzi i straty materialne. Niezaprzeczalnym jest fakt, że wypadki są zdarzeniami niepożądanymi i nieplanowanymi. Najczęstszymi skutkami wypadków są: uraz, strata materialna. Różne mogą też być przyczyny wypadków (akceptowanie zagrożeń, nieostrożność, błędne zachowanie, błędne zarządzanie bezpieczeństwem). Jednak najważniejszymi cechami odróżniającymi wypadki od innych zdarzeń są: ich nieplanowość, doprowadzenie do powstania obrażeń. Wypadki związane z pracą stanowią jedynie niewielki procent wszystkich zaistniałych wypadków. Wypadek przy pracy Definicja wypadku przy pracy, jak również śmiertelnego, ciężkiego i zbiorowego wypadku przy pracy, zawarta jest w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (J.t.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, z późn. zm.). Za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą: podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych; podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia; w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. Za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas: uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe; wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania; pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie; odbywania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych; wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inną osobę traktowaną na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni; wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia; wykonywania pracy na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3; współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia; wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych; wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych; wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi; odbywania służby zastępczej; nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających stypendium; wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka

3 została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy; pełnienia przez funkcjonariusza celnego obowiązków służbowych. Śmiertelny wypadek przy pracy Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku. Ciężki wypadek przy pracy Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała. Zbiorowy wypadek przy pracy Za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby. Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy W ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (J.t.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, z późn. zm.) zawarta jest również definicja wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy: Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ: w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone w art. 3 ust. 1 ustawy, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań; podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony; przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. Wypadek w drodze do pracy lub z pracy Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy zawarta jest w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (J.t.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, z późn. zm.): Za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana. Jednakże uważa się, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także wówczas, gdy droga, nie będąc drogą najkrótszą, była dla ubezpieczonego, ze względów komunikacyjnych, najdogodniejsza. Za drogę do pracy lub z pracy uważa się oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do domu również drogę do miejsca lub z miejsca: innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego; zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych; zwykłego spożywania posiłków; odbywania nauki lub studiów.

4 18.2. Charakterystyczne cechy wypadków Dokonując analizy wszystkich powyżej przedstawionych definicji wypadków, można dostrzec, że pewne elementy występują w każdej z nich. Są one następujące: zdarzenie jest nagłe, zdarzenie spowodowane jest przyczyną zewnętrzną, zdarzenie związane jest z określonym działaniem (wykonywaną pracą, wykonywaną umową, prowadzoną działalnością itp.). W przypadku wypadków przy pracy dochodzi również skutek w postaci urazu lub śmierci Nagłość zdarzenia Ustawodawca nie określa jednoznacznie pojęcia nagłości, czyli ile zdarzenie musi trwać, aby można je było uznać za nagłe. Ścisłe rozumienie nagłości oznacza co do zasady krótkie, momentalne, jednorazowe, gwałtowne zadziałanie przyczyny zewnętrznej. Nagłość zdarzenia jest więc zaprzeczeniem powolnego rozwoju lub kumulowania się objawów charakterystycznych dla chorób zawodowych. Biorąc wszakże pod uwagę różnorodność zdarzeń i ich okoliczności orzecznictwo sądowe wypracowało zasadę, w myśl której zdarzenie kwalifikujemy jako nagłe, jeżeli nie trwało dłużej niż dzień pracy poszkodowanego Przyczyna zewnętrzna zdarzenia Z przesłanki tej wynika możliwość uznania zdarzenia za wypadek przy pracy, jeśli zdarzenie to nastąpiło wskutek działania czynników (czynnika) zewnętrznych. Do takich czynników (przyczyn) należą przede wszystkim: działanie elementów ruchomych, luźnych, ostrych itp. maszyn, urządzeń i narzędzi, działanie czynników termicznych (zbyt niska i zbyt wysoka temperatura), działanie innych czynników fizycznych (energia elektryczna, promieniowanie elektromagnetyczne, hałas, wibracje itp.), działanie substancji chemicznych (np. zatrucia), potknięcie lub spadnięcie niezależne od poszkodowanego, zbyt duży wysiłek fizyczny w stosunku do tego, który może ponieść poszkodowany, zadziałanie osób trzecich. Takie okoliczności pozwalają jednoznacznie kwalifikować zewnętrzny charakter przyczyny wypadku. Życie stwarza jednak wiele sytuacji niedających się łatwo zakwalifikować, stąd też wypracowana została w orzecznictwie sądowym ogólna zasada, w myśl której zewnętrzną przyczyną sprawczą wypadku przy pracy może być każdy czynnik pochodzący spoza organizmu poszkodowanego zdolny w istniejących warunkach wywołać szkodliwe skutki, w tym także pogorszyć stan zdrowia pracownika dotkniętego już schorzeniem samoistnym. Niewątpliwie każde zdarzenie wypadkowe będzie charakteryzowało się cechami specyficznymi (indywidualnymi) i uznanie zewnętrzności przyczyny będzie wymagało wnikliwości w ocenie okoliczności wypadku. Różnorodność sytuacji i możliwości ich ocen występuje w licznym orzecznictwie Sądu Najwyższego, które może stanowić pomoc w rozstrzyganiu konkretnych spraw. Nie jest również wykluczone, że wypadek objawi się przez nasilenie przyczyny wewnętrznej, występującej u danej osoby od dłuższego czasu, np. zawał u osoby cierpiącej od dłuższego czasu na chorobę wieńcową lub nadciśnienie tętnicze. Jednak niezbędne jest tutaj wykazanie, że jakieś określone zdarzenie, będące przyczyną zewnętrzną, doprowadziło do nagłego skumulowania się skutków i powstania np. zawału, stanowiącego w tym momencie wypadek przy wykonywaniu działalności Uraz lub śmierć Skutek wypadku w postaci urazu lub śmierci poszkodowanego, jako obligatoryjna przesłanka wypadku przy pracy, wprowadzony został od r. Uraz określony został jako uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego. Skutek w postaci śmierci poszkodowanego będzie mógł spowodować uznanie śmiertelnego wypadku przy pracy, jeżeli śmierć nastąpi w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku.

5 Związek z pracą Aby nagłe zdarzenie spowodowane przyczyną zewnętrzną, skutkujące urazem lub śmiercią uznać za wypadek przy pracy, musi ono pozostawać w związku przyczynowym z wykonywaną pracą. Uwzględniając złożoność warunków procesu pracy, ustawodawca określa związek z pracą dość szeroko, a mianowicie: podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności (wynikających z jego stałych zadań) lub poleceń przełożonych; podczas lub w związku z wykonywaniem czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia; w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy, w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. Należy więc przyjąć, że związek z pracą jest to powiązanie wypadku z wykonywaniem czynności zmierzających do realizacji zadań pracodawcy, do których pracownik zobowiązał się w umowie o pracę, albo będących przedmiotem poleceń przełożonych (które wiążą pracownika), albo też podjętych nawet samorzutnie przez pracownika w interesie pracodawcy. Samo świadczenie pracy (wykonywanie określonych czynności) nie jest jednak warunkiem koniecznym do uznania związku z pracą, ponieważ wystarczy, aby czynnik sprawczy wypadku w postaci przyczyny zewnętrznej wystąpił w czasie pracy i był powiązany funkcjonalnie z pracą, czyli pracownik może ulec wypadkowi w sytuacji, gdy pracy nie świadczy, lecz w związku z pracą znalazł się w sytuacji, która by nie powstała, gdyby nie był pracownikiem (np. udanie się do toalety czy po napój do szatni). Brak związku z pracą (zerwanie związku z pracą) będzie dyskwalifikował uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy, stąd też pomocne mogą być przykłady rozstrzygnięć Sądu Najwyższego w tej materii. Jest powszechną praktyką, że w przypadku gdy wypadek nastąpił w normalnym miejscu wykonywania działalności przyjmuje się przez domniemanie, że istniał przyczynowy związek pomiędzy wykonywaną działalnością a wypadkiem. Nawet gdy wypadek zdarzył się już po zakończeniu codziennej działalności, przy opuszczaniu budynku lub terenu, na którym ta działalność jest prowadzona, nie odbiera to mu cech wypadku przy wykonywaniu określonej działalności. Jedynie wtedy, gdy określone działanie związane było z popełnianiem przestępstwa (np. kradzież mienia pracodawcy), to choćby odbywało się w miejscu wykonywania codziennej działalności i w czasie tej działalności, nie może być ono uznane za wypadek przy wykonywaniu określonej działalności. Także wtedy, gdy śmierć lub określone uszkodzenie ciała nastąpiło w wyniku próby samobójczej, nie może być mowy o wypadku przy określonej działalności. Nie jest natomiast istotne dla kwalifikacji zdarzenia jako wypadku przy wykonywaniu działalności, czy osoba, która uległa wypadkowi, przestrzegała przepisów bhp, ani nawet jej stan trzeźwości. Te fakty mogą jedynie wpłynąć na otrzymanie lub nie świadczeń powypadkowych.

6 18.3. Obowiązki pracodawcy w razie zaistnienia wypadku przy pracy Pracownik, który uległ wypadkowi, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala, powinien niezwłocznie powiadomić o wypadku swojego przełożonego. Ten sam obowiązek obciąża każdego pracownika, który zauważył wypadek. Taka regulacja dotycząca zgłaszania wypadków ma zapewnić jak najszybsze podjęcie właściwych działań przez pracodawcę. W razie wypadku przy pracy pracodawca jest obowiązany: Podjąć odpowiednie działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie. Zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym. Niezwłocznie zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy. Ustalić okoliczności i przyczyny wypadku oraz sporządzić wymaganą dokumentację. Zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom Działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie Zakres tych działań i ich charakter jest uzależniony od okoliczności zdarzenia. Może np. zaistnieć konieczność ewakuacji wszystkich osób ze strefy zagrożenia i jej zabezpieczenia przed dostępem osób niepowołanych, dokonania określonych zabezpieczeń technicznych, wyłączenia maszyn, dopływu energii elektrycznej czy gazu itp. Często ta sfera czynności będzie wiązać się wprost z obowiązkiem pracodawcy, wynikającym z 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 105, poz. 870). Do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy na pracodawcy spoczywa obowiązek zabezpieczenia miejsca wypadku w sposób wykluczający: dopuszczenie do miejsca wypadku osób niepowołanych, uruchamianie bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń technicznych, które zostały wstrzymane w związku z wypadkiem, dokonywanie zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak również wszelkich innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwolą odtworzyć jego okoliczności. Zgodę na uruchomienie maszyn i innych urządzeń lub dokonanie jakichkolwiek zmian w miejscu wypadku wyraża pracodawca w uzgodnieniu ze społecznym inspektorem pracy (o ile taki organ społecznego nadzoru funkcjonuje w zakładzie pracy), po dokonaniu oględzin miejsca wypadku oraz po sporządzeniu (o ile jest taka potrzeba) szkicu lub fotografii miejsca wypadku. W razie wypadków śmiertelnych, zbiorowych i ciężkich zgodę, o której mowa wyżej, wyraża pracodawca po uzgodnieniu z właściwym inspektorem pracy i prokuratorem (w zakładach górniczych również po uzgodnieniu z organem nadzoru górniczego). Z przedstawionych obowiązków pracodawcy wynika, co do zasady, różny cel jego działań. Art. 234 K.p. stawia bowiem jako zadanie zapewnienie bezpieczeństwa ograniczenie zagrożenia i jego skutków w strefie wypadku dla osób zarówno poszkodowanych, jak i pozostałych; natomiast rozporządzenie dotyczące procedury powypadkowej bardziej nacelowane jest na kwestie dowodowe w zakresie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku. Jednakże w rzeczywistości obie te sfery działań wzajemnie się uzupełniają. Jednak względy bezpieczeństwa dominują nad wymogami proceduralnymi, o czym jednoznacznie świadczy dopuszczalność dokonywania zmian w miejscu wypadku, jeżeli zachodzi konieczność ratowania osób i mienia albo zapobieżenia grożącemu niebezpieczeństwu bez potrzeby uzyskiwania zgody, o której była mowa wyżej Zasady udzielania pomocy poszkodowanym w wyniku wypadków Artykuł 162 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.) reguluje obowiązek udzielania pomocy. Posiada on następujące brzmienie: 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej. Wyżej cytowany przepis określa bardzo ważną zasadę udzielania pomocy mówiącą, że ratownik nie może w wyniku akcji ratowniczej stać się kolejnym poszkodowanym. Jednocześnie ustawodawca dokładnie określił przypadki, w których nieudzielenie pomocy jest usprawiedliwione i nie stanowi przestępstwa. Potencjalny ratownik nie może więc zasłaniać się obawą o odniesienie niewielkich obrażeń lub

7 zniszczenie odzieży lub posiadanego sprzętu. Z drugiej strony nikt nie może wymagać od niego, aby przystępował do akcji bez odpowiedniego wyposażenia, szczególnie gdy możliwa jest natychmiastowa akcja osoby lub instytucji, której statutowym obowiązkiem jest prowadzenie akcji ratunkowej. Pracodawca jest zobowiązany zapewnić sprawnie funkcjonujący system pierwszej pomocy (art. 224 K.p. i 44 rozporządzenia MPiPS z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy). W częściach wydzielonych zakładu, w których wykonuje się prace o dużych zagrożeniach, powinny być punkty pierwszej pomocy wyposażone w niezbędny sprzęt i inne środki do udzielania pierwszej pomocy. W pozostałych wydziałach powinny znajdować się apteczki. Liczba, usytuowanie oraz wyposażenie punktów pierwszej pomocy i apteczek powinny być uzgodnione z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. Obsługa punktów i apteczek powinna być na każdej zmianie powierzana wyznaczonym pracownikom posiadającym przeszkolenie w zakresie udzielania pierwszej pomocy. Ponadto punkty pierwszej pomocy i miejsca usytuowania apteczki powinny być odpowiednio oznakowane i łatwo dostępne oraz powinny mieć wywieszone instrukcje o udzielaniu pierwszej pomocy w razie wypadku, a także wykazy pracowników obsługujących. Łańcuch ratunkowy Mianem tym określany jest przebieg udzielania pomocy poszkodowanym w wyniku wypadków. Jest to szereg kolejnych czynności związanych bezpośrednio ze sobą i często wzajemnie na siebie nachodzących. Są to kolejno: czynności doraźne, wezwanie pomocy, właściwa pierwsza pomoc przedlekarska, transport poszkodowanych, pomoc lekarska. Wszystkie te elementy zaistnieją przy każdym wypadku z udziałem ludzi. Wprawdzie nie zawsze są one wszystkie wykonywane przez osobę, która pierwsza wypadek zauważyła lub się o nim dowiedziała, a w przypadku wypadku przy pracy przez pracodawcę, ale co najmniej trzy pierwsze elementy łańcucha dotyczą praktycznie każdego wypadku. Ich głównym zadaniem jest utrzymanie poszkodowanego przy życiu oraz zapobieżenie potencjalnym powikłaniom w trakcie dalszego leczenia. Czynności doraźne są to pierwsze czynności dokonywane na miejscu wypadku, których rodzaj i zakres zależy od stanu poszkodowanego (poszkodowanych) i od innych okoliczności wypadku. Są to przede wszystkim czynności mające za zadanie utrzymanie poszkodowanego (poszkodowanych) przy życiu i jednocześnie zapobieżenie rozprzestrzenianiu się skutków wypadku. Do czynności doraźnych należą m.in.: czynności ratujące życie: podtrzymywanie podstawowych czynności życiowych (oddychanie, akcja serca i krążenie), zatamowanie krwotoków, zapobieganie powstaniu wstrząsu, ułożenie poszkodowanego w pozycji właściwej do stanu, w jakim się znajduje, ewakuacja poszkodowanego z okolicy zagrożenia (o ile jest to możliwe), zabezpieczenie miejsca wypadku. W przypadku wypadków, w których poszkodowany odniósł niewielkie obrażenia, poza oceną jego stanu i zabezpieczeniem miejsca wypadku inne czynności doraźne nie występują. Wezwanie pomocy to zarówno bezpośrednie powiadomienie odpowiednich służb ratunkowych, jak też w przypadku wypadków przy pracy zawiadomienie przełożonego. Do bezzwłocznego powiadomienia przełożonego o zaistniałym wypadku są zobowiązani (w pierwszej kolejności) poszkodowany pracownik (o ile jest w stanie to wykonać), jak również każdy inny pracownik, który zauważył wypadek lub się o nim dowiedział. Takie powiadomienie jest równoznaczne z faktycznym wzywaniem pomocy, ponieważ wtedy przełożony powinien bezzwłocznie ocenić charakter wypadku i w zależności od tego wezwać odpowiednią pomoc. Oczywiście wzywanie pomocy musi się odbywać w taki sposób, aby poszkodowany nie został ani na chwilę bez opieki. Meldunek o wypadku powinien przede wszystkim zawierać następujące informacje: miejsce zdarzenia, liczbę poszkodowanych, rodzaj odniesionych przez nich obrażeń, zastosowaną pierwszą pomoc, informacje o wymaganym sprzęcie specjalistycznym, imię i nazwisko osoby wzywającej oraz numer telefonu kontaktowego dla wzywanej pomocy,

8 trasę dojazdu do miejsca wypadku (o ile wzywany lub powiadamiany tego zażąda). Po wykonaniu czynności doraźnych oraz wezwaniu pomocy, do czasu jej przybycia należy prowadzić nieustannie czynności tzw. właściwej pierwszej pomocy przedlekarskiej. Chodzi tu przede wszystkim o uniknięcie dalszych uszkodzeń ciała, bólu, powikłań oraz przygotowanie do transportu. Najważniejsza oczywiście będzie obserwacja i w razie potrzeby podtrzymywanie podstawowych czynności życiowych (oddychanie, praca serca i krążenie), ale również zaopatrzenie złamań, ran, zwichnięć itp. W zasadzie nie powinno się prowadzić zabiegów, które normalnie wykonuje lekarz, jak też nie podawać leków, z wyjątkiem tych, które zostały wcześniej zapisane poszkodowanemu przez lekarza Powiadomienie właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora Obowiązek powiadomienia właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora dotyczy śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych wypadków przy pracy oraz każdych innych wypadków, które wywołały wymieniony skutek, mających związek z pracą, jeżeli mogą być uznane za wypadek przy pracy. Formalnie o wypadku przy pracy mówimy od momentu jego uznania w przyjętej procedurze, która jest często wydłużona w czasie. Informacja o wypadku np. po kilku tygodniach od jego zaistnienia uniemożliwiłaby postępowanie w sprawie wypadku. Stąd też przyjęto obowiązek zgłaszania takich zdarzeń na zasadzie szerokiego domniemania wypadku przy pracy. Jeżeli chodzi o niezwłoczność powiadomienia należy ją rozumieć jako działanie bez zbędnej zwłoki, inaczej mówiąc powiadomienia należy dokonać najszybciej jak to możliwe w konkretnej sytuacji. Sprawa właściwości inspektora pracy wiąże się z organizacyjnym funkcjonowaniem jednostek Państwowej Inspekcji Pracy Ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy Obowiązek ten pracodawca realizuje poprzez działanie zespołu powypadkowego. Powołanie zespołu powypadkowego jest w zasadzie czynnością umowną, ponieważ przepisy prawa przesądzają o jego składzie. Zespół powypadkowy działa w składzie dwuosobowym. Natomiast kto konkretnie wejdzie do zespołu powypadkowego będzie uzależnione od charakteru zakładu pracy (jego wielkości, organizacji itp.). Okoliczności i przyczyny wypadków ustala zespół, w skład którego wchodzi pracownik służby bhp oraz społeczny inspektor pracy. Taki model zespołu powypadkowego nie zawsze będzie mógł być zrealizowany. W gospodarce dominują małe zakłady pracy, w których nie ma służby bhp ani społecznej inspekcji pracy. Stąd też będziemy mieć coraz częściej do czynienia z zespołami powypadkowymi o odmiennym składzie, a mianowicie: u pracodawcy, który zgodnie z artykułem 237¹¹ 1 K.p. nie ma obowiązku tworzenia służby bezpieczeństwa i higieny pracy, w skład zespołu powypadkowego, zamiast pracownika służby bezpieczeństwa i higieny pracy, wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby, albo specjalista spoza zakładu pracy; u pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego, zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy; jeżeli pracodawca nie może dopełnić obowiązku utworzenia zespołu powypadkowego w składzie dwuosobowym określonym wyżej, ze względu na małą liczbę zatrudnionych pracowników, okoliczności i przyczyny wypadku ustala zespół powypadkowy, w którego skład wchodzi pracodawca oraz specjalista spoza zakładu pracy. Przy tej okazji trzeba dokonać wyjaśnienia, kogo należy rozumieć jako specjalistę spoza zakładu pracy. Osoba taka powinna się legitymować wymaganiami kwalifikacyjnymi przewidzianymi dla specjalisty ds. bhp, a to znaczy, że powinna posiadać wykształcenie wyższe o specjalności bezpieczeństwo i higiena pracy lub studia podyplomowe w zakresie bhp oraz co najmniej 1 rok stażu pracy w służbie bhp. Może to też być osoba mająca co najmniej 5-letni staż pracy na stanowisku inspektora pracy Państwowej Inspekcji Pracy. Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku i powołaniu zespołu przystępuje on do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku. Zespół ustala okoliczności i przyczyny wypadku (bada wypadek), w szczególności poprzez: dokonanie oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych, zbadanie warunków wykonywania pracy i innych okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku, sporządzenie szkicu lub fotografii miejsca wypadku (jeśli jest to konieczne), wysłuchanie wyjaśnień poszkodowanego (jeśli stan jego zdrowia na to pozwala),

9 zebranie informacji dotyczących wypadku od świadków wypadku, zasięgnięcie opinii lekarza lub innych specjalistów, zgromadzenie innych dowodów dotyczących wypadku, dokonanie prawnej kwalifikacji wypadku zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, określenie środków profilaktycznych oraz wniosków, w szczególności wynikających z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek. Prawidłowo przeprowadzone badanie wypadku ma za zadanie nie tylko ustalenie wszystkich okoliczności jego zaistnienia w celu odpowiedniego zakwalifikowania wypadku, ale też określenie środków profilaktycznych oraz wniosków, w szczególności wynikających z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek. Fakt, że do wypadku doszło na skutek awarii maszyny (urządzenia) jako przyczyny bezpośredniej, być może jest efektem braku wymaganych przeglądów i konserwacji. Podobnie niewłaściwe niezgodne z reżimem technologicznym zachowanie pracownika skutkujące wypadkiem może mieć podłoże nie w braku jego kwalifikacji czy lekkomyślności, ale np. w nadmiernym zmęczeniu wynikającym z nieprzestrzegania reguł czasu pracy. Wnikliwa analiza wszystkich okoliczności, z uwzględnieniem powyższych uwag, powinna udzielić odpowiedzi na pytanie, dlaczego doszło do konkretnego wypadku, czyli jaka była jego przyczyna oraz w czym tkwił błąd i kto go popełnił. Sytuacje, kiedy tej odpowiedzi nie można znaleźć (wypadki losowe), występują niezwykle rzadko i nie decydują o bezpieczeństwie pracy. Oględziny miejsca wypadku Bardzo istotne dla prawidłowego rozpoznania i udokumentowania okoliczności i przyczyn wypadku mają oględziny miejsca wypadku. Mogą one umożliwić m.in.: ustalenie stanu technicznego, wyposażenia i eksploatacji pomieszczenia lub rejonu, w którym zdarzył się wypadek, ustalenie stanu technicznego oraz wyposażenia w osłony i zabezpieczenia urządzenia, maszyny czy narzędzia, przy którym nastąpił wypadek, zapoznanie się z przebiegiem procesu technologicznego, przy realizacji którego nastąpił wypadek, określenie czynności, które wykonywał poszkodowany bezpośrednio przed wypadkiem, ustalenie świadków i ich rozmieszczenia w pomieszczeniu (rejonie) w momencie zaistnienia wypadku, ustalenie innych okoliczności, które mogły wpłynąć na wypadek. Ponieważ przeprowadzenie badania wypadku ma dać także odpowiedź na pytanie o przyczyny wypadku, staramy się zebrać i zabezpieczyć wszelkie ślady, przedmioty mające związek z wypadkiem, instrukcje, regulaminy i inne dokumenty dotyczące bezpiecznej obsługi urządzeń lub maszyn, przy których nastąpił wypadek. Wskazane jest, aby z oględzin sporządzić protokół, zawierający opis stwierdzonych faktów. Wskazane jest także wykonanie dokumentacji graficznej oględzin szkicu, planu sytuacyjnego lub zdjęć miejsca wypadku. Na szkicu (planie sytuacyjnym) powinno być zaznaczone usytuowanie poszkodowanego, świadków, maszyn, urządzeń, źródeł energii itp. Wysłuchanie wyjaśnień poszkodowanego w wypadku Może to mieć miejsce w przypadku, gdy pozwala na to stan zdrowia poszkodowanego. Zespół powypadkowy powinien dążyć, aby z wyjaśnień poszkodowanego uzyskać jak najwięcej wiadomości na temat okoliczności wypadku, a zwłaszcza dotyczących dokładnego czasu i miejsca zdarzenia, czynności, jakie wykonywał bezpośrednio przed i w czasie zdarzenia, oraz okoliczności (przebiegu) i przyczyn zdarzenia. Jeżeli stan poszkodowanego nie pozwala na jego wysłuchanie, zespół powinien dokonywać ustaleń i sporządzić protokół z pominięciem wyjaśnień poszkodowanego. Nie stanowi to naruszenia zasad postępowania w zakresie badania wypadków. W naszej ocenie wymóg wysłuchania poszkodowanego mógłby być spełniony również poprzez złożenie przez niego pisemnych wyjaśnień na temat okoliczności wypadku. Zebranie informacji od świadków wypadku Świadkiem wypadku powinna być zasadniczo osoba, która bezpośrednio widziała przebieg wypadku, lub znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca, gdzie wypadek zaistniał. Nie można jednak wykluczyć jako świadka innej osoby, z którą np. poszkodowany rozmawiał bezpośrednio po wypadku. Zebrane informacje od świadków dokumentuje zapisem zespół powypadkowy, choć można przyjąć również złożenie wyjaśnień przez samych świadków w formie pisemnej.

10 Zasięganie dodatkowych opinii Zespół powypadkowy w trakcie prowadzenia dochodzenia powypadkowego może napotkać okoliczności, które mogą być wyjaśnione jedynie przez wydanie specjalistycznej opinii (lekarza, instytutu naukowo-badawczego itp.). Opinia ta, w formie pisemnej, sporządzana jest na koszt pracodawcy. Opinia nie musi mieć decydującego wpływu na ostateczną decyzję zespołu, może ona nawet być przez niego całkowicie pominięta. Zespół powypadkowy nie powinien się jednak wahać z wystąpieniem z wnioskiem do pracodawcy o jej sporządzenie, jeżeli ma wątpliwości co do istnienia przyczyny zewnętrznej zdarzenia, jego nagłości, ewentualnie nie jest w stanie samodzielnie w pełni rozwikłać zawiłości technicznych lub prawnych. Prawdopodobna wersja zdarzenia Po zakończeniu przesłuchań świadków i zebraniu dodatkowych opinii zespół powypadkowy musi dokonać oceny zebranych materiałów dowodowych. Ma wtedy jeszcze czas na wyjaśnienie widocznych niejasności lub niedomówień przez przeprowadzenie powtórnych przesłuchań, zlecenie wykonania dodatkowych ekspertyz lub opinii. W wyniku dokonanych ustaleń wytworzą się z reguły przynajmniej dwa scenariusze zdarzenia wypadkowego. Poszkodowany, o ile popełnił jakiś błąd lub zachował się niezgodnie z instrukcją, stara się przedstawić swoje działanie korzystniej. Możliwa jest też sytuacja odwrotna, świadkowie w wyniku namowy lub groźby pracodawcy starają się umniejszyć winę pracodawcy, sugerując, że główną winę za zaistniały wypadek ponosi poszkodowany. Żeby wybrać najbardziej prawdopodobną wersję zdarzenia, należy konfrontować każdy z możliwych scenariuszy ze znanymi faktami i zebranymi wyjaśnieniami. Dopiero gdy ustalimy scenariusz zdarzenia wypadkowego, możemy przystąpić do określenia najbardziej prawdopodobnej przyczyny wydarzenia. Przyczyny wydarzenia można z grubsza podzielić na dwie grupy: wynikające z błędu poszkodowanego, wynikające z wad zakładowego systemu bezpieczeństwa. Ustalenie, do której z tych grup należy podstawowa przyczyna wypadku, może mieć wpływ na ewentualne działania profilaktyczne, ale może mieć też wpływ na prawo do świadczeń wynikających z zaistniałego wypadku Sporządzenie dokumentacji powypadkowej Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza nie później niż w ciągu 14 dni od dnia powiadomienia o wypadku protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, zwany potocznie protokołem powypadkowym, według wzoru ustalonego przez MGiP w rozporządzeniu z dnia 16 września 2004 r. (Dz. U. Nr 227, poz. 2298). Jeżeli wystąpią uzasadnione przeszkody lub trudności w dotrzymaniu 14-dniowego terminu sporządzenia protokołu, niezbędne jest podanie tych przyczyn w treści protokołu powypadkowego. Protokół powypadkowy sporządza się w odpowiedniej ilości egzemplarzy i wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową dostarcza się do podpisu pracodawcy. Pozostałą dokumentację powypadkową tworzą: protokół z oględzin miejsca wypadku, szkice lub fotografie miejsca wypadku, wyjaśnienia poszkodowanego i informacje zebrane od świadków wypadku, pisemne opinie lekarzy i innych specjalistów, inne dokumenty wskazujące okoliczności i przyczyny wypadku. Do dokumentacji powypadkowej należy także zdanie odrębne, które może złożyć każdy z członków zespołu powypadkowego. Zdanie odrębne powinno mieć uzasadnienie i załącza się go do protokołu powypadkowego. W przypadku rozbieżności zdań członków zespołu o treści protokołu powypadkowego decyduje pracodawca. Stwierdzenie w protokole powypadkowym, że wypadek nie jest wypadkiem przy pracy, albo że zachodzą okoliczności, które mogą mieć wpływ na prawo pracownika do świadczeń przysługujących z tytułu wypadku, wymaga szczegółowego uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę takiego stwierdzenia. Zespół powypadkowy jest obowiązany zapoznać z treścią protokołu powypadkowego: poszkodowanego, uprawnionych członków rodziny pracownika zmarłego w wyniku wypadku, oraz pouczyć ich o prawie zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym. W ciągu 5 dni od sporządzenia protokołu powypadkowego pracodawca: zatwierdza go, zwraca niezatwierdzony protokół, w celu wyjaśnienia i uzupełnienia go przez zespół powypadkowy, jeżeli:

11 zgłoszone zostały do niego zastrzeżenia przez poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego wskutek wypadku pracownika, albo protokół nie został sporządzony prawidłowo. Zespół powypadkowy, w okresie nie dłuższym niż 5 dni, sporządza nowy protokół powypadkowy i po dołączeniu protokołu poprzednio niezatwierdzonego, przekazuje go pracodawcy. Niezwłocznie po zatwierdzeniu protokołu pracodawca przekazuje: jeden egzemplarz poszkodowanemu lub uprawnionym członkom rodziny (przy wypadku śmiertelnym), jeden egzemplarz właściwemu inspektorowi pracy (jedynie w przypadku wypadków śmiertelnych, ciężkich lub zbiorowych). Właściwy inspektor pracy może zwrócić pracodawcy protokół powypadkowy zawierający ustalenia naruszające uprawnienia pracownika albo nieprawidłowe wnioski profilaktyczne, z uzasadnionym wnioskiem o ponowne ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy. Dalsze postępowanie w tym przypadku jest takie samo, jak przy zwrocie niezatwierdzonego protokołu przez pracodawcę. Protokół powypadkowy wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową pracodawca ma obowiązek przechowywać przez okres 10 lat Wypadek na terenie innego zakładu Nieco inaczej wyglądają obowiązki pracodawcy, gdy pracownik uległ wypadkowi u innego pracodawcy. Pracodawca, na którego terenie miał miejsce wypadek, w którym poszkodowany został nie jego pracownik, jest obowiązany w szczególności: zapewnić udzielenie pomocy poszkodowanym, zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób wykluczający: dopuszczenie do miejsca wypadku osób niepowołanych, uruchamianie bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń technicznych, które w związku z wypadkiem zostały zatrzymane, dokonywanie zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak również zmiany położenia innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwalają odtworzyć jego okoliczności, zawiadomić niezwłocznie o wypadku pracodawcę poszkodowanego, udostępnić miejsce wypadku i niezbędne materiały oraz udzielić informacji i wszechstronnej pomocy zespołowi powypadkowemu ustalającemu okoliczności i przyczyny wypadku. Postępowanie powypadkowe prowadzi wtedy zespół powołany przez pracodawcę poszkodowanego, w obecności przedstawiciela pracodawcy, na którego terenie miał miejsce wypadek. Na wniosek pracodawcy poszkodowanego pracownika pracodawca, na którego terenie miał miejsce wypadek, może ustalić okoliczności i przyczyny wypadku. Wtedy dokumentacja powypadkowa przekazywana jest pracodawcy poszkodowanego pracownika, który zatwierdza protokół powypadkowy Odmowa zbadania wypadku Pozostaje do uzupełnienia jeszcze jedna kwestia dotycząca procedury powypadkowej, a mianowicie niepodjęcie przez pracodawcę ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, mimo jego zgłoszenia przez poszkodowanego. Z zaobserwowanych przyczyn można wyłonić dwie zasadnicze, tj.: oczywisty, zdaniem pracodawcy, brak cech wypadku przy pracy w zaistniałym i zgłoszonym zdarzeniu, upływ czasu (przedawnienie), przy zgłoszeniu wypadku po pewnym okresie. Należy jednoznacznie stwierdzić, że ustalenie braku cech wypadku w zaistniałym zdarzeniu i odmowa jego uznania może odbyć się tylko w trybie przewidzianym dla ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku. To właśnie w protokole ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (w pkt 7) można uznać, że zdarzenie nie jest wypadkiem przy pracy i odpowiednio to uzasadnić. Jak już wspomniano, samo opóźnienie w zgłoszeniu wypadku nie może być przyczyną odmowy jego uznania. Ponadto roszczenie pracownika o ustalenie, że zdarzenie jest wypadkiem przy pracy (żądanie ustalenia treści protokołu powypadkowego), nie przedawnia się. Tym samym pracodawca nie może odmówić ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, sfinalizowanego protokołem powypadkowym, ze względu na upływ czasu, czyli przedawnienie. Jeżeli pracodawca odmawia ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku (nie sporządza protokołu), pracownikowi bądź uprawnionym członkom rodziny pracownika przysługuje prawo do wystąpienia do sądu pracy o uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy. Takie same uprawnienia przysługują pracownikowi (członkom rodziny pracownika zmarłego wskutek wypadku) w razie nieuznania wypadku za wypadek przy pracy przez pracodawcę, jak również w razie nieuwzględnienia uwag i zastrzeżeń zgłoszonych do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym.

12 Rejestr wypadków przy pracy oraz statystyczna karta wypadku przy pracy Zgodnie z K.p. pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr wypadków przy pracy. Rejestr prowadzony jest na podstawie wszystkich protokołów powypadkowych i powinien zawierać: imię i nazwisko poszkodowanego, miejsce i datę wypadku, informacje dotyczące skutków wypadku dla poszkodowanego, datę sporządzenia protokołu powypadkowego, stwierdzenie, czy wypadek jest wypadkiem przy pracy, datę przekazania do ZUS-u wniosku o świadczenia z tytułu wypadku przy pracy, liczbę dni niezdolności do pracy, inne informacje, niebędące danymi osobowymi, których zamieszczenie w rejestrze jest celowe, w tym wnioski i zalecenia profilaktyczne zespołu powypadkowego. Na podstawie zatwierdzonego protokołu powypadkowego, w którym stwierdzono, że wypadek jest wypadkiem przy pracy lub wypadkiem traktowanym na równi z wypadkiem przy pracy, sporządza się statystyczną kartę wypadku przy pracy. Wzór statystycznej karty wypadku przy pracy wraz z objaśnieniami do niej stanowi załącznik do rozporządzenia MPiPS z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy (Dz. U. Nr 14, poz. 80, z późn. zm.). Statystyczną kartę wypadku przy pracy przechowuje się w dokumentacji powypadkowej przez okres 10 lat. Statystyczną kartę przekazuje się w formie elektronicznej na portal sprawozdawczy Głównego Urzędu Statystycznego w sposób następujący: do 15. dnia roboczego miesiąca następującego po miesiącu, w którym zatwierdzono protokół powypadkowy lub w którym sporządzono kartę wypadku kartę z wyjątkiem jej części zwanej częścią uzupełniającą, nie później niż z upływem 6 miesięcy od dnia zatwierdzenia protokołu powypadkowego lub od dnia sporządzenia karty wypadku część uzupełniającą karty. Pracodawca zatrudniający nie więcej niż 5 pracowników może przekazać oryginał statystycznej karty sporządzony w formie papierowej do Urzędu Statystycznego w Gdańsku po przesłaniu uzasadnionej informacji o wyborze tej formy Wnioski powypadkowe Określone przez zespół powypadkowy wnioski i środki profilaktyczne, adekwatne do stwierdzonych przyczyn wypadku, pracodawca ma obowiązek wdrożyć (realizować). W ten sposób osiągniemy zasadniczy cel postępowania powypadkowego, tj. wyeliminowanie powtarzalności takich samych bądź podobnych wypadków. Obojętna jest przy tym procedura zastosowana przez pracodawcę przy realizacji tych zadań. Spotykamy tu zarówno formę oddzielnych zarządzeń pracodawcy ze wskazaniem osób odpowiedzialnych za realizację poszczególnych przedsięwzięć, jak również proste, ustne dyspozycje. Ważne jest, by zrobione zostało wszystko to, co konieczne. Niezwykle istotne jest też objęcie działaniami profilaktycznymi wszystkich podobnych (zbliżonych) stanowisk pracy czy węzłów produkcyjnych do tego, gdzie wystąpił wypadek. Nie sposób pojąć logiki działania w tych zakładach, gdzie w miejscu wypadku zrobiono wszystko, co zrobić należało, a za jakiś czas dochodzi do wypadku w innych co prawda, ale bardzo zbliżonych warunkach.

13 18.4. Wypadki niepracownicze Przedstawiona procedura powypadkowa i wymagana dokumentacja dotyczą typowych wypadków przy pracy pracowniczych. Omawiając pojęcie wypadku przy pracy sygnalizowano uznanie za wypadki przy pracy zgodnie z nową ustawą wypadkową zdarzeń wypadkowych pewnego kręgu osób w określonych sytuacjach. Ustalanie okoliczności i przyczyn tych wypadków przy pracy będzie odbywać się wg nieco odmiennych zasad, a mianowicie według zasad przedstawionych dla typowych wypadków przy pracy, procedura powypadkowa będzie dotyczyć tylko tych osób ubezpieczonych, które są jednocześnie pracownikami danego pracodawcy (np. przy wypadku z umowy zlecenia zawartej z własnym pracodawcą). Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy innych osób, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy, dokonuje w karcie wypadku: podmiot wypłacający stypendium sportowe w stosunku do pobierających te stypendia; podmiot, na którego rzecz wykonywana jest odpłatnie praca w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania w stosunku do wykonujących tę pracę na podstawie skierowania do pracy; Kancelaria Sejmu w stosunku do posłów i Kancelaria Senatu w stosunku do senatorów; pracodawca, u którego osoba pobierająca stypendium odbywa staż, przygotowanie zawodowe dorosłych, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy lub szkolenie, lub jednostka, w której osoba pobierająca stypendium odbywa szkolenie w stosunku do osoby pobierającej stypendium w okresie odbywania tego stażu, przygotowania zawodowego dorosłych, przygotowania zawodowego w miejscu pracy lub szkolenia na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych; spółdzielnia produkcyjna, spółdzielnia kółek rolniczych w stosunku do członków tych spółdzielni oraz innych osób traktowanych na równi z członkiem spółdzielni, w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, wykonujących pracę na rzecz tych spółdzielni; podmiot, na którego rzecz wykonywana jest praca na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia w stosunku do wykonujących te umowy; osoba wykonująca pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia w stosunku do współpracujących z tą osobą; Zakład Ubezpieczeń Społecznych w stosunku do prowadzących pozarolniczą działalność oraz współpracujących przy prowadzeniu takiej działalności w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, a także w stosunku do wykonujących pracę na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3; właściwa zwierzchnia instytucja diecezjalna lub zakonna w stosunku do duchownych; pracodawca, u którego osoba odbywa służbę zastępczą w stosunku do odbywających tę służbę; Krajowa Szkoła Administracji Publicznej w stosunku do słuchaczy tej szkoły pobierających stypendium; pracodawca w stosunku do osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoby te pozostają w stosunku pracy; podmiot, z którym została zawarta umowa agencyjna, umowa zlecenia lub umowa o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowa o dzieło w stosunku do osób wykonujących umowę, jeżeli w ramach takiej umowy praca jest wykonywana na rzecz pracodawcy, z którym osoby te pozostają w stosunku pracy; podmiot, w którym funkcjonariusz celny pełni służbę w stosunku do tych funkcjonariuszy. Sam tryb uznawania zdarzeń w tej grupie za wypadek przy pracy, wzór karty wypadku itp. zostały określone rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzenia (Dz. U. Nr 236, poz. 1992, z późn. zm.).

14 18.5. Postępowanie dotyczące chorób zawodowych Drugi zasadniczy, obok wypadków przy pracy, negatywny skutek zagrożeń w warunkach pracy to choroby zawodowe. Za chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy, zwanych narażeniem zawodowym. Aby zatem można było uznać chorobę za chorobę zawodową, muszą wystąpić łącznie dwie przesłanki: choroba ta występuje w urzędowym (ustalonym prawem) wykazie chorób zawodowych, choroba została wywołana czynnikami szkodliwymi dla zdrowia występującymi w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy. Wykaz chorób zawodowych ustalony jest załącznikiem do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz. U. Nr 105, poz. 869, z późn. zm.) Związek choroby z warunkami pracy Warunkiem uznania choroby zawodowej jest praca w narażeniu zawodowym, tj. w kontakcie z czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, występującymi w środowisku pracy osoby poszkodowanej, albo w związku ze sposobem wykonywania pracy przez poszkodowanego (wynikającym z technologii i organizacji jego stanowiska pracy). Kodeks pracy uzależnia wręcz zgłoszenie podejrzenia, rozpoznania, a zwłaszcza uznania choroby zawodowej od możliwości stwierdzenia bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że choroba została spowodowana którymś z wymienionych elementów narażenia zawodowego Postępowanie dotyczące chorób zawodowych Składa się ono z trzech etapów: zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej, rozpoznanie choroby zawodowej zakończone orzeczeniem, stwierdzenie choroby zawodowej. Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej Zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej dokonują: pracodawca zatrudniający pracownika, u którego podejrzewa się chorobę zawodową, lekarz lub lekarz dentysta, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie choroby zawodowej u pracownika (jednocześnie kierując na badania w celu wydania orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania). Zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej może również dokonać pracownik lub były pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę, przy czym pracownik aktualnie zatrudniony zgłasza podejrzenie za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilaktyczną opiekę zdrowotną. Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu czyli właściwemu państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu, właściwemu państwowemu granicznemu inspektorowi sanitarnemu, właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu, właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 20 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, właściwemu komendantowi wojskowego ośrodka medycyny prewencyjnej albo właściwemu inspektorowi wojskowego ośrodka medycyny prewencyjnej, oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy. Inspektor sanitarny po otrzymaniu zgłoszenia kieruje osobę, której podejrzenie dotyczy, na badanie w celu rozpoznania choroby zawodowej (chyba że zgłoszenia podejrzenia dokonuje lekarz, co następuje przez przesłanie kopii skierowania na badanie w celu rozpoznania choroby zawodowej). Rozpoznanie choroby zawodowej Rozpoznanie choroby zawodowej u pracownika lub byłego pracownika może nastąpić w okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym albo po zakończeniu pracy w takim narażeniu, pod warunkiem wystąpienia udokumentowanych objawów chorobowych w okresie ustalonym w wykazie chorób zawodowych. Właściwymi do orzekania w zakresie chorób zawodowych są lekarze uprawnieni do wykonywania orzecznictwa w zakresie chorób zawodowych (właściwej specjalizacji), zatrudnieni w jednostkach orzeczniczych I bądź II stopnia (określone placówki medyczne).

15 Dwustopniowa struktura orzecznicza, mająca w pewnym sensie charakter instancyjności, daje możliwość pracownikowi, który nie zgadza się z treścią orzeczenia, wystąpienia z wnioskiem (odwołania się) o przeprowadzenie ponownego badania przez jednostkę orzeczniczą II stopnia (jej orzeczenie jest ostateczne). Wniosek o przeprowadzenie ponownego badania składa się w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego za pośrednictwem jednostki orzeczniczej I stopnia zatrudniającej lekarza, który wydał to orzeczenie. Stwierdzenie choroby zawodowej Właściwy państwowy inspektor sanitarny wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej, bądź decyzję o braku podstaw do jej stwierdzenia, biorąc pod uwagę w szczególności orzeczenie lekarskie, o którym była mowa wyżej, oraz ocenę narażenia zawodowego pracownika lub byłego pracownika. Jeżeli właściwy państwowy inspektor sanitarny przed wydaniem decyzji uzna, że materiał dowodowy jest niewystarczający do wydania decyzji, może żądać od lekarza, który wydał orzeczenie lekarskie, dodatkowego uzasadnienia tego orzeczenia lub wystąpić do jednostki orzeczniczej II stopnia o dodatkową konsultację oraz podjąć inne czynności niezbędne do uzupełnienia tego materiału. Decyzję stwierdzającą chorobę zawodową albo brak podstaw do jej stwierdzenia właściwy państwowy inspektor sanitarny przesyła: zainteresowanemu pracownikowi lub byłemu pracownikowi, pracodawcy lub pracodawcom zatrudniającym pracownika w warunkach, które mogły spowodować skutki zdrowotne uzasadniające postępowanie w sprawie rozpoznania i stwierdzenia choroby zawodowej, jednostce orzeczniczej, której lekarz wydał orzeczenie dotyczące rozpoznania choroby, właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy. We wszystkich trzech etapach postępowania dotyczącego chorób zawodowych, podmioty je przeprowadzające mają prawny obowiązek dokonywania oceny narażenia zawodowego. Przy ocenie narażenia zawodowego uwzględnia się rodzaj czynników szkodliwych, wartość stężeń lub natężeń, okres narażenia zawodowego, mechanizmy działania lub drogi szerzenia się czynnika (przy czynnikach biologicznych) czy też stopień obciążenia wysiłkiem fizycznym oraz chronometraż czynności, które mogą spowodować nadmierne obciążenie układów lub narządów ludzkiego organizmu. Ocenę narażenia zawodowego przeprowadzają: w związku z podejrzeniem choroby zawodowej lekarz, który sprawuje profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikiem, którego dotyczy podejrzenie, w toku ustalania rozpoznania choroby zawodowej lekarz zatrudniony w jednostce orzeczniczej, w toku podejmowania decyzji o stwierdzeniu choroby zawodowej lub decyzji o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej właściwy państwowy inspektor sanitarny. Te wymogi mają gwarantować ustalenie faktycznego związku (bądź jego braku) choroby pracownika z jego warunkami pracy Obowiązki pracodawcy związane z chorobami zawodowymi Pracodawca jest obowiązany: niezwłocznie zgłosić właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy przypadek podejrzenia choroby zawodowej, ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą, działając w porozumieniu z właściwym państwowym inspektorem sanitarnym, przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze, zapewnić realizację zaleceń lekarskich, prowadzić rejestr zachorowań na choroby zawodowe i podejrzeń o takie choroby. Obowiązki ujęte w pierwszym rombie zostały już omówione przy określeniu procedury dotyczącej ustalenia chorób zawodowych. W ramach obowiązków określonych w drugim rombie pracodawca dokona wspomnianej już analizy oceny narażenia zawodowego, ale również funkcjonowania bądź skuteczności środków ochrony przed zagrożeniem (ochrony zbiorowe, indywidualne, czy też stosowanie właściwych sposobów pracy). Ponadto należy ustalić obszar zagrożeń chorobą, tj. w jakich wydziałach (komórkach organizacyjnych) czy na jakich stanowiskach występują porównywalne warunki pracy do tych, które wywołały chorobę zawodową pracownika. Usunięcie czynników powodujących chorobę zawodową to niejako konsekwencja poprzednich ustaleń. Skoro wiemy, co lub dlaczego zaszkodziło, należy to usunąć lub naprawić (zabezpieczyć).

16 Jeżeli np. czynnikiem zagrożenia jest hałas, to jego likwidacja (sprowadzenie do bezpiecznego poziomu) często jest niemożliwa ze względu na bariery techniczne przy danej technologii; możliwe natomiast i konieczne będzie zabezpieczenie pracowników w inny sposób, jak choćby skuteczne ochronniki słuchu (z przestrzeganiem ich stosowania). Również w przypadku hałasu być może należy oddzielić te stanowiska (procesy) od innych stanowisk w celu ograniczenia liczby osób narażonych. W grupie niezbędnych środków zapobiegawczych należy widzieć również skierowanie na badania celowane lub testy ekspozycyjne, ukierunkowane na wczesną diagnostykę ewentualnych zmian chorobowych pracowników pracujących na stanowiskach pracy (w warunkach) stwarzających podobne zagrożenia do tych, które wywołały chorobę zawodową. Zakres tych działań będzie niewątpliwie zróżnicowany w zależności od czynników zagrożenia, organizacji zakładu, organizacji pracy itp. W związku ze stwierdzeniem choroby zawodowej, oprócz podjęcia już wymienionych działań, pracodawca będzie obowiązany w pełni zrealizować ewentualne zalecenia lekarskie. Mogą one być efektem badań celowanych, o których była mowa wyżej, wskazujących na konieczność przeniesienia niektórych pracowników (na stałe bądź czasowo) do innej pracy w związku z objawami wskazującymi na powstawanie choroby zawodowej. Na podstawie orzeczenia lekarskiego pracodawca będzie również musiał przenieść do innej, odpowiedniej pracy pracownika, który stał się niezdolny do wykonywania pracy dotychczasowej wskutek choroby zawodowej i nie nabył prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 231 K.p.). Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad zatrudnionym, analizując okoliczności i przyczyny choroby zawodowej, może uznać za stosowne podjęcie innych dodatkowych działań prewencyjnych (ochronnych), które pracodawca (odpowiedzialny za zdrowie pracowników) będzie miał obowiązek zrealizować (np. szczepienia ochronne itp.). Prowadzenie rejestrów zachorowań na choroby zawodowe i podejrzeń o takie choroby mieści się w grupie obowiązków pracodawcy w zakresie prowadzenia dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy. Pomijając inne aspekty ich wykorzystania (jak choćby do świadczeń pracowniczych), najistotniejszą wydaje się rola tych dokumentów w profilaktyce zdrowotnej. Kompleksowe informacje, dające obraz skutków warunków pracy na zdrowie pracowników, pozwalają analizować, oceniać i podejmować określone działania w tym zakresie.

17 18.6. Pozbawienie poszkodowanego prawa do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy Omawiając poszczególne świadczenia przysługujące z tytułu wypadków przy pracy, określono warunki do nich uprawniające (przesłanki pozytywne). Ponadto warunkiem nabycia prawa do świadczeń powypadkowych jest brak przesłanek negatywnych, które z mocy ustawy wyłączają prawo do świadczeń. Zgodnie bowiem z art. 21 cytowanej już ustawy z dnia 30 października 2002 r., świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują pracownikowi: gdy wyłączną przyczyną wypadku było udowodnione naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, który, będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku. Przyjrzyjmy się obu tym wyłączeniom w podanej kolejności. Umyślność i niedbalstwo dotyczą pojęcia winy (jej postaci). Umyślność polega na świadomości (przewidywaniu) ujemnych skutków swego postępowania i chęci ich spowodowania lub przynajmniej godzeniu się na ich wystąpienie. Mówiąc inaczej, działając umyślnie (z winy umyślnej), najczęściej chcemy osiągnąć jakiś skutek negatywny. Przy niedbalstwie natomiast nie ma wprost chęci osiągnięcia ujemnego skutku. Przewidujemy co prawda ujemne skutki swego działania, lecz bezpodstawnie spodziewamy się ich uniknąć albo też nie przewidujemy tych skutków, choć powinniśmy i mogliśmy je przewidzieć. Czyli niedbalstwo należy rozumieć jako zaniedbanie wymaganej (wskazanej) ostrożności, bądź też niedołożenie należytej uwagi i staranności w postępowaniu (w ocenie okoliczności). Rażące niedbalstwo będzie więc pewnym najwyższym stopniem braku staranności działania, czyli niczym nieuzasadnionym odstępstwem od pewnych powszechnie znanych (i uznanych) wzorów postępowania w określonych okolicznościach. Według tradycji wywodzącej się z prawa rzymskiego, rażące niedbalstwo stanowi zachowanie się, w którym przejawiono brak staranności, jakiej można wymagać od osób najmniej rozgarniętych. Wydaje się, że określenie to niezwykle plastycznie obrazuje zagadnienie. Należy przy tym zaznaczyć, że na powszechny model (wzór) postępowania w zakresie wykonywania pracy niewątpliwie rzutują wymogi przepisów i zasad bhp, które każdy pracownik ma obowiązek znać i przestrzegać (art. 211 K.p.). Sąd Najwyższy stwierdził, że przez działanie z rażącym niedbalstwem należy rozumieć między innymi sytuacje, w których poszkodowany pracownik zdaje sobie sprawę z grożącego mu niebezpieczeństwa, gdyż zwykle występuje ono w danych okolicznościach faktycznych tak, że każdy człowiek o przeciętnej przezorności ocenia je jako ewidentne a mimo to z naruszeniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, bez potrzeby naraża się na to niebezpieczeństwo, ignorując następstwa własnego zachowania się. Trzeba też dodać, że rażące niedbalstwo w zachowaniu poszkodowanego, w świetle omawianego przepisu, wiąże się z naruszeniem przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia. Jest to pojęcie szersze od przepisów bhp. Tym samym naruszenie umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa np. przepisów prawa o ruchu drogowym w razie wypadku kierowcy-pracownika pozbawi poszkodowanego prawa do świadczeń. Konieczne jest również podkreślenie, że umyślność czy rażące niedbalstwo pozbawiają poszkodowanego prawa do świadczeń, jeżeli są wyłączną przyczyną wypadku. A zatem do zaistnienia danego wypadku dochodzi tylko i wyłącznie z powodu omówionego zachowania poszkodowanego. Brak jest więc jakichkolwiek innych okoliczności (nie tylko ze strony pracodawcy), które miałyby wpływ na wypadek. Inaczej przedstawia się sprawa nietrzeźwości pracownika w związku z wypadkiem. Stan nietrzeźwości nie musi być wyłączną przyczyną wypadku. Wystarczy, aby pracownik w tym stanie przyczynił się w znacznym stopniu do wypadku przy pracy. Przyczynienie się oznacza stanie się częściowo przyczyną czegoś, przyłożenie się do czegoś, wpłynięcie na coś. Tym samym można przyjąć, że ustawodawca dopuszcza niejako istnienie pewnych okoliczności, w tym i po stronie pracodawcy, mogących mieć wpływ na wypadek, a mimo to pozbawia świadczeń pracownika. Stan nietrzeźwości stawia więc pracownika w bardziej niekorzystnej sytuacji, o ile oczywiście wskutek jego zachowania występuje przyczynienie się do wypadku i to w znacznym stopniu. Znaczność stopnia przyczynienia się do wypadku, jako ocenna, będzie podlegała każdorazowo zakwalifikowaniu w konkretnym przypadku, w zależności od okoliczności sprawy. Niewątpliwie jednak nie każde zachowanie (choćby przyczyniające się do wypadku) będzie mogło być uznane za wyłączające prawo do świadczeń. Można więc stwierdzić, że fakt nietrzeźwości pracownika będzie skutkował brakiem prawa do świadczeń tylko wtedy, jeżeli zachowanie pracownika będzie miało istotny (liczący się) wpływ na wystąpienie wypadku, a idąc dalej, że gdyby nie zachowanie pracownika w stanie nietrzeźwości, do wypadku mogłoby nie dojść. Należy również określić stan nietrzeźwości. Ustawa wypadkowa ani inne przepisy prawa pracy nie definiują tego pojęcia. Spotykamy się z nim natomiast w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.), gdzie stan nietrzeźwości określono w art jako: zawartość alkoholu we krwi przekraczającą 0,5 promila albo prowadzącą do stężenia przekraczającego tę wartość lub

18 zawartość alkoholu w 1 dm 3 wydychanego powietrza przekraczającą 0,25 mg albo prowadzącą do stężenia przekraczającego tę wartość. W orzecznictwie sądowym, dotyczącym wypadków przy pracy, spotykamy się ze stanowiskiem zgodnym z pierwszym sformułowaniem. Ze stanem nietrzeźwości ustawodawca zrównał bycie poszkodowanego pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych. Jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że pracownik znajdował się w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, pracodawca kieruje pracownika na badanie niezbędne do ustalenia zawartości alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych w organizmie. Pracownik jest obowiązany poddać się temu badaniu. Odmowa poddania się badaniu lub inne zachowanie uniemożliwiające jego przeprowadzenie powoduje pozbawienie prawa do świadczeń, chyba że poszkodowany udowodni, że miały miejsce przyczyny, które uniemożliwiły poddanie się temu badaniu. W obecnej ustawie wypadkowej ustawodawca poszedł dalej w stosunku do poprzednich unormowań, jednoznacznie uznając skutki odmowy poddania się badaniu w postaci utraty prawa do świadczeń. Poprzednie regulacje operujące pojęciem uwzględnienia odmowy lub uniemożliwienia badania przy ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy stwarzały jedynie taką sugestię. W razie potwierdzenia stanu nietrzeźwości, pozostawania pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, koszty badań ponosi poszkodowany. Przedstawione ustawowe pozbawienie poszkodowanego świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego (dot. pracowników, ale i szerszego kręgu ubezpieczonych), zgodnie z literalnym brzmieniem ustawy wypadkowej (obecnej i poprzedniej) i przyjętym orzecznictwem Sądu Najwyższego, nie wywiera skutków na prawo do świadczeń uprawnionych członków rodziny osoby zmarłej na skutek wypadku zaistniałego w podanych okolicznościach.

19 18.7. Wypadki w drodze do pracy lub z pracy Definicja (pojęcie) wypadku w drodze do pracy lub z pracy z dniem 1 stycznia 2003 r. została przeniesiona z ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z pracy, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana. Przesłanki nagłości zdarzenia i zewnętrznego charakteru przyczyny są tożsame z przesłankami wypadku przy pracy i zostały już przedstawione. Pozostaje zatem omówienie pojęcia drogi do lub z pracy. Istotny jest cel tej drogi, czyli udawanie się z miejsca zamieszkania do pracy lub odwrotnie (co daje pośredni związek z pracą). W orzecznictwie sądowym znajdujemy odpowiedź na pytanie, co jest początkiem (końcem) tej drogi. W przypadku budynków wielomieszkaniowych przyjęto, że wypadek na klatce schodowej przed wejściem do własnego mieszkania jest wypadkiem w drodze z pracy, a w przypadku zamieszkiwania w budynku jednomieszkaniowym początek, bądź koniec drogi, oznacza przekroczenie progu domu. Ustawodawca, dla uznania wypadku, postawił wymóg drogi najkrótszej i nieprzerwanej. Przerwa w drodze do lub z pracy może wszakże wystąpić i nie zmieni charakteru wypadku, jeżeli była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby. Kwalifikowanie i ocena tych okoliczności będą wielce zróżnicowane i uzależnione od konkretnej sytuacji życiowej i tak np. spłata kredytu bankowego w czasie drogi pracownika do domu została uznana za przerwę życiowo uzasadnioną. Wymóg drogi najkrótszej nie zostaje naruszony, gdy droga niebędąca drogą najkrótszą była dla pracownika, ze względów komunikacyjnych, najdogodniejsza. Zatem konkretne warunki lokalne, komunikacyjne będą decydowały o uznaniu spełnienia tego kryterium. Za drogę do pracy i z pracy uznał ustawodawca również (rozszerzając cel drogi do pracy lub z pracy) drogę do miejsca lub z miejsca: innego zatrudnienia lub innej działalności, stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych, zwykłego spożywania posiłków, odbywania nauki lub studiów. Poszkodowany, który uległ wypadkowi w drodze do pracy lub z pracy, ma obowiązek niezwłocznego zawiadomienia o wypadku pracodawcy, który ustala okoliczności wypadku. Ustalenie okoliczności wypadku w drodze do lub z pracy dokonywane jest w karcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku. Jeden egzemplarz karty otrzymuje poszkodowany (lub członek jego rodziny), a drugi egzemplarz przechowuje się w dokumentacji powypadkowej. Uznanie zdarzenia za wypadek w drodze do pracy lub z pracy następuje na podstawie: oświadczenia poszkodowanego, członka jego rodziny lub świadków co do czasu, miejsca i okoliczności zdarzenia, informacji i dowodów pochodzących od podmiotów badających okoliczności i przyczyny zdarzenia (np. policja) lub udzielających poszkodowanemu pierwszej pomocy, ustaleń własnych sporządzającego kartę. Odmowa uznania zdarzenia za wypadek w drodze do pracy lub z pracy wymaga uzasadnienia. W związku z wyłączeniem wypadków w drodze do pracy i z pracy w zakresie świadczeń z ustawy wypadkowej, zakres tych świadczeń uległ zmianie. Obecnie poszkodowany w wypadku w drodze do pracy i z pracy ma prawo do: zasiłku chorobowego w wysokości 100% (za pierwsze 33 dni choroby w roku kalendarzowym, a w przypadku pracownika, który ukończył 50 rok życia za pierwsze 14 dni w roku kalendarzowym, należne jest wynagrodzenie od pracodawcy też w wysokości 100% art pkt 2 Kodeksu pracy), świadczenia rehabilitacyjnego 100%, zasiłku wyrównawczego (o ile poszkodowany jest pracownikiem), renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej. Po osobie zmarłej na skutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy przysługuje renta rodzinna. Ponadto przysługują dodatki do renty, tj. dodatek pielęgnacyjny i dodatek dla sierot zupełnych. Natomiast obecne regulacje nie przewidują prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego, jak również jednorazowego odszkodowania dla uprawnionych członków rodziny w razie jego śmierci (prawo do jednorazowego odszkodowania w związku ze śmiercią będzie przysługiwało uprawnionym członkom rodziny po renciście pobierającym rentę z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy, jeżeli jego śmierć nastąpiła po wejściu w życie ustawy wypadkowej, tj. po 1 stycznia 2003 r., wskutek tego wypadku). Zasiłki chorobowe (poza wskazaną odrębnością), świadczenia rehabilitacyjne i zasiłki wyrównawcze przysługują uprawnionym z tytułu wypadków w drodze do pracy lub z pracy na takich samych zasadach, jak określone dla poszkodowanych

20 w wypadkach przy pracy, o czym była już mowa. Pewne odrębności natomiast występują przy prawach do rent, a mianowicie: przy rencie z tytułu niezdolności do pracy obowiązuje wymóg, by niezdolność ta powstała w okresie tzw. składkowym, np. w okresie ubezpieczenia lub wybranych okresach nieskładkowych, np. pobierania zasiłku z ubezpieczenia chorobowego, albo nie później niż 18 miesięcy od ustania tych okresów, nie dotyczą tych rent gwarancje dot. ich wysokości w relacji do podstawy wymiaru, jak i kwoty najniższej renty. Tym samym renty te będą niższe od rent z ustawy wypadkowej. Natomiast dodatek pielęgnacyjny i dodatek dla sierot zupełnych pozostają w tej samej wysokości, co przy ubezpieczeniu wypadkowym. Skoro świadczenia z tytułu wypadku w drodze do pracy i z pracy zostały wyłączone z ubezpieczenia wypadkowego, nie będą ich dotyczyły regulacje dotyczące pozbawienia prawa do świadczeń przedstawione w ustawie wypadkowej.

21 18.8. Analiza wypadków Zagrożenia wypadkowe występujące w środowisku pracy można podzielić na: naturalne, techniczne i osobowe. Przyczyną pośrednią wypadków jest wadliwy system zarządzania bezpieczeństwem, co prowadzi do wadliwego organizowania zadań, stwarzając niebezpieczne warunki pracy i przyczyniając się do niebezpiecznych zachowań. Jeżeli oba lub któryś z warunków (niebezpieczne warunki pracy lub niebezpieczne zachowanie pracownika) zostaną spełnione, dochodzi do niebezpiecznego zdarzenia i urazu. Wadliwy system zarządzania bezpieczeństwem, wadliwe zorganizowanie zadań, niebezpieczne warunki pracy, niebezpieczne zachowanie pracownika są fazą inkubacyjną wypadku, niebezpieczne zdarzenie i uraz to faza aktywna. Wadliwy system zarządzania bezpieczeństwem Wadliwe zorganizowanie zadań Niebezpieczne warunki lub Niebezpieczne zachowanie Niebezpieczne zdarzenie Uraz Rys Fazy rozwoju sytuacji wypadkowych Analiza wypadków nie powinna ograniczać się do badania pojedynczych wypadków, tak jak to się zazwyczaj dzieje w wielu firmach. Bardzo ważnym jest, aby zagadnienie przeanalizować w szerszym aspekcie. W tym celu należy określić liczbę wypadków przy pracy w ostatnim dziesięcioleciu (oczywiście może być brany pod uwagę krótszy okres), z uwzględnieniem wypadków ciężkich, zbiorowych i śmiertelnych. Następnie określa się wskaźniki częstości i ciężkości wypadków. Kolejnym krokiem jest określenie umiejscowienia urazu i rodzaju urazu. W analizie bierze się pod uwagę czynności, podczas których doszło do urazu, wiek poszkodowanych, staż pracy (ogółem) i staż pracy w firmie, porę dnia, w której doszło do wypadku, miejsce wypadku oraz zawód poszkodowanego. Analiza wypadków w przedsiębiorstwie powinna rozpocząć się od określenia liczby wypadków w ostatnim dziesięcioleciu. Z ogólnej liczby wypadków można wyodrębnić wypadki ciężkie, zbiorowe i śmiertelne. Następnie określa się wskaźnik częstości wypadków W czw i wskaźnik ciężkości wypadków W c. Wskaźnik częstości wypadków W czw wyznacza się według wzoru: W 1000 W czw Z gdzie: W Z liczba wypadków w danym okresie, tutaj: rok, liczba pracowników, tutaj: na koniec roku, np osób. Wahania wskaźnika częstości wypadków mogą być spowodowane wieloma czynnikami niekoniecznie związanymi ze stanem bezpieczeństwa w zakładzie. Można do nich zaliczyć: wzrost drobnych urazów niezgłaszanych jako wypadek w obawie przed utratą pracy bądź lekceważeniem urazu, uciekaniem w wypadki pracowników, którzy przypuszczają, że utracą pracę oraz pracowników w podeszłym wieku chcących zregenerować swoje organizmy. Wahania wskaźnika częstości wypadków spowodowane stanem bezpieczeństwa w zakładzie to najczęściej działania firm skupiających się na maksymalnym obniżaniu kosztów własnych przez obniżanie kosztów bhp (braki w wyposażeniu w środki ochrony indywidualnej, odzież i obuwie robocze, środki ochrony zbiorowej) oraz na nadmiernym eksploatowaniu pracowników (praca po godzin dziennie). Do wyznaczenia wskaźnika ciężkości wypadków potrzebna jest suma dni absencji związanych z wypadkami w analizowanym okresie (np. roku) i liczba wypadków śmiertelnych. Wskaźnik ciężkości wypadków W c wyznacza się według wzoru: D W c W S gdzie: D W suma dni absencji związanych z wypadkami w analizowanym okresie (tutaj: rok), liczba wypadków, S liczba wypadków śmiertelnych (w przykładzie S = 1). Wskaźnik ciężkości wypadków również może zostać zafałszowany poprzez wydłużenie czasu absencji w przypadku wypadków zgłaszanych przez pracowników, którym kończy się umowa o pracę zawarta na czas określony lub połączeniem czasu absencji związanej z wypadkiem z absencją spowodowaną chorobą niezwiązaną z wypadkiem.

22 18.9. Badanie wypadków i zdarzeń potencjalnie wypadkowych Jednym z działań profilaktycznych i odpowiedniej polityki w dziedzinie poprawy warunków pracy jest analiza przyczyn i okoliczności wypadków. Wiedza teoretyczna i praktyczna o przyczynach powstawania wypadków ma istotny wpływ na ocenę ryzyka zawodowego, a co za tym idzie na skuteczną prewencję. Ustalenie przyczyn wypadku ma bardzo duże znaczenie w profilaktyce. Informacje na temat przyczyn są zawarte w dokumentacji powypadkowej, tzn. protokołach i zakładowych rejestrach wypadków, jednak często są to rutynowe zapisy określające bezpośrednią przyczynę wypadku pomijające przyczyny pośrednie. Prawidłowa analiza wypadku pozwala na skuteczną ich eliminację. Profilaktyka dotyczy nie tylko tego zakładu, w którym zdarzył się wypadek, ale też stanowi ogniwo, które wytycza politykę państwa w dziedzinie poprawy warunków bezpieczeństwa pracy. Przy ustalaniu przyczyny wypadku można stosować wiele metod, które określają przyczyny, analizują czynności i ich sekwencje, poszczególne fazy wypadku oraz identyfikują możliwe odchylenia od przepisów, norm i zasad. Ich analiza pozwala na zaprojektowanie działań profilaktycznych, a tym samym uniknięcie wielu groźnych sytuacji w przyszłości, co jest głównym zadaniem analizy Etapy badania wypadków W postępowaniu powypadkowym po odebraniu informacji o wypadku konieczne jest przygotowanie do badania wypadku, przeprowadzenie oględzin miejsca wypadku (sporządzenie szkiców lub fotografii, o ile jest to konieczne), następnie uzyskanie informacji od poszkodowanego (o ile pozwala na to stan jego zdrowia) i świadków. Pytania do świadków i poszkodowanego pozwolą na uzyskanie informacji, jakie czynności wykonywał poszkodowany, jakich środków bezpieczeństwa używał i jakie zagrożenia mogły się pojawić podczas wykonywania zadań oraz co stało się nieoczekiwanego. Pozwolą też na uzyskanie odpowiedzi na pytania dotyczące zorganizowania stanowiska pracy, czynników środowiska pracy i zagrożeń występujących na nim, jakie środki bezpieczeństwa były stosowane (proceduralne i techniczne), co zawiodło (technika, procedury, organizacja, wiedza, szkolenie), czy była możliwość uniknięcia lub ograniczenia kontaktu z czynnikiem zagrażającym? Postępowanie należy przeprowadzić natychmiast po wypadku, ze względu na zapominanie zdarzeń przez świadków i poszkodowanego oraz wpływ interpretacji zdarzeń im dłuższy okres czasu od wypadku, tym trudniej odróżnić fakty od interpretacji faktów. Kolejność etapów badania wypadku została przedstawiona na rysunku 18.2 na następnej stronie. Badając przebieg wypadków nie można zapominać o tym, że należy: gromadzić fakty, a nie sądy lub interpretacje, np. pracownik zachował się niewłaściwie jest to interpretacja, natomiast pracownik otworzył i zablokował osłonę jest to fakt, zbadać elementy sytuacji (kto i jakie zadanie wykonywał, w jaki sposób, jakie zastosowano materiały, maszyny lub narzędzia, gdzie, z kim, w jakich warunkach), cofnąć się jak najdalej wstecz do zdarzenia (urazu), poszukiwać zdarzeń nietypowych, wypisać wszystkie fakty trwałe, które przyczyniły się do wypadku, np. to miejsce zawsze jest nieoświetlone, opracować listę naruszonych przepisów prawa pracy, związanych z okolicznościami zaistniałego wypadku: od przepisów ogólnych począwszy, poprzez szczegółowe, do zasad bhp obowiązujących w danym zakładzie pracy i znanych pracownikowi, ze wskazaniem, które naruszył pracodawca, które sprawca wypadku, a które poszkodowany, określić przyczyny wypadku od bezpośrednich do przyczyn pośrednich (system zapewniania bezpieczeństwa pracy w zakładzie). Prawidłowe określenie wszystkich przyczyn wypadku jest podstawą do opracowania skutecznych wniosków, opracować listę naruszonych przepisów prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bhp, a także innych przepisów dotyczących ochrony życia, ze wskazaniem, które naruszył pracodawca, które sprawca wypadku, a które poszkodowany, opracować wnioski powypadkowe i działania w celu uniknięcia w przyszłości podobnego wypadku (likwidacja zagrożenia lub ograniczenie prawdopodobieństwa zaistnienia zdarzenia, stosowanie środków ochrony indywidualnej, dodatkowe szkolenia, wzmożone kontrole, ukaranie winnych zaniedbań w dziedzinie bhp itp.). Należy również sprawdzić, które z naruszonych przepisów leżały w kompetencji osób organizujących pracę, nadzorujących ją i wykonujących pracę (w tym samego poszkodowanego). W wielu sytuacjach osoby nadzoru czy kierownictwa przez niewypełnianie swoich obowiązków w zakresie bhp przyczyniają się do wypadku.

23 Odbiór informacji o wypadku Przygotowanie do badania wypadku Przeprowadzenie oględzin miejsca wypadku Uzyskanie informacji od poszkodowanego* i świadków Uporządkowanie faktów Wybór najbardziej prawdopodobnej wersji wypadku Wybór najbardziej prawdopodobnej przyczyny wypadku Opis wypadku Udokumentowanie wypadku o ile jest to możliwe ze względu na stan zdrowia. Rys Etapy badania wypadku Koszty bezpieczeństwa i higieny pracy Panuje przekonanie, że zapewnienie pracownikom warunków bezpiecznej pracy zgodnie z obowiązującymi przepisami, powoduje jedynie dodatkowe koszty, nie dając wymiernych korzyści. W wielu przypadkach występuje niewymierna utrata wartości przedsiębiorstwa i jego pozycja w oczach klienta, co może mieć wpływ na stan ekonomiczny firmy. Do postrzegania bezpieczeństwa pracy w kategoriach korzyści ekonomicznych dla pracodawców może przyczynić się: wprowadzenie motywacyjnych systemów ubezpieczeń społecznych, prowadzenie w zakładzie analiz ekonomicznych w całym obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy, możliwe ograniczenia we współpracy z firmami zagranicznymi. Analizy ekonomiczne wykazują opłacalność nakładów ponoszonych przez zakłady na poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. Porównując wysokość nakładów ponoszonych na poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy i osiągnięte w wyniku tego korzyści widać wyraźną poprawę nie tylko stanu zdrowotnego pracowników, ale również ograniczenie kosztów wypadków, a w niektórych przypadkach pokaźny zysk. Jednak, aby przeprowadzić taką analizę, konieczne jest wprowadzenie procedur dokumentowania cząstkowych kosztów wypadków. Analizy ekonomiczne w każdym przypadku dostarczają informacji potrzebnych do podejmowania działań prewencyjnych, zapobiegawczych. Do podstawowych elementów, uwzględnianych przy prowadzeniu analiz ekonomicznych w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie, należą: koszty działań prewencyjnych, przewidywane korzyści, wynikające z poprawy stanu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia, koszty związane z wypadkami i chorobami zawodowymi. Planowanie optymalnego poziomu bezpieczeństwa w zakładzie (kosztów całkowitych) winno stanowić wypadkową kosztów wypadków i kosztów zapobiegania (rys. 18.3).

24 K Kc Ko Kz Kw Po Praktyczny poziom bezpieczeństwa P K koszt bezpieczeństwa Kz koszt zapobiegania wypadkom Kc koszt całkowity Po optymalny poziom bezpieczeństwa P poziom bezpieczeństwa Kw koszt wypadków Ko optymalny koszt bezpieczeństwa Rys Optymalny poziom i koszt bezpieczeństwa Wyznaczanie kosztów wypadków Podstawowym warunkiem obliczenia faktycznych kosztów wypadków i awarii w zakładzie jest dostępność danych, niezbędnych do wyznaczenia kosztów cząstkowych oraz kosztów sumarycznych. Dane te muszą być zbierane i rejestrowane. Ich brak wymusza konieczność przybliżonego szacowania kosztów i jest obarczone błędami niepewnych obliczeń. Należy zatem prowadzić stałą ewidencję i ocenę strat powstałych w wyniku wypadków, awarii oraz zdarzeń potencjalnie wypadkowych. Przy wyliczaniu kosztów wypadku należy uwzględnić między innymi, że koszty wypadków ponoszone przez przedsiębiorstwo to teoretyczna wartość zwiększająca koszty własne przedsiębiorstwa, o którą w związku z zaistniałymi wypadkami zmniejsza się wielkość zysku lub powiększa wysokość poniesionych strat. Na koszt wypadku ma wpływ pięć podstawowych grup: koszty straconego czasu pracy, płatności bieżące, straty majątku trwałego i obrotowego, utrata dochodów, uzyskany dochód (np. z tytułu odszkodowań). Każda z wymienionych grup zawiera wiele różnych składników. Obliczając koszt straconego czasu pracy należy uwzględnić czas: stracony przez osobę poszkodowaną zarówno w dniu wypadku, jak i w dniach absencji, stracony przez inne osoby (np. udzielające pierwszej pomocy poszkodowanemu, towarzyszące poszkodowanemu w drodze do lekarza lub domu, postoju linii produkcyjnej), związany z zastępowaniem poszkodowanego, poświęcony na dochodzenie powypadkowe, na planowanie i prowadzenie prac badawczo-rozwojowych. Wypadek może powodować powstanie wielu bezpośrednich płatności bieżących związanych z: kosztami wynajęcia maszyn, zleceniem produkcji poza zakład, naprawami wykonanymi poza zakładem, kosztami transportu poszkodowanego i płatnej pomocy medycznej poza zakładem pracy. Straty w majątku trwałym i obrotowym to: koszty straconych wskutek wypadku surowców, półwyrobów lub wyrobów gotowych, straty w wyposażeniu (maszyny, narzędzia, pojazdy). Utrata dochodów to: kary umowne do zapłacenia kontrahentom, przerwy w produkcji,

25 obniżenie wydajności i jakości produkcji. Uzyskanym dochodem mogą być przychody z tytułu uszkodzonych, zniszczonych lub ukradzionych składników majątku przedsiębiorstwa, które były objęte ubezpieczeniem. Całkowity koszt wypadku ponoszony przez przedsiębiorstwo obliczyć można, sumując poszczególne składniki kosztów. Obliczanie całkowitego kosztu wypadku ponoszonego przez przedsiębiorstwo: gdzie: KO koszty ogółem, KO = (KCS + KPMiT + KN + KZ + KZP + KSM + KNP + KŚ + KI) O KCS koszt czasu straconego, KPMiT koszt pomocy medycznej i transportu, KN KZ KZP KSM KNP KŚ KI O koszt nadgodzin, koszt zastępstw, koszt zakłóceń w produkcji, koszt strat materialnych, koszt napraw, koszt świadczeń, koszty inne, odszkodowanie z instytucji ubezpieczeniowych. Koszt społeczny wypadków Społeczny koszt wypadków stanowi 76% ogólnego przeciętnego kosztu wypadku przy pracy. KSO = K.p.R + K.p.S gdzie: KSO K.p.R koszt społeczny ogółem, koszt wypadku ponoszony przez poszkodowanego i jego rodzinę (pogorszenie się jakości życia, koszty leków i rehabilitacji niezwracanych przez instytucje ubezpieczające), K.p.S koszt wypadku ponoszony przez społeczeństwo (składki na ubezpieczenia zdrowotne). W wielu przypadkach wyznaczając koszty wypadku w przedsiębiorstwie należy liczyć się z brakiem szczegółowych informacji. Tak więc pierwszym krokiem do dokładnego wyznaczenia kosztów jest wprowadzenie w zakładzie zasad zapisu koniecznych informacji Analiza chorób zawodowych W Polsce rocznie stwierdza się kilka tysięcy przypadków chorób zawodowych. Największą zapadalnością odznaczają się przewlekłe choroby narządu głosu, drugą grupą są pylice płuc (górnicy kopalń węgla, pylica azbestowa i pylica krzemowa). Na trzecim miejscu znalazł się obustronny trwały ubytek słuchu spowodowany hałasem. Czwarte miejsce zajmowały choroby zakaźne (borelioza, wirusowe zapalenie wątroby i gruźlica). Następnie choroby skóry, zespół wibracyjny, ostre i przewlekłe zatrucia substancjami i preparatami chemicznymi. Na końcu znajdują się choroby nowotworowe powstałe w wyniku działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za czynniki rakotwórcze (najczęściej czynnikiem rakotwórczym był azbest) oraz promieniowania jonizującego. Choroba zawodowa to choroba określona w wykazie chorób zawodowych i spowodowana działaniem szkodliwych czynników dla zdrowia występujących w środowisku pracy. Jednak w analizie chorób związanych ze środowiskiem pracy nie można pominąć chorób niewymienionych w wykazie chorób zawodowych, a będących wynikiem czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy. Analiza chorób zawodowych i innych chorób spowodowanych czynnikami szkodliwymi opiera się na ocenie warunków pracy, rozpoznaniu zagrożeń i ich scharakteryzowaniu. Z czynników środowiska pracy należy wybrać te, które mogły spowodować bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem chorobę. Bardzo ważne jest, aby zagadnienie przeanalizować w szerszym aspekcie. W tym celu należy określić liczbę chorób spowodowanych warunkami pracy w ostatnim dziesięcioleciu (oczywiście może być brany pod uwagę krótszy okres), z uwzględnieniem jednostki chorobowej. W analizie bierze się pod uwagę czynności, podczas których doszło do narażenia na czynniki szkodliwe. Analiza chorób w przedsiębiorstwie powinna rozpocząć się od określenia liczby pracowników, u których stwierdzono choroby zawodowe w ostatnim dziesięcioleciu.

26 Następnie można określić, podobnie jak dla wypadków, wskaźnik częstości chorób W czch. Wskaźnik częstości chorób W czch można wyznaczyć według wzoru: W 1000 W czch Z gdzie: W liczba chorób w danym okresie, tutaj: rok, Z liczba pracowników, tutaj: na koniec roku, np osób. Wahania wskaźnika częstości chorób mogą być spowodowane wieloma czynnikami, do których można przede wszystkim zaliczyć: ujawnienie się wielu chorób po długim okresie narażenia, różną odpornością organizmu na szkodliwe czynniki (w tych samych warunkach pracy choroba może ujawnić się wcześniej lub później), niewiązania choroby ze środowiskiem pracy, np. obecność czynników chemicznych w środowisku pracy, ale niezwiązanych z procesami pracy. Wahania wskaźnika częstości chorób spowodowane stanem bezpieczeństwa w zakładzie, to również, podobnie jak przy wypadkach, działania firm polegające na maksymalnym obniżaniu kosztów własnych przez obniżanie kosztów bhp (braki w wyposażeniu w środki ochrony indywidualnej, odzież i obuwie robocze, środki ochrony zbiorowej) oraz nadmiernym eksploatowaniu pracowników (praca po godzin dziennie, nieprzestrzeganie przepisów i praca w nadmiernym tempie). Analizując choroby należy wziąć pod uwagę czynności, jakie wykonywał pracownik lub w jakich procesach pracy uczestniczył. Pozwoli to na ocenę, przy jakich zadaniach lub czynnościach występują szkodliwe czynniki środowiska pracy. Kolejnym krokiem w analizie jest określenie zawodu (stanowiska), w którym najczęściej dochodzi do chorób zawodowych i chorób związanych z pracą. Ocena zawodu (stanowiska), w którym dochodzi do największej ilości chorób, stanowi materiał do opracowania profilaktycznych działań dla danej grupy zawodowej. Określenie miejsca pracy, w którym najczęściej dochodzi do narażenia na czynniki szkodliwe wywołujące choroby u pracowników, umożliwi rozpoczęcie prowadzenia działań profilaktycznych od tych miejsc oraz wybranie odpowiednich środków ochronnych Badanie chorób zawodowych i innych chorób związanych z wykonywaną pracą Jednym z działań profilaktycznych w dziedzinie poprawy warunków pracy jest analiza przyczyn chorób zawodowych. Praktyczna wiedza o przyczynach ich powstawania ma istotny wpływ na ocenę ryzyka zawodowego i skuteczną prewencję. Prawidłowa analiza chorób umożliwia eliminację warunków, w których może dojść do zachorowań. Profilaktyka ta dotyczy nie tylko zakładu, w którym wystąpiły choroby, ale też innych zakładów, w których mogą wystąpić lub występują podobne lub takie same czynniki szkodliwe. Badanie narażenia na czynniki szkodliwe występujące w środowisku pracy jest odpowiednikiem badania sytuacji potencjalnie wypadkowych, a więc takich, w których nie doszło do urazu. Badając środowisko pracy należy je zatem bardzo dokładnie scharakteryzować. Bardzo przydatną w tym przypadku jest prawidłowo wykonana ocena ryzyka zawodowego. Bardzo ważne są analizy zwolnień chorobowych pod kątem stanu środowiska pracy, a wykonywane przez lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną. Przy ocenie narażenia zawodowego uwzględnia się: Czynniki fizyczne wartość stężeń i natężeń oraz okresu narażenia zawodowego. Czynniki chemiczne rodzaj czynnika, wartość stężeń i okres narażenia zawodowego. Czynniki o działaniu uczulającym (alergeny) rodzaj czynnika i stwierdzenie kontaktu z takim czynnikiem w czasie pracy, jeżeli występował on w środowisku pracy, surowcach, półproduktach lub gotowych wyrobach, bez konieczności określania stężenia tego czynnika. Sposób wykonywania pracy określenie stopnia obciążenia wysiłkiem fizycznym oraz chronometraż czynności, które mogą powodować nadmierne obciążenie odpowiednich narządów lub układów organizmu ludzkiego. Czynniki biologiczne rodzaj czynnika, ustalenie czasu kontaktu oraz stwierdzenie mechanizmu działania lub drogi szerzenia się czynnika, bez konieczności określenia stężenia tego czynnika. Przykładowa kolejność etapów badania została przedstawiona na rysunku 18.4.

27 Rys Etapy badania przyczyn chorób zawodowych W stwierdzeniu, czy w środowisku pracy występują czynniki szkodliwe związane lub niezwiązane z procesem pracy mogą pomóc listy kontrolne. Przykład listy pomocnej w stwierdzeniu czy takie czynniki szkodliwe są, a dotyczącej występowania substancji i preparatów chemicznych przedstawiono w tabeli 18.1; w liście tej zamieszczone są pytania do pracowników i pracodawcy.